Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру ЖОЛДАРЫ

1 Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың теориялық және әдіснамалық мәселелері

1.1 Өнімнің бәсекелік қабілетінің мазмұны және факторлары
1.2 Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың әдістемелік сипаты
1.3 Бәсекелік қабілетті арттыру механизмінің негізгі тетіктерін айқындаудың теориялық аспектілері

2 Қазақстандағы өсімдік майлары өндірісінің бәсекелік қабілетін экономикалық бағалау

2.1 Қазақстан Республикасындағы өсімдік майлары өндірісінің қазіргі жағдайы және даму тенденциялары

2.2 Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларын өндіруші кәсіпорындардың қызметін экономикалық талдау
2.3 Өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау

3 Өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін қалыптастыру жолдары

3.1 Өсімдік майларының өнімдерінің сапасын арттыру . олардың бәсекелік қабілеттерінің негізгі шарты ретінде
3.2 Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру
3.3 Бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігі . кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.
Москва, Политиздат, 1962, - Б. 253.
2. Ricardo D. The Principles of Political Economy and Taxation. London
Dent J.M., 1995, Б.5.
3. Милль Дж.С. Принципы экономической науки. Москва,
Политиздат, 1953, Б.352.
4. Маркс К. Капитал. Критика политическоц экономии. Под ред.
Энгельс Ф. Т.3, Москва, Политиздат, 1978, Б.197.
5. Хайек Ф. Конкуренция как процедура открытия // МЭ и МО, 1999,
№ 12, Б.6-13.
6. Портер М. Международная конкуренция. Пер. С анг. Под ред. и с
предисловием Щеткина В.Д., Москва, Международные отношения, 1995, 896 б.
7. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-
практическое пособие. Москва, 1998, 384 б.
8. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы.
Москва, новости, 2000, 256 б.
9. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия,
управление. Учебное пособие. Москва, ИНФРА–М, 2004, 312 б., ( серия «Высшее образование»).
10. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб, 2006,
284 б.
11. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и
бизнеса.Алматы, Гылым,1994, Б.148.
12. Турсымбаев Б М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б., Основы
организации бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во 1995, Б. 345-351
13. Калиев Г.Ә., Темірұлы Е. Нарықтық экономиканың
анықтамалығы. Алматы, «Бастау» ғылыми – баспа орталығы, 1993,
316 б.
14. Қазақстан Республикасының «Бәсеке және монополистік қызметті
шектеу туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 2006, 27 қаңтар.
15. Ваксманн А.А и др. Терминология системы разработки и
постановки продукции на производство. Справочник. Москва, Изд-во стандартов, 1985, Б.56.
16. Моисеева Н.К., Анискин Ю.Г. Современное предприятие:
конкурентоспособность, маркетинг, обновление. Москва, Внеш-торгиздат, 1993, 221 б.
17. Татьянченко М.А, Литвиненко А.Н. Методологические вопросы
оценки экономических аспектов конкурентоспособности товара машинотехнической продукции. БИКИ, 1981, Приложение № 1, Б.36-69.

18. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор
эффективности производства // АПК: экономика, управление, 2002, №12, Б.39-47.
19. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности
изделий. Обновление продукции и конкурентоспособносность. Москва, Знание, 1991, Б.44-46.
20. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е перер. и доп.
Москва, Финансы и статистика, 2005, 304 б.
21. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело.
Москва, Внешторгиздат, 1990, Б.35.
22. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности
промышленной продукции. Учебное пособие. СПб., Изд-во Санкт-Петербургского Университета экономики и финансов, 1994, 178 б.
23. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения
конкурентоспособности экспортной продукции. Киев, Наукова думка, 1988, 264 б.
24. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции.
Москва, Изд-во стандартов, 1985, 176 б.
25. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество
продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2004, №4,Б.29-33
26. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес.
Менеджмент государственного сектора. Книга 3. Учебник. Алматы, Экономика, 2002,736 б.
27. Ахметжанова С.Б. Конкурентоспособность пищевой
промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения. Отв. ред. докт. экон.наук., проф. Кенжегузин М.Б. Алматы, 2001, 291 б.
28. Нурмаганбетов К.Р. Регулирование производственно
хозяйственной деятельности предприятий в условиях конкурентного рынка (на материалах по переработке сельскохозяйственной продукции Северно-Казахстанской области). Автореферат дис. докт. экон. наук. Алматы, 1997, 44 б.
29. Азгельдов Г.Г. Конкурентоспособность и квалиметрия //
Электронная техника (Экономика и системы управления, серия 9), Вып.4 (77), 1990, Б. 6-11.
30. Сухачев Ю.А., Серов Г.В. Оценка конкурентоспособности
продукта. Москва 1992, 33 б.
31. Ахмадалиев Т.М. Управление конкурентоспособностью
промышленной продукции (на примере конденсатостроения). СПб., Изд-во СПбУЭ, 1994, 168 б.
32. Porter M.E. Competitive Strategy: Techniques for Analysing Industries
КазахскийN.Y.: Free Press 1980, XX, 396 б.
33. Иванов Ю.Б. Система факторов конкурентоспособности
предприятия. Уфа, УНЦ РАН, 1995, 32 б.
34. Долинская М.Г., Соловьев И.А. Маркетинг и
конкурентоспособность промышленной продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1991, 128 б.
35. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха: маркетинг. Москва,
Международные отношения, 1991, 416 б.
36. Бобровников Г.Н., Клебанов А.И. Прогнозирование управления
техническим уровнем и качеством продукции. Москва, Изд-во стандартов, 1984, 232 б.
37. Бобровников Г.Н. Создание конкурентоспособной промышленной
продукции. Москва, АНХСССР, 1988, 157 б.
38. Нечаев С.Ю., Дехтиярова В.К ., Лобанов В.В. Конкуренто
способность и технический уровень тракторов на капиталическом рынке. Москва, ЦНИИТЭИ тракторсельхозмаш, 1987, Б.44.
39. Синько В. Конкуренция и конкурентоспособность основные
понятия // стандарты и качество, 2000, №4, Б.54-59.
40. Голубков Е.П., Голубкова Е.Н., Сикерин В.Д. Маркетинг. Выбор
лучшего решения. Москва, Экономика, 2005, 224 б.
41. Дерманов В.К. Япония и США: проблемы торговой конкуренции.
Москва, Международные отношения, 1985, 192 б.
42. Electronic Business, 1999,VI, №6, Б.38-44.
43. Осипов Ю.М. Основы предпринимательского дела. Благородный
бизнес. «Ассоциация Гуманитарное знание», МП «Тритон», 1992, Б.29.
44. Шкардун В.Д., Стерхова С.А. Комплексный метод оценки
конкурентоспособности нового товара // Маркетинг и маркетинговые исследования в России, 2001, №4, Б.15-25.
45. Юрашев В. Количественные показатели контроля
конкурентоспособности торрговой марки // Маркетинг, 2002, №6,
Б. 55-58.
46. Гончарова Н.П., Перерва П.Г. Маркетинг инновационного
процесса. Киев, Национальная Академия Наук Украины, Вира-Р, 1998, 264 б.
47. Чкалова О. Оценка конкурентной среды торговый предприятий //
Маркетинг, 2002, №4, Б.35-43.
48. Дуданов И. И. Подходы к оценке конкурентоспособности товарной
продукции на региональных продовольственных рынках // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, 1998, №12, Б. 23-27.
49. Есентугелов А. Стратегия безопосного экономического развития
Казахстана в условиях глобализации // Аль Пари, 2002, №1, Б.3-7.
50. Что представляет собой ISO // Менеджмент качества, 2003, №1,
Б.44-45.
51. Копешева С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық
саладағы мемлекеттің орны // Саясат, 2001, №2, Б.
52. Кошанова А.К. Устойчивое развитие экономики Казахстана в
условиях глобализации // Саясат, 2001, №12, Б.14-18.
53. Деминг Э. Качество, производительность и конкуренто-способность.
54. Яновский А.М. Формирование ценовой политики предприятия //
Маркетинг, 2002, №3, Б.117-121.
55. Голубков Е.П. Основы маркетинга. Учебник. МОсква, Изд-во
«Финпресс», 1999, 656 б.
56. Генри А. Маркетинг: принципы и стратегия. Учебник для вузов.
Москва, ИНФРА – М, 1999, 804 б.
57. Басовский Л.Е. Маркетинг. Курс лекции. Москва, ИНФРА – М,
2001, 219 б., (Серия «Высшее образование»).
58. Қажымұрат К. Кәсіпорынды басқару жүйесіндегі маркетингтің
ролі // Саясат, 2002, №1, Б.59-60.
59. Светуньков С.Г., Литвинов А.А.. Конкуренция и
предпринимательские решения. Ульяновск, Корпорация технологий продвижения, 2000, 256 б.
60. Ванифатова М.М. Феномен торговой марки в современном
маркетинге: проблемы оценки стоимости марки // Маркетинг и маркетинговые исследования в России, 2001, №6, Б.37-48.
61. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 1997, 176 б.
62. Егемен Қазақстан, 2002, 20 қыркүйек.
63. Келимбетов К. Основные направления экономической политики
до 2010 год // Аль Пари, 2001, №1,2, Б.5-7.
64. Стратегический план развития РК до 2010 года. Утвержден
Указом Президента РК от 4 дека бря 2001 года, №735, Астана, 2001.
65. ҚР Үкіметінің «Жеңіл және тамақ өнеркәсібі салаларында импорт
алмастырудың 2001-2003 жылдарға арналған бағдарламасы» // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің Актілер жинағы, 2001, №30, Б.10-49.
66. Джингилбаев С.С. Современное масложировое производство и
перспективы его развития // Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана, 2003, №2, Б.34-35.
67. Сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана. Статистический
сборник. Под ред. Смаилова А., Алматы, 2001, 172 б.
68. Никитина Г.А., Гусева Г.Я. Конкурентоспособность и
импортозамещение продукции на продовольственном рынке Казахстана // Проблемы агрорынка, 2002, Январь-март, Б.55-60.
69. Нурсеит Н. Оценка экспортной ориентации,
импортозамещающего потенциала и конкурентоспособности продукции промышленности Казахстана // Аль Пари, 2001, №5,6, Б.106-111.
70. Абдукаева С. Как по маслу. Обзор рынка растительного масла //
Продуктовый рынок, 2002, №14.
71. Президенттің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған
негізгі бағыттары туралы» Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 2003, 5 сәуір.
72. Қазақстан Республикасының «Сертификаттау туралы» Заңы //
Егемен Қазақстан, 1999, 13 тамыз.
73. Қазақстан Республикасының «Стандарттау туралы» Заңы //
Егемен Қазақстан, 1999, 13 тамыз.
74. Борисенко А.В., Алексеева Ю.И., Климова С.А. Мы говорим
качество –подразумеваем конкурентоспособность // Пищевая промышленность, 2002, №9, Б.80-81.
75. Қолдасова Р. Экономикада бәсекелестікті арттыру // Егемен
Қазақстан, 2001, 16 қаңтар.
76. ҚР Үкіметінің «2001-2005 жылдарға арналған Республикалық
«Сапа» бағдарламасы туралы» Қаулысы // Егемен Қазақстан, 2001, 8 мамыр.
77. Кубаев К.Е., Тимченко В.А. Восприимчивость предприятия к
нововведениям – основа успеха в условиях рынка // Саясат, 2001, №10,11, Б.91-93.
78. Куликов Г.В. Японский менеджмент и теория международной
конкурентоспособности. Москва, Экономика, 2000, 247 б.
79. Королев А.,Юдин В. Контроль за качеством продовольствиям //
Экономист, 2000, №2, Б.81-84.
80. Гончарев Е.В. Масложировой комплекс и продовольственная
безопасность России // ПИщевая промышленность, 2002, №9, Б.42-43.
81. Лишенко В.Ф., Лишенко В.В., Лишенко О.В. Мировое
производство, потребление и торговля жирами и маслами в 1975-2000 гг. // Масложировая промышленность, 2002, №2, Б.4-7.
82. Песоцская Е.В. Маркетинг услуг. Под ред. академика Багиева Г.Л.
Учебное пособие. СПб., Изд-во СПб ГУЭФ, 1997, Б. 52.
83. Хойер В. Как делать бизнес в Европе. Вст. сл. Пискунова Ю.А.
Москва, Прогресс, 1992, 253 б.
84. ҚР Үкіметінің «2002-2004 жылдарға арналған іс-қимыл
бағдарламасы» // Егемен Қазақстан, 2002, 26 ақпан.
85. Байтанаева Б., Давильбекова Ж., Нурланова Г. Инновационная
активность как фактор повышения конкурентоспособности экономики Казахстана // Аль Пари, 2002, №1, Б.51-53.
86. Қазақстан Республикасының «Инновациялық қызмет туралы»
Заңы // Егемен Қазақстан, 2002, 9 шілде.
87. ҚР Үкіметінің «2001-2002 жылдарға инновациялық даму
бағдарламасы» // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы, 2001, №17.
88. «ҚР 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік аграрлық азық
түлік бағдарламасы туралы» Жарлығы // Егемен Қазақстан, 2002, 1 ақпан.
89. Қазақстан Республикасының «Астық туралы» Заңы // Егемен
Қазақстан, 2001, қаңтар.
90. О ценовой политике в сфере агропромышленного производства.
Постановление Правительства Российской Федерации от 16 марта 1999 г. №295 // Экономика сельского хозяйства России, 1999, №6, Б.19.
91. Федеральный закон Российской Федерации «О государственном
регулировании агропромышленного производства» // Экономика сельского хозяйства России, 1997, №9, Б.17.
92. Носова Т. Быть ли принцессе бобов королевой полей // Я
покупатель и собственник, 2003, №13, 21 марта.
93. Қазақстан Республикасының «Теріс пиғылды бәсеке туралы»
Заңы // Егемен Қазақстан 1998, 11 маусым.
94. Қазақстан Республикасының «Тауарлар импорты жағдайында
ішкі рынокты қорғау шаралары туралы» Заңы // Заң газеті, 1999, 20 қаңтар.
95. «Салық жәе бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі. Алматы, «Бико» Баспа үйі, 2001, 217 б.
96. ҚР Үкіметінің «Отандық тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі
жекелеген шаралар және оны жандандыру жөніндегі шаралар туралы» Қаулысы // Егемен Қазақстан, 1999, 9 қазан.
