ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдардының айтуы
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары
II. ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.2. ҚР жеке кәсіпкерлікте әйел адамдардың алатын ролі
2.3. ҚР.ның үкіметінің жеке кәсіпкерлікті қолдау құрылымы
2.4. АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
III. ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру.
3.1. Қ.Р. . дағы кәсіпкерлікті басқару
3.2. Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктертің мәселелер оны шешу мемлекеттік инститтың зерттеуі бойынша
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдардының айтуы
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары
II. ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.2. ҚР жеке кәсіпкерлікте әйел адамдардың алатын ролі
2.3. ҚР.ның үкіметінің жеке кәсіпкерлікті қолдау құрылымы
2.4. АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
III. ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру.
3.1. Қ.Р. . дағы кәсіпкерлікті басқару
3.2. Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктертің мәселелер оны шешу мемлекеттік инститтың зерттеуі бойынша
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Менің семестірлік жұмысымның тақырыбы «Жеке кәсіпкерлік». Бұл тақырыпты мен үш тарауға бөліп жаздым: «Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері», «ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлік», «ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру». Бұл жұмысымда мен кәсіпкерлік дегені не екен, оның атқаратын қызметтері, мазмұны мен түрлерін, ҚР жеке кәсіпкерліктің алатын орыны, мәселелерімен оның шешу жолдарын қарастырып жаздым.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді. Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады. Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі 3-7 проценке дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді. Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді. Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып, «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы» заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Менің семестірлік жұмысымның тақырыбы «Жеке кәсіпкерлік». Бұл тақырыпты мен үш тарауға бөліп жаздым: «Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері», «ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлік», «ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру». Бұл жұмысымда мен кәсіпкерлік дегені не екен, оның атқаратын қызметтері, мазмұны мен түрлерін, ҚР жеке кәсіпкерліктің алатын орыны, мәселелерімен оның шешу жолдарын қарастырып жаздым.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді. Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады. Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі 3-7 проценке дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді. Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді. Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып, «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы» заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2001ж.
2. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж.
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
4. «Қазақстан – 2030» стратегиясы.
5. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика».
6. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
7. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
8. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2003ж.
9. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе -2002.
10. В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 1996ж.
11. Р.Елемесов, Е. Жатқанбаев, «Государство и рынок», Алматы, «Қаржы-қаражат», 1997ж.
12. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы «Инкар», «Тұлға», 1993ж.
13. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов, «Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы, 2001ж.
14. Б.Сабырбаев «Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі», Алматы «Қазақстан» 1993ж.
15. Н. К. Мамыров, «Менеджмент и рынок: Казахстанская модель», Алматы 1998ж.
16. В.С.Автономов, Э.Голдстин «Экономика для школьников» Москва, 1995.
17. Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 1997ж.
1. К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2001ж.
2. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж.
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
4. «Қазақстан – 2030» стратегиясы.
5. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика».
6. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
7. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
8. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2003ж.
9. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе -2002.
10. В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 1996ж.
11. Р.Елемесов, Е. Жатқанбаев, «Государство и рынок», Алматы, «Қаржы-қаражат», 1997ж.
12. Аяпова Ж.М., Арынов Е.М. «Іскер адамның орысша қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы «Инкар», «Тұлға», 1993ж.
13. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов, «Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі», Алматы, 2001ж.
14. Б.Сабырбаев «Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі», Алматы «Қазақстан» 1993ж.
15. Н. К. Мамыров, «Менеджмент и рынок: Казахстанская модель», Алматы 1998ж.
16. В.С.Автономов, Э.Голдстин «Экономика для школьников» Москва, 1995.
17. Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 1997ж.
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдардының айтуы
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары
II. ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.2. ҚР жеке кәсіпкерлікте әйел адамдардың алатын ролі
2.3. ҚР-ның үкіметінің жеке кәсіпкерлікті қолдау құрылымы
4. АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
III. ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру.
3.1. Қ.Р. – дағы кәсіпкерлікті басқару
3.2. Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктертің мәселелер оны шешу мемлекеттік
инститтың зерттеуі бойынша
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Менің семестірлік жұмысымның тақырыбы Жеке кәсіпкерлік. Бұл
тақырыпты мен үш тарауға бөліп жаздым: Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және
түрлері, ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлік, ҚР жеке
кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру. Бұл жұмысымда мен кәсіпкерлік
дегені не екен, оның атқаратын қызметтері, мазмұны мен түрлерін, ҚР жеке
кәсіпкерліктің алатын орыны, мәселелерімен оның шешу жолдарын қарастырып
жаздым.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның
қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің
түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен
жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие
бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп
пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік
жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді.
Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп
тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады.
Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа
негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі 3-7 проценке
дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын
қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді.
Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің
бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді.
Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда
бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла
алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып,
бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі
болып, Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы заңы 1992 жылдың 4
шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың
мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік
мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
көрсету мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның "Шағын кәсіпкерлікті
дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар
туралы" Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы құқықтық және қаржы-
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер-жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секторы ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр.
Мақсаты: Кәсіпкерліктің: мәні, мазмұны және түрлерің қарастыру, ҚР
және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігін салыстырып айырмашылықтарымен
ұқсастығын қарастыру, ҚР жеке кәсіпкерлігіндегі мәселелерді қарастыру және
оның шешу жолдарын табу.
Міндеттері: жеке кәсіпкерліктің басты міндеттерің қарастырғанда,
алдымен біз: мемлекет тарапынан барлық шаруашылық салаларына олардың
меншігінің талан-таражға түспей, сақталуына кепілдік және нарықтық қарым-
қатынастардың барлық өкілдеріне занда ескертілген жәйттерден тыс
жағдайларда тең құқық пен экономикалық еркіндік беру; шаруашылықты
жүргізудің нарықтық бәсеке тәртібіне көшу; нарықтың қажетті инфрақұрылымның
қалыптасуы; қолда бар пайда көзі, несие, ақпарат құралының еркін де ашық
болуы; бұрынғы заңдардың кәсіпкерлікке қарсы баптарын алып тастау, сондай-
ақ, қажетті баптар мен жаңа заңдарды қабылдау тәрізді шарттардан тұруын
қарастыру.
Өзектілігі: Жеке кәсіпкерліктің өзектілігі, ол егер де мемлекетте жеке
кәсіпкерлік немесе кәсіпкерліктің басқада түрі қарқынды дамитын болса, онда
ол мемлекетке экономика жағынан өте жағымды болады. Сонымен қатар халықтың
әлауқатымен жұмыспен қамтылуына жақсы әсер етеді. Сондықтан қазіргі кезде
жеке кәсіпкерлік өзекті сұрақ болып табылады.
І ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдарының айтуы
Саяси экономиядағы "экономикалық адам" түрі алғашқыда кәсіпкер
мағынасында қолданылады және оған "орташа" адам жатқызылады.
"Кәсіпкер" түсінігін XVII ғ. Р. Кантильон енгізді. Бірінші
түсіндірмеге сай кәсіпкерді капиталдың иесі ретінде құрады. Бұл көзқарасты
ұстағандар Ф. Кэне, А. Смит. Басқалары (Ж. Сай, С. Миль) оны өндірістің
ұйымдастырушысы деп түсіндірді, ол үшін меншік құқықтық болуы міндетті
емес. А. Маршалл, Л. Вальрас, К. Менгер мен Ф. Вебер кәсіпкерге менеджер,
яғни басқарушы ретінде анықтама берді. Тағы бір топ ғалымдар кәсіпкерлікті
тәуекелге бел байлаудың ауыртпалығымен белгісіз экономикалық дамуды
көтерушілер деп тапты.
Австрияның жаңа мектебінің өкілдері (Л. Мизес, Ф. Хайек, Й. Шумпетер,
П. Дракер) кәсіпкерліктің белсенді және жаңашылдықтың ендіру-шілдік
сипатына көңіл аударды. Мысалы, Й. Шумпетер жан-жақты тәптіштеп
көрсеткендей, инновацияны жаңа технологияны, жаңа өнімдерді жаңа қорлармен
жабдықтау және өндірісті ұйымдастырудың жаңа тұрпаттарын енгізу деп
анықтады. Сонымен, жаңашылдықты жасаушыны кәсіпкермен теңестірді.
Капиталистік жүйені кәсіпкерлікке жағдай тудырушы тұтастық ретінде алып
қарап, кәсіпкер экономикада болатын барлық өзгерулердің қай-нар көзі әрі
қозғаушы күші екенін пайымдайды.
Шумпетер жаңашылдықты өндіріске ендірудін бес бағытын сілтейді: 1)
тұтынушыға белгісіз жаңа игіліктерді жасау немесе қайсыбір игіліктің жаңа
сапасын істеп шығару; 2) өнеркәсіптің бір саласында өндірістің жаңа тәсілін
енгізу; 3) тауарларды өткізетін жаңа базарлар меңгеру; 4) ішкі заттардың
жаңа көздерін ашу; 5) өз жағдайын нығайтатын қайта құруды өткізу.
Ғалымдардың жасаған кәсіпкерлердің жинақы бейнесін мынандай қасиеттер
суреттейді: "әрекет етуге жеке қуаты мен жігері" (Й. Шумпетер); "ақыл мен
қиялдың үйлесімі" (В. Зомбарт); "жорамалдаушылығы мен тапқырлығы" (Дж.
Шэкль); "парасат пен жаңа білімге жан-тәнімен берілуі" (И. Киртцнер).
Менеджерге кәсіпкер әрекет істеуге толық еркіндігі болуға тиісті.
Пайданы табуға ұмтылыс қажет, бірақ ол қара бастың қамын ғана көздемеуі
керек және жеке тұтынудың қайнар көзі ретінде қаралмағаны жөн. Кәсіпкер әр
түрлі амалмен тұрмыстан ләззат алуға өзінің жек көрушілігін қалыптастырады.
Пайда табу кәсіпкер үшін дайындаған жобаның табысты болуының көрсеткіші
ретінде ғана маңызды. Кәсіпкер еркіндік пен өзінің мүмкіндіктерін еркін
жүзеге асыруды көздейді.
Д. Макленандтың тұжырымдамасында кәсіпкердің құдіретін жетістіктерге
артқан ұмтылысы мен қажеттігінің болуымен байланыстырады. Бұл оның қанына
сіңгендіктен, ол табиғи жалқаулығынан күшті және жай арам пайдаға ұмтылу
мен қоғамдық беделге ие болудан маңыздылау.
Неміс социологы Веблен Торстейн Бунд (1857— 1929 жж.) адамзат тарихын
әр түрлі үстемдік еткен әлеуметтік институттардың белгілі кезеңдерге
алмасуы деп анықтайды. Алғашқы қауым кезеңін "тонаушы қоғам" ауыстырады
(тікелей әскери зорлық) және ақшалы қоғам дәуірі (тауарлы ақшалы қатынастар
арқылы жасалатын зорлық). Соңғы кезеңде қолөнер мен өнеркәсіп дамиды. XX
ғасырдың негізгі сипаты ретінде өнеркәсіп пен бизнестің мүдделерінің қарама-
қарсылығын атайды. Мамандар мен өндіріс жетекшілері кәсіпкерлердің жеке-
меншіктік пайдакүнемдік мүдделеріне қарсы тұрады, олар өндіріс, ғылым мен
техника дамуының, қоғам және жекеліктер игіліктерінің өсуі мүдделерін
қорғайды.
