Су жүйелері және оның ластану көздері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУ ҚОРЫНА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қазақстан өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Көлдер мен бөгендер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Қазақстан Республикасының мұздықтары. Көп жылдық тоң ... ... ... ... ... ... 14

2 ТАРАУ СУ ҚОРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЛАСТАУШЫ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1.Су ресурстарының сарқылуы және ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2.Суды ластаушы көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3.Қазақстанның су ресурстарын тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Тақырыптың өзектілігі

Су әлемнің ең үлкен байлығы бірақ біздің планетамыздағы тұщы судың қоры санаулы ғана, барлық су ресурстарының 3% ғана таза судың жетіспеушілігі жер шарының көптеген аудандарындағы өткір мәселелердің бірі болып отыр.
Жердегі су ресурстары жалпы алғанда жер бетілік және континентальды сулар. Бүкіл әлемдік мұхит сулары және жер астылық сулар болып үшке бөлінеді. Континентальды суларға өзен, көл, теңіз, батпақ, атмосфералық жауын – шашын сулары, мұздықтар суы, бүкіл әлемдік мұхиттар мен оларға құятын теңіздер ал жер астылық суларға топырақ, ылғалдары жер астының грунт сулары жатады.
Судың химиялық құрамы бір біріне байланысыз, екі фактордың тарихи табиғи және геологиялық жағдайлар мен антропогендік фактордың әсерінен қалыптасады. Судың химиялық құрамының түрліше болуы себепті: оларды минералдану дәрежесіне байланысты төмендегіше класификациялауға болады (1г\м).
Тұщы су - 1
Тұздану – 1-25
Тұзды – 26-50
Ащы - > 50
Жер бетіндегі тұщы су қорының 97% Антарктида, Греландия полюстер мен таудағы мұздықтардың үлесіне тиеді. Егер осы мұздықтарды жер бетіне бірдей етіп болса, онда ол қалыңдығы 53 м қабат түзген болар еді. Бірақ осындай тұщы су қорын пайдалану әлі күнге мүмкін болмай отыр.
Құрлықтың бар болғаны шамамен 3% көлдер мен өзендер алып жатыр. Сондықтан да тұщы судың жетіспеушілігі түсінікті жағдай деуге болады.
Табиғатта су үздіксіз жүріп отырады. Күн әсерінен мұхит суларының, құрлықтың беттерінен және өсімдік транспирация арқылы су үздіксіз буланады. Нәтижесінде атмосфера сумен қанығады.
Қазіргі кезде ішкі суларын ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға жетіп отыр.
Қазақстан су ресурстарының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі балықтарға зиян әсер ететін құрамында химиялық улы заттары бар өндірістің қалдықтары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары, мұнай өңдеу, металлургия зауыттары, мал шаруашылығы өнімдерін-жүн, тері өңдейтін зауыттар, т.б. жатады.
Сондықтан да тұщы ауыз суды таза ұстау, оны ластамау, орынды пайдалану, үнемдеп жұмсау жұмыстары бүкілхалықтық көкейтесті проблемаға айналып отыр.

Зерттеу мақсаты
Қазақстан су корына жалпы сипаттама беріп,олардың қазіргі экологиялық жағдайын анықтау. Қазақстан өзендері, колдері, теніздерін сипаттау, су ресурстарының ластау көздерін анықтау, суды тиімді пайдалану әдістерін айқындау.

Зерттеу міндеттері

• ҚР өзен көлдері мен бөгендері, мұздықтары туралы сипаттама беру;
• Су ресурстарының сарқылуы және ластануын бақылау;
• Суды ластаушы көздерін анықтау;
• Қазақстанның су ресурстарын тиімді пайдалану туралы шешімдер;

1. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» Алматы, 2005 ж
2. А.А. Демеген, Е.Т.Жаңбыршин,, А.Д. Демеев «Табиғи ресурстарды үнемді пайдаланудың оңтайлы жолдары» Ақтау, 2005 ж
3. С.Мұқаұлы, Е Чпшиев «Табиғат пайдалану экономикасы » оқу құралы
4. Алматы «экономика» 1999 ж.
5. Мамыров Н.Қ., Тонкопий М.С., Үпішев Е.М. «Табиғатты пайдалану экономикасы». Алматы 2005.
6. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” Алматы-2003 ж.
7. Бейсенова А. Экология және табиғатты тиімді пайдалану Оқу құралы Алматы 2004
8. Сағымбаеы Ғ.К. Экология негіздері Алматы 1994
9. Оспанова Г. Бозшатаева Экология негідері Алматы 2000
10. Мамбетқазиев Е. Сыбанбеков Қ. Табиғат Қорғау 1990
11. Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. – Арал өңірінің экологиясы Оқулық, Алматы, 1996 ж.
12. Каспий экологиялық программасы, Информациялық бюллетень, 2001,№2.-61 бет.
13. Қазақстан Республикасының 2004- 2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы.
14. Достаев Ж.. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А., 1993.
15. ҚР-ның Су Кодексі