97. ҚР Үкіметінің «Экономикалық жағдайды тұрақтандыру және отандық
тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі шаралар туралы» Қаулысы // Егемен Қазақстан, 1999, 11 ақпан.
98. ҚР Үкімтінің «Отандық тауар өндірушілерді күшейту жөніндегі
шаралар туралы» Қаулысы // Ресми газет, 2002, 14 желтоқсан.
99. Қазақстан Республикасының «Демпингке қарсы шаралар туралы»
Заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 21 тамыз.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 106 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық
даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін
ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік
ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті
жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің
сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі
кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген
жауапкершілікте ұлғая түспек.Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ
өнеркәсібіндегі өсімдік майларын өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын
жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі
нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспорттық
мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың
тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін
төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерінің мақсатты пайдалануда және
бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы
беделін арттыруда көрініс табады.
Отандық өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың дамуы соңғы он
жылдықта үлкен өзгерістерге ұшырады. Кеңестік жүйедегі экономикалық
байланыс тетіктерінің бұзылуы, нақты сектор мен қаржы саласының арасындағы
алшақтық, өндірістерді дамытудың бірыңғай, арнайы мақсатты
бағдарламаларының жоқтығы, өңдеуші салаларды ынталандыру тетіктерінің
қалыптаспауы нарықтық қатынастардың алғашқы кезеңінде бұл сала
кәсіпорындарының жетілуіне мүмкіндік бермеді. Осының нәтижесінде елімізде
импорттық майларға тәуелділік арта түсті. Тек соңғы кездері нақты секторды
дамыту бағытындағы басты міндеттер мен қолайлы ортаны қалыптастыру
шараларының нәтижесінде жаңа өндіріс орындары ашылып, халықтың тұтыну
қажеттіліктерін қанағаттандыра бастады.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар
жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-
әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды
игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал
шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдерінің
бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы
нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді
айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мәселесін шешуді қажет етеді.
Бәсекеге қабілетті отандық өсімдік майларын қалыптастыруда озық
тәжірибелері мен жетістіктері бар елдердің қолдануға тиімді нәтижелерін,
осы салаға қатысты ғылыми-техникалық және инновациялық ізденістердің
қолданысын пайымдай отырып, бәсекелік қабілеттің негізгі тетіктері ретінде
өнімнің тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық көрсеткіштерін,
кәсіпорынның баға саясатын, өнімнің тартымдылығын жоғарылатуға ықпал ететін
кәсіпорынның маркетингтік жүйесін және өндірістің өркендеуін ынталандыратын
мемлекеттік қолдау саясатын өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру механизмі
ретінде қолдану қажеттілігін туындатады.
Осы орайда өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
бойынша сараптаулар мен талдауларды, тиімді және тиімсіз факторларды,
аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми
негіздеудің маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының
өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аталған мәселе бойынша ғылыми
көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз
еңбектерінде қарастырып өткен. Олардың қатарына батыстық А.Смит, Д.Рикардо,
Й. Шумпетер, Б.Клейн, П.Самуэльсон, Ф. Хайек, Д.С. Милль, М.Портер сынды
ғалымдарды жатқызуға болады.
ТМД елдерінде бәсекелік қабілетті арттыруға қатысты мәселелерді
әртүрлі деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар да
көптеп кездеседі. Мемлекеттің бәсекелік артықшылықтарын қалыптастыру
жолдарынан өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру тетіктеріне дейінгі пікірлер
ресейлік ғалымдар Г.Л.Азоев, А.П.Челенков, А.Ю.Юданов, И.Н.Герчикова,
Н.К.Моисеева, А.Трубилин, Р.М.Тихонов, Р.А.Фатхутдинов, Е.А.Горбашко,
И.И.Дуданов, Г.Н.Бобровников, Т.М.Ахмадалиев және басқаларының еңбектерінде
кездеседі.
Қазақстандағы экономикалық өзгерістерге сай мемлекеттің, саланың,
өндірістің, өнімнің, қызметтің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттары мен
оларды іске асыруға ықпал ететін экономикалық, ғылыми-техникалық,
өндірістік және басқа да маңызды тұтқалардың тиімділігі жайында елімізге
белгілі ғалым-экономистер Р.А.Алшанов, А.Т.Әшімбаев, М.Б.Кенжегузин,
Қ.Р.Нұрмағанбетов, Қ.А.Сағадиев, А.Қ.Қошанов, М.Қ.Мамыров, Қ.О.Оқаев,
Н.К.Нұрланова, О.Б.Баймұратов, Р.К.Жоламан, С.Б.Ахметжанова, Қ.Қажымұрат,
Н.Нұрсейіт және басқалары өз зерттеулерінде сөз қозғап, олардың қолданыс
табуына өз үлестерін қосты.
Бәсекелік қабілетті зерттеу аясының кеңдігі әлі де болса көптеген
мәселелері бойынша, әсіресе, өңдеу өнеркәсібі салаларында, соның ішінде
өсімдік майлары өндірісі мен оның өнімдеріне қатысты сұрақтарды терең
зерттеуді, бұл сала өнімдерінің халықаралық сапа талаптарына сәйкестігін
қалыптастыруды, кәсіпорынның нарық талаптарына тез икемделуін, ауыл
шаруашылығымен өзара тығыз байланысын назарға ала отырып, екі жақты тиімді
жүйе құруды жан-жақты сараптауды талап етеді. Сол сияқты, жылдам қарқынмен
өзгеріп жатқан нарық талаптары соңғы ғылыми-техникалық, технологиялық,
инновациялық жетістіктерді зерделей отырып, тұтынушылардың талғамынан
шығатын өнім түрлерін өндіру жолдарын айқындауды міндеттейді. Сондықтан да,
аталған мәселені теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттілігі
диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты -
өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты сараптай
отырып, олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін
негіздеу және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін диссертациялық жұмыста келесі
міндеттерді шешу көзделді:
өнімнің бәсекелік қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу және олардың
мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды анықтау
және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау
әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілетті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін айқындау
және негіздеу;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май
өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы
түрде талдау;
- ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің
бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту, кәсіпорынның баға саясатын,
маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау
тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдерінің бәсекелік қабілетін
арттыру бағыттарын және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын
өңдеуші кәсіпорындар жатады.
Зерттеу тақырыбына нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетін
арттырумен байланысты экономикалық-ұйымдастырушылық қатынастар жиынтығы
кіреді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің бәсекелік қабілетті арттыру аясындағы ақыл-ой
еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан Республикасының ұлттық
экономиканың реттеу мен өркендетуге бағытталған заңдылықтары мен
нормативтік-құқықытық құжаттары зерттелді және қолданылды. Зерттеудің
мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы статистикалық Агенттігінің
және жергілікті статистика Басқармаларының мәліметтері, өсімдік майларын
өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың есептік мәліметтері, тұтынушылардан
анкеталық сұрау нәтижесінде алынған ақпараттар, май өңдеуші кәсіпорын
дүкендерінің және көтерме-бөлшек сауда орындарының мәліметтері
пайдаланылды. Диссертациялық жұмыста экономика-статистикалық және жалпы
ғылыми зерттеу әдістері: салыстыру, маркетингтік талдау, эксперттік
бағалау, топтау және басқа да түрлері қолданылды.
Диссертациялық зерттеуде алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы болып
келесілер саналады:
өнімның бәсекелік қабілетін бағалау әдістері жүйеленіп, осының негізінде
өсімдік майлары өнімдерін үш деңгейлі бағалаудың авторлық әдістемелік
сипаты ұсынылды;
- өсімдік майлары өндірісінің ерекшеліктеріне орай, өнідерінің бәсекелік
қабілетін арттыру механизміндегі негізгі тетіктер мен оларды жүзеге
асыру бағыттары анықталды;
- еліміздегі өсімдік майлары нарығын талдау нәтижесінде отандық
өнімдердің бәсекелік қабілет деңгейі мен ішкі нарықтың бәсекелік
ахуалы айқындалоды;
- май өңдеуші саланы шикізатпен қамтамасыз етуде шетелдік майлы
дақылдарға тәуелділіктің жоғарылау себептері белгіленді;
- өсімдік майларының сапалық қасиеттерін жетілдіруде ғылыми-техникалық
және инновациялық жетістіктерді енгізудің, өнімнің жаңа түрлерін
шығарудың қажеттілігі негізделді және нақты ұсыныстар жасалды;
- өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындарда үш бағытты маркетингтік
бөлімді құрудың бәсекелік қабілетті арттырудағы тиімділігі көрсетлді
және әрбір бағыттың атқаратын жұмыстары мен міндеттері ұсынылды;
- отандық өсімдік майлары өндірістерін мемлекеттік қолдаудың
экономикалық тұтқалары нақтыланды және оларды қолдану шаралары
ұсынылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы өсімдік майлары өндірістерінде
шығарылатын өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыру бойынша нақты тетіктерді
ұсыну мен оларды қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады. Сондықтан да,
зерттеу нәтижелері өсімдік майларын өңдеу саласын қатысты кәсіпорындарды
дамыту бағдарламаларын дайындауға негіз бола алады.
Зертеу нәтижелерінің апробациясы зерттеудің негізгі бағыттары мен
нәтежелері келесі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциаларда
баяндалады және талқыланды: Өнімнің бәсекелік қабілетінің мазмұны және
факторлары Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларын өндіруші
кәсіпорындардың қызметін арттыруда кәсіпорынның қызметін экономикалық
талдау