Өмір сүру үшін күресті Веблен табыс үшін және қоғамның қосымша
өнімінің үлесі үшін күресі деп қараған. Қоғамда қанаудың болуы қоғам
өндіретін игіліктердің артығын тартып алуға ұмтылудан туындайтынын
көрсетеді. Өнеркәсіп капитализмі немесе "Ақшалы қоғам" ғылым, техника
дамуы, сыншылдық рух пен еркін әлеуметтік институттар сияқты мәнді
жәйттердің кездейсоқ ұштасуымен пайда болған. Мұндағы капитализмнің
табыстарын өнеркәсіп өндірісіне қатыспайтын алпауыттар иемденеді.
Бірте-бірте кәсіпкерлікті байыптаудың психологиялық түсіндірмелеріне
әлеуметтік көрсеткіштер енгізіле бастайды. Мысалы, кәсіпкерлердің көп-
шілігі үлкен отбасыларынан шыққан. Оның себебі әкенің өктемділік танытып,
жариялық бастамаларын жаншумен ұғындырылды. Сырттан жасалынған қатал
бақылау кезкелген ұйым мен билікті қабыл алмайтындай күй кешуге әкеліп
соғады. Осыдан әлеуметтік бейімделу қиындай түседі. Кәсіпкердің екпінді
ұмтылысы — ырықсыз жаншылған сезімдердің жарлығы.
Жаңа кәсіпкерлік тұрпаты қайдан пайда болды деген сұраққа жауабын
тарихи және әлеуметтік тұрғыдан қарастырған М. Вебер мен В, Зомбарг. Олар
кәсіпкерлік рухтың қалыптасуын капиталистік рухтың құрамдас бөлігі ретінде
көрсетті. Рух — осы қоғамның белгілі даму сатысында шаруашылықты жүргізуші
субъектіге тән психологиялық орнықты ерекшеліктердің, белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы.
"Кәсіпкерлікке ынталану", "арам пайдаға ұмтылыс", оңай ақшаға
талаптану, — деп жазады Вебер, — капитализммен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, оған ешқандай қатысы жоқ". Вебердің пайымдауынша, капитализм
осындай иррационалды талаптануды ауыздықтауға, оны парасат-тылықпен
реттеуіне пара-пар болып келеді. Басқаша айтқанда, Вебер өмірді
оңтайландырудың ақ түсті жағын ғана көрген.
Жаңа кәсіпкерлік рух жаңа дәуір капитализмінің жоғары көтерілуіне
қозғаушы күш болды, ал өзі діни негізде дамудың мүмкіндігін алды. Про-
тестанттық өнеге-ғибраттан сусындап өріс алып, өрбіді. Протестантизмнің
кальвинистік нұсқасында нағыз құдайшылдық пен экономикалық пайдақор-лық
өзінің жарасымды үйлесімін тапты. Мұнда асқан жекешілдікті тәрбиелейді.
Вебер Батыс үлгідегі капитализмді протестанттық өнеге-ғибраттың, оның
рационалды-парасатты рухының жемісі деп түйіндейді. Капитализмді
қалыптастырған қайнар көздердің негізгісі протестанттық дүниетаным еді.
Протестанттық тәрбиесіз капитализм өзгеше бағытта дамып, басқа нәтиже
беретінін Вебер дәлелдейді. Бұл діни көзқарас бойынша, адам өз мамандығының
бейімділігіне бой ұруға тәрбиеленеді. Ол экономикалық қызметті қасиет
тұтады, сондықтан оны рухани маңыздылықка толтырады. Осыған орай адам өз
өмірін, өз қабілеттерін өз бейімділігіне ғана арнау керектігін уағыздайды.
Вебердің "Протестанттық өнеге-ғибараты" мен "Капиталистік рухына" сай қазақ
мақалын келтіруге болады: "Сүйген істін түбі — кеніш, сүймеген істің түбі —
реніш".
Әркім өз сүйген ісіне берілгенде ғана өмірден рухани қанағат табады,
бақыт сезіміне беріледі. Бойға дарыған қабілетіне сай кәсіп таңдау, сол ма-
мандықты сүйіп қызмет атқару түбінде рақатқа келтіреді. Ал сүймеген, қолдан
келмейтін іске ұрынудың соңы реніш, кейіске душар ететінін қазақ халқы
ежелден айтып — тәлім-тәрбиесінде қолданған. Осыған тағы "Мырзалық —
ысырапшылдық пен сараңдықтың аралығы" деген әл-Фарабидің сөзі де келіседі —
ол орынсыз мырзалық етіп, ағыл-тегіл ысырап етушілерге айтылған сөз.
Жинақылық сараңдық емес. Өз ісіне ұқыпты, -жинақы адамды сараң деуге
болмайды. Әрбір жинақылықтың түбі молшылыққа жеткізеді деген; ой жатыр. Бұл
нарық жағдайында қазақ халқының жаңа қасиеттерін қалыптастырады.
Қазір әлемде еш ойланбастан басшылыққа алатындай қайта құрудың
ешқандай да жақсы үлгісі жоқ. Әрбір ел өз экономикасының, құқығының,
саясатының, моралінің және халық психологиясы ерекшелігін, әлемдік
шаруашылықтағы өзінің жағдайын ескере отырып, өзінің жеке стратегиясын
әзірлеп шығарады.
Реформалар тәжірибесі адам капиталының жай-күйі жаңа құрылымды, жалпы
алғанда, нарықтық қайта құруларды жасау жолындағы елеулі фактор болып
табылатынын көрсетеді. Республика халқының едәуір бөлігі жаңа жағдайда іс-
қимыл жасауға дайын емес болып шықты, олардың тиісті білімдері,
біліктіліктері, кәсіпкерлік дағдылары жеткіліксіз екендігі анық. Бірінші
кезекте бұл басшы буынға қатысты. Ескі директорлық корпустың өкілдері жаңа
әдеттенбеген жағдайға қиындықпен үйренуде; олардың экономикалық бет алысы
көбіне өзгере алмай отыр; бұрынғы жүздеген мемлекеттік кәсіпорындардың
негізгі назарында рынок және өнімді өткізу проблемалары емес, өндірістік
қуаттылық, шығарылым көлемі туралы әдеттегі уайым ғана тұр.
Қазақстандық экономикада нарықтық ортаға дерлік беріле отырып, алдына
қойғаны толық нарықтың мақсат емес өндірушінің мүлдем ерекше түрі
қалыптасып, бірнеше жылдан бері әрекет етуде.
Коммерциялық банктерге келіп түсетін инвестициялық жобалардың
жартысынан көбі экономикалық негізділіктің талаптарына сай келе бермейтіні
белгілі. Қатардағы жұмыс күшінің әдәуір бөлігі жаңа жағдайларға бейімделуі
қажет. Мәселен, шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін біздің мамандар
ұсынылған еңбек ырғағын, тәртіпке қойылатын талаптарды әрқашан ұстана
бермейді. Шағын бизнес Қазақстан үшін көкейкесті болып табылатын
жұмыссыздық пен қоғамның әлеуметтік қорғалуы проблемаларын шешуге қомақты
үлес қосуға қабілетті. Экономикадағы нарықтық қағидаттарды бекітуде оның
рөлі едәуір.
Шағын өндірістің дамуымен қоғам үшін өте қажет нарықтық ой-пікір мен
білімнің таралуы, нарықтық бағыттың орнығып бекуі, халықтың нек артатын
дәстүрлі өмірлік ұстанымы және оның мемлекет тарабынан көмек пен қолдауға
деген бағдары жойылуы тиіс. Жаңа негізде шаруашылықты дамыту үшін
бәсекелестікті дамыту дәрежесіне тікелей байланысты. Көптеген рыноктарда
монополиялар үстемдік құрып отырған біздің жағдайда бәсекелестік
катализаторы шағын және орта кәсіпорындар болуы мүмкін және болуы тиіс.
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері.
Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны. Буржуазиялық экономикалық теорияда
кәсіпкер ұғымы XVIII ғасырда қолданыла бастады. А. Смиттің ойы бойынша,
кәсіпкер - сауда-саттық мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі
жоспарлайды, ұйым-дастырады және соның нәтижесіне оған өзі иелік жасайды.
Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, иелігіндегі қажетті
қүралдары бар пайдалы жүмысты ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың
қатарына жататындар — шағын кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның
басқарушы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің
менеджерлері.
Бүгінгі таңдағы капиталистік елдердегі кәсіпкерлік ҒТП-тің
нәтижесіне; капиталистік экономикалық жүйенің өсіңкілеу дамуына икемділігін
қамтамасыз ететін құралдарға, жұмыскерлерінің қалың топтарының
творчестволық және ұйымдастыру қабілетін жүзеге асыратын формаларға тығыз
байланысты.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты
айтылып жүр.Кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз — аталған субъектінің
(кәсіпкердің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және
т.б. таңдауда олардың жиынтық бостандығы мен құқығы болуы керек деген
сөз.Кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың өндіріс құрал-жаб-дықтарына,
өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт. Өзін-өзін басқару мен
шаруашылықты таңдауда бостандықты, инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін
белгілі бір экономикалық орта және қолайлы жағдай кдзжет. Толығырақ
айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысу үшін — нарықтық бәсекелестік
тәртіп бойынша, шаруашылық жүргізуге қолайлы жағ-дай туғызу.
Кәсіпкер дегеніміз кім? — бұл сұраққа жауап іздестіру барысында
тікелей жеке адамдардың еңбекке бейімділігі мен кабілеттілігін және олардың
өздерінің ой-пікірлерін жүзеге асырудағы әрекеттерін сипаттауға тура
келді.Осы орайда, кәсіпкерлер - қашанда өз бетінше шешім қабылдамайды;
белсенді, жаңалыққа, оны тез жүзеге асыруға бейімдік танытады; нысаналы
нәтижеге жұмыс істейді; сындарлы сынға және орынды мадақта дайын; ашық,
іскер адамдар арасында өзін еркін сезінеді; өзіне және серік-тесеріне катаң
талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды әр-дайым рухтандырып, іс-
қимылдарын үйлестіріп отыруға бейім, икемді адамдар болып келеді.
Кәсіпкердің нарықтық экономиканың басқа агенттерінен айырмашылығы -
өзінің экономикалық, әрекетінің нәтижесінде пайда түсіре білетіндігі. Пайда
— кәсіпкердің сұранысты қамтамасыз ету мақсатымен шығындалған қаржы мен
баға арасыңдағы айырмашылық.
Кәсіпкердің пайдасын меншік иелерінің табастарының ажырата білу қажет.
Акция бойынша, дивиденд, депозиттерге процент, жер үшін алатын рента, бұлар
— меншік иесіне түсетін табыстар. Әлбетте, бұл табыстың көзі — акционерлік
компанияны басқару органдары, банк, арендаторлар өз қолына басқа біреудің
меншігін алып, жаңа өнімдер өндіріп, кредит беріп немесе жалға алған жерде
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп, оны өткізуді ұйымдастыру барысында
нарықта белсенді қызмет атқара отырып, түсірген пайда болып саналмайды.