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі

Су әлемнің ең үлкен байлығы бірақ біздің планетамыздағы тұщы судың қоры
санаулы ғана, барлық су ресурстарының 3% ғана таза судың жетіспеушілігі жер
шарының көптеген аудандарындағы өткір мәселелердің бірі болып отыр.
Жердегі су ресурстары жалпы алғанда жер бетілік және континентальды
сулар. Бүкіл әлемдік мұхит сулары және жер астылық сулар болып үшке
бөлінеді. Континентальды суларға өзен, көл, теңіз, батпақ, атмосфералық
жауын – шашын сулары, мұздықтар суы, бүкіл әлемдік мұхиттар мен оларға
құятын теңіздер ал жер астылық суларға топырақ, ылғалдары жер астының грунт
сулары жатады.
Судың химиялық құрамы бір біріне байланысыз, екі фактордың тарихи
табиғи және геологиялық жағдайлар мен антропогендік фактордың әсерінен
қалыптасады. Судың химиялық құрамының түрліше болуы себепті: оларды
минералдану дәрежесіне байланысты төмендегіше класификациялауға болады
(1г\м).
Тұщы су - 1
Тұздану – 1-25
Тұзды – 26-50
Ащы - 50
Жер бетіндегі тұщы су қорының 97% Антарктида, Греландия полюстер мен
таудағы мұздықтардың үлесіне тиеді. Егер осы мұздықтарды жер бетіне бірдей
етіп болса, онда ол қалыңдығы 53 м қабат түзген болар еді. Бірақ осындай
тұщы су қорын пайдалану әлі күнге мүмкін болмай отыр.
Құрлықтың бар болғаны шамамен 3% көлдер мен өзендер алып жатыр.
Сондықтан да тұщы судың жетіспеушілігі түсінікті жағдай деуге болады.
Табиғатта су үздіксіз жүріп отырады. Күн әсерінен мұхит суларының,
құрлықтың беттерінен және өсімдік транспирация арқылы су үздіксіз буланады.
Нәтижесінде атмосфера сумен қанығады.
Қазіргі кезде ішкі суларын ластану дәрежесі өте қауіпті жағдайға жетіп
отыр.
Қазақстан су ресурстарының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
балықтарға зиян әсер ететін құрамында химиялық улы заттары бар өндірістің
қалдықтары. Оған: целлюлоза-қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары,
мұнай өңдеу, металлургия зауыттары, мал шаруашылығы өнімдерін-жүн, тері
өңдейтін зауыттар, т.б. жатады.
Сондықтан да тұщы ауыз суды таза ұстау, оны ластамау, орынды пайдалану,
үнемдеп жұмсау жұмыстары бүкілхалықтық көкейтесті проблемаға айналып отыр.

Зерттеу мақсаты
Қазақстан су корына жалпы сипаттама беріп,олардың қазіргі экологиялық
жағдайын анықтау. Қазақстан өзендері, колдері, теніздерін сипаттау, су
ресурстарының ластау көздерін анықтау, суды тиімді пайдалану әдістерін
айқындау.

Зерттеу міндеттері

• ҚР өзен көлдері мен бөгендері, мұздықтары туралы сипаттама беру;
• Су ресурстарының сарқылуы және ластануын бақылау;
• Суды ластаушы көздерін анықтау;
• Қазақстанның су ресурстарын тиімді пайдалану туралы шешімдер;

Курстық жұмыстың құрылымы
“ ”-атты курстық жұмыс 2 тараудан тұрады, онда 2 кесте, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі тіркелген.

1 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СУ ҚОРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Қазақстан өзендері