1 Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың теориялық және
әдіснамалық мәселелері

1.1 Өнімнің бәсекелік қабілетінің мазмұны және факторлары

Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуы отандық тауар
өндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін
алдыңғы қатарға қойды. Бәсекелік ортаның дамуы шығарылатын өнімнің сапасын
арттыруға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді
сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару
кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың
өзі дәлелдеуде.
Өнімнің бәсекелік қабілетінің мазмұны бәсеке терминімен тікелей
байланысты. Ежелгі латынның concurrentia сөзінен бастау алатын бұл сөз
қақтығысу, тартыс мағынасын білдіреді. Нарықтық экономиканы дамытудағы
бәсекенің мәнін XVIII ғасырда ағылшынның кемеңгер экономисті Адам Смит
әйгілі көрінбейтін қол қағидасында ашып көрсеткен. А.Смит бойынша бәсеке
механизм іспеттес, сол арқылы жеке көзқарастар мен экономикалық тиімділік
қалыптасады, салалар арасында игіліктердің тиімді бөлінуі жүзеге асады,
пайда мөлшері теңеледі [1]
Бәсекенің көмегімен нарықты баға арқылы реттеу мағынасын ағылшын
экономисті Давид Рекардо өзінің Саяси экономия қағидалары және салық салу
(1817 ж) жұмысында айтып өткен: Тұтыну заңы туралы, оның құны мен оны
реттеу заңдылықтары жайында сөз қозғалса, әр уақытта да бәсеке ықпал ететін
тауардың түрін айтады [2]
Джон Стюарт Милльдің көзқарасы бойынша экономиканы дамытуда бәсеке
реттеуші рөлін атқарады.: Бәсекенің бағаны, еңбек ақыны, рентаны реттейтін
бірден-бір құрал екенін ескерсек, онда ол өзінен-өзі заң болып шығады. Сол
арқылы осы реттеулер жүзеге асады.[3]
Құн заңы бойынша К.Маркс былайша пайымдайды: Бәсеке, ең алдымен,
бір өндіріс сферасы барысында, әрбір жеке тауар құнынан бірыңғай нарықтық
құн мен нарықтық баға қалыптастырады.[4]
Бәсекені жаңалық процедурасы ретінде белгілі батыс экономисті
Ф. Хайек көрсетіп өткен. Ф.Хайектің анықтамасы былайша сипатталады:
...мен бәсекені жаңа дәлелдерді ашатын ол дәлелдерсіз ешкімге танымал
болмайтын немесе пайдаланылмайтын процедура ретінде қарастыруды ұсынамын,
бәсеке зерттеу процесі ретінде маңызды, сол арқылы ізденушілерге
пайдаланылмай тұрған мүмкіндіктерді пайдалануына жағдай туады ... [5]
Қазіргі ғалым экономистер өз еңбектерінде бәсекеге қатысты
көзқарастарын жаңа ойлармен сиапттап, бәсеке теориясының дамуына үлестерін
қосуда.
Гарвард бизнес мектебінің профессоры М.Портер өзінің Халықаралық
бәсеке кітабында бәсекені - әр кез жаңа тауарлар, маркетингтің жаңа
жолдары, жаңа өндірістік процестер мен жаңа нарықтық сегменттер пайда
болатын белсенді және дамушы процесс, үздіксіз өзгеріп отыратын ландшафт
деп көрсетеді. [6]
Ресейлік ғалым А.Ю.Юдановтың пікірінше нарықтық бәсеке – нарық
сегментінің тиісті бөлігінде, тұтынушылардың шектеулі көлемдегі төлем
қабілетті сұраныс үшін фирмалар арсындағы тартыс [7,б.12]
Г.Л.Азоев пен А.П.Челенкоев бәсеке – белгілі бір мақсатқа жету үшін
заңды немесе жеке тұлғалар (бәсекелестер) арасында болатын тартысты
бейнелейді - деп көрсетеді. [8,б.13]
Бәсеке тақырыбында өзінің елеулі еңбектерімен ерекшеленген ресейлік
ғалым-экономист Р.А.Фатхутдиновтың негіздеуінше: бәсеке – бұл субъектінің
объективті немесе субъективті қажеттіліктерін заңдылық шеңберінде, не
қалыпты жағдайда қанағаттандыру үшін бәсекелестерментартыс барысында
жеңіске немесе басқа да мақсаттарға жетуде өзінің бәсекелік
артықшылықтарымен басқару процесі [9,б.9]
М.И.Кныш өз еңбегінде бәсекені қандай да бір қызмет аясында жақсы
нәтижелерге жету үшін болатын экономикалық жарыс, тауар өндірушілердің
тиімді шаруашылық жағдайы үшін, мол пайда алуға бағытталған күресі - деп
жазады. [10,б.10]
Осы тектес мағынаны қазақстандық ғалым Р.С.Каренов өзің сөздігінде
келтірген: Бәсеке – нарықтағы тартыс. Тауар мен қызмет өндірушілер
арасындағы тиімді өндіріс пен өнімді өткізу арқылы мол пайда алу жолындағы
күрес [11]
Тағы бір топ қазақстандық ғалымдар И.Я.Петренко мен С.Б.Есмұратов
бәсекені бизнесмендер арасындағы тартыс және күрес - деп көрсетумен
қатар, бәсекенің ынталандырушы рөлін сипаттайды: Бәсеке бизнесмендерді
тұтынушыларға бетімен қарауға ықпал ететін, сол арқылы, еңбек өнімділігін
арттыратын, өндірісті кеңейтетін, өнімнің сапасын арттыратын, оның
шығындылығын төмендететін қозғаушы күш [12]
Г.Ә.Қалиев және Е.Темірұлы Нарықтық экономиканың анықтамалығында
(1993) бәсекеге келесідей анықтама берген: бәсеке деп жеке өнім
өндірушілер, жұмыс істеушілер, қызмет көрсетушілер арасында өз мүддесі
жолындағы бәсекені айтады. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші қызмет атқарады.Оның күш-қуаты стихиялы сипатқа ие, сондықтан егер
басқа механизмдермен түзетіліп отырмаса экономиалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа да қажетсіз зардаптарға ұрындыруы мүмкін. [13]
ҚР Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы Заңында:
Бәсеке – рынок субъектілерінің өз бетімен жасаған іс -әрекеттері тиісті
тауар рыногындағы тауарлар(жұмыстар, көрсетілген қызметтер)айналасының
жалпы жағдайына олардың әрқайсысының біржақты ықпал ету мүмкіндігін тиімді
шектейтін және тұтынушыларға қажетті тауарлар (жұмыстар, көрсетәлген
қызметтер)өндіруді ынталандыратын жарыстастығы деп көрсетілген. [14]
Жоғарыда келтірілген анықтамалардың барлығы да негізінен бәсеке
терминінің мағынасын көрсетеді. Ал біздің зерттеуіміздегі өнімнің бәсекелік
қабілетінің мазмұнына келесі анықтамалармен кеңірек тоқталып өтуге болады.
Отандық және шетелдік арнайы әдебиеттердің талдауы көрсеткеніндей,
қазіргі уақытта өнімнің бәсекелік қабілетінің мағынасын толық ашып
көрсететін бірыңғай тұрақты анықтама қалыптаспаған. Бұл мәселеге байланысты
бірнеше көзқарас бар.
Көптеген авторлар бәсекелік қабілетті белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған өнімнің сапалық және құндық сипатымен немесе
өнімнің нарықта өту мүмкіндігімен байланыстырады.
Мәселен, экономист А.А.Ваксманн бәсекелік қабілетті өнімнің
нарықтың белгілі бір кезеңіндегі қалыптасқан талаптарға сәйкестігімен
сипаттайды. [15]
Н.Моисеева мен Ю.Анискиннің пайымдауынша өнімнің бәсекелік қабілеті
тұтынушының сұранысын қанағаттандыруға және тауарды сатып алуға, әрі
пайдалануға кетеін шығындарын ескере отырып, тауардың сапалық және құндық
ерекшеліктерімен сипатталады [16]. Сол сияқты, өнімнің бәсекелік қабілеті
тұтынушының қызығушылығын туғызатын және қажеттілігін қанағаттандыратын
сипатымен ерекшеленеді. [17]. Сол сияқты, А.Трубилин өнімнің бәсекелік
қабілетін нарықта жетістікке жеткізетін оның тұтынушылық және құндық
сипаттарының жиынтығымен анықтайды. [18, б.41]
Алайда, мұнда өнімнің бәсекелік қабілетті белгілі бір тауарды
басқасымен салыстыру арқылы анықталатыны ескерілмейді. Осы көзқарасты
ұстанатындар өнімнің бәсекелік қабілеті, түпкі нәтижеде, тұтынушылар үшін
қызығушылық тудыратын тауардың техника-экономикалық қасиеттеріне келіп
тіреледі деген пікірде. Мысалы, А.Шуваловтың анықтауынша: өнімнің
бәсекелік қабілеті нарық жағдайындағы оның сапасы. [19]
Бұл жерде сапа - өнімнің бәсекелік қабілетінің тек негізгі
құраушыларының бірі ғана екенін ескере кеткен жөн.
Келесі бір топ ғалымдар өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушыға
жағымдылық жағынан сипаттайды. Мәселен, профессор А.Ю.Юдановтың пікірінше:
өнімнің тұтынушы үшін тартымдылық деңгейі оның бәсекелік қабілетін
көрсетеді. [7, б.39]
Ал, Г.Л.Лазоев және А.П.Челенков өнімнің бәсекелік қабілеті оның нарыққа
ұсынылған ұқсас тауарлармен салыстырғанда тұтынушылардың сұранысына толық
жауап беруімен сипатталады. [8,б.61]
И.В.Сергеев өнімнің бәсекелік қабілеті – тұтынушының қажетін
өтейтін және сатып алу мүмкіндігіне сай келетін тауардың сапалық және
құндылық көрсеткіштерінің жиынтығымен сипатталады және осы тектес бәсекелес
өнімдерден ерекшеленеді - деген пікір білдіреді. [20, б.113]
И.Н.Герчикованың анықтауынша бәсекелік қабілет деп тұтынушының жеке
сұраныстарын қанағаттандыратын, бағасы жағынан тиімді және сапасы жоғары,
ұқсас тауарлардан айырмашылығы артық тауардың жиынтық қасиетін айтуға
болады [21]
Р.А.Фатхутдиновтың пікірінше: бәсекелік қабілет – объектінің
нарықтағы ұқсас объектілемен салыстырғанда нақты қажеттілікті
қанағаттандыру деңгейі [9, б.23]
Алайда, бәсекелік қабілет – салыстырмалы түсінік және белгілі бір
жағдайлармен сипатталады, яғни ол нақты нарыққа, белгілі уақытқа сәйкес
салаға және мемлекеттің, әрі әлемнің қоғамның еңбек жүйесіне тәуелді.
Сондықтан, өнімнің бәсекелік қабілетін тек тұтынушыға жағымдылық жағынан
сипаттау жеткіліксіз.
Өнімнің бәсекелік қабілетіне қатысты тағы бір топ көзқарас былайша
анықталады: бәсекелік қабілет деңгейі нарықтық жағдаймен сипатталады және
өнімнің нақты нарықта сатылу қабілетімен бейнеленеді [22,23]
Мәселен, Р.М.Тихонов өнімге немесе қызметке қатысты бәсекелік
қабілет онеың бәсекеге төзімділігімен сипатталады, яғни басқа ұқсас
тауарлардың ішінде сұранысқа ие болуы және сатылуы өнімнің бәсекелік
қабілетін көрсетеді.Өнімнің бәсекелік қабілеті дегеніміз белгілі бір
нарықта, нақыт бір уақыт аралығында нәтижелі сатылуы деп тұжырымдайды.
[24]
Осыған ұқсас бір анықтама былайша келтіріледі: бәсекелік қабілет – бұл
өткізу нарығының белгілі бөлігін иемденген және басқа ұқсас тауарлардың
өткізілуіне шектеу жасайтын өнімнің қасиеті [25]. Бұл көзқарастар өнімнің
нарықтағы өтімділігін оның бәсекелік қабілетін сипаттауға бағытталған. Бұл
анықтамалардағы негізі кемшілік ол өнімнің нарықтағы сұранысқа ие болуы
оның тапшылығына да байланысты болатынын ескермеуінде.
Қазақстандық бір топ ғалымдар бәсекелік қабілетке төмендегідей
анықтама береді: бәсекелік қабілет – өнімнің нақты қоғамдық
қажеттіліктерге сәйкестік деңгейімен, сондай-ақ оны қанағаттандыруға кеткен
шығындармен бейнеленеді [26].
Профессор К.Р. Нұрмағамбетовтың Өнімнің бәсекелік қабілеті туралы
топшылауында өзіндік маңыз бар: бәсекелес кәсіпорын өндірген ұқсас өнімге
ішкі және сыртқы нарықта қарсы тұру өнімнің бәсекелік қабілетін көрсетеді
[28].
Өнімнің бәсекелік қабілетін өның бағасы арқылы сипаттау әрекеттері
де қолданылуда. Бұл бағаны қалыптастырудың квалиметриялық әдістемесін
жақтайтындардың анықтамаларында кездеседі. Олардың пікірінше тауардың
бағасы оның тұтынушылық және құндық қасиеттерін бейнелейтін әмбебап сипатқа
ие. Бағасына байланысты тауарлардың айырмашылықтары қалыптасады, осы
себепті тауарлар бір-бірімен бәсекеге түседі [29,30]. Алайда, бұл
көзқарасты баға бәсекесі теріске шығарады, өйткені біркелкі тұтынушылық
сипатқа ие тауарлар әртүрлі бағамен сатылуы мүмкін.
Өнімнің бәсекелік қабілетін екі топ факторлармен анықталатын
салыстырмалы сипатпен қарастыру жағдайлары да кездеседі, яғни өнімнің
сапасы мен қарастырылатын өткізу нарығының талаптары арқылы [31].
Шындығында, өнім бәсекеге қабілетті болуы үшін өткізілетін нарықтың тиісті
талаптарына сай жоғары сапалы болуы тиіс.Алайда бұл жағдайдың өзі өнімнің
бәсекеге қабілетті екендігін көрсетпейді. Бәсекелік қабілет өнімді өткізу
барысында және басқа тауарлармен салыстыру арқылы анықталады.
Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кететін
шығындылық арқылы анықталатын өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік
қабілеті тұтынушының бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы
анықталатынын ескермейді. Осыған байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті
оның ұқсас басқа өнімнен айырмашылығының болуында ғана емес, салыстырмалы
ерекшелігінің де болуында.
Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әрбір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеуге тиімділігін ескереді.
Егер өнім тұтынушының қажеттіктілеріне сай болып тұрса, онда оның
бәсекелік қабілетін бағалау құнына қарай ауысады. Яғни тұтынушы, бір
жағынан, өнімнің пайдалану тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған
кететін шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті– бұл өнімнің
бәсекелес өндірушілердің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары
тұтынушылық қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның
қажеттілікті өтеу құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің
бәсекелік қабілітінің маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген
ойдамыз.
Батыстың қазіргі заманғы бәсекелік қабілет теориясының авторы
М.Портер өзінің "Бәсеке стратегиясы" кітабында бәсекелік қабілетті үш
стратегия арқылы көрсетеді [32]:
1) шығындылықты төмендету;
2) бөлшектеу;
3) жинақтау.
Бірінші жағдайды қамтамасыз ету үшін ұйым өзінің өнім өндіру
шығындылығын бәсекелестеріне қарағанда мейлінше төмендету керек. Мұндай
үнемдеу өндіріс көлемінде, жаңа технологияларды енгізуде немесе басқа да
шикізат көздеріне байланысты болуы мүмкін.
Бөлшектеу стратегиясы барлық жағдайға әмбебап болып келеді. Бөлшектеу
өнімнің өзінде, оны жеткізу әдістерінде, маркетинг жүйесінде немесе басқа
да факторларда болуы мүмкін. Бұл әдістің бірінші стратегиядан айырмашылығы
бар, яғни, шығындылықты төмендету тек үнемдеуге ғана қатысты болса,
бөлшектеу стратегиясына әр алуан жолмен жетуге болады.
Портердің ұсынып отырған үшінші стратегиясы бар ынтаны қызмет жүйесінің
белгілі бір түріне жұмылдырумен байланысты. Бұл сала ішіндегі ауқымы
шектелген әсекеге сүйенеді. Мәселен, ұйым белгілі бір тұтынушылардың
талғамына жауап беретін аз-ғана өнім шығарып, барлық күш – жігерді осы
мақсатқа ғана жұмсайды. Портердің пікірінше, осы аталған стратегияның
әрбірі бәсекелік қабілеттің қалыптасуына өз ықпалын тигізуі мүмкін.
М.Портер осы кітабында шығарылатын өнімнің екі негізгі бәсекелік
артықшылықтарын бөліп көрсетеді, олар: мейлінше төмен шығындылық
пен мамандыру.
Мамандандыру – бұл жерде тұтынушылардың айрықша қажеттіліктерін
қанағаттандырып, сол үшін басқа тауарлармен салыстырғанда жоғары бағалауға
ие болу қабілетімен түсіндіріледі. М.Портер мақсатқа жету үшін барлық
күшті осы екі әдістің біреуіне ғана аудару қажет деп пайымдайды.
Шығарылатын өнімнің бағасын төмендету немесе жоғары талапқа сай өнім
шығару арқылы төлем қабілеті бар тұтынушыларға сату керектігін көрсетеді.
Біздіңше М.Портердің өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру жолдары
шектеулі. Өйткені жоғарыда аталған бәсекелік артықшылықтарды жеке-жеке
емес, кешенді түрде қолдануға мүмкіндік бар, сонымен қатар бәсекелік
қабілет нақты өнім түріне байланысты бірнеше факторларға тәуелді
екендігін ескерген жөн.
Жалпы алғанда, өнімнің бәсекелік қабілеті бірнеше маңызды қасиеттерге
ие:
1. Бәсекелік қабілет – салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен
теңестіру арқылы анықталады;
2. Ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді, тауардың
өмірлік циклыны және басқа да жағдайларға тәуелді;
3. Әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсекелік қабілетіне
өздігінше әсер етеді. Сондықтан өнімнің бәсеклік қабіліті құбылмалы сипатқа
ие;
4. Бәсекелік қабілет нақты, яғни ол өнімнің белгілі бір түріне, нарыққа,
ҒТП даму деңгейіне, қоғамдық еңбек жүйесіне және т.с.с байланысты;
5. Бәсекелік қабілетке әсер етуге болады, ол оның құндылығын арттыру
үшін маңызды.
Осы жағдайларға байланысты бәсекелік қабілетті жүйелі түрде, уақытқа
және қоғамдық талаптарға сай, тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зеттеу
қажет.
Сонымен, жоғарыда айтылған өнімнің бәсекелік қабілетіне қатысты
анықтамаларды жинақтай келе, келесі пайымдауларды атап өтуге болады:
- өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл тек нарықтық эканомикаға тән
категория. Бәсеке жоқ жерде өнімнің бәсекелік қабілеті туралы сөз болуы
мүмкін емес;
- бәсекелік қабілет - салыстырмалы түсінік, өйткені ол тұтынушы
талғамын қанағаттандыруға бағытталған тауарларды бір-біріне салыстыру
арқылы анықталады;
- өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес өндірушілердің
ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттерімен,төмен
бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу құндылығымен
ерекшелену сипаты. Басқаша айтқанда, өнімнің нақты нарықты сәтті өткізілуі
– оның бәсекелік қабілетін көрсетеді;
- бәсекеге қабілетті өнімді қалыптастыру тұтынушының талғамын
қанағатттандыратын, сапалық және құндық, әрі тартымдылық сипаты тиімді
еркешеліктер арқылы жүзеге асады;
- өнімнің бәсекелік қабілеті уақыт ағымына, өткізу нарығына, халықтың
өзгермелі сұранысына тәуелді өзгермелі құбылыс.
Өнімнің бәсекелік қабілеті түпкі нәтижеде кәсіпорынның бәсекелік
қабілетін анықтайтын көрсеткіш екенін ескерсек, осыған қатысты анықтаманы
да келтіре кеткеніміз жөн.
Өнімнің бәсекелік қабілеті сияқты кәсіпорынның бәсекелік қабілетіне
қатысты бірыңғай қалыптасқан тұрақты анықтама жоқ. Бұл мағынаға қатысты
бірнеше көқарас қалыптасқан, олардың негізгілері болып кәсіпорынның
нарықтағы үлесі, табыстылығы, өнімнің өткізу көлемі саналады.
М.Портердің негіздеуінше кәсіпорынның бәсекелік қабілетін анықтайтын
бес бәсекелік күш бар.
- бір саланың бәсекелес кәсіпорындары арасындағы тартыс;
- ауыстырмалы - тауарлар шығаратын кәсіпорындар тарапынан болатын
бәсеке;
- салаға жаңа бәсекелестердің ену қаупі;
- тасымалдаушылардың саудаласу мүмкіндіктері;
- тұтынушылардың саудаласу мүмкіндіктері [6,б.27].
Тағы бір анықтама былайша пайымдалады. "Кәсіпорынның бәсекелік
қабілеті деп - оның бәсекелес кәсіпорындармен салыстырғанда технология,
тәжірибелік іскерлігі, персоналдардың білімі, стратегиялық және ағымды
жоспарлау, сапа, коммуникация сынды артықшылықтарымен ерекшеленуін айтады"
[33].
Біздің көзқарас бойынша, төмендегі анықтама кәсіпорынның бәсекелік
қабілеті туралы мағынаны толық және әдістемелік тұрғыдан дұрыс ашады:
"бәсекелестерімен салыстырғанда бағалық және бағалық емес сипаттары
бойынша тауарлары тұтынушыларға ұнамды, дер кезінде жоспарлап, дайындап,
өткізуге нақты мүмкіндігі бар кәсіпорын бәсекеге қабілетті болып саналады"
[34].
Өнім мен кәсіпорынның бәсекелік қабілеті тығыз байланысты болғанымен,
мағыналары жағынан ерекшеленеді. Негізгі ерекшелену белгілері келесілер:
- біріншіден, өнімнің бәсекелік қабілеті белгілі бір қысқа уақыт
аралығына анықталса, кәсіпорынның бәсекелік қабілеті, салыстырмалы түрде,
ұзақ уақыт бойына анықталады;
- екіншіден, өнімнің бәсекелік қабілеті тұтынушының әсеріне тікелей
байланысты. Ал кәсіпорынның тиімділігін кәсіпкердің өзі анықтап, керек
кезінде өндірістік-өткізу қызметіне қажетті стратегияларды енгізіп отырады.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетті деңгейі туралы мәлімет инвесторлар мен
әріптестер үшін маңызды. Тұтынушы үшін өндірістің тиімділігі мен
шығымдылық көлемі қызықтырмайтын жағдай;
- үшіншіден, кәсіпорын бірнеше өнім түрін шығарумен қатар өндіріске
байланыссыз басқа да қызмет түрімен айналысуы мүмкін (мәселен,
кәсіпкерлік, инвестициялық, делдалдық және т.б.). Кәсіпорынның бәсекелік
қабілеті барлық өнім ассортиментінің бәсекелік қабілетіне және әрбір қызмет
түрінің орындалу тиімділігіне байланысты;
- төртіншіден, өнімнің бәсекелік қабілеті кәсіпорынның бәсекелік
қабілетін анықтайды, бірақ толық көлемді емес. Мәселен, өнімнің бәсекелік
қабілетін бағаны төмендету арқылы қамтамасыз етуге болады. Алайда, осы
өнімді өндіруге кеткен шығын көлемі толық жабылмай, табыс болмауы да
мүмкін. Бұл кезде кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері ықпал болып, оның
бәскелік қабілеті төмендеуі де мүмкін.
Сонымен, кәсіпорынның бәсекелік қабілеті өнімнің бәсекелік қабілетіне
қарағанда экономикалық маңызы жағынан кең ұғымды береді.
Өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі әртекті және әр бағытта көптеген
факторларға байланысты.
Өнімнің нарықтағы нәтижелі сатылуына әсер ететін факторлар объективті
түрде емес, тұтынушылардың субъективті қабылдануына байланысты. Мұндай
факторлар экономикалық әдебиетте "табыстың стратегиялық факторлары" немесе
"табыстың негізгі факторлары" - деген атауға ие болған [35]. Табыстың
стратегиялық факторлары өнімнің бәсекелік қабілетін анықтайды.
Әдебиеттердің талдауы көрсетіп отырғандай, өнімнің бәсекелік қабілеті
факторларын жіктеудің бірнеше түрлері қалыптасқан.
Өнімнің бәсекелік қабілетін анықтайтын факторларды екі негізгі топқа
бөледі. Олар: субъективті және объективті [36].
Авторлардың пікірі бойынша субъективті факторлар өндірушіге
байлыныссыз, оларға психологиялық және жеке тұлғалық факторлар жатады,
мәселен, тұтынушылардың ұстанымдары, әдеті, салты және т.б.
Объективті факторлар өндірушіге тікелей (сапа деңгейі) немесе жанама
(сатылған өнімге техникалық қызмет көрсету, делдал ұйымдардың қызметі,
т.с.с.) түрде байланысты болады.
Осы жіктеуге ұқсас өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды
эндрогендік және экзогендік деп бөледі [37].
Эндрогендік факторлар өндірістік кәсіпорынның мүмкіндіктерін
сипаттайды және өнімнің технико-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Экзогендік факторлар - әлемдік нарықтың немесе импорттаушы мемлекеттің
өнеркәсіптік тауарлар нарығының қажеттіліктерін және тауарға деген
сұраныстарын анықтайды. Мұндай жіктеу дұрыс, алайда, біріншіден, ол
бағаның өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін фактор екендігін
ескермейді, екіншіден, өндіруші тарапынан әсер ететін факторларды
нақтылауды қажет етеді, өйткені өнімнің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету
өндірушіге байланысты.
Тауардың өмірлік циклына байланысты бәсекелік қабілеттің факторларын
екі топқа бөледі:
- өнімді дайындау мен өндіру барысында пайда болатын факторлар –
техникалық деңгейі мен дайындау сапасы;
- өнімді нарықта өткізу процесіне әсер ететін факторлар – тұтынушының
сатып алу шығындары мен тұтынушының талабын қанағаттандыру (жеткізу,
сатудан кейінгі техникалық қызмет көрсету, т.б.) [38].
А.Трубилин бәсекелік қабілеттің факторларын сыртқы, сапалық және
экономикалық деп бөледі.
Оның пікірінше, сыртқы фактоларға экономика мен нарықтың даму
тенденциялары, ғылыми-техникалық прогресс, тұтыну құрылымындағы
өзгерістер, нарық құрылымы және бәсекелестер құрамы жатады. Сонымен қатар,
кәсіпорынның имиджі мен танымалдылығы, өндіруші мемлекеттің беделі де
үлкен мәнге ие.
Екінші топ факторларын қазіргі қолданыстағы стандарттар, мөлшерлер,
ұсыныстар анықтайтын өнімнің сапа көрсеткіштері құрайды, сол сияқты,
өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімге сақталынуы да осы топқа кіреді. Өнімнің
сапасын анықтау халықаралық стандарттау ұйымының (ИСО) талабымен
жүргізіледі.
Бәсекелік қабілетке әсер ететін үшінші топтағы факторларға, өнімнің
өзіндік құны мен бағасын қалыптастыратын экономикалық көрсеткіштер жатады.
[18, б.42].
Әлемдік тәжірибеде өнімнің бәсекелік қабілеті келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтың және нақты тұтынушының талабына сай болуымен;
- сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен;
- кәсіпорынның нарықтағы беделімен және сенімді әріптес болатындығы
туралы дәлелімен [39].
Біздіңше, өнімнің бәсекелік қабілеті сурет 1 көрсетілген негізгі
кешенді үш факторға тәуелді:
1. міндет - өнімінің қандай мақсатқа пайдаланатынын, оның
функционалдық мүмкіндіктерін, сол арқылы, осы өнімді тұтынушылар тобын
анықтайды.
2. жоғары сапа - бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан
сапа өнімнің бәсекелік қабілетінің кешенді көрсеткіші ретінде қарастыруға
болады.
3. баға - тауар құнының ақшалай көрінісі. Өнімге деген сұраныспен
ұсыныс тең болғанда баға мен құн да теңеседі. Ұсыныстың сұраныстан артуы
бағаны төмендетеді, ал керісінше, нарықтағы сұраныс артса, онда өнімнің
бағасы құнынан әлдеқайда жоғары болады. Нарықтағы экономика жағдайында
баға объективті экономикалық заңдылықтарға, ең алдымен, құн заңына сай
қалыптасады. Бағалық бәсеке кезінде төмен баға өнімнің бәсекелік
қабілетінің кепілі болады.