Төмендегі ұғымдардың: кәсіпкерлікті — менеджменттен, және оны
басқарушыдан ара-жігін ажырата білу қажет. Кәсіпкер — бұл меншік иесі әрі
ол шаруашылықпен тікелей айналысады. Ол нарыққа өзінің дербес
жауапкершілігі арқылы тәуекелге баратын адам. Ал менеджмент — жалпы өндіріс
пен тауар айналымын тиімді жүргізу мен пайда табу мақсатындағы басқару
жүйесі мен формаларының, әдістері мен құралдарының жиынтығы болып табылады.
Менеджер — шаруашылықты ұйымдастыру мен шаруашылық басқару жағынан
арнайы кәсіптік білімі бар жалдамалы басқарушы. Ол өз әрекетінде мүліктік
жауапкершілікті мойына алмайды. Яғни оның сөзсіз тәуекелге баруы өзінің
басқару орнынан айрылу деген сөз.
Кәсіпкерліктің ұйымдық – құқықтық формалары. Кәсіпкер іс-қимылы мен
тұрмыс-жағдайы, мінез-құлқына қарай екі түрге бөлінеді: Біріншісі — бұрынғы
классикалық кәсіпкерлік — шаруашылықтың (кәсіпорын, фирма) қолда бар ішкі
ресурстарын тиімді пайдалана отырып, нәтижелі әрекет жасайтын кәсіпкер.
Екіншісі - қазіргі өтпелі кезеңде әрекет жасайтын кәсіпкерлік. Бұл жағдайда
кәсіпкер қолда бар пайда көзін емес, әртүрлі (ішкі және сыртқы) мүмкіндікті
пайдалану арқылы әрекет жасайды. Олар пайда көзінің жеткіліксіздігіне
қарамастан, талмай іздеудің мүмкіндікті пайдалану арқылы сол кеңістікте бар
барлық мүмкіндіктерді орынды және ұтымды пайдаланудың баламалы жолдарын
қарастырады.
Кәсіпкерлік ұйымдастыру - құқықтық жағынан: жекедара кә-сіпкерлік,
компаниялар және серіктестік болып бірнеше түрге бөлінеді.
Жеке-дара кәсіпкерлік. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың біршама шарттары
бар. Бұлар мемлекет тарапынан барлық шаруашылық салаларына олардың
меншігінің талан-таражға түспей, сақталуына кепілдік және нарықтық қарым-
қатынастардың барлық өкілдеріне занда ескертілген жәйттерден тыс
жағдайларда тең құқық пен экономикалық еркіндік беру; шаруашылықты
жүргізудің нарықтық бәсеке тәртібіне көшу; нарықтың қажетті инфрақұрылымның
қалыптасуы; қолда бар пайда көзі, несие, ақпарат құралының еркін де ашық
болуы; бұрынғы заңдардың кәсіпкерлікке қарсы баптарын алып тастау, сондай-
ақ, қажетті баптар мен жаңа заңдарды қабылдау тәрізді шарттардан тұрады.
Бұл кәзіргі заманғы классикалық кәсіпкерлікті жолға қою шарттары.
Әрине, мәдениетті, өркениетті кәсіпкер болу оңай емес, ол көп уақытты, көп
ізденісті, мол тәжірибені қажет етеді. Сондықтан да бұлар, Батыс елдерінде
"бизнес" дегеніміз өнер деген қанатты сөз кеңінен тараған.
Қазіргі нарықты экономикаға көшу кезінде дербес еңбекпен айналысуға
занды түрде рұқсат берілген. Әр адам өз еңбегіне негізделген шаруашылық
жүргізу үшін өндіріс құрал-жабдықтарына, өндірілген өнімге, одан түскен
табыстар мен әр түрлі мүліктерге заңды ие болуына құқығы бар.
Компания. Сіз өз белсенділігініз арқылы кәсіпкерлік әрекетке табысты
боларынызды сезіне түстініз делік. Енді кәсіпкерлік әрекетінізді ұлғайтуда
ойластыра бастайсыз. Әрине, ол үшін сізге ғимарат, құрал-жабдықтар, көп
мөлшердегі сапалы шикізаттар қажет. Тағы да банктен кредит алуға
талаптануға болады. Бірақ банк сізден кепілдік немесе мүліктік салымды
талап етеді. Осы жағдай байланысты қайбірде кәсіпкерлікпен айналысуға
қабілетін бар басқа адамды шақыруға да болады. Соның нәтижесінде жеке
меншік фирма компанияға айналады, яғни капиталы - бірнеше дербес мүлік
иелерінің бірлескен меншігіне негізделген фирма пайда болады.
Мұндай компаниялардағы капитал — аталған компанияға қатысатын
мүшелерінің қосқан жарналарынан құралады. Олар: ақшалай, мүліктік,
патенттік, авторлық немесе басқа да құқықтық және т.б. әр түрлі формада
болуы мүмкін. Олардың барлығында компания мүшелерінің өзара келісімдері
бойынша ақшала бағаланады. Сөйтіп компания капиталында оның әрбір мүшесінің
өзіндік үлестері болады.
Серіктестік - үлестері әр түрлі формалы және оның құрамынан шыққан
кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке
араласатын шағын компаниялар болып табылады.
Серіктестік дегеніміз — бірнеше адамның немесе занды тұлғалардың
бірлесе кәсіпшілік жасауы. Серіктестіктің мынадай түрлері бар: а) толық
серіктестік (серіктестіктің міндеттемелері бойынша, оның мүшелері өздерінің
барлық мүліктермен ортақ та толық жауапкершілікке болады); ә) коммандитті
серіктестік немесе "сенім артқан серіктестік". Мұнда серіктестік
мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері
есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан
жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болатындықтан, басқару ісіне
араласпайды; б) шектелген жауапкершіліктегі серіктестік. Серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан
жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады; в) қосымша
жауапкершіліктегі серістестік. Яғни, бұл жерде серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал
жанарлары жетпей қалаған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде
қосымша жауапкершілікте болады; г) серіктестіктердің тағы бір ерекше түрі —
акционерлік қоғамдар деп аталады. Бұл қаржысы акцияларды сату арқылы
жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есепбінен дивиденд
беріп отыратын серіктестіктер.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның
қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің
түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен
жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие
бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп
пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік
жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді.
Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп
тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады.
Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа
негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі3-7 проценке
дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын
қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді.
Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің
бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді.
Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда
бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла
алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып,
бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі
болып, Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы заңы 1992 жылдың 4
шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың
мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік
мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау көрсету
мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде.
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.
Фирма нарықгық экономиканың негізгі экономикалық агенті. Бір немесе
бірнеше кәсіпорыннан тұратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап
шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымды фирма деп атайды. Фирмаларды
жіктеу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады, олардың маңыздысына
меншіктің формалары және фирманың көлемі жатады.
Меншіктің формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсіпкер-ліісгің үш
түрін атап кетуге болады:
1. индивидуалдық немесе жеке кәсіпкерлік;
2. серіктестік;
3. корпорация (акционерлік қогам).
Жеке кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық
бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін атқарады. Оның
мүлігі мен жауапкершілігінде шек бол-майды. Индивидуалдық кәсіпкерліктің
басты кемшілігі — капи-талының аз мөлшерде болуы. Артыкдіылықгары: меншік
иесінің әркдйсы барлық пайданы иемденеді, өзгерістердің қандайын болма-сын
өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен занды түлға болмайды. Сондықган
ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық төлемейді.
Бизнестің аса кең тараған бүл форма-сы ұсақ дүкендерге, қызмет сферасына,
фермаларға, заңгерлік іс-әрекеттерге тән болады.
Серіктестік дегеніміз екі және одан да көп адам иелік ететін бизнес.
Бұл да занды тұлга емес, сондықган табыс са-лығын ғана төлейді және
фирманың барлық қарыздарына Іпексіз жауапкершілік артады. Артықшылығы:
ұйымдастырылуы жеңіл, қо-сымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту
мүмкіндігі болады. Кемшіліктер:
1. шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшы-
лығынан қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
2. фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет мақсаттарын
жетіле түсінбеуі;
3. фирма табыстары мен шыгыстарындағы бірге тапқан мүлік-
терді бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы.
Брокерлік кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет көрсету сфера-
сының мекемелері және т.б. көбінесе, серіктестіктер формасында
үйымдастырылады.
Акционерлік қоғам. Мәселені баяндамас бүрын әуелі акцио-нерлік қоғам
туралы бірер ауыз сөз айта кетуге болады. Мүнда еске салатын жайт: бүрынғы
КСРО-да ақционерлік қоғам сонау 20-шы жылдары пайда болған еді. Олар
Мемлекеттік және аралас (мемлекеттік жекеменшіктік және мемлекеттік-
кооперативтік) кә-сіпорындар негізінде сауда-өнеркәсіп салаларында әрекет
етті. Ал соңыра, 1992 жылы 22 акционерлік қоғам қүрылды, осылайша 1925
жылдың басында оның жалпы саны 150 жетті. Бірақ әкімшілік-әміршілдік
басқару жүесінің қалыптасуы мен тауар-акдіа қатынас-тарын шектеу
акционерлік қоғамды жоюға әкеліп соқты. Ақыры 20 жылдардың соңы мен 30-
жылдардың басында аталған акционерлік қоғамдар мемлекеттік бірлестіктерге
айналдырылды.
Қазіргі тавдағы нарықгық экономикаға көшуге байланысты жүргізіліп
жатқан экономикалық реформаны жүзеге асыру, соның ішінде меншік формаларын
қайта құру ісінде акионерлік қоғам өзекті проблемалардың біріне айналып
отыр.
Жоғарыда қарастырылған серіктестіктер кәсіпкерлік әрекетті шектейді.
Себебі олардың мүшелері өздері қосқан үлестерін әу бас-та келісілген сол
формада ғана қайтарып алуға мүмкіндіктері бар. Мәселен, серіктестіктің бір
мүшесі үлесі ретінде ғимаратты берсе, ол одан шыққан кезде сол өндірісті
тоқгату қажет болады, Міне, осыдан сақгану үшін серіктестікті акионерлік
қоғамға айналдыруға болады. Мүнда қоғамда барлық қосылатын үлес тек ақшалай
салы-нады да, оның күрамынан шыкқанда оның үлес акдіалай қайтары-лады. Сол
арқылы қоғамның бір мүшесінің одан шыуы өндірісті тоқтатудан кұтқарады. Тек
қана қогамның ақша капиталын өз мөл-шерінде кемітеді. Бүл — жабық
акионерлік коғам.
Жабық акионерлік қоғамның мушелері капиталға қосқан өз үлесін
дөлелдейтін акия алады. Және бұл қоғам бүндай әрекеттері бойынша,
жауапкершілігі шектелген серіктестік ретінде жұмыс іс-тейді.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші, орташа және ірі биз-нес болып
бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылық-тың ең ірі
секторын құрайды. Бұнда барлық жұмыспен қамтыл-гандардың жартысынан көбі
еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг (Ғгапсһізе —
жеңілдік) жүйесі мен венчур-лік (үепіиге — бел байлау, тәуекел ету)
кәсіпкерлігі жатады.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі
сферада, өздерінің қызметтерінде ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалану
құқығына ие болу үшін, олар бір-бірімен кон-тракт жасасады. Бүлардың баға
жағынан тауарды жеткізуде, жаб-дықтармен қамтылуда жеңілдікгері болады.