Қазақстан аумағында ірілі - ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде
өзеннің (Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км –
ден асады.
Республиканың барлық өзендері Солтүстік Мұзды мұхит және ішкі тұйық
көлдер алаптарына құяды. Екі алап арасындағы суайрық Сауыр Тарбағатай тау
жүйесінің қырқасы мен Сарыарқа. Торғай үстірті арқылы өтіп, Оңтүстік Оралға
тіреледі.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы өзендерінің су ағыны тұрақты келеді. Бұл
алқапқа жататын өзен Ертіс (Есіл және Тобыл салаларымен).
Республика өзендерінің едәуір бөлігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ішкі
тұйық алап ірі көлдерге құятын өзендер жүйесімен келесі сатыдағы кіші
алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері Каспий, Арал теңіздері және Балқаш
көлі. Ішкі тұйық алапқа ұсақ көлдерге құятын, құмға барып сіңіп кететін,
сондай - ақ уақытша ағатын өзендер де жатады.
Каспий теңізі алабы Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға Жайық,
Жем, Сағыз, Ойыл, Үлкен өзен, Кіші өзен және т.б. жатады.
Арал теңізі алабына Оңтүстік және Орталық Қазақстанның оңтүстік
бөлігінің өзендері жатады. Өзендер шөл зонасында орналасқан және өзен
желісі сирек. Басты өзендері Сырдария, Арыс саласы мен Шу, Сарысу, Торғай,
Ырғыз, Талас өзендері. Бұлардың ішінде Сырдариядан басқасы Арал теңізіне
жетпей құмға сіңіп кетеді.
Балқаш - Алакөл көлдер жүйесіне Қазақстанның оңтүстік шығысындағы
өзендер кіреді. Олар: Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан
және т.б.
Өзен жүйесінің ерекшелігі. Қазақстан өзендерінің бірінші ерекшелігі -
жасы әр түрлі. Жазық бөлігінің өзен жүйелері ескі, өзінің даму сатысының
соңғы кезеңінен өтуде. Сондықтан жазықтардағы өзендердің аңғарлары жақсы
түзілген әрі кең болып кетеді. Бұл өзендерде тереңдік шаю әрекеті баяу, ал
бүйірлік шаю күшті болады. Таулы аймақтардың өзендері геологиялық тарихы
жағынан жас, өз дамуының бастапқы кезеңінен өтуде. Бұлардың бойлық қимасы
тік, құламалы келеді, яғни қалыптасып бітпеген. Өзендердің тереңдік шаю
әрекеті жылдам да, бүйірлік шаюы баяу.
Қазақстан өзендерінің екінші ерекшелігі – оның әркелкі таралуы.
Жазықтарда өзен жүйесінің жиілігі солтүстіктен оңтүстікке қарай кеми
береді. Жауын - шашын көбірек түсетін орманды дала және дала зоналары
өзенге бай. Республиканың солтүстігінде өзен жүйесінің жиілігі әрбір 100
км2-ге орта есеппен 4-6 км-ден, ал оңтүстік шөл зонасында 0,5 км-ден
келеді. Қазақстанның биік таулы аймақтарында өзен көп. Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань тауларына жауын-шашын мол түседі. Өзен жүйесінің
жиілігі тау бөктерлерінде әрбір 100 км-де 4-6 км-ге, таудың орта бөлігінде
10-12 км-ге, биік тауларда 16-18 км-ге дейін жетеді. Өзеннің су шығыны
дегеніміз өзеннің су қимасынан бір секунд ішінде ағып өтетін су мөлшері.
Әдетте су шығыны секундына ағып өтетін текше метр есебімен өлшенеді.
Қазақстанның ең мол сулы өзені – Ертістің көп жылдық орташа су шығыны
960 м3с, Сырдарияда – 730 м3с. Өзеннің жыл бойындағы ағып шыққан су
шығынын жылдық ағын деп атайды. Мысалы, Ертістің жылдық ағыны – 28 млрд м3.
Су ағыны жер беті суларының қорларын анықтайды. Ағын республика аумағы
бойынша өте әркелкі тараған, беткі ағынының мөлшері – 59 км3.
Қазақстанның жазық аудандарында жылдық ағынды негізінен анықтайтын қар
жамылғысының таралу сипаты және қардың еру алдындағы суының қоры болып
есептеледі. Жаңбыр түгелге жуық топырақтың жоғарғы бетін ылғандандыруға
және буландыруға жұмсалады. Жылдық ағынның мөлшері ең алдымен климатқа
байланысты. Өзендердің жылдық ағынына жер бедері де әсерін тигізеді, ол
таулы өзендердің басты факторларының бірі болып табылады. Абсолюттік
биіктік артқан сайын жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері молая түседі.
Қазақстанның солтүстігінде ылғалдану коэффициенті бірдің маңында, сондықтан
ағын да көбірек және өзендердің суы да молырақ. Оңтүстікте ылғалдану
коэффициенті бірден төмен, ағын мөлшері де аз.
Қазақстан бойынша орташа ағынның әрбір км2 - ге келетін мөлшері 20000
м3. Республикамыз өзен ағынының мөлшері жағынан Түрікменстаннан ғана алады.
Ағын жыл маусымдарына қарай өзгертіп отырады. Қыс айларында жазықтағы
өзендер жылдық ағынның 1%-ын береді. Адам баласы бөген салып, өзен
ағындарын реттеп отырады. Бөгендегі су халық шаруашылығына қыста да, жазда
да біркелкі пайдаланылады. Бөгендер қолдан жер суландыруға, электр
энергиясын өндіруге, т.б. жағдайларға қолайлы. Елімізде 168 су бөгені бар,
олардың ең ірілері – Бұқтырма мен Қапшағай бөгендері. Қазақстан өзендері
негізінен қар, жаңбыр, мұздық және жер асты суымен қоректенеді.
Республиканың жазық бөлігінің өзендерінің қоректенуіне қарай қар -
жаңбыр суымен қар суымен қоректенетін өзендер деп екі типке бөлуге болады.
Ал биік таулы бөлігінің өзендері аралас қоректенетін өзендер типіне жатады,
бірақ мұнда қар суымен, мұздықтармен қоректену басымырақ келеді.[2,10]
Қар-жаңбыр суымен қоректенетін өзендерге орманды дала, дала зоналарының
өзендері жатады. Басты өзендері – Есіл, Тобыл. Бұл өзендер көктемде
тасиды, сәуір-мамыр айларында жылдық ағынның 50% ағып өтеді. Өзендер суды
алдымен еріген қардан, кейін жаңбыр суынан алады. Өзен суының деңгейінің ең
төмен кезі қаңтар айында байқалады, бұл кезде олар еспе суымен қоректенеді.
Негізінен қар суымен қоректенетін өзендердің ағыны түгелге жуық көктемге
келеді. Бұл қоректену типіне шөлейт және шөл зоналарының өзендері Нұра,
Жайық, Сағыз, Жем, Торғай және Сарысу жатады. Өзендердің деңгейі толық
кезеңі көктемнің бірінші жартысында байқалады. Өзендер негізінен қар суымен
қоректенеді. Көктемгі қар ерігенде өзен ағыны күрт көтеріледі. ТМД