Сурет 1 – Бәсекелік қабілеттің кешенді үш факторы

Аталған үш факторды кешенді түрде қарастырған жөн. Көп функционалды
міндеті, жоғары сапасы және тиімді бағасы бар өнім бәсекеге қабілетті бола
алады. Бұл факторлар үнемі бір – бірін толықтырып отыруы қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды техникалық,
экономикалық және әлеуметтік - ұйымдастырушылық деп те бөлуге болады.
Техникалық факторлар тауардың техникалы - конструкторлы сипатын, оның
міндеті мен белгілі бір топқа қатысын, адам организімі мен психикасына
сәйкестігін бейнелейтін эргономикалық көрсеткіштерін сипаттайды.
Экономикалық факторлар өнімді өндіруге кеткен шығындармен, оның
бағасымен, тауарды сату кезінде шығындармен және басқалармен анықталады.
Әлеуметтік-уйымдастырушылық факторлар тұтынушылардың әлеуметтік
құрылымын, олардың ұлттық ерекшеліктерін, өндірістің, өткізудің және
тауарды жарнамалаудың ерекшеліктерін көрсетеді [40].
Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды бір топ авторлар
бағалық және бағалық емес факторларға бөледі [22, 35, 41].
Біздің пікір бойынша, бағалық факторларға тауарды сатып алу
(жеңілдіктерді, төлеу мерзімін ескере отырып) бағасын жатқызуға болады.
Тауардың сатылу бағасы өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындардан,
өндірушінің табысынан, түрлі салықтар мен алымдардан құралады. Сондықтан
да, бағалық бәсеке кезінде өндірушілер шығындылықты