Кіші фирмалар ірі ком-паниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы
қызметтері арқылы атқарады. Бүндай контрактар екі жаққа пайдалы: үсақ
фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардан сауда жасайтын аймақ
алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын ақшаны үнемдейді және
қамқорына алғандардан үдайы төлемдер алып түрады.
Венчурлік фирма. Бүл гылыми зерттеумен және оны әрі дамы-тумен
айналасатын коммерциялық үйым. Олар, осымен қатар, ғы-лыми жаңалықгарды
иемденетін компанияларды қаржыландырады және консультаия жүргізеді.
Венчурлік кәсіпорындар жаңалық енгі-зуден бизнес жасайды. Олардың
әрекеттері тәуекелділікті тілейді, бірақ жаңа өнім нарықгың талабына, сатып
алушылар қажеттеріне, шығындардың төмендеуіне сәйкес келмесе, күйіп кетуі
мүмкіндігі мол. Сондықган венчурлік фирмалар өнімнің бір түрін жасауды тез
аяқгап, оның басқа жаңа түрлерін жасаумен айналасуға тырысады.
Верчүрлік кәсіпкерлік екінші дүниежүзілік соғыстан кейін түңғыш рет
АҚШ-да пайда болган. Венчурлік фирмалар Қазақстан-да қүрыла бастады, бірақ
жалпы шағын кәсіпкерлікке үқсас, кең та-рамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын
кәсіпкерліктің маңызы өте зор, өйткені ол көп мәселе шешеді:
4. Қазақстан халқының елеулі бөлігін күратын жағдайы төмен
адамдар үшін соншама көлемді капитал салымынсыз түтыну тауар-
лары мен қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;
5. халықгың материалдық және қаржылық қаражаттарын өнді-
ріске тартуға көмектеседі;
• ірі өндірістен босаған адамдарды жұмыспен қамтуға мүмкін-
дік береді. Кіші бизнестің әлеуметтік-саяси мағынасы да зор: ол қо-
гамның түрақтылығының кепілі болып табылатын "орташа" таптың
даму негізі. Бірақ шағын бизнестің даму қарқыны қанағаттандыра-
ды деп айтуға ерте.
Бұның ішкі және сыртқы себептері аз емес: Ішкі факторлар:
1. старттық капиталдың жетімсіздігі;
2. банкілермен баланыстың нашарлығы.
Сыртқы факторлар:
3. қисынсыз салық жүйесі;
4. завдардың шикілігі, тұрақсыздығы;
5. "криминалдық прессинг"
Шағын бизнесті жандандыру үшін қажет шараларды үш ба-ғыттан жургізу
қажет:
1. шағын бизнестің ішкі ортасын жақсарту керек;
2. нақгы фирмаларға тікеле көмек көрсету;
3. шағын кәсіпорындарының өзін-өзі ұйымдастыруын күшейті.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бүл ірі кәсіпкерлікпен де,
ұсақ кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қата-рына шығуы
мүмкін, немесе мұлде күйрейді. Тек кейбір ерекше мо-нополистік өнім
шыгаратын болса жағдайы жөнді болуы мүмкін (мүгедектерге, жарымжандарға
арналған техника жасау, қала сағат-тарын жөндеу) т.б.
Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең түрақгысы. Оның нарықгағы монополдық
болмысы көпшілік тұтынуына арналған арзан және мол өнім өндіруге мүмкіндік
береді.
Баршаға мәлім, нарық бостандық әкеледі, ал әкімшілдік, ие-рархия,
бақылау және саналы жоспарлаудың болуы туралы бостан-дыққа шек қояды.
Мәселе нарық механизмін пайдаланудың арзанга түсуінде. Нарықгың әр мүшесі
өздерінің жеткізушілері мен жабдық-таушылары және сатып алушылары туралы,
келіссөз жүргізу және келісім-шарт талаптарының орындалуы туралы информация
алуға мәжбүр болады. Осы үшін шығын жасалынады. Осындай шығын-дар
трансакциондык, (лат. ігапзасііо "келісім") шығындар деп атала-ды.
Бүл шығындар нарықгық агенттердің бір-бірімен қатынаста-рын келістіру
процесінде пайда болады. Егер экономика тек жалғыз физикалық түлғалардан
түрып, "жаппай, тағы" нарық болса, мини-келісімдер өте көп болғандықган,
трансаіщиондық шығындар тым көп болар еді. Фирманы үйымдастыру, осы
шығындарды төменде-тудің әдісі болып табылады. Фирмалар нарықгық механизмді
шек-теп, жою мақсатымен, нарықтық үйлесімнің қымбат болғандығына жауап
ретінде қүрылады деген түжырымдар жоқ емес. Шынында трансакцияларды
нарықтың көмегінсіз, фирманың ішівде жасау ар-зан түседі екен. "Иерархия"
(фирма) мен нарықтың бір-бірінен ар-тықшылығы жоқ.
Нарықгық және әкімшілік реттеу тетіктерін салыстыру ар-қылы, фирманың
қажетті көлемін анықтауға болады. Ол нарык^ы пайдаланудың шекті шығындары
мен әкімшілік бақылауды қолда-нудың шекті шығындарының тендесу нүктесі
арқылы белгіленеді. Осы "иерархия" (фирма) пайдалы болады, ал содан кейін ~
нарық пайдалы. Фирманың оптималдық көлеміне өндірістің саласы, тех-нология,
фирманың интеграциялану дәрежесі, т.б. әсер етеді.
Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграция-ланган
фирмалар болып бөлінеді.
Тік интеграция деп өндірістік процестің ең төменімен, оның ең жоғары
сатысына дейін (мысалы, мұнайды өндіруден бастап одан шығарылған өнімдерді
сатуға дейін) айналысатын фирмалар бірлестігін атайды.
Көлденең интеграция — бір түрлі бизнеспен айналысатын фир-малардың
бірлестігі. Көлденең интеграцияның бір түрі — диеерсифи-кация (агылшынша
сііүегзійсаііоп — саналуан, көптүрлілік). Бүл, бір-бірімен технологиялық
байланысы болмайтын, саналуан фирмалар-дың бірлестігі. Мысалы, химиялық
концерн "Дюпон-де-Немур" хи-миялық тал жіп, дәрі-дәрмек, рефрижераторлар,
ұшақгар өндірісте-рін біріктіріп отыр.
Қазақстанда бизнесті үйымдастырудың ерекшеліктері бар. "Кәсіпорын"
деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақыріы уақытқа
дейін ол ерекше үйымдық-құқықгық форма деп түсінілетін, яши меншігі жоқ
коммерциялық үйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет.
Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс-әрекетте бол-ды,
өйткені кәсіпорындарының өздерінің мүліктерін "сату" туралы бір-бірімен
жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік қүқын өзгертпейді,
өйткені мемлекет меншік иесі болып қала берді.
Нарықтық түсінім жағынан "кәсіпорын" кәсіпкерліктің ерек-ше
үйымдастыру - қүқықгық формасы емес, ол тек түліктік кешен -ғимараттардың,
қүрылыстардың жабдықгардың, шикізаттардың жиынтығы болып табылады. Ол
унитарлық болады, өйткені оның мүліктері жалгыз меншік иесінде болады,
сондықтан жүмыскерлер-дің арасында бөлініске түспейді.
Унитарлық кәсіпорынның бір түрі — федералдық қазыналық кәсіпорындар.
Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіп-орындар завды түлға болады.
Заңды тұлға өзінің меншігінде, немесе, шаруашылық пайда-лануъшда,
ақшалай мүлігі болатын және өздерінің міндеттері үшін осы мүлік мөлшерінде
жауап беретін, ұйымдар жатады. Заңды тұл-ғаға коммерциялық және
коммерциялық емес үйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымга пайда табуды қызметтерінің негізгі мақсаты деп
түтатын ұйымдар жатады.
Коммерциялық емес ұйымдарға пайда табумен, оны мүшелері-нің арасында
бөлуді мақсат етпейтін үйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымдардың формалары:
1. шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар;
2. өндірістік кооперативтер;
3. мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың мынадай фор-
малары болады:
4. толық серіктестік;
5. сенімді серіктестік (коммандиттік серіктестік);
6. жауапкершілігі шектелген қоғам;
7. қосымша жауапкершілігі бар қоғам;
8. акционерлік қоғам (ашық, жабық);
9. балалық және тәуелді қоғамдар.
Кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын және өздерінің қара-мағындағы
мүліктер шамасында іс-әрекеттерінің нәтижесіне жауап-ты серіктестік толык,
серіктестік деп аталады.
Егер толық серіктестіктермен қатар осы серіктестікте бір, не-месе,
бірнеше мүше-салымшылар (коммандистер) болса, онда бүн-дай серіктестіктер
сенімдегі (коммандиттік) серіктестік деп атала-ды. Коммандистер шығын
қауіпіне өздерінің салымдарының мөл-шерінде ғана жауапты болады және олар
осы серіктестіктің кәсіп-керлік қызметіне қатынаспайды. Бүлар
серіктестіктің пайдасынан қосынды капиталдағы өздерінің салымдарына сәйкес
бөлімін ала-ды.
Жауапкершілігі шектелген қоғамның мүшелері, өздері қосқан салымдардың
қүны көлемінде шығындар қауіпына жауапты болады.
Косымша жауапкершілігі бар қоғамдардың мүшелері жауапкер-шілікті
өздері қосқан салымдарының құнына сәйкес, барлығына ортақ есе көлемінде
жауапты болады. Егер бір мүше банкрот болса, оның жауапкершілігі
қалғандарына, солардың салымдарына про-порционалды бөлінеді.
Балалык, шаруашылык, қоғамға капиталының мөлшері барлық қоғамның
жарғылық капиталы мөлшерінің басым көбін қүрамай-тын қоғам жатады.
Сондықган бүндай қоғам, барлық қоғам шешім-деріне шешуші ықпал ете
аламайды. Балалық қоғам негізгі қоғам-ның қарыздары бойынша жауапты
болмайды.
Тәуелді қоғам, әдетте, негізгі қоғам дауыс беретін акциялардың 20%
артық акцияға ие болған жағдайда орын алады.
Өндірістік кооператив өздерінің бірлескен жеке еңбектеріне және
қосылған төлемдеріне негізделген, бірлесіп өндірістік, немесе, басқа да
қызметтер атқару ұшін қосылған адамдардың еркін бірлес-тігі.
II. ҚР -дағы жеке кәсіпкерлік
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің посткризистік кезеңінде экономикалық
өсуінің басты көрсеткіші және оны ары қарай дамытушы болып кәсіпкерлік
екенін түсінеді.
Шағын және орта бизнестің дамыған елдердің ЖІӨ 60-70 пайызын алса,
Қазақстанда бұл көрсеткіш соңғы мәлімет бойынша 31,2% алады, соның ішінде
шағын бизнес 28% болса, орта бизнес 3,2% алады.