елдерінде өзен режимінің бұл түрін қазақстандық тип деп атайды. Мысалы,
Нұра өзенінде жылдық ағынның 98% көктемгі қысқа уақытта ағып өтеді.
Өзен деңгейінің ең төмен кезеңі жаз айларында болады. Кейбіреулері
мүлдем тартылып қалады. Күздегі жаңбырдан өзен деңгейі аздап көтеріліп,
қыста қайта төмендейді.
Қазақстанның биік таулы бөлігінің өзендері қар суымен және
мұздықтармен қоректенетін типіне жатады. Бұған Сырдария, Іле, Қаратал және
Ертіс өзендері кіреді. Бұл өзендердің деңгейі көктемде, Алтай тауының
өзендері көктемнің 2-жартысы мен жазда тасиды. Бірақ қардың бір мезгілде
ерімеуіне байланысты су тасу ұзаққа созылады.
Тянь- Шань, Жоңғар Алатауы өзендері көктем мен жазда, яғни жылдың жылы
кезінде тасиды. Бұл тауларда қардың еруі көктемде төменгі белдеуден
басталып, одан орта, жоғары биіктегі қар мен мұздықтар жаз бойы еріп, күзге
дейін созылады. Тау өзендерінің ағынында жаңбыр суының үлесі шамалы, ал
аласа тауларда оның үлесі 20-30% дейін жоғарылайды.
Қазақстанның жазықтағы өзендері суының аз және ағысы баяу болуынан қыс
түсісімен тез қатып қалады да, оларды қарашаның аяғында тұрақты мұз
басады. Мұздың қалыңдығы 70-90 см-ге жетеді. Аязды қыста мұздың қалыңдығы
республиканың солтүстігінде - 190 см, оңтүстік өзендерінде 110 см болады.
Өзен мұзы 2-4 ай бойы қатып жатады. Сәуірдің басында оңтүстіктің, екінші
жартысында солтүстік өзендерінің мұзы ери бастайды.
Биік тау өзендерінің мұз режимі басқаша. Олардың таулы бөлігінде
ағыстың күшті болуына байланысты және жылы жер асты суымен
қоректенетіндіктен, тұрақты мұз жамылғысы қалыптаспайды. Тек кей жерлерде
ғана жағалық мұздар байқалады.
Қазақстанның өзендерді жылма-жыл шайылған тау жыныстарын ағызып әкетіп
отырады. Өзендер табанын тереңдетіп, бүйірлерін құлатып, ірілі-ұсақты
тастарды домалатып ағады. Қазақстанның жазық бөлігіндегі өзендердің ағысы
баяу болады.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы.
Ертіс-Солтүстік Мұзды мұхит алабының басты өзені. Оның ұзындығы 4248
км, тек 1700 км-ге жуық бөлігі ғана Қазақстан жері арқылы ағып өтеді. Ол
Қытайдан Бала Ертіс деп басталып, Қазақстанда Қара Ертіс деп аталып, Зайсан
көліне келіп құяды. Көлден ағып шыққанда өзен Ақ Ертіс немесе Ертіс деп
аталады да, Ресей аумағында Обь өзеніне барып құяды. Ертіс алғашқыда
белесті-төбелі жазықпен ағып, Алтайдың Нарын, Қалба жоталары т.б. тау
сілемдерінің аралығындағы тар шатқалдармен Өскемен қаласына дейін ағады.
Оған Семей мен Өскемен қаласының аралығында көптеген салалар келіп құяды.
Бұлардың ішіндегі суы мол әрі ең ірісі – Бұқтырма өзені. Ертіс өзенінің
бойында Бұқтырма сағасынан төменіректе Бұқтырма СЭС-і салынған. Ертіс
шатқалында орасан зор бөгет салудың нәтижесінде, ағыс бойымен жоғары қарай
ұзындығы 600 км-ге созылған су бөгені бар. Бұқтырма бөгенін көлеміне қарай
Үлкен Ертіс теңізі деп атауға болады. Бұқтырма бөгенінен төменде, тау
аралығындағы тар шатқалда Ертіс өзенінде екінші бөген-Кіші Ертіс жасалған.
Ертістің бұл жердегі суын көтеріп тұрған Өскемен СЭС-інің бөгеті. Өскемен
мен Семей қалаларының аралығында Шүлбі бөгені орналасқан. Оны Шүлбі СЭС-
інің бөгеті бөгеп тұр. Өскеменнен төмен қарай Ертіс кең аңғармен ағады,
оның оң жағында – Кенді Алтай, сол жағындағы – Сарыарқа жатыр. Аңғардың
жағалауы едәуір биік әрі тік құламалы, кей жерлері жартасты. Ертіс Семей
қаласы тұсында нағыз жазықтағы өзенге айналады. Бұл жерде өзен арнасы
ирелеңдеп келеді де, кей жерде тарамдалып кетеді. Өскемен мен Семей
қалалары арасында Ертіске бірнеше сала келіп құяды, олардың ішіндегі ең
ірілері-оң жақтан қосылатын Үлбі мен Үбі өзендері және сол жатқан қосылатын
шар мен Қызылсу өзендері.
Ертіс аралас қоректенетін өзендер қатарына жатады. Салаларының біразы
Алтайдың биік тауларынан басталады да, мәңгілік қар мен мұздықтардың еріген
суымен толығады. Басқа салалары жер асты суы, жауын-шашынмен қоректенеді.
Ертіс өзенінің деңгейі бүкіл жыл бойы едәуір жоғары болып тұрады. Оның суы
сәуір-мамыр айларында және маусымда молаяды. Өскемен мен Семей арасындағы
Шүлбі кенті аймағында өзеннің орташа айлық шығыны мамыр айында 2541 м3сек-
қа, ал көп жылдық орташа шығыны кезінде Семей тұсында 960 м3сек-қа жеткен.
Осы ауданда жылдық орта ағын 28 млрд м3 -ден жоғары. Қарашадан сәуірдің
ортасына дейін Ертіс қатып жатады. Мұздың қалыңдығы 125 см-ге жетеді. Сең
жүру күшті болады да, өзенді кейде сең бөгеп тастайды, соның салдарынан
деңгейі көтеріліп, суы тасиды.
Ертістің барлық бөлігі кеме жүзуге қолайлы. Жолаушылар және жүк таситын
өзен кемелері Қытай шекарасына дейін барады. Ертістің суын электр
энергиясын өндіруге пайдаланады. Ірі екі СЭС кенді Алтайдың өндіріс
орындарына электр қуатын береді. Қазір тағы бір қуатты үшінші- Шүлбі СЭС-
інің құрылысы салынып жатыр.
Ертіс балыққа бай және онда кәсіптік маңызы бар шоқыр, сыла, бекіре,
шортан, сазан, табан балық, алабұға, қара балық ауланады. Жаңадан көксерке
және байкал түркесі өсіріле бастайды.
Ертіс өзені республиканың халық шаруашылығы үшін маңызы ерекше, бірақ
мүмкіндігі әлі де жеткілікті пайдаланылмай келеді. Ертіс суының көбі текке
Обь өзеніне ағып кетіп жатыр. Сондықтан халық игілігіне жарату мақсатымен
суының бір бөлігі Ертіс – Қарағанды каналы арқылы Орталық Қазақстанға
әкелінеді. Орталық Қазақстан пайдалы қазбаларға өте бай, бірақ онда су
тапшы. Жазда кеуіп қалатын біраз ұсақ өзендер халықтың және шаруашылықтың
өсіп келе жатқан талабын қанағаттандыра алмайды. Сондықтан ұзындығы 458 км,
тереңдігі 5-7 м-ге дейін жететін Ертіс – Қарағанды каналы 1974 жылы іске
қосылды. Канал арқылы Ертістен 75 м3сек су келеді. Каналдың екінші кезеңі
Жезқазғанға дейін тартылады. Павлодар, Қарағанды облыстарын сумен