төмендетуге үлкен мән береді. Бұл өз кезегінде, бағаны өнімнің
бәсекелік қабілетіне әсер ететін негізгі фактор ретінде қалыптастырады.
Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін бағалық емес факторларға:
өнімнің сапасын, ұйымдастырушылық – коммерциялық жағдайларды, сауда
маркасына имиджін және өндірушінің беделін жатқызуға болады. Бұл жерде
өнімнің сапасы оның тұтынушылық қасиетін анықтайды және сол үшін маңызды
болып есептеледі. Ұсынылып отырған өнім тұтынушы тарапынан сыналып, басқа
ұқсас өнімдермен салыстырылады. Өнімнің қасиеті тек оның сапасына ғана
емес, сол өнімнің құрамына кіретін заттардың жоғары сапасына да
байланысты. Алайда, тұтынушыға өзі ұнатқан өнімнің сапасы ғана емес, ол
өнімді сату жағдайлары да үлкен әсер береді. Өнімді жеткізіп беру, белгілі
бір жеңілдіктер көрсету, өнімнің бұзылмауына кепілдік беру, несиеге беру
және т.с.с. тұтынушының бір өнімнен екінші өнімді таңдауына ықпал етуі
мүмкін.
Бағалық емес бәсеке нарықты біркелкі бірнеше өнімнің пайда болуынан
туындайды. Осы жағдайда өнімі сапалы, әрі оған қызмет көрсету жағдайы
жоғары өндіруші тұтынушылар тарапынан сұранысқа ие болады.
Бағалық емес фактор нарыққа ұзақ уақыт өнім шығарып жүрген,
тұтынушылардың талғамынан шыққан өндірушілер үшін өте маңызды болып
келеді. Өйткені, біркелкі өнімдердің ішінен тұтынушы өзіне жақын, таныс,
сауда маркасы сенім білдіретін өндірушінің өнімін алуды қалайды. Мұндай
кезде тұтынушы өзі сенім білдірген өндірушінің өніміне басқа өнімдерге
қарағанда жоғары баға беруге де дайын. Осы жағдайлардың өзі – ақ өндіруші
үшін бағалық емес факторлардың қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Кейбір жұмыстарда [36,37] өнімнің бәсекелік қабілетінің факторлары
ретінде өндірістің тиімділігін, кәсіпорынның ғылыми – техникалық
ұйымдастырушылық деңгейлерін, еңбек өнімділігін жатқызады. Алайда бұл
факторлар нарықта сатылатын тауарға тікелей әсер етпейді, өйткені
тұтынушылардың қажеттіліктері жоғарыдағы факторларға байланысты емес.
Автордың пікірі бойынша, өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін
факторларды сыртқы және ішкі деп бөлген жөн, ол сурет 2 көрсетілген.
Сыртқы факторлар кәсіпорынның бақылауында бола алмайды, бірақ өнімнің
қалыптасуына ықпал етеді. Мұндай факторларға жататындар:
- мемлекеттегі саяси – экономикалық жағдай және елдегі жүргізіліп
отырған саясат (инфляция деңгейі, экономиканың өсу деңгейі,
мемлекттік тұрақтылық, т.б.);
- өндіріс орналасқан аймақтың экономикалық мүмкіндіктері;
- нарықтық монополиялану дәрежесі (бәсекелік ортаның болуы, нарыққа
кіру мүмкіндіктері және т.б.);
- ғылыми – техникалық және инновациялық жетістіктердің даму деңгейі,
көлемі және бағыттары;
- нарқтағы тұтынушылардың талғамы;
- халықтың әл – ауқаты (төлем қабілетінің жеткілікті дәрежеде болуы);
- табиғи ортаның жағдайы (шикізаттың жеткіліксіздігі, қоршаған ортаның
ластануы,т.б.);
- экономикалық қатынастарды реттейтін заңдылықтар, нормативтік және
патентті – құқықтық құжаттар;
- мәдени орта (халықтың салт – дәстүрі, әдет – ғұрпы, қағидаларды
ұстануы және т.б.);
- елдегі демографиялық ахуал және басқа да жағдайлар.
Бұл факторлардың әрбірі, тиісті дәрежеде, өнімнің бәсекелік қабілетінің
қалыптасуына әсер етіп отырады. Кейбір жағдайларда сыртқы факторлар ішкі
факторларға қарағанда өнімнің бәсекелік қабілетіне көбірек ықпал етеді.
Өйткені, мемлекеттің әлемдік нарыққа шығуда және ішкі нарықты қорғауда
ұстанып отырған саясаты; халықтың әл – аухатына байланысты тұтынатын
тауарларының мәзірін өзгертуі; пайдаланылатын шикізат сапасының өзгеруі;
ішкі нарықтағы бәсекелік ортаның сақталуы, теріс пиғылды бәсекені шектеу
жұмыстары; нарыққа жаңа өнімдердің шығуы; тұтынушының белгілі бір өнімге
деген тұрақты ұстанымы және тағы басқалар өнімнің бәсекелік қабілетін ішкі
факторларға қатыссыз өзгертуі мүмкін.
Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін ішкі факторлар кәсіпорынның
қызметіне тікелей байланысты, сондықтан да олар кәсіпорын тарапынан
қадағаланып, реттеліп отырады. Мұндай факторларға келесілерді жатқызуға
болады:
- өндірістің техникалық деңгейі;
- өндірісті ұйымдастыру деңгейі;
- өндірістік шығындар;
- шикізаттың, материалдардың және басқа да өнімге қажет заттардың
сапасы мен бағасы;
- әлеуметтік – психологиялық жағдайлар;
- кәсіпорынның жарнамалық және ұйымдастырушылық

қызметі (өнімді сату кезіндегі қызмет
жағдайлары);
- өнімнің патентті-құқықтық қорғалу дәрежесі мен халықаралық сапа
стандарттарына сәйкестігі.
Ішкі факторлар, нарықтық бәсекеде, кәсіпорын өнімінің бәсекелестердің
ұқсас өнімдеріне қарағанда сапалы, әрі арзандау шығаруға, яғни,
кәсіпорынның бәсекелік артықшылықтарын қалыптастыруға ықпал етеді.
Өндіріске алдыңғы қатарлы ғылыми – техникалық және иновациялық
жетістіктерді енгізу; өнімнің сапалық қасиеттерін арттыратын
технологияларды тарту; өнімнің бағасын салыстырмалы түрде төмендету;
өнімді өткізуде әртүлі маркетингтік шаралар жүргізу - өнімнің бәсекелік
қабілетіне әсер ететін ішкі мүмкіндіктерді анықтайды.

Өнімнің бәсекелік қабілет
факторлары

Ішкі факторлар:
- өндірістің
техникалық деңгейі;
- өндірісті
ұйымдастыру деңгейі;
- өндірістік шығындар;
- шикізат пен
материалдардың және басқа
да өнімге қажет
заттардың сапасы мен
бағасы;
- әлеуметтік-психологиялық
жағдайлар;
- кәсіпорынның жарнамалық
және ұйымдастырушылық
қызметі;
- өнімнің
патентті-құқықтық қорғалуы
және
халықаралық стандарттарға
сәйкестігі.

Сыртқа факторлар:
- мемлекеттегі саяси –
экономикалық жағдай мен
саясат;
- орналасқан аймақтың
экономикалық мүмкіндігі;
- нарықтың монополиялану
дәрежесі;
- ғылыми-техникалық және
инновациялық жетістіктер;
- нарықтағы тұтынушылар
талғамы;
- халықтың әл-ауқаты;
- табиғи ортаның жағдайы;
- экономикалық
қатынастарды реттейтін
заңдылықтар, нормативтік,
құқықтық құжаттар;
- мәдени орта;
- елдегі демографиялық
ахуал және басқа да
жағдайлар.