Қазақстанның 1 сәуір 2010 жылғы ШОБ статистикасы
ШОБ Мемлекет ШОБ секторындаМемлекеттің
секторындағы бойынша жұмыс өндірілген ЖІӨ өнім үлесі
жұмыс істейтіндер өнім мен
істейтіндер үлесі көрсетілген
үлесі қызмет үлесі
Шағын 9,4% 8,46% 57,2% 5,72%
кәсіпорындар
Орта 0,4% 0,36% 21,7% 2,17%
кәсіпорындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және түрлері.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдардының айтуы
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары
II. ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
2.2. ҚР жеке кәсіпкерлікте әйел адамдардың алатын ролі
2.3. ҚР-ның үкіметінің жеке кәсіпкерлікті қолдау құрылымы
4. АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігі
III. ҚР жеке кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру.
3.1. Қ.Р. – дағы кәсіпкерлікті басқару
3.2. Қазақстандағы жеке кәсіпкерліктертің мәселелер оны шешу мемлекеттік
инститтың зерттеуі бойынша
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Менің семестірлік жұмысымның тақырыбы Жеке кәсіпкерлік. Бұл
тақырыпты мен үш тарауға бөліп жаздым: Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны және
түрлері, ҚР және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлік, ҚР жеке
кәсіпкерліктегі мәселелерді қарастыру. Бұл жұмысымда мен кәсіпкерлік
дегені не екен, оның атқаратын қызметтері, мазмұны мен түрлерін, ҚР жеке
кәсіпкерліктің алатын орыны, мәселелерімен оның шешу жолдарын қарастырып
жаздым.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның
қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің
түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен
жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие
бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп
пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік
жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді.
Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп
тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады.
Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа
негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі 3-7 проценке
дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын
қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді.
Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің
бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді.
Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда
бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла
алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып,
бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі
болып, Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы заңы 1992 жылдың 4
шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың
мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік
мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
көрсету мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның "Шағын кәсіпкерлікті
дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар
туралы" Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы құқықтық және қаржы-
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер-жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секторы ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр.
Мақсаты: Кәсіпкерліктің: мәні, мазмұны және түрлерің қарастыру, ҚР
және АҚШ мемлекетінің жеке кәсіпкерлігін салыстырып айырмашылықтарымен
ұқсастығын қарастыру, ҚР жеке кәсіпкерлігіндегі мәселелерді қарастыру және
оның шешу жолдарын табу.
Міндеттері: жеке кәсіпкерліктің басты міндеттерің қарастырғанда,
алдымен біз: мемлекет тарапынан барлық шаруашылық салаларына олардың
меншігінің талан-таражға түспей, сақталуына кепілдік және нарықтық қарым-
қатынастардың барлық өкілдеріне занда ескертілген жәйттерден тыс
жағдайларда тең құқық пен экономикалық еркіндік беру; шаруашылықты
жүргізудің нарықтық бәсеке тәртібіне көшу; нарықтың қажетті инфрақұрылымның
қалыптасуы; қолда бар пайда көзі, несие, ақпарат құралының еркін де ашық
болуы; бұрынғы заңдардың кәсіпкерлікке қарсы баптарын алып тастау, сондай-
ақ, қажетті баптар мен жаңа заңдарды қабылдау тәрізді шарттардан тұруын
қарастыру.
Өзектілігі: Жеке кәсіпкерліктің өзектілігі, ол егер де мемлекетте жеке
кәсіпкерлік немесе кәсіпкерліктің басқада түрі қарқынды дамитын болса, онда
ол мемлекетке экономика жағынан өте жағымды болады. Сонымен қатар халықтың
әлауқатымен жұмыспен қамтылуына жақсы әсер етеді. Сондықтан қазіргі кезде
жеке кәсіпкерлік өзекті сұрақ болып табылады.
І ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІК: МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ.
1.1. Жеке кәсіпкерлік туралы экономист ғалымдарының айтуы
Саяси экономиядағы "экономикалық адам" түрі алғашқыда кәсіпкер
мағынасында қолданылады және оған "орташа" адам жатқызылады.
"Кәсіпкер" түсінігін XVII ғ. Р. Кантильон енгізді. Бірінші
түсіндірмеге сай кәсіпкерді капиталдың иесі ретінде құрады. Бұл көзқарасты
ұстағандар Ф. Кэне, А. Смит. Басқалары (Ж. Сай, С. Миль) оны өндірістің
ұйымдастырушысы деп түсіндірді, ол үшін меншік құқықтық болуы міндетті
емес. А. Маршалл, Л. Вальрас, К. Менгер мен Ф. Вебер кәсіпкерге менеджер,
яғни басқарушы ретінде анықтама берді. Тағы бір топ ғалымдар кәсіпкерлікті
тәуекелге бел байлаудың ауыртпалығымен белгісіз экономикалық дамуды
көтерушілер деп тапты.
Австрияның жаңа мектебінің өкілдері (Л. Мизес, Ф. Хайек, Й. Шумпетер,
П. Дракер) кәсіпкерліктің белсенді және жаңашылдықтың ендіру-шілдік
сипатына көңіл аударды. Мысалы, Й. Шумпетер жан-жақты тәптіштеп
көрсеткендей, инновацияны жаңа технологияны, жаңа өнімдерді жаңа қорлармен
жабдықтау және өндірісті ұйымдастырудың жаңа тұрпаттарын енгізу деп
анықтады. Сонымен, жаңашылдықты жасаушыны кәсіпкермен теңестірді.
Капиталистік жүйені кәсіпкерлікке жағдай тудырушы тұтастық ретінде алып
қарап, кәсіпкер экономикада болатын барлық өзгерулердің қай-нар көзі әрі
қозғаушы күші екенін пайымдайды.
Шумпетер жаңашылдықты өндіріске ендірудін бес бағытын сілтейді: 1)
тұтынушыға белгісіз жаңа игіліктерді жасау немесе қайсыбір игіліктің жаңа
сапасын істеп шығару; 2) өнеркәсіптің бір саласында өндірістің жаңа тәсілін
енгізу; 3) тауарларды өткізетін жаңа базарлар меңгеру; 4) ішкі заттардың
жаңа көздерін ашу; 5) өз жағдайын нығайтатын қайта құруды өткізу.
Ғалымдардың жасаған кәсіпкерлердің жинақы бейнесін мынандай қасиеттер
суреттейді: "әрекет етуге жеке қуаты мен жігері" (Й. Шумпетер); "ақыл мен
қиялдың үйлесімі" (В. Зомбарт); "жорамалдаушылығы мен тапқырлығы" (Дж.
Шэкль); "парасат пен жаңа білімге жан-тәнімен берілуі" (И. Киртцнер).
Менеджерге кәсіпкер әрекет істеуге толық еркіндігі болуға тиісті.
Пайданы табуға ұмтылыс қажет, бірақ ол қара бастың қамын ғана көздемеуі
керек және жеке тұтынудың қайнар көзі ретінде қаралмағаны жөн. Кәсіпкер әр
түрлі амалмен тұрмыстан ләззат алуға өзінің жек көрушілігін қалыптастырады.
Пайда табу кәсіпкер үшін дайындаған жобаның табысты болуының көрсеткіші
ретінде ғана маңызды. Кәсіпкер еркіндік пен өзінің мүмкіндіктерін еркін
жүзеге асыруды көздейді.
Д. Макленандтың тұжырымдамасында кәсіпкердің құдіретін жетістіктерге
артқан ұмтылысы мен қажеттігінің болуымен байланыстырады. Бұл оның қанына
сіңгендіктен, ол табиғи жалқаулығынан күшті және жай арам пайдаға ұмтылу
мен қоғамдық беделге ие болудан маңыздылау.
Неміс социологы Веблен Торстейн Бунд (1857— 1929 жж.) адамзат тарихын
әр түрлі үстемдік еткен әлеуметтік институттардың белгілі кезеңдерге
алмасуы деп анықтайды. Алғашқы қауым кезеңін "тонаушы қоғам" ауыстырады
(тікелей әскери зорлық) және ақшалы қоғам дәуірі (тауарлы ақшалы қатынастар
арқылы жасалатын зорлық). Соңғы кезеңде қолөнер мен өнеркәсіп дамиды. XX
ғасырдың негізгі сипаты ретінде өнеркәсіп пен бизнестің мүдделерінің қарама-
қарсылығын атайды. Мамандар мен өндіріс жетекшілері кәсіпкерлердің жеке-
меншіктік пайдакүнемдік мүдделеріне қарсы тұрады, олар өндіріс, ғылым мен
техника дамуының, қоғам және жекеліктер игіліктерінің өсуі мүдделерін
қорғайды.
Өмір сүру үшін күресті Веблен табыс үшін және қоғамның қосымша
өнімінің үлесі үшін күресі деп қараған. Қоғамда қанаудың болуы қоғам
өндіретін игіліктердің артығын тартып алуға ұмтылудан туындайтынын
көрсетеді. Өнеркәсіп капитализмі немесе "Ақшалы қоғам" ғылым, техника
дамуы, сыншылдық рух пен еркін әлеуметтік институттар сияқты мәнді
жәйттердің кездейсоқ ұштасуымен пайда болған. Мұндағы капитализмнің
табыстарын өнеркәсіп өндірісіне қатыспайтын алпауыттар иемденеді.
Бірте-бірте кәсіпкерлікті байыптаудың психологиялық түсіндірмелеріне
әлеуметтік көрсеткіштер енгізіле бастайды. Мысалы, кәсіпкерлердің көп-
шілігі үлкен отбасыларынан шыққан. Оның себебі әкенің өктемділік танытып,
жариялық бастамаларын жаншумен ұғындырылды. Сырттан жасалынған қатал
бақылау кезкелген ұйым мен билікті қабыл алмайтындай күй кешуге әкеліп
соғады. Осыдан әлеуметтік бейімделу қиындай түседі. Кәсіпкердің екпінді
ұмтылысы — ырықсыз жаншылған сезімдердің жарлығы.
Жаңа кәсіпкерлік тұрпаты қайдан пайда болды деген сұраққа жауабын
тарихи және әлеуметтік тұрғыдан қарастырған М. Вебер мен В, Зомбарг. Олар
кәсіпкерлік рухтың қалыптасуын капиталистік рухтың құрамдас бөлігі ретінде
көрсетті. Рух — осы қоғамның белгілі даму сатысында шаруашылықты жүргізуші
субъектіге тән психологиялық орнықты ерекшеліктердің, белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы.
"Кәсіпкерлікке ынталану", "арам пайдаға ұмтылыс", оңай ақшаға
талаптану, — деп жазады Вебер, — капитализммен үш қайнаса сорпасы
қосылмайды, оған ешқандай қатысы жоқ". Вебердің пайымдауынша, капитализм
осындай иррационалды талаптануды ауыздықтауға, оны парасат-тылықпен
реттеуіне пара-пар болып келеді. Басқаша айтқанда, Вебер өмірді
оңтайландырудың ақ түсті жағын ғана көрген.
Жаңа кәсіпкерлік рух жаңа дәуір капитализмінің жоғары көтерілуіне
қозғаушы күш болды, ал өзі діни негізде дамудың мүмкіндігін алды. Про-
тестанттық өнеге-ғибраттан сусындап өріс алып, өрбіді. Протестантизмнің
кальвинистік нұсқасында нағыз құдайшылдық пен экономикалық пайдақор-лық
өзінің жарасымды үйлесімін тапты. Мұнда асқан жекешілдікті тәрбиелейді.