қамтамасыз етуде ролі зор. Ертістің сол жақ салалары Есіл мен Тобыл
өзендері Қазақстанның солтүстік аймақтарын басып өтіп, Ертіске республика
шегінен шыққаннан кейін барып құяды. Каспий теңізінің алабы.Жайық өзені –
Орал тауынан басталып, Батыс Қазақстанды солтүстіктен оңтүстікке қарай
кесіп өтіп каспий теңізіне құяды. Жайықтың ұзындығы 1082 км, республика
жеріндегі ұзындығы 2428 км.
Каспий маңы ойпатымен аққанда Жайық өзені кең жайылымдар, ескі арналар,
ұсақ көлдер пайда болады. Өзеннің жағалауында құм мен саздан түзілген тік
жарқабақтар жиі кездеседі. Өзен құяр жерінде екі тармаққа бөлінеді.
Негізінен қар суымен қоректеніп, көктемде тасиды. Орташа жылдық су шығыны
400 м3сек, оның 80%-і көктем айларына келеді. Өзен тасыған кезде деңгейі
орта және төменгі ағысында 9-10 м-ге көтеріледі. Басты салалары – Самара,
Шаған, Елек, Ор. Ал Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты, Ойыл, Сағыз деп аталатын
салалары Жайыққа жетпей құмға сіңіп, тартылып қалады.
Жайық өзенінен республика жерінде ондаған суару-суландыру жүйелері
арқылы сумен жабдықталған. Жайық өзенінен Жем мұнай кәсіпшілігі су құбыры
тартылған. Жайық өзені кеме жүзуге қолайлы. Өзеннен бекіре, сазан, жайын
ауланады.
Каспий теңізі алабына Жем өзені де жатады. Бірақ суы мол кезінде
болмаса, ол да теңізге жетпей құмға сіңіп, тартылып қалады.[12,3]
Арал теңізінің алабы.
Сырдария өзені Қазақстаннан тысқары жатқан Орталық Тянь-Шань тауларынан
басталады. Өзеннің ұзындығы 2212 км. Орта және төменгі ағысында республика
жерімен өтеді. Өзен алабында өзен суын толықтырушы 1700 мұздық бар. Таудағы
қар мен мұздықтардың көктем мен жаз мезгілінде еруінен деңгейі бірнеше рет
көтеріледі. Орташа жылдық шығыны Қызылорда қаласы тұсында 673 м3 сек, оның
жаз бен көктемдегі үлесі 47%. Өзен желтоқсаннан бастап қатып, наурыздың
аяғында ери бастайды. Су лайлылығы 1200 г\м3, Сырдария-республиканың ең лай
өзені. Өйткені өзен жолындағы борпылдақ лессті сазды жыныстарды шайып өтіп,
ені 10-15 км жайылмалар жасайды. Бұл уақытта өзен арнасынан асып, қатты
тасиды. Су жан-жағын басып, арнасын өзгертеді.
Сырдария (Сейхун) жағалауы сонау ежелгі заманнан бері халық тығыз
қоныстанған, суармалы егіншілік кеңінен дамыған мәдениет ошақтарының бірі
болып саналады. Бүгін Сырдария аңғары – республикадағы күріштен мол өнім
алатын өңір. Өзеннің ағынын реттеп, суын егістік пен шабындықтарды суаруға
және суландыруға тиімді пайдалану үшін өзен бойында Қызылорда, Қызылқұм
және Қазалы суару жүйелері, Шардара бөгені т.б. салынған.
Өзен суы халық шаруашылығының мұқтажына толық пайдаланылуына байланысты
Сырдария Арал теңізіне жылдан бері құймайды. Сырдария Қызылқұм, Арысқұм
және Арал маңы Қарақұмын кесіп өтеді. Өзеннің кәсіптік маңызы бар
көксерке, табан балық, ақмарқа, қаяз сияқты балықтарды да азайып кетті.
Сырдарияға Қазақстан жерінен жалғыз Арыс өзені құяды.
Арал теңізінен шығысқа қарай және солтүстігінде бірнеше ұсақ көл бар.
Оларға біраз кішігірім өзендер мен жылғалар келіп құяды. Бұлардың ішіндегі
ең маңыздылары: Шу, Сарысу, Торғай және Ырғыз. Қызылқұм құмды шөлінің
арасында Жаңадария, Қуаңдария сияқты құрғап қалған ескі арналар көп
кездеседі.[11,61]
Балқаш-Алакөл алабы.
Бұл алаптың ең үлкен өзені – Іле. Іле өзені Шығыс Тянь-Шань тауларынан
басталатын Текес және Күнгес өзендерінің қосылуынан пайда болады. Текес
өзенінің құяр сағасынан өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км, оның Қазақстан
жеріндегі ұзындығы 815 км. Республика шегіндегі ірі салалары: Түрген,
Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек. Үлкен және кіші Алматы
өзендерінің таудан ағып шығар аралығында Қазақстанның ірі қаласы – Алматы
орналасқан. Басталар жерінде тау өзені болып табылатын Іле орта және
төменгі бөлігінде жазық өңірмен ағады. Қапшағай шатқалы маңында өзен аңғары
тарылады да, Күрті өзені құйғаннан кейін аңғары кеңіп, қайтадан жазық
өзеніне айналып, Сарыесік Атырау және Тауқұм құмдары аралығымен ағады.
Қапшағай шатқалынан төмен Іленің көне атырауы Бақанастың құрғақ
арналары бөлініп шығады. Іленің аңғары 200 м-ден 15 км-ге дейін кеңейеді.
Суының молдығы жөнінен Іле республикадағы Ертіс, Жайықтан кейінгі үшінші
өзен. Жылдық орташа су шығыны 472 м3сек. Негізінен қар мен мұз суымен
қоректенеді. Өзеннің ең жоғарғы деңгейі шілде- тамыз айларында байқалады.
Өзен қарашаның аяғында қатып, сәуірдің басында мұзы түседі.
Іле алабындағы тау өзендерінде тасты-лайлы тасқындар жиі болып тұрады.
Тасқындар жолындағы тау беткейлерін бұзады, өзен арнасын өзгертеді,
көпірлер мен құрылыстарды талқандап, халық шаруашылығына көп зиян
келтіреді. 1963 жылғы 7 шілдеде болған жойқын сел әдемі Есік көлінің табиғи
бөгетін бұзып, көлді жойып жіберді. Соңғы кезде селге қарсы күрес жұмыстары
жүргізіліп, түрлі шаралар жүзеге асырылуда. Мысалы, тау беткейлерін
бұзылудан сақтау үшін ағаш отырғызылып, шөп өсірілуде, бөгендер салынуда.
Алматыдан жоғары, Іле Алатауының Медеу шатқалында селге қарсы тосқауыл
мақсатында зор қопарылыс арқылы 1966 жылдың күзінде Медеу бөгеті салынды.
Оның биіктігі 100 м-ге, табанының ені 600 м-ге жуық. Ол Алматы қаласын 1973
жылғы шілдеде болған жойқын селден құтқарып қалды. Іле өзені Қытай
шекарасына дейінгі бөлігінде кеме қатынасына қолайлы. Іле салаларының суы
түгел дерлік егін суаруға пайдаланылады. Үлкен Алматы каналы Іле Алатауы
етегінде ондаған мың гектар жерді суаруға мүмкіндік береді.
Іле өзенінде Қапшағай СЭС-і салынып, Қапшағай бөгені пайда болды. Мұның
өзі суармалы жердің көлемін ұлғайтып, кеме қатынасын жақсартты. Қапшағай
СЭС-і өнеркәсіптің әр түрлі саласын өркендетуге және ауыл шаруашылығын
электрлендіруге мүмкіндік береді.

1.2. Көлдер мен бөгендер

Қазақстанның кең байтақ аумағында ірілі- ұсақты 48 мыңнан көлдер және 3
мыңға жуық бөгендер бар. Климат жағдайына байланысты көлдердің көбі
Қазақстанның солтүстігіне қарай орналасқан.Олардың ішінде Каспий теңізі,
Арал теңізі және Балқаш, Зайсан, Алакөл сияқты ірі көлдерден басқа, көбі
көлемі бір шаршы километрден кем шағын көлдер. Көлдердің барлық дерлік
тұйық көлдер. Олардың деңгейі ауық-ауық өзгеріп лтырады. Көбінің суы тұзды,
сондықтан тұнба тұзды болады, олардан тұз өндіріледі. Қазақстанда ауданы
100 шаршы километрден астам 21 көл бар. Олар республикадағы көлдердің бүкіл
ауданының 60% - ын алып жатыр.
Қазақстан көлдерінің географиялық таралуында ерекшеліктер бар. Оның
бірінші ерекшелігі аумақ бойынша біркелкі таралмған. Климаттық жағдайларға
байланысты көлдердің саны солтүстіктен оңтүстікке қарай кемиді. Мысалы,
Солтүстік Қазақстанда 21580 көл бар. Ал Орталық және Оңтүстік Қазақстан
облысында 17550 көл кездеседі. Алып жатқан ауданы жағынан солтүстік
көлдердің үлесі бүкіл көлдердің 35%, ал орталық және оңтүстік көлдерінің
үлесі – 10%-ын құрайды.
Көлдер табиғат зоналарының бәрінде де бар, бірақ жылу мен ылғал
тепе–теңдігіне байланысты олардың орналасуы, саны және суының сапасы зонаға
тікелей байланысты. Ылғалы мол аудандарда көл көбірек және суы тұщырақ
болады. Құрғақ климатты аудандар да көлдер аз, су деңгейі төмен әрі
ағынсыз, көбісі біразы тартылып қалады, тұзды. Жалғыз ғана ағынды
көл–Зайсан көлі Қазақстанның шығыс бөлігіндегі қазаншұңқырда орналасқан.
Мысалы, орманды дала зонасында ауданы шаршы 1 км–ден астам 740 көл бар,
олардың ішінде тұщы көлдер тұзды көлдерден 6 есе көп. Оңтүстікке қарай тұщы
көлдер азайып, тұзды көлдер көбейе түседі. Дала зонасының сондай 1875
көлінің тұщылары тұзды көлдерден 4 есе, шөлейт зонасының 216 көлінің
тұщылары 1,3есе көп болады. Шөл зонасындағы 142 көлдің біразы тұзды болып
келеді.
Жазықтағы көлдердің көпшілігі теңіз деңгейінен 100-300 м биіктіктегі
неоген және антропоген шөгінді жыныстарының үстінде орналасқан. Көлдердің
орналасуында байқалатын тағы бір ерекшілік–олардың топ–топ болып
шоғырлануы. Каспий маңы ойпаты, Тұран ойпаты және Батыс Сібір жазықтарында,
сондай–ақ аласа таулы Сарыарқада және оңтүстік–шығыс таулы аймақтарда да
көп.
Қазақстан көлдерінің тағы бір ерекшелігі–жасының әр түрлі болуы. Көлдер
әр кезеңде пайда болған. Орманды дала, дала зоналарының көлдері біртіндеп
шөгінді жыныстарға толып, оларда өсімдіктер қаптап өсуде. Шөлейт, шөл
зоналарының көлдері тұз тез байланатын көлдерге айналады. Мұнан әрі ол
көлдер сорға айналады. Сөйтіп, олардың көпшілігі жойылудың әр түрлі
дәрежесіне жеткен. Қазақстанның биік таулы аймақтарының көлдері шығу тегі
жас көлдерге жатады. Олардың өздері де біркелкі таралмаған, негізінен 1400-
2800 м биіктік аралығында орналасқан. Олардың саны жоғары және төмен қарай
кеми түседі. 1400 м–ден төменде су эрозиясының қарқынды болуы көлдердің
пайда болуына мүмкіндік бермейді.
Көлдердегі су деңгейі судың кірісі мен шығысының ара–қатынасына
байланысты. Оларда су балансы жыл ішінде айтарлықтай өзгеріп тұратындықтан,
деңгейі жиі ауытқуға ұшырайды. Қазақстан көлдерінің көпшілігінің деңгейі
көктемгі бар еріген кезде көтеріледі. Жаз бойы олардың деңгейі баяу
төмендейді, бірақ нөсер жаңбырлар әсерінен аз уақыт көтеріледі. Кейде су
деңгейінің шұғыл өзгеретіні соншалық, тіпті кейбір тайыз көлдер
мезгіл–мезгіл кеуіп қалады. ХХ ғасырда Қазақстанда ең су аз сулы кезең 1936-
1940 жылдары болды. Сол жылдары Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі
көлдердің 70%-ы құрғап қалды.
Қазақстан көлдері қазаншұңқырларының пайда болуына қарай бірнеше типке
бөлінеді.
Тектоникалық көлдер. Төмен түскен ойыстар мен жарықтарда көл
қазаншұңқырлары суға толып, көлдер пайда болады. Мұндай көлдер Қазақстанның
оңтүстік–шығыс таулары мен Сарыарқада көбірек таралмаған. Зайсан, Марқакөл,
Қарасор, Теңіз–Қорғалжың тобы, Көкшетау тобы, бұрынғы тектоникалық бөген
Есік көлі т.б. су айдындары осы топқа жатады.
Реликті (қалдық) көлдер ертеде пайда болған жазықтарға, оның ішінде
Каспий маңы ойпатына тән. Сонымен қатар Тұран ойпатының Торғай қолатындығы,
Балқаш–Алакөл ойысындағы кейбір көлдер қалдық көлдерге жатады. Қазақстанның
басты қалдық көлдері–Каспий мен Арал теңіздері. Бұлар жер қыртысының–
майысқан бөлігінде тектоникалық көлдер болып қалыптасты.
Мұздық көлдер типі. Биік тауларда ежелгі мұз басқан аудандарда
кездеседі. Оларға мореналық көлдер жатады. Іле Алатауындағы Үлкен Алматы
өзеннің бастауы Үлкен Алматы көлі, Жоңғар Алатауының солтүстік беткейіндегі
Лепсі өзені бастау алатын Жасылкөл және т.б. мұздық көлдері жатады.
Кар көлдері. Биік тауларда қар сызығы маңында аяздық үгілу нәтижесінде
пайда болған шұңғымаларда таралған. Қар ойыстарының пішіні көбінесе
дөңгелек болып келеді, олар суға толғанда қар көлдері құралады. Мұндай
көлдер өте көп, бірақ олардың көлемі шағын болады.
Суффозиялық немесе борпылдақ жыныстардың шөгуі салдарынан пайда болған
көлдер. Оларды дала табақшалары деп те атайды. Түбі тегіс ойыстар суға
толып, шағын көлдерге айналады. Қазақстанның солтүстігінде, Батыс Сібір
жазығында мұндай көлдер өте көп.
Ескі арна көлдері. Қазақстан өзендерінің ирелеңдеп ағу нәтижесінде
негізгі арнадан бөлініп қалған көлдер. Өзен жайылымаларында орналасады.
Бөгендер.
Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу мақсатында өзен арналарын
бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші ойыстарды бөгейтін болса, оларды
тоған деп атайды. Бөгендер негізінде халықтың қажетін өтеу үшін жасалады.
Бөгендер су айдынның алып жатқан ауданына қарай келесі бөліктерге бөлінеді:
дейін–кіші, дейін–орта, дейін–ірі, одан үлкендері–аса ірі бөгендер.
Қазақстанда қазір мыңдай бөгендер мен тоғандар бар. Алып жатқан ауданы
мың км. Оларда км тұщы су жиналған. Республикада екі өте ірі, бір–ірі және
алты орта бөгендер бар, қалғандары кіші бөгендер. Бөгендердің көбі Орталық,
Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Олар: Бұқтырма, Қапшағай,
Шардара, Самарқанд, Бөген, Ақкөл, Молодежное, Шерубай–Нұра, Кеңгір,
Өскемен, т.б.
а) Жер асты сулары- қатты, сұйық және газ күйінде жердің литосфера
қабатында, тау жыныстарының арасындағы қуыстарда, кеуектерде, жарықтарда
болатын су. Олар өзен, көл, теңіз және мұхит суларымен бірге жер шарының
гидросфера қабатын құрайды. Жер асты сулары сол жердің орографиясына,
климатына, тау жыныстарының сипатына қарай әр түрлі болады.
Жарықшақтық типті жер асты суы Тянь-Шань, Алтай, Жоңғар Алатауы және
Сарыарқаның аласа тауларында тараған. Бұл сулар кристалды тау жыныстарының
жарықтары мен жарықшақтарында кездеседі. Тектоникалық жарықтарда минеральды
бұлақтар орналасқан.
Жарықшақтық қат - қабатты типті жер асты сулары Маңғыстау, Мұғалжар,
Сарыарқа тауларындағы палеозой және мезозой жыныстарының қат -қабаттарында
қалыптасады. Жер асты суының бұл типі таулы өңірлердің 800 мың км2
ауданында таралған.
Қат - қабатты жер асты сулар типі шөгінді жыныстардың арасында кеңінен
таралған. Олар ірі ойыстардан Іле, Торғай, Зайсан және т.б. тереңдігі 100
метрден астам қабаттар арасында молынан іркілген. Тереңдік жағдайларына
қарай жер асты сулары грунт суы және артезиан сулары деп бөлінеді.
Грунт (еспе) суы жер бетіне таяу орналасқан, бірінші су өткізбейтін
қабаттың үстінде жатқан сулы қабаттағы жер асты суы. Оның қысымы жоқ, су
деңгейі 1 жыл ішінде маусым сайын өзгеріп отырады. Жауын шашын көбейсе
көтеріледі, жер беті тілімденсе төмендейді. Еспе суы 3-30 м тереңдікте
таралған.
Қазақстанның өзен жүйесі сирек өңірлерінде еспе суы мен терең қабат
аралық жер асты суының үлкен маңызы бар. Халық еспе суын көне заманнан ақ
пайдаланып келеді. Шөлейт аймақтарында негізінен құдық суын пайдаланып, ал
шөлді жерлерде құдық болса ғана мал шаруашылығымен шұғылдануға болады.
Бірақ халық шаруашылығының суға деген өскелең еспе суы қамтамасыз ете
алмайды. Сондықтан судың жаңа мол көзін табу керек болады. Мұндай су
көздері де табылды, бұл терең қабат аралық жер асты суы.[4,10]
Республикада артезиан алаптары табылды. Олардың ауданы Балқаш сияқты 70
көлдің көлеміне тең. Артезиан сөзінің төркіні Францияның Артуа
провинциясында 1126 ж. Шыңырау құдық қазылып, су алынуына байланысты
аталған. Бұл су өткізбейтін қабаттар арасындағы кездесетін қысымы күшті жер
асты суы. Артезин сулары платформалар мен ойпаттарда, тау аралық ойыстарда
кездеседі. Қазақстанда тұщы артезиан сулары 50-2700 м, ал тұзды және ащы су
онан да тереңде жатыр. Каспий маңы ойпатында 10-23 км жетеді. Мысалы,
Мойынқұмда 300-500 м тереңдікте 50 мың шаршы км жерді алып жатқан тұтас жер
асты теңізінің бар екені анықталды. Оның суы ішуге де, егін суаруға да
жарамды. Қызылқұмда 80-300 м тереңдікте жатқан орасан зор жер асты су алабы
табылды. Алматы қаласы, 14 облыс орталығы, 200 астам аудан орталықтары,
өнеркәсіп және 3500-ден астам ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен елді
мекендері қазірдің өзінде жер асты суымен қамтамасыз етіледі. 100 млн
гектардай жайылымдарды суландыруға, мың гектардай егістікті суаруға
мүмкіндік алады. Таяу жылдар ішінде жер асты суы бұдан да кең
пайдаланылатын болады.
Қазақстанда жер астынан ыстық су табу үшін барлау жұмыстары жүргізіліп
отыр. Термальды жер асты суы өнеркәсіпте, сондай-ақ үйлерді, жылыжайды,
фермаларды және моншаларды жылыту үшін пайдаланылады.
б) Минералды сулар. Республиканың бірталай өңірінде өте тереңнен
атқылап, жер бетіне шығып жатқан емдік қасиеті мол минералды су бұлақтары
кездеседі. Олар температурасы және құрамындағы газдар мен тұздардың түрі
жағынан (хлор, калий, натрий, темір және т.б.) әр түрлі болып келеді. Адам
ағзасына шипалық әсері бар Алмаарасан, Қапаларасан, Сарыағаш, Жаркентарасан
курорт- санатоийлері, емханалар салынған. Бұрыннан белгілі минералды
қайнарлар, әсіресе, шөлді аудандарда көп кездеседі, жергілікті халық
бұларды ем үшін пайдалағаны болмаса, олар әлі игерілмеген.
Республика жерінде 300-ден аса минералды бұлақтар зерттеліп, олардың әр
түрлі дертке шипалық қасиеттері анықталды. Олар Қазақстан жерінде өте ерте
кезден белгілі. Мысалы, Алмаарасан радонды ыстық минералды су көзі
ғасырдан бері белгілі, Ақсақ Темір жорықтарының жазбаларында кездеседі.
Алтайдағы Райхан қайнары жөніндегі алғашқы деректер баспасөз бетінде 1834
жылы жарияланған. Қызылорда аймағындағы Жаңақорған санаторийі 1919 жылдан
жұмыс істейді.

1.3 Қазақстан Республикасының мұздықтары. Көп жылдық тоң

Қазақстан өзендерінің негізгі су көздерінің бірі мұздықтар. Мұздықтар
тұщы судың орасан зор қоймасы. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы География
институтының ғалымдары республика мұздықтарының каталогын құрастырды. Соның
нәтижесінде Қазақстанның тау мұздықтарының картасы жасалды. Қазақстан
жерінде қазіргі мұздықтары таралған аудандары шығыс және оңтүстік шығыс
аймақтарындағы – Алтай, Сауыр жоталары, Жоңғар Алатауы, Қырғыз Алатауы, Іле
Алатауы, Күнгей Алатауы, Теріскей Алатау жоталары. Республиканың барлық
тауларында 2724 мұздық бар. Олардың алып жатқан ауданы – 2033,3 км2. Бұл
мұздықтардағы мұздың жалпы көлемі 100 км3. Ол – Қазақстан жерінде жиналатын
өзен ағындарының жылдық мөлшерінен екі есе артық тұщы су қоры.
Мұздықтардың пайда болуы үшін, олардың орналасатын жер бедерінің болуы
және жауын– шашын қатты күйінде жеткілікті түсуі шарт. Мұздықтар құрлық
бедер пішіндерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Мұздықтар
қалыптпсатын алқап жер бетіндегі ерекше белдемде – хионосферада (грекше–қар
қабаты) орналасады, оның төменгі жағы қар сызығы деп аталатын шекарамен
шектеледі.
Қазақстан тауларында қар сызығы ауаның құрғақтығы мен климаттың
континенттігіне байланысты бірсыпыра биікте жатыр. Қар сызығы оңтүстікте
биік болады, солтүстікке қарай едәуір төмендейді. Қар сызығының орташа
биіктігі Тянь-Шань тауларында 3800 м-ден, Алтай тауларында 2600 м
аралығында жатыр. Бір тау жотасының оңтүстік және солтүстік беткейлерінде
қар сызығының биіктігі 200-400 м айырма жасайды. Тіпті бір беткейдің өзінде
де батысы мен шығысында қар сызығының биіктігі жүздеген метр биік не төмен
болуы мүмкін.
Алтай тауларында қар сызығының орташа биіктігі солтүстік беткейде 2300-
2800м, оңтүстікте 2500-3000 м, Сауырда 3300 м. Қар сызығы Жоңғар Алатауының
солтүстігінде 3300-3500 м, оңтүстік беткейде 3300-3900 м, ал Тянь-Шань тау
жүйесінің солтүстік жоталарында, атап айтқанда, Іле Алатауының солтүстік
беткейінде ол 3700-3900 м биікте, оңтүстікте 3900-4200 м биікте өтеді.
Мұздықтар тауларда әркелкі орналасқан. Ең көп шоғырланған ауданы Жоңғар
Алатауындағы 1369 мұздықтың ауданы 1000 км2. Оның 996 км2 солтүстік
беткейде жатыр. Тянь-Шань тау жүйесінің республика жерінде 1009 мұздығы 857
км2 жерді алып жатыр. Қазақстан Алтайында мұздану аудану 89,6 км2-ге
жететін 328 мұздықтар бар. Сауыр жотасында 18 мұздық орналасқан.[5,2]
Таулы бөлікте мұздықтар типтерінің үш түрлі негізгі топтары бар:
1. Тегістелген төбе мұздықтары биік таулар басында пайда болады, олар
Жоңғар Алатауында жиі кездеседі, басқа тауларда сирек, бүкіл мұздықтар
ауданының 1%-ына тең.
2. Тау беткейлерінің мұздықтары тік беткейлердің ойыс жерлеріндегі
аспалы мұздықтары, беткейлерде тараған кішігірім терең дөңгелек қар
қазаншұңқырларында орналасқан. Қар типіндегі мұздықтары республика
мұздықтар ауданының 33%-ын алып жатыр.
3. Аңғарлық мұздықтар, кәдімгі альпі типтес аңғарлық мұздықтарға
жатады. Олар бүкіл мұздықтар ауданының 66%-ын қамтиды.
Қазақстан мұздықтары әдетте шағын болып келеді, ұзындығы 1-2 км-ден 3-4
км-ге дейін, аудандары да сол шамалы. Мұздықтардың көпшілігі Қазақстан
табиғатын зерттеуге зор үлес қосқан ғалымдардың, әдебиет және мәдениет
қайраткерлерінің есімдерімен аталады.Қазақстандағы ең үлкен мұздық Іле
Алатауындағы Корженевский мұздығы, ұзындығы 12 км, ауданы 38 км2, мұздың
қалыңдығы 300 м-ден шамамен. Аңғарлық мұздықтардың қалыңдығы 50-100 м, ал
тау беткейлерінің мұздықтары 10-30 м.
Үлкен мұздықтар республиканың ірі өзендерінің басталатын жерлерінде
орналасқан. Сондықтан мұздықтардың суы тау өзендерінің қоректену көзі. Тау
өзендерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.