Өнімнің бәсекелік қабілеті

Тұтынушылардың
талғамы

Сурет 2 - Өнімнің бәсекелік қабілетін анықтайтын факторлар
Әр кәсіпорын өзінің стратегиялық жоспарларын дайындау кезінде өнімнің
бәсекелік қабілетіне көбірек әсер ететін факторларды анықтауға тырысады.
Сол арқылы өзінің бар назары мен ресурстары осы мақсақа жұмылдырады.
Американдық компанияларға 2004ж. жүргізген сұраулар бойынша өнімнің
бәсекелік қабілетіне әсер ететін негізгі факторларға келесілерді
жатқызған: өнімнің сапасы (сұралғандардың 87%), сервистік (59%), өнімнің
технологилық деңгейі (43%), өнімді өткізу жағдайы (42%), өнімнің бағасы
(40%), өнімді дайындау мен нарыққа жеткізу аралығы (19%) [42].
Жоғарыда аталған өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлардың
әр кәсіпорынның өнімі үшін әртүрлі әсер ететінін ескере кеткеніміз жөн.
Себебі, сапалық ерекшелік, тауардың техникалық-технологиялық ерекшелігі,
тұтынушылық сипатының ерекшелігі бір тауардың – екіншісіне ұқсамайтындығын
дәлелдейді. Тек әлемдік емес, сол сияқты мемлекеттің ішкі нарығының өзі әр
аймақтың орналасу ерекшелігіне қарай бөлінеді. Сондықтан әрбір тауардың
өту мүмкіндігі, бәсекелік қабілетінің артықшылығы сатылу нарығына
байланысты өзгеріп отыруы ықтимал. Кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілеті
кей жағдайларда теориялық тұрғыдан алғанда маңызы төмен факторға жоғары
дәрежеде тәуелді болады. Бұл әркәсіпорынның өнім шығару ерекшелігіне,
орналасқан аймағының табиғи және экономикалық мүмкіндіктеріне,
тұрғындардың тұтынушылық талғамдарына тікелей байланысты, яғни өнімнің
бәсекелік қабілет факторларының әр алуан болуы заңды құбылыс.

1.2 Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың әдістемелік сипаты

Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау, бүгінгі күні өндіруші үшін де,
тұтынушы үшін де маңызды. Өйткені, шығарылған өнімдердің, өткізу
нарығында, бәсекелес өнімдерден артықшылығын немесе кемшілігін анықтау,
сол арқылы өндірістік стратегиясын белгілеу - өндірушіге; сатып алатын
өнімнің осы тектес өнімдерден құндылығын айқындау, сол өнімнің мейлінше
тиімділігін бағалау - тұтынушыға қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілеті оның құрамындағы заттармен, сапасымен,
беріктігімен, адам өміріне қауіпсіздігімен және сол сияқты көптеген
жағдайлармен бағаланады. Өндіруші өз өнімінің бәсекелік қабілетін
бағалағанда тұтынушы тарапынан қойылатын талаптарды ескеруі қажет.
Бәсекеге қабілетті өнімге белгілі қасиеттер тобы сай болады. Өндіруші
тұтынушылар талабына қоса өткізілетін нарықтағы бәсекенің үстемдігін де
ескеруі шарт. Бұған қоса, өз өнімінің сапасын белгіленген стандарттар мен
нормаларға сәйкестігін бақылауы керек.
Бүгінгі таңда өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың көптеген әдістері
мен оларды жүргізу жолдары қалыптасқан, негізгілері сурет 3 көрсетілген.
Олардың бірқатары өнімді бәсекелес өнімдердің жалпы сипатымен салыстырып
талдауға негізделсе [43],тағы бір тобы индекстік әдіспен бағаланады
[17,22,31,34,35]. Мұндай бағалаулардың негізгі болып зерттелетін өнімнің
сапалық және құндылық көрсеткіштерін тұтынушы талаптарымен салыстыру
саналады. Алайда тұтынушының талаптары туралы мәлімет алудың біршама
қиындығына орай, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау базалық өніммен
салыстыру арқылы жүргізіледі.
Өнімнің бәсекелік қабілет көрсеткішін есептеуде оның сапасы мен
бағасын бейнелейтін жекелей, топтық және интегралдық индекстерді
қолданады. Яғни, белгілі бір өнімнің артықшылығын төмендегі формуламен
бейнелеуге болады:

К = PC →max, (1)

Мұндағы К - өнімнің бәсекелік қабілеті;
Р – тиімділігі (өнімнің сапасы);
С - өнімді алуға және пайдалануға кеткен шығындар.

Интегралдық әдісті есептеу жеке және топтық индекстердің жиынтық
шамасымен жүргізіледі. Жеке және топтық индекстер сапалық және құндық
көрсеткіштерге бөлек есептеледі және соңында біріктіріледі.
Сапалық көрсеткіштің жиынтық индекстері мына формуламен есептеледі:
=
(2)
Мұндағы - сапаның топтық индексі;
-сапаның і – параметрі бойынша жекелей индекс;
-жалпы құрамында і – параметрінің салмағы.
Алынған топтық индекс өнімнің базалық өнімге сапалық қасиеті жағынан
сәйкестігін көрсетеді. Алайда, сапа тұтынушы үшін өнімнің құндылығын толық
көрсете алмайды. Сондықтан құндық негізде өнімнің экономикалық
параметрлері есептеледі. Тұтыну құны индексімен бейнелетін талданатын өнім
мен базалық өнімнің бағадағы айырмашылағы олардың базалық бәсекелік
қабілетін көрсетеді.
Тұтыну құны тауарды сатып алуға және жеткізуге (пайдалануға) кеткен
шығындармен өлшенеді. Бұл көрсеткіш формула түрінде былайша бейнеленеді:

І= ЦП ЦП= I f,
(3)

мұндағы ЦП, ЦПб – бағаланатын өнім мен базалық өнімнің тұтыну құндары;
Ij, fj – бағаланатын өнім мен базалық өнімнің тұтыну құнындағы J –
түрінің шығыны.

Сапалық және құндық көрсеткіштерінің топтық индекстері негізінде,
базалық өніммен салыстырғандағы бағаланатын өнімнің бәсекелік қабілетінің
интегралдық көрсеткіші төмендегі формуламен есептеледі:

, (4)

Бұл көрсеткіштің негізгі мәні салыстырмалы өнімдердің арасындағы
тұтынушылық тиімділікті бейнелеу. Сапалық және құндық индекстер арасындағы
өзгешелік өнімнің бәсекелік қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Ik шамасы
өскен сайын өнімнің бәсекелік қабілет көрсекіші де арта түседі, ал Iэ
көрсеткішінің мәні артқан сайын К көрсеткіші төмендейді. Егер
алынған мәліметтер нәтижесінде бәсекелік қабілет көрсеткіші К1 болса,
онда бағаланған өнімнің базалық өнімге қарағанда бәсекелік қабілеті
төмендеу. Ал К1 болса, онда бағаланған өнімнің бәсекелік қабілеті
жоғары. К = 1 жағдайда өнімдердің бәсекелік қабілеті бірдей. Бұл әдісті
кең көлемде жүргізуге тұтынушылар тарапынан берілетін мәліметтерді алудың
қымбаттылығы (маркетингтік шараларға) әсер етуі мүмкін.
Өнімді дифференциалды және марктингтік әдістер арқылы бағалайтын
кешендік жолдары да ұсынылады [44] .Бұл әдістер өнімді өндіру барысында
оның технологиялық дайындалу ерекшеліктері, оның сапалық деңгейі және оны
өткізу кезеңінде тұтынушыларға жағымдылығы мен тиімділігін анықтау арқылы
жүргізіледі.
Кейбір ресейлік ғалымдар тұтыну нарығындағы өнімнің алатын үлесі
арқылы бағалауды ұсынады. Осы арқылы өнімнің нарықтағы бәсекелестердің
өнімдері мен салыстырғандағы әлсіз және күшті жақтарын анықтауға, сонымен
қатар, нарықтағы үлестері арқылы тез немесе баяу дамып бара жатқан
бәсекелестерін анықтауға да мүмкіндік туады [45]. Париждік сауда-өндірістік
палата эксперттері өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың негізгі
критерияларына келесілерді жатқызады [46]:
- ұйымның жаңа болу деңгейі;
- оның дайындалу сапасы;
- бұйым туралы ақпараттарды тарату жолдарының болуы;
- өткізуді таландыру шаралары, жарнаманы қоса;
- бағалаудың қаржылық жағдайлары;
- өткізу жылдамдығы және нарықтық өзгерістерге тез икемделу қабілеті.
Ресейлік ғалым Р.А.Фатхутдинов өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін
сандық көлемде бағалауды ұсынады. Ол үшін өнімнің теңділігі мен
бәсекелестері туралы сапалы ақпарат қажет [9,б.171]. Алайда, мұдай
мәліметтерді жинаудың қиын екенін ескерсек, бұл әдіспен өнімді бағалаудың
өзі күрделене түседі.

Сурет 3 - Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау схемасы

Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалауда өзідік ерекшелігі бар келесі бір
әдіс – тұтынушыларға сұрау жүргізу арқылы жүргізілетін әлеуметтік әдіс
[47]. Бұл әдіс анкеталық сауал бойынша, ең көп өтімді өнімді анықтау
нәтижесінде тиісті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.