Вебер Батыс үлгідегі капитализмді протестанттық өнеге-ғибраттың, оның
рационалды-парасатты рухының жемісі деп түйіндейді. Капитализмді
қалыптастырған қайнар көздердің негізгісі протестанттық дүниетаным еді.
Протестанттық тәрбиесіз капитализм өзгеше бағытта дамып, басқа нәтиже
беретінін Вебер дәлелдейді. Бұл діни көзқарас бойынша, адам өз мамандығының
бейімділігіне бой ұруға тәрбиеленеді. Ол экономикалық қызметті қасиет
тұтады, сондықтан оны рухани маңыздылықка толтырады. Осыған орай адам өз
өмірін, өз қабілеттерін өз бейімділігіне ғана арнау керектігін уағыздайды.
Вебердің "Протестанттық өнеге-ғибараты" мен "Капиталистік рухына" сай қазақ
мақалын келтіруге болады: "Сүйген істін түбі — кеніш, сүймеген істің түбі —
реніш".
Әркім өз сүйген ісіне берілгенде ғана өмірден рухани қанағат табады,
бақыт сезіміне беріледі. Бойға дарыған қабілетіне сай кәсіп таңдау, сол ма-
мандықты сүйіп қызмет атқару түбінде рақатқа келтіреді. Ал сүймеген, қолдан
келмейтін іске ұрынудың соңы реніш, кейіске душар ететінін қазақ халқы
ежелден айтып — тәлім-тәрбиесінде қолданған. Осыған тағы "Мырзалық —
ысырапшылдық пен сараңдықтың аралығы" деген әл-Фарабидің сөзі де келіседі —
ол орынсыз мырзалық етіп, ағыл-тегіл ысырап етушілерге айтылған сөз.
Жинақылық сараңдық емес. Өз ісіне ұқыпты, -жинақы адамды сараң деуге
болмайды. Әрбір жинақылықтың түбі молшылыққа жеткізеді деген; ой жатыр. Бұл
нарық жағдайында қазақ халқының жаңа қасиеттерін қалыптастырады.
Қазір әлемде еш ойланбастан басшылыққа алатындай қайта құрудың
ешқандай да жақсы үлгісі жоқ. Әрбір ел өз экономикасының, құқығының,
саясатының, моралінің және халық психологиясы ерекшелігін, әлемдік
шаруашылықтағы өзінің жағдайын ескере отырып, өзінің жеке стратегиясын
әзірлеп шығарады.
Реформалар тәжірибесі адам капиталының жай-күйі жаңа құрылымды, жалпы
алғанда, нарықтық қайта құруларды жасау жолындағы елеулі фактор болып
табылатынын көрсетеді. Республика халқының едәуір бөлігі жаңа жағдайда іс-
қимыл жасауға дайын емес болып шықты, олардың тиісті білімдері,
біліктіліктері, кәсіпкерлік дағдылары жеткіліксіз екендігі анық. Бірінші
кезекте бұл басшы буынға қатысты. Ескі директорлық корпустың өкілдері жаңа
әдеттенбеген жағдайға қиындықпен үйренуде; олардың экономикалық бет алысы
көбіне өзгере алмай отыр; бұрынғы жүздеген мемлекеттік кәсіпорындардың
негізгі назарында рынок және өнімді өткізу проблемалары емес, өндірістік
қуаттылық, шығарылым көлемі туралы әдеттегі уайым ғана тұр.
Қазақстандық экономикада нарықтық ортаға дерлік беріле отырып, алдына
қойғаны толық нарықтың мақсат емес өндірушінің мүлдем ерекше түрі
қалыптасып, бірнеше жылдан бері әрекет етуде.
Коммерциялық банктерге келіп түсетін инвестициялық жобалардың
жартысынан көбі экономикалық негізділіктің талаптарына сай келе бермейтіні
белгілі. Қатардағы жұмыс күшінің әдәуір бөлігі жаңа жағдайларға бейімделуі
қажет. Мәселен, шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін біздің мамандар
ұсынылған еңбек ырғағын, тәртіпке қойылатын талаптарды әрқашан ұстана
бермейді. Шағын бизнес Қазақстан үшін көкейкесті болып табылатын
жұмыссыздық пен қоғамның әлеуметтік қорғалуы проблемаларын шешуге қомақты
үлес қосуға қабілетті. Экономикадағы нарықтық қағидаттарды бекітуде оның
рөлі едәуір.
Шағын өндірістің дамуымен қоғам үшін өте қажет нарықтық ой-пікір мен
білімнің таралуы, нарықтық бағыттың орнығып бекуі, халықтың нек артатын
дәстүрлі өмірлік ұстанымы және оның мемлекет тарабынан көмек пен қолдауға
деген бағдары жойылуы тиіс. Жаңа негізде шаруашылықты дамыту үшін
бәсекелестікті дамыту дәрежесіне тікелей байланысты. Көптеген рыноктарда
монополиялар үстемдік құрып отырған біздің жағдайда бәсекелестік
катализаторы шағын және орта кәсіпорындар болуы мүмкін және болуы тиіс.
1.2. Жалпы кәсіпкерлік туралы: мәні, мазмұны және түрлері.
Кәсіпкерлік: мәні, мазмұны. Буржуазиялық экономикалық теорияда
кәсіпкер ұғымы XVIII ғасырда қолданыла бастады. А. Смиттің ойы бойынша,
кәсіпкер - сауда-саттық мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі
жоспарлайды, ұйым-дастырады және соның нәтижесіне оған өзі иелік жасайды.
Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, иелігіндегі қажетті
қүралдары бар пайдалы жүмысты ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың
қатарына жататындар — шағын кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның
басқарушы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің
менеджерлері.
Бүгінгі таңдағы капиталистік елдердегі кәсіпкерлік ҒТП-тің
нәтижесіне; капиталистік экономикалық жүйенің өсіңкілеу дамуына икемділігін
қамтамасыз ететін құралдарға, жұмыскерлерінің қалың топтарының
творчестволық және ұйымдастыру қабілетін жүзеге асыратын формаларға тығыз
байланысты.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты
айтылып жүр.Кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз — аталған субъектінің
(кәсіпкердің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және
т.б. таңдауда олардың жиынтық бостандығы мен құқығы болуы керек деген
сөз.Кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың өндіріс құрал-жаб-дықтарына,
өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт. Өзін-өзін басқару мен
шаруашылықты таңдауда бостандықты, инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін
белгілі бір экономикалық орта және қолайлы жағдай кдзжет. Толығырақ
айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысу үшін — нарықтық бәсекелестік
тәртіп бойынша, шаруашылық жүргізуге қолайлы жағ-дай туғызу.
Кәсіпкер дегеніміз кім? — бұл сұраққа жауап іздестіру барысында
тікелей жеке адамдардың еңбекке бейімділігі мен кабілеттілігін және олардың
өздерінің ой-пікірлерін жүзеге асырудағы әрекеттерін сипаттауға тура
келді.Осы орайда, кәсіпкерлер - қашанда өз бетінше шешім қабылдамайды;
белсенді, жаңалыққа, оны тез жүзеге асыруға бейімдік танытады; нысаналы
нәтижеге жұмыс істейді; сындарлы сынға және орынды мадақта дайын; ашық,
іскер адамдар арасында өзін еркін сезінеді; өзіне және серік-тесеріне катаң
талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды әр-дайым рухтандырып, іс-
қимылдарын үйлестіріп отыруға бейім, икемді адамдар болып келеді.
Кәсіпкердің нарықтық экономиканың басқа агенттерінен айырмашылығы -
өзінің экономикалық, әрекетінің нәтижесінде пайда түсіре білетіндігі. Пайда
— кәсіпкердің сұранысты қамтамасыз ету мақсатымен шығындалған қаржы мен
баға арасыңдағы айырмашылық.
Кәсіпкердің пайдасын меншік иелерінің табастарының ажырата білу қажет.
Акция бойынша, дивиденд, депозиттерге процент, жер үшін алатын рента, бұлар
— меншік иесіне түсетін табыстар. Әлбетте, бұл табыстың көзі — акционерлік
компанияны басқару органдары, банк, арендаторлар өз қолына басқа біреудің
меншігін алып, жаңа өнімдер өндіріп, кредит беріп немесе жалға алған жерде
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп, оны өткізуді ұйымдастыру барысында
нарықта белсенді қызмет атқара отырып, түсірген пайда болып саналмайды.
Төмендегі ұғымдардың: кәсіпкерлікті — менеджменттен, және оны
басқарушыдан ара-жігін ажырата білу қажет. Кәсіпкер — бұл меншік иесі әрі
ол шаруашылықпен тікелей айналысады. Ол нарыққа өзінің дербес
жауапкершілігі арқылы тәуекелге баратын адам. Ал менеджмент — жалпы өндіріс
пен тауар айналымын тиімді жүргізу мен пайда табу мақсатындағы басқару
жүйесі мен формаларының, әдістері мен құралдарының жиынтығы болып табылады.
Менеджер — шаруашылықты ұйымдастыру мен шаруашылық басқару жағынан
арнайы кәсіптік білімі бар жалдамалы басқарушы. Ол өз әрекетінде мүліктік
жауапкершілікті мойына алмайды. Яғни оның сөзсіз тәуекелге баруы өзінің
басқару орнынан айрылу деген сөз.
Кәсіпкерліктің ұйымдық – құқықтық формалары. Кәсіпкер іс-қимылы мен
тұрмыс-жағдайы, мінез-құлқына қарай екі түрге бөлінеді: Біріншісі — бұрынғы
классикалық кәсіпкерлік — шаруашылықтың (кәсіпорын, фирма) қолда бар ішкі
ресурстарын тиімді пайдалана отырып, нәтижелі әрекет жасайтын кәсіпкер.
Екіншісі - қазіргі өтпелі кезеңде әрекет жасайтын кәсіпкерлік. Бұл жағдайда
кәсіпкер қолда бар пайда көзін емес, әртүрлі (ішкі және сыртқы) мүмкіндікті
пайдалану арқылы әрекет жасайды. Олар пайда көзінің жеткіліксіздігіне
қарамастан, талмай іздеудің мүмкіндікті пайдалану арқылы сол кеңістікте бар
барлық мүмкіндіктерді орынды және ұтымды пайдаланудың баламалы жолдарын
қарастырады.
Кәсіпкерлік ұйымдастыру - құқықтық жағынан: жекедара кә-сіпкерлік,
компаниялар және серіктестік болып бірнеше түрге бөлінеді.
Жеке-дара кәсіпкерлік. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың біршама шарттары
бар. Бұлар мемлекет тарапынан барлық шаруашылық салаларына олардың
меншігінің талан-таражға түспей, сақталуына кепілдік және нарықтық қарым-
қатынастардың барлық өкілдеріне занда ескертілген жәйттерден тыс
жағдайларда тең құқық пен экономикалық еркіндік беру; шаруашылықты
жүргізудің нарықтық бәсеке тәртібіне көшу; нарықтың қажетті инфрақұрылымның
қалыптасуы; қолда бар пайда көзі, несие, ақпарат құралының еркін де ашық
болуы; бұрынғы заңдардың кәсіпкерлікке қарсы баптарын алып тастау, сондай-
ақ, қажетті баптар мен жаңа заңдарды қабылдау тәрізді шарттардан тұрады.
Бұл кәзіргі заманғы классикалық кәсіпкерлікті жолға қою шарттары.
Әрине, мәдениетті, өркениетті кәсіпкер болу оңай емес, ол көп уақытты, көп
ізденісті, мол тәжірибені қажет етеді. Сондықтан да бұлар, Батыс елдерінде
"бизнес" дегеніміз өнер деген қанатты сөз кеңінен тараған.
Қазіргі нарықты экономикаға көшу кезінде дербес еңбекпен айналысуға
занды түрде рұқсат берілген. Әр адам өз еңбегіне негізделген шаруашылық
жүргізу үшін өндіріс құрал-жабдықтарына, өндірілген өнімге, одан түскен
табыстар мен әр түрлі мүліктерге заңды ие болуына құқығы бар.
Компания. Сіз өз белсенділігініз арқылы кәсіпкерлік әрекетке табысты
боларынызды сезіне түстініз делік. Енді кәсіпкерлік әрекетінізді ұлғайтуда
ойластыра бастайсыз. Әрине, ол үшін сізге ғимарат, құрал-жабдықтар, көп
мөлшердегі сапалы шикізаттар қажет. Тағы да банктен кредит алуға
талаптануға болады. Бірақ банк сізден кепілдік немесе мүліктік салымды
талап етеді. Осы жағдай байланысты қайбірде кәсіпкерлікпен айналысуға
қабілетін бар басқа адамды шақыруға да болады. Соның нәтижесінде жеке
меншік фирма компанияға айналады, яғни капиталы - бірнеше дербес мүлік
иелерінің бірлескен меншігіне негізделген фирма пайда болады.
Мұндай компаниялардағы капитал — аталған компанияға қатысатын
мүшелерінің қосқан жарналарынан құралады. Олар: ақшалай, мүліктік,
патенттік, авторлық немесе басқа да құқықтық және т.б. әр түрлі формада
болуы мүмкін. Олардың барлығында компания мүшелерінің өзара келісімдері
бойынша ақшала бағаланады. Сөйтіп компания капиталында оның әрбір мүшесінің
өзіндік үлестері болады.
Серіктестік - үлестері әр түрлі формалы және оның құрамынан шыққан
кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке
араласатын шағын компаниялар болып табылады.
Серіктестік дегеніміз — бірнеше адамның немесе занды тұлғалардың
бірлесе кәсіпшілік жасауы. Серіктестіктің мынадай түрлері бар: а) толық
серіктестік (серіктестіктің міндеттемелері бойынша, оның мүшелері өздерінің
барлық мүліктермен ортақ та толық жауапкершілікке болады); ә) коммандитті
серіктестік немесе "сенім артқан серіктестік". Мұнда серіктестік
мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері
есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан
жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болатындықтан, басқару ісіне
араласпайды; б) шектелген жауапкершіліктегі серіктестік. Серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан
жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады; в) қосымша
жауапкершіліктегі серістестік. Яғни, бұл жерде серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал
жанарлары жетпей қалаған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде
қосымша жауапкершілікте болады; г) серіктестіктердің тағы бір ерекше түрі —
акционерлік қоғамдар деп аталады. Бұл қаржысы акцияларды сату арқылы
жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есепбінен дивиденд
беріп отыратын серіктестіктер.
Жеке кәсіпкер дегеніміз заңды тұлға жасамай және заңды тұлғаның
қатысуынсыз жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлға. Жеке кәсіпкерліктің
түрлеріне дербес кәсіпкерлік және біріккен кәсіпкерлік жатады.
Дербес кәсіпкерлік иелігіндегі мүлікке хұқы бар бір азаматпен
жасалады, сонымен қатар мүлікті пайдалану мен билеудің басқа хұқықтары бар.
Біріккен Кәсіпкерлік жалпылық иелігіндегі мүлік хұқықтарына ие
бірнеше азаматтың бірлесуісен құрылады, сонымен қатар мүлікті бірігіп
пайдалану мен бірігіп билеу хұқына ие азаматтар. Жеке кәсіпкерлік мүліктік
жауапкершілік негізінде құрылады.
Жеке кәсіпкер заңды тұлғаға қарағанда салықты аз мөлшерде төлейді.
Ол өзі үшін және қатысушылар үшін жинақтық зейнетақы қорына төлем төлеп
тұруы тиіс.
Салық мөлшері кәсіпкер жұмыс істейтін салық режимімен анықталады.
Патент негізінде құрылған қызметте кәсіпкер кірісі 3 проценттік табысқа
негізделеді. Жеңілдік декларациясы негізіндегі кәсіпкер кірісі3-7 проценке
дейін оның сомасына байланысты бөлінеді.
Жеке кәсіпкердің бухгалтерлік есебі патент пен жеңілдік декларациясын
қолданатын болса, заңды тұлғаның бухгалтерлік есебінен жеңіл болып келеді.
Патентепн жұмыс кезінде ол мүлде болмайды. Бұл артықшылық жеке кәсіпкердің
бухгалтерлік есепті бухгалтер жалдамай-ақ өзі жүргізуіне мүмкіндік береді.
Жеңілдік декларациясын қолдану заңды тұлғаға да болады, бірақ көп жағдайда
бухгалтер жалдауды қажет етеді. Жеке кәсіпкер заңды тұлғамен қайта құрыла
алмайды, мысалы ЖШС бола алмайды.
Біздің Республикада кәсіпкерлікгі дамытуға үлкен ден қойылып,
бірқатар заңдар мен жарлық қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі
болып, Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы заңы 1992 жылдың 4
шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың
мәні мен мазмұны, басты мақсаттары мен бағыттары айқындалады. Кәсіпкерлік
мемлекеттік қоргау және қолдау дегеніміз — аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау көрсету
мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде.
1.3. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.
Фирма нарықгық экономиканың негізгі экономикалық агенті. Бір немесе
бірнеше кәсіпорыннан тұратын, пайда табу үшін тауар мен қызметтер жасап
шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымды фирма деп атайды. Фирмаларды
жіктеу үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады, олардың маңыздысына
меншіктің формалары және фирманың көлемі жатады.
Меншіктің формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсіпкер-ліісгің үш
түрін атап кетуге болады:
1. индивидуалдық немесе жеке кәсіпкерлік;
2. серіктестік;
3. корпорация (акционерлік қогам).
Жеке кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық
бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін атқарады. Оның
мүлігі мен жауапкершілігінде шек бол-майды. Индивидуалдық кәсіпкерліктің
басты кемшілігі — капи-талының аз мөлшерде болуы. Артыкдіылықгары: меншік
иесінің әркдйсы барлық пайданы иемденеді, өзгерістердің қандайын болма-сын
өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен занды түлға болмайды. Сондықган
ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық төлемейді.
Бизнестің аса кең тараған бүл форма-сы ұсақ дүкендерге, қызмет сферасына,
фермаларға, заңгерлік іс-әрекеттерге тән болады.
Серіктестік дегеніміз екі және одан да көп адам иелік ететін бизнес.
Бұл да занды тұлга емес, сондықган табыс са-лығын ғана төлейді және
фирманың барлық қарыздарына Іпексіз жауапкершілік артады. Артықшылығы:
ұйымдастырылуы жеңіл, қо-сымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту
мүмкіндігі болады. Кемшіліктер:
1. шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшы-
лығынан қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
2. фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет мақсаттарын
жетіле түсінбеуі;
3. фирма табыстары мен шыгыстарындағы бірге тапқан мүлік-
терді бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы.
Брокерлік кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет көрсету сфера-
сының мекемелері және т.б. көбінесе, серіктестіктер формасында
үйымдастырылады.
Акционерлік қоғам. Мәселені баяндамас бүрын әуелі акцио-нерлік қоғам
туралы бірер ауыз сөз айта кетуге болады. Мүнда еске салатын жайт: бүрынғы
КСРО-да ақционерлік қоғам сонау 20-шы жылдары пайда болған еді. Олар
Мемлекеттік және аралас (мемлекеттік жекеменшіктік және мемлекеттік-
кооперативтік) кә-сіпорындар негізінде сауда-өнеркәсіп салаларында әрекет
етті. Ал соңыра, 1992 жылы 22 акционерлік қоғам қүрылды, осылайша 1925
жылдың басында оның жалпы саны 150 жетті. Бірақ әкімшілік-әміршілдік
басқару жүесінің қалыптасуы мен тауар-акдіа қатынас-тарын шектеу
акционерлік қоғамды жоюға әкеліп соқты. Ақыры 20 жылдардың соңы мен 30-
жылдардың басында аталған акционерлік қоғамдар мемлекеттік бірлестіктерге
айналдырылды.
Қазіргі тавдағы нарықгық экономикаға көшуге байланысты жүргізіліп
жатқан экономикалық реформаны жүзеге асыру, соның ішінде меншік формаларын
қайта құру ісінде акионерлік қоғам өзекті проблемалардың біріне айналып
отыр.
Жоғарыда қарастырылған серіктестіктер кәсіпкерлік әрекетті шектейді.
Себебі олардың мүшелері өздері қосқан үлестерін әу бас-та келісілген сол
формада ғана қайтарып алуға мүмкіндіктері бар. Мәселен, серіктестіктің бір
мүшесі үлесі ретінде ғимаратты берсе, ол одан шыққан кезде сол өндірісті
тоқгату қажет болады, Міне, осыдан сақгану үшін серіктестікті акионерлік
қоғамға айналдыруға болады. Мүнда қоғамда барлық қосылатын үлес тек ақшалай
салы-нады да, оның күрамынан шыкқанда оның үлес акдіалай қайтары-лады. Сол
арқылы қоғамның бір мүшесінің одан шыуы өндірісті тоқтатудан кұтқарады. Тек
қана қогамның ақша капиталын өз мөл-шерінде кемітеді. Бүл — жабық
акионерлік коғам.
Жабық акионерлік қоғамның мушелері капиталға қосқан өз үлесін
дөлелдейтін акия алады. Және бұл қоғам бүндай әрекеттері бойынша,
жауапкершілігі шектелген серіктестік ретінде жұмыс іс-тейді.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші, орташа және ірі биз-нес болып
бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылық-тың ең ірі
секторын құрайды. Бұнда барлық жұмыспен қамтыл-гандардың жартысынан көбі
еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг (Ғгапсһізе —
жеңілдік) жүйесі мен венчур-лік (үепіиге — бел байлау, тәуекел ету)
кәсіпкерлігі жатады.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі
сферада, өздерінің қызметтерінде ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалану
құқығына ие болу үшін, олар бір-бірімен кон-тракт жасасады. Бүлардың баға
жағынан тауарды жеткізуде, жаб-дықтармен қамтылуда жеңілдікгері болады.
Кіші фирмалар ірі ком-паниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы
қызметтері арқылы атқарады. Бүндай контрактар екі жаққа пайдалы: үсақ
фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардан сауда жасайтын аймақ
алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын ақшаны үнемдейді және
қамқорына алғандардан үдайы төлемдер алып түрады.
Венчурлік фирма. Бүл гылыми зерттеумен және оны әрі дамы-тумен
айналасатын коммерциялық үйым. Олар, осымен қатар, ғы-лыми жаңалықгарды
иемденетін компанияларды қаржыландырады және консультаия жүргізеді.
Венчурлік кәсіпорындар жаңалық енгі-зуден бизнес жасайды. Олардың
әрекеттері тәуекелділікті тілейді, бірақ жаңа өнім нарықгың талабына, сатып
алушылар қажеттеріне, шығындардың төмендеуіне сәйкес келмесе, күйіп кетуі
мүмкіндігі мол. Сондықган венчурлік фирмалар өнімнің бір түрін жасауды тез
аяқгап, оның басқа жаңа түрлерін жасаумен айналасуға тырысады.
Верчүрлік кәсіпкерлік екінші дүниежүзілік соғыстан кейін түңғыш рет
АҚШ-да пайда болган. Венчурлік фирмалар Қазақстан-да қүрыла бастады, бірақ
жалпы шағын кәсіпкерлікке үқсас, кең та-рамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын
кәсіпкерліктің маңызы өте зор, өйткені ол көп мәселе шешеді:
4. Қазақстан халқының елеулі бөлігін күратын жағдайы төмен
адамдар үшін соншама көлемді капитал салымынсыз түтыну тауар-
лары мен қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;
5. халықгың материалдық және қаржылық қаражаттарын өнді-
ріске тартуға көмектеседі;
• ірі өндірістен босаған адамдарды жұмыспен қамтуға мүмкін-
дік береді. Кіші бизнестің әлеуметтік-саяси мағынасы да зор: ол қо-
гамның түрақтылығының кепілі болып табылатын "орташа" таптың
даму негізі. Бірақ шағын бизнестің даму қарқыны қанағаттандыра-
ды деп айтуға ерте.
Бұның ішкі және сыртқы себептері аз емес: Ішкі факторлар:
1. старттық капиталдың жетімсіздігі;
2. банкілермен баланыстың нашарлығы.
Сыртқы факторлар:
3. қисынсыз салық жүйесі;
4. завдардың шикілігі, тұрақсыздығы;
5. "криминалдық прессинг"
Шағын бизнесті жандандыру үшін қажет шараларды үш ба-ғыттан жургізу
қажет:
1. шағын бизнестің ішкі ортасын жақсарту керек;
2. нақгы фирмаларға тікеле көмек көрсету;
3. шағын кәсіпорындарының өзін-өзі ұйымдастыруын күшейті.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бүл ірі кәсіпкерлікпен де,
ұсақ кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қата-рына шығуы
мүмкін, немесе мұлде күйрейді. Тек кейбір ерекше мо-нополистік өнім
шыгаратын болса жағдайы жөнді болуы мүмкін (мүгедектерге, жарымжандарға
арналған техника жасау, қала сағат-тарын жөндеу) т.б.
Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең түрақгысы. Оның нарықгағы монополдық
болмысы көпшілік тұтынуына арналған арзан және мол өнім өндіруге мүмкіндік
береді.
Баршаға мәлім, нарық бостандық әкеледі, ал әкімшілдік, ие-рархия,
бақылау және саналы жоспарлаудың болуы туралы бостан-дыққа шек қояды.
Мәселе нарық механизмін пайдаланудың арзанга түсуінде. Нарықгың әр мүшесі
өздерінің жеткізушілері мен жабдық-таушылары және сатып алушылары туралы,
келіссөз жүргізу және келісім-шарт талаптарының орындалуы туралы информация
алуға мәжбүр болады. Осы үшін шығын жасалынады. Осындай шығын-дар
трансакциондык, (лат. ігапзасііо "келісім") шығындар деп атала-ды.
Бүл шығындар нарықгық агенттердің бір-бірімен қатынаста-рын келістіру
процесінде пайда болады. Егер экономика тек жалғыз физикалық түлғалардан
түрып, "жаппай, тағы" нарық болса, мини-келісімдер өте көп болғандықган,
трансаіщиондық шығындар тым көп болар еді. Фирманы үйымдастыру, осы
шығындарды төменде-тудің әдісі болып табылады. Фирмалар нарықгық механизмді
шек-теп, жою мақсатымен, нарықтық үйлесімнің қымбат болғандығына жауап
ретінде қүрылады деген түжырымдар жоқ емес. Шынында трансакцияларды
нарықтың көмегінсіз, фирманың ішівде жасау ар-зан түседі екен. "Иерархия"
(фирма) мен нарықтың бір-бірінен ар-тықшылығы жоқ.
Нарықгық және әкімшілік реттеу тетіктерін салыстыру ар-қылы, фирманың
қажетті көлемін анықтауға болады. Ол нарык^ы пайдаланудың шекті шығындары
мен әкімшілік бақылауды қолда-нудың шекті шығындарының тендесу нүктесі
арқылы белгіленеді. Осы "иерархия" (фирма) пайдалы болады, ал содан кейін ~
нарық пайдалы. Фирманың оптималдық көлеміне өндірістің саласы, тех-нология,
фирманың интеграциялану дәрежесі, т.б. әсер етеді.
Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграция-ланган
фирмалар болып бөлінеді.
Тік интеграция деп өндірістік процестің ең төменімен, оның ең жоғары
сатысына дейін (мысалы, мұнайды өндіруден бастап одан шығарылған өнімдерді
сатуға дейін) айналысатын фирмалар бірлестігін атайды.
Көлденең интеграция — бір түрлі бизнеспен айналысатын фир-малардың
бірлестігі. Көлденең интеграцияның бір түрі — диеерсифи-кация (агылшынша
сііүегзійсаііоп — саналуан, көптүрлілік). Бүл, бір-бірімен технологиялық
байланысы болмайтын, саналуан фирмалар-дың бірлестігі. Мысалы, химиялық
концерн "Дюпон-де-Немур" хи-миялық тал жіп, дәрі-дәрмек, рефрижераторлар,
ұшақгар өндірісте-рін біріктіріп отыр.
Қазақстанда бизнесті үйымдастырудың ерекшеліктері бар. "Кәсіпорын"
деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақыріы уақытқа
дейін ол ерекше үйымдық-құқықгық форма деп түсінілетін, яши меншігі жоқ
коммерциялық үйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет.
Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс-әрекетте бол-ды,
өйткені кәсіпорындарының өздерінің мүліктерін "сату" туралы бір-бірімен
жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік қүқын өзгертпейді,
өйткені мемлекет меншік иесі болып қала берді.
Нарықтық түсінім жағынан "кәсіпорын" кәсіпкерліктің ерек-ше
үйымдастыру - қүқықгық формасы емес, ол тек түліктік кешен -ғимараттардың,
қүрылыстардың жабдықгардың, шикізаттардың жиынтығы болып табылады. Ол
унитарлық болады, өйткені оның мүліктері жалгыз меншік иесінде болады,
сондықтан жүмыскерлер-дің арасында бөлініске түспейді.
Унитарлық кәсіпорынның бір түрі — федералдық қазыналық кәсіпорындар.
Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіп-орындар завды түлға болады.
Заңды тұлға өзінің меншігінде, немесе, шаруашылық пайда-лануъшда,
ақшалай мүлігі болатын және өздерінің міндеттері үшін осы мүлік мөлшерінде
жауап беретін, ұйымдар жатады. Заңды тұл-ғаға коммерциялық және
коммерциялық емес үйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымга пайда табуды қызметтерінің негізгі мақсаты деп
түтатын ұйымдар жатады.
Коммерциялық емес ұйымдарға пайда табумен, оны мүшелері-нің арасында
бөлуді мақсат етпейтін үйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымдардың формалары:
1. шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар;
2. өндірістік кооперативтер;
3. мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың мынадай фор-
малары болады:
4. толық серіктестік;
5. сенімді серіктестік (коммандиттік серіктестік);
6. жауапкершілігі шектелген қоғам;
7. қосымша жауапкершілігі бар қоғам;
8. акционерлік қоғам (ашық, жабық);
9. балалық және тәуелді қоғамдар.
Кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын және өздерінің қара-мағындағы
мүліктер шамасында іс-әрекеттерінің нәтижесіне жауап-ты серіктестік толык,
серіктестік деп аталады.
Егер толық серіктестіктермен қатар осы серіктестікте бір, не-месе,
бірнеше мүше-салымшылар (коммандистер) болса, онда бүн-дай серіктестіктер
сенімдегі (коммандиттік) серіктестік деп атала-ды. Коммандистер шығын
қауіпіне өздерінің салымдарының мөл-шерінде ғана жауапты болады және олар
осы серіктестіктің кәсіп-керлік қызметіне қатынаспайды. Бүлар
серіктестіктің пайдасынан қосынды капиталдағы өздерінің салымдарына сәйкес
бөлімін ала-ды.
Жауапкершілігі шектелген қоғамның мүшелері, өздері қосқан салымдардың
қүны көлемінде шығындар қауіпына жауапты болады.
Косымша жауапкершілігі бар қоғамдардың мүшелері жауапкер-шілікті
өздері қосқан салымдарының құнына сәйкес, барлығына ортақ есе көлемінде
жауапты болады. Егер бір мүше банкрот болса, оның жауапкершілігі
қалғандарына, солардың салымдарына про-порционалды бөлінеді.
Балалык, шаруашылык, қоғамға капиталының мөлшері барлық қоғамның
жарғылық капиталы мөлшерінің басым көбін қүрамай-тын қоғам жатады.
Сондықган бүндай қоғам, барлық қоғам шешім-деріне шешуші ықпал ете
аламайды. Балалық қоғам негізгі қоғам-ның қарыздары бойынша жауапты
болмайды.
Тәуелді қоғам, әдетте, негізгі қоғам дауыс беретін акциялардың 20%
артық акцияға ие болған жағдайда орын алады.
Өндірістік кооператив өздерінің бірлескен жеке еңбектеріне және
қосылған төлемдеріне негізделген, бірлесіп өндірістік, немесе, басқа да
қызметтер атқару ұшін қосылған адамдардың еркін бірлес-тігі.
II. ҚР -дағы жеке кәсіпкерлік
2.1. ҚР жеке кәсіпкерлік мәселелері мен жетілдіру жолдары
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің посткризистік кезеңінде экономикалық
өсуінің басты көрсеткіші және оны ары қарай дамытушы болып кәсіпкерлік
екенін түсінеді.
Шағын және орта бизнестің дамыған елдердің ЖІӨ 60-70 пайызын алса,
Қазақстанда бұл көрсеткіш соңғы мәлімет бойынша 31,2% алады, соның ішінде
шағын бизнес 28% болса, орта бизнес 3,2% алады.
Қазақстанның 1 сәуір 2010 жылғы ШОБ статистикасы
ШОБ Мемлекет ШОБ секторындаМемлекеттің
секторындағы бойынша жұмыс өндірілген ЖІӨ өнім үлесі
жұмыс істейтіндер өнім мен
істейтіндер үлесі көрсетілген
үлесі қызмет үлесі
Шағын 9,4% 8,46% 57,2% 5,72%
кәсіпорындар
Орта 0,4% 0,36% 21,7% 2,17%
кәсіпорындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz