Ақша-қаражатының аудиті және талдауы

Мазмұны

Кіріспе

«Қожадар» ЖШС өндірісті басқаруының ұйымдастырылуы және ұйымның қаржы.экономикалық сипаттамасы

«Қожадар» ЖШС даму тарихы
Ұйымның негізгі қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау

Ақша қаражаттарының қазіргі кездегі даму тенденциялары мен перспективалары

ЖШС «Қожадар» ақша қаражаттарымен есеп айырысудың аудиты

Ақша қаражаттарының аудиті
Есеп айырысу шотының есебінің аудиті
Валюталық шоттағы нақты ақша есебінің аудиті

«Қожадар» ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысының жалпы сипаттамасы және оның талдауы

Ақша қаражаттары қозғалысының мәні мен маңызы
Ақша қаражаттарының қозғалысының элементтері
Ақша қаражаттарының қозғалысын талдау
Ақша қаражаттарының ішкі бақылау жағдайын бағалау

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Тіркеме

Кіріспе

Нарықтық экономикада кәсіпорындар арасында еңбек құралдары мен заттарын сатып алу, өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сату жөніндегі мәмілелер тұрақты түрде жасалып отырады.
Ақша қаражаттарының бір бөлігі қызметкерлерімен еңбекақы бойынша қолма-қол есеп айрысу үшін, қолма-қол ақшаға құндылықтарды сақтану үшін есеп беретін адамдар пайдаланады. Мұндай қаражаттар кассада сақталып, сол арқылы айналымға түседі. Есеп айрысу операцияларының тиімділігі көбіне ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірлген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылқтарды, негігі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқада мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнім сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде, болатын болса, екіншіден сол өнімді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсәпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алшақ және берешек операциалар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды түлғалар арасында есеп айрысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Есеп жүргізу саясатын қалыптастыру маңызды да жауапты рәсім болып табылады, ол қаржы есептемелерін дайындауға және тапсыруға ықпал етеді.
Есеп жүргізу саясаты - бұл есеп объектілерін есепке алу мен бағалаудың варианттарын ұйымдастыруды таңдау, сондай-ақ бухгалтерлік есеп принциптерінің негізін қалаушы бекітілген талаптарды орындай отырып бухгалтерлік есепті жүргізу мен ұйымдастырудың формасы мен техникасы.
Есеп жүргізу саясаты қаржы есептеріне берілетін түсініктеме жазбахатта бірінші болып ашып көрсетілуі тиіс. Егер есеп беру кезеңінде есеп жүргізу саясатында өзгерістер болса,олардың себептерін көрсете отырып ашуы қажет. Ал егер бұл өзгерістер елеулі қаржы және материалдық зардаптарға душар етсе, ондаашып көрсету кезінде осындай өгерістердің зардаптарын баға беру қажет.
Есеп саясатын қалыптастыру әр стандартта ұсынылатын тәсілдердің бірін таңдаумен, субъект қызметінің жағдайын басшылыққа ала отырып оларды негіздеумен және қаржы есептемесін тапсыру үшін оларды негіз ретінде қабылдаумен тұжырымдалады.
Басқарушы қызмет жүйесі баскару мақсаттарына бағынады. Басқару мақсаты шаруашылық субъектінің болашақтағы дамуы мен қызметінің нақты нәтижелерін талдау; түпкі мақсатқа қол жеткізудегі және шаруашылық субъектінің ішкі бөлімшелерінің қызметтерінің нәтижесін бағалау және бақылау; ішкі есеп беру арқылы басқару деңгейі мен бір деңгейдегі әр түрлі өндірістік бөлімшелер арасында ішкі коммуникацияны ұйымдастыру; жедел басқару шешімдерін қабылдау және бақылау, ағымдағы жоспарлау үшін басқарудың барлық деңгейлерін қажет ақпаратпен қамтамасыз ету сияқты кызметтердің орындалуы басқарушы есептің қатысуымен шешіледі.
Басқарушылық қызмет іс жүзінде басқыру процесін есеп процесімен байланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
-субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
-шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын құрайтын, шаруашылық процестері және олардың нәтижелері

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан. Алматы. -1995-20б.
2. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы " Заң. Қазақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995 ж. 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Қазақстан Республикасының "Аудиторлық іс әрекеттер жөніндегі" заңы. Астана, 20 қараша 1998ж. "Казахстанская правда". 24 қараша 1998 ж.
5. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Қазақстан Респуб-ликасы Президентінің Жарлығы
6. Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдірудің 1998-2000 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. 28.01.1998 ж. 3838 Казақстан Республикасының президентінің жарлығы бухгалтер бюллетені 1998ж. 18 (212) сәуір 2-7 б.
7. "2001 ж. Республика бюджеті туралы" Заң. Астана, 22 желтоқсан 2000 ж. 131-ІІЗРК "Бухгалтер бюллетені" 2001 3
8. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарттары Қазақстан аудит. Алматы қаржы-өаражат, 1995ж. -152б.
9. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттары : Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы. 1996ж.
10. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарына арналған әдістемелік нұсқаулар : Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі. Бухгалтерлік есеп және аудит әдістеме департаменті, 1997 ж.-164б.
11. Андреев В. Д. «Практический аудит» (справочное пособие) – М: Экономика, 1994 – 336 с.
12. Артеменко В.Г., Беленндир М. В. Финансовый анализ: Учебное пособие – М: Издательство «Дис», 1997 –128 с.
13. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. –2 – е изд., перераб. и доп. – М: Издательство «Дело и сервис», 2000 – 432с.
14. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
15. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
16. Безруких А. С. «Бухгалтерско – аудиторский портфель» - М.: Соминтэк, 385с.
17. Барнгольц С. Б.,Белобжецкий И. А. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Учебное пособие –М.: 1986 –320с.
18. Безруких П. С., Кондраков Н. Г., Палий В. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. П. С. Безруких – М.: Бух. Учет, 1994 – 520 с.
19. Глушков И. Е. Практический аудит на современных предприятиях. – М. –Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 1997 – 288 с.
20. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Учебн. Пособие для вузов/Пер. с англ. Под ред. Н. Д. Эрмашвили; предисловие проф. П. С. Безруких. -3 -е изд. Перераб. и доп. М: - Аудит, ЮНИТИ, 1998 – 783 с.
21. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
22. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев.,С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
23. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (Теория и методология). Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
24. Данилан Н.А. Бухгалтерский учет на сельско-хозяйственных предприятиях. М., ВО «Агроиздат», 1990-287 с.
25. Демченко В. С., Милета В. И. Системный анализ деятельности предприятия М.: Финансы и статистика, 1991 – 400 с.
26. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии» (практический аспект), Алматы, изд. дом «Бико»1997- 52 с
27. Ермолович Л. П.,Ермолович В. В. «Анализ эффеутивности промышленных предприятий и объединений »(справочное пособие) – Минск: Высшая школа, 1988 – 496 с.
28. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 1994 – 235 с.
29. Ивашкович В.В. «Организация бухгалтерского учета с применением ЭВМ» М.: Финансы и статистика, 1998 – 246 с.
30. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия.М.: Центр экономики и маркетинга, 1995 – 380 с..
31. Крейнина М. Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. – М.: АО «Дис»; «МВ - центр», 1994 – 250 с.
32. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. – М.: Перспектива, 1994 – 420 с.
33. Ковалев В. В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. –2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1997 – 512 с.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 Қожадар ЖШС өндірісті басқаруының ұйымдастырылуы және ұйымның
қаржы-экономикалық сипаттамасы
1.1 Қожадар ЖШС даму тарихы
1.2 Ұйымның негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштерін талдау
1.3 Ақша қаражаттарының қазіргі кездегі даму тенденциялары мен
перспективалары
2 ЖШС Қожадар ақша қаражаттарымен есеп айырысудың аудиты
2.1 Ақша қаражаттарының аудиті
2.2 Есеп айырысу шотының есебінің аудиті
2.3 Валюталық шоттағы нақты ақша есебінің аудиті
3 Қожадар ЖШС ақша қаражаттарының қозғалысының жалпы сипаттамасы
және оның талдауы
3.1 Ақша қаражаттары қозғалысының мәні мен маңызы
3.2 Ақша қаражаттарының қозғалысының элементтері
3.3 Ақша қаражаттарының қозғалысын талдау
3.4 Ақша қаражаттарының ішкі бақылау жағдайын бағалау

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Тіркеме

Кіріспе

Нарықтық экономикада кәсіпорындар арасында еңбек құралдары мен
заттарын сатып алу, өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сату жөніндегі
мәмілелер тұрақты түрде жасалып отырады.
Ақша қаражаттарының бір бөлігі қызметкерлерімен еңбекақы бойынша
қолма-қол есеп айрысу үшін, қолма-қол ақшаға құндылықтарды сақтану үшін
есеп беретін адамдар пайдаланады. Мұндай қаражаттар кассада сақталып, сол
арқылы айналымға түседі. Есеп айрысу операцияларының тиімділігі көбіне ақша
қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірлген өнімді сату барысында,
сондай-ақ материалдық құндылқтарды, негігі құралдарды, тауарларды сатып
алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс
басқада мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар
пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта
өндірілген өнім сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде, болатын
болса, екіншіден сол өнімді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар
және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып
табылады. Осындай кәсәпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алшақ
және берешек операциалар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу
жолы арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды түлғалар
арасында есеп айрысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк
шоттарын ашады.
Есеп жүргізу саясатын қалыптастыру маңызды да жауапты рәсім болып
табылады, ол қаржы есептемелерін дайындауға және тапсыруға ықпал етеді.
Есеп жүргізу саясаты - бұл есеп объектілерін есепке алу мен бағалаудың
варианттарын ұйымдастыруды таңдау, сондай-ақ бухгалтерлік есеп
принциптерінің негізін қалаушы бекітілген талаптарды орындай отырып
бухгалтерлік есепті жүргізу мен ұйымдастырудың формасы мен техникасы.
Есеп жүргізу саясаты қаржы есептеріне берілетін түсініктеме жазбахатта
бірінші болып ашып көрсетілуі тиіс. Егер есеп беру кезеңінде есеп жүргізу
саясатында өзгерістер болса,олардың себептерін көрсете отырып ашуы қажет.
Ал егер бұл өзгерістер елеулі қаржы және материалдық зардаптарға душар
етсе, ондаашып көрсету кезінде осындай өгерістердің зардаптарын баға беру
қажет.
Есеп саясатын қалыптастыру әр стандартта ұсынылатын тәсілдердің бірін
таңдаумен, субъект қызметінің жағдайын басшылыққа ала отырып оларды
негіздеумен және қаржы есептемесін тапсыру үшін оларды негіз ретінде
қабылдаумен тұжырымдалады.
Басқарушы қызмет жүйесі баскару мақсаттарына бағынады. Басқару мақсаты
шаруашылық субъектінің болашақтағы дамуы мен қызметінің нақты нәтижелерін
талдау; түпкі мақсатқа қол жеткізудегі және шаруашылық субъектінің ішкі
бөлімшелерінің қызметтерінің нәтижесін бағалау және бақылау; ішкі есеп беру
арқылы басқару деңгейі мен бір деңгейдегі әр түрлі өндірістік бөлімшелер
арасында ішкі коммуникацияны ұйымдастыру; жедел басқару шешімдерін қабылдау
және бақылау, ағымдағы жоспарлау үшін басқарудың барлық деңгейлерін қажет
ақпаратпен қамтамасыз ету сияқты кызметтердің орындалуы басқарушы есептің
қатысуымен шешіледі.
Басқарушылық қызмет іс жүзінде басқыру процесін есеп процесімен
байланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
-субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес
еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
-шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын құрайтын,
шаруашылық процестері және олардың нәтижелері

1 Қожадар ЖШС өндірісті басқаруының ұйымдастырылуы және ұйымның қаржы-
экономикалық сипаттамасы
1.1Қожадар ЖШС даму тарихы

Қожадар ЖШС Қазақстан Республикасының заңына сәйкес-
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі негізінде құқықтық формада,
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес , сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Шаруашылық серіктестігі және ҚР заң актілеріне сәйкес
құрылған.
Қожадар ЖШС 2002 жылы 12 наурызда құрылды және 2002 жылы 10
қазанында Жамбыл облысы әділет басқармасында №7936-1919- ТОО тіркеуге
алынды.
Кәсіпорыннның айналысатын қызмет түрлері:
- технологиялық жабдықтарды, бу және ыстық су кұбырларын орнату, бу және
су жылытатын қазандарды, жүк көтеретін крандарды, жоғарғы қысыммен
жұмыс істейтін сосудтарды орнату
- өнеркәсіптік ғимарат және құрлыстарды, тұрғын үй құрылысы мен қайта
жабдықтау кезіндегі құрлыс монтаждық жұмыстарды орындау
- арнайы құрлыс және монтаждық жұмыстарды орындау, мұнай газ
құбырларының құрлысы, және заңға қарсы келмейтін кез келген қызметпен
айналысу
Кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржы шаруашылық қызметін кешенді түрде
сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесі есеп беру деп аталады. Есеп беру
процесін жасау есеп жүйесінің соңғы сатысы. Оның деректерін салық және
басқада өндірістік толемнінің дер кезінде әрі толық төленуіне бақылау жасау
үшін пайдаланылады. Қаржы есебін беру бухгалтерлік есептің Қаржы шаруашлық
қызметінің нәтижелері туралы есеп деп аталады. № 3 БЕС –мен реттеледі.
Стандартта негізгі қызметтен келген табыстан табыстары мен шығындарының әр
түрлі баптарын есепке алғандағы есеп саясатын және қаржы есебін берудегі
қателерді түзету тәртібін ашу анықталады.

Есепте бұрмалану, жасырып қалу анықталып жатса, салық органдары және
статистикалық органдары жазықты адамдарды жауапқа тарту үшін жоғарыға
немесе тергеу органдарына хабарлайд.

Қаржы-шаруашылық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің сипаттамасы қажет, олар
жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат көздерінің көрсеткіштерінде өз
көрінісін табады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, меншікті капиталды,
міндеттемелерді, қызмет нәтижелерін және басқаларын көрсетудің балама
тәсілдерін теріске шығармайтын бухгалтерлік есепке алудың стандарттары есеп
жүргізу саясатын қалыптастырудың базасы болып табылады.
Есеп жүргізу саясатын қалыптастыру маңызды да жауапты рәсім болып
табылады, ол қаржы есептемелерін дайындауға және тапсыруға ықпал етеді.
1.2 Ұйымның негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштерін талдау

Негізгі қаржы – экономикалық көрсеткіштер көрсетілген қызметердің
көлемін өткен жылмен салыстырып талдау арқылы жасалынады, егер қызмет
көлемі салыстырмалы жылдан көп немесе аз болғанда өзгермеге әсер еткен
факторларды анықтау қажет.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің мәліметтері бойынша кәсіпорынның
қаржы экономикалық жағдайы қалай жүргізіледі және осы мәліметтер бойынша
талдау жүргізілуін көрсетейік
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы берліген есепте мынадай
ақпаратты: негізгі қызметтен келген табысты; өткізілген өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны; жалпы табысты; кедендегі
шығындарды; жалпы және әкімшілік шығындарды; проценттерді төлеуге жұмсалған
шығындарды; өткізу бойынша жұмсалған шығындарды; негізгі қызметтен келген
табысты (зиянды); негізгі емес келген табысты (зиянды); табыс салығын;
әдеттегі қызметке келген салық салынғаннан дейінгі табысты (зиянды);
төтенше жағдайлардан келген табысты (зиянды); таза табысты (зиянды) ашу
қажет.
Егер бухгалтерлік есеп үлгілері басқа қырынан келуді немесе кезендегі
таза табысты не зиянды анықтағанда есепті кезеңде танылған табыстар мен
шығындардың барлық баптар енгізіледі.
Есепті кезендегі таза табыс немесе зиян шоттар жоспарының мынадай
бөлімдерінен: әдеттегі қызмет еткеннен келген табыс не зияннан; төтенше
жағдайлардан келген табыс не зияннан шығарылып анықталады, олардың әр
қайсысы қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы берілетін есепке
ашылуға тиіс.
Төтенше жағдайлардан келген табыс не залал қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы берілетін есепке жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше
жағдайдың мәні мен сомасын түсініктеме жазбада ашқан жөн.
Әрбір тоқтатылған операциялар бойынша: операциялардың тоқтатылуының
мәні; қаржы жөніндегі есеп беруге дайындық мақсатында, салалық
құрылымдардың және географиялық аудандардың құрамына енетін операцияларын;
есепке алу мақсатымен, операцияның нақты тоқтатылған кұнін; тоқтатылу жолын
(сатылуын, таратылуын т.б.); тоқталыған операциядан келген табысты және
зиянды, сосын табысты не зиянын өлшеу үшін қолданылатын есеп саясатын;
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден келген табысын; филиалдың мұның
алдындағы әрбір есепті кезеңдердегі тиісті сомалармен бірге, есепті
кезеңдегі әдеттегі қызметтен келген табысты және зиянды ашқан жөн.
Есеп бағаларындағы өзгерістердің нәтижесі, егер өзгеріс тек сол кезеңге
ғана ықпал ететін болса, онда табысты не зиянды осы есептік кезеңге
енгізеді; ал егер өзгеріс болған есепті кезеңдегі, өзгерістер келесі есепті
кезеңге ықпал ететін болса, онда таза табысты не зиянды осы соңғы есептік
кезеңге енгізеді.
Әр түрлі кезеңдерде берілетін қаржы есептерінің салыстырылуын
қамтамасыз ету мақсатында, есеп бағаларындағы өзгерістер қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижелері туралы берілген есептің бұрын да баға үшін
пайдаланылған баптарына енгізіледі.
Есеп бағаларындағы өзгерістердің есепті кезеңнің немесе келесі есепті
кезеңдердің нәтижелеріне елеулі ықпал ететін мәні және көлемі ашылуға тиіс.
Егер өзгеріс нәтижесін құн шамасында анықтау мүмкін болмаса, мұны ашу
қажет.
Мұның алдындағы кезеңдердің қаржы есептерін бергенде жіберілген
қателердің түзетілу сомасы есепті кезеңдегі табысқа не зиянға енгізіледі.
Осының алдындағы кезеңдерге қатысты елеулі қателердің түзетілу сомасы
берілетін есепте бөлінбеген табыстың бастапқы сальдосын өзгерту жолымен
көрініс табады; есепті кезеңдегі таза табысты не зиянды анықтағанда
енгізіледі.
Елеулі қатені бөлінбеген табыстың бастапқы сальдосын өзгерту жолымен
түзеткенде (салыстырмалы деректер егер мүмкін болса осылай түзетіледі)
мыналарды: елеулі қатенің сипатын; есепті кезеңдегі және осының алдындағы
әрбір есеп берілген кезеңдегі түзеті сомасын; салыстырмалы деректерді
немесе оларды қайта есептеудің мүмкін болмайтын себептерін ашу қажет.
Есепті кезеңнің нәтижелеріне енгізу жолымен осының алдындағы кезеңнің
елеулі қатесін түзеткенде салыстырмалы деректер осының алдындағы кезеңнің
қаржы жөнінде берілген есептерінде көрсетілген күйінде беріледі.
Алайда қосымша ақпарат елеулі қатенің жіберілген кезеңде
түзетілгеніндей, есепті кезеңдегі және осының алдындағы кез келген
кезеңдердегі таза табысты немесе залалды көрсету үшін жеке кестелер түрінде
берілуі мүмкін.
Мұндайда заңды тұлға елеулі қатенің сипатын; есепті кезеңнін таза
табысында немесе залалында таңылған түзету сомасын; қосымша деректер
берілген енгізілген кезеңдердің алдындағы кезеңдерге қатысты түзету сомасын
ашады.
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы акдараттарды бөру болып
табылады. Қаржылык есеп берудің пайдаланушыларынын катарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ашндарын
бағалауга, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Кесте 1 - ЖШС Қожадар негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштерін талдау

№ Көрсеткіштер өлшем Жылдар Ауытқу
бірлігі (+,-)
2007 2008
1 Қызмет көрсетуден мың тенге 211935,439 84413,342 -127522,1
түскен кіріс,мың тг
2 Көрсетілген қызметтіңмың тенге 190058,21 83478,969 -106679,24
өзіндік құны
3 Жалпы кіріс (1-2) мың тенге 21877,229 934,373 -20942,9
4 Мерзімдік шығындар мың тенге 169,172 - -169,172
5 Негізгі қызметтен мың тенге 21708,057 934,373 -20773,684
түскен кіріс
6 Негізгі емес мың тенге 10,75 - -10,75
қызметтен түскен
кіріс
7 Кіріс (зиян) барлығы мың тенге 21718,807 934,373 -20777,43
(5+6)
8 Қызметкерлердің адам 150 73 -77
орташа тізімдегі саны
9 Бір қызметкердің мың тенге 1412,9 1156,35 -256,55
орташа жылдық еңбек
өнімділігі
10 Еңбек ақы қоры мың тенге 34380 13402,8 -20977,2
11 Бір қызметкердің мың тенге 229,2 183,6 -45,6
орташа жылдық еңбек
ақысы (98)
12 Негізгі қорлардың мың тенге 144173,8 90767,1 -53406,7
орташа жылдық құны
13 Қор қайтарымы (111) тенге 1,47 0,93 -0,54

Кестенің берілгендері бойынша көріп отырғанымыздай, қызмет көрсетуден
түскен кіріс -127522,1 теңгеге төмендегенін көрсетеді. Дегенмен
талданылатын кезең ішінде көрсетілген өнімнің өзіндік құны -106679,24
теңгеге кеміді. ЖШС Қожадар қаржы нәтижелері – есеп беру кезеңінің жалпы
кірісі (залалы) -20942,9 теңгеге кеміді. Мерзімдік шығындар -169,172
теңгеге кеміді. Негізгі қызметтен түскен кіріс 2008 жылы, 2007 жылмен
салыстырғанда -20773,684 теңгеге азайды, ал негізгі емес қызметтен түскен
кіріс -10,75теңгеге кеміді. ЖШС Қожадар барлық кіріс (залал) -20777,43
мың теңгеге кемігені көрсетіледі. Өнімдер көлемдерінің өзгеруіне негізгі
құралдарға, еңбек және материалдық ресурстарды тиімді пайдаланумен
байланысты факторлар әсер етеді. Өткен жылдың мәліметтерімен салыстыру
бойынша қызмет көрсетуден түскен кірістердің кемуіне көрсетілген факторлар
тобының әсер етуі талданады. Қызметкерлердің орташа тізімдік саны 2008
жылы, 2007 жылмен салыстырғанда 77 адамға кеміген. Қызметкерлердің еңбекақы
қоры -20977,2 мың теңгеге кеміген. Осының нәтижесінде бір қызметкердің
орташа жылдық еңбекақысы -45,6 мың теңгеге кеміген. Негізгі құралдардың
орташа жылдық құны есептік жылы өткен жылмен салыстырғанда -53406,7 мың
теңгеге кеміді. Қор қайтарымы 2008 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 0,54
теңгеге кеміген, яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз жүргізіліп отырғаны
көрсетіледі
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорыннын басшысының бас бухгалтері
Қазақстан Рсепубликасының әрекет етіп тұрған зандарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп -берудің негізгі кағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу кағидасының негізінде жасалады,
соған сөйкес өнім жөнелтілген, жұмыс аткарылған кезінен бастан, олардың
тадену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал
шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылада.
Толассыздык,. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды
және оидай ииеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат түтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс; қаржылық, шаруашылык, жедел жағдайларын (оқиғалары)
бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған)
мәліметтер өз септігін тигізуі керек.
Мәнділік. Каржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дүрыстығына немесе дүрыс еместігіне әсер етуі
мұмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құрылады, егер де онда мәнді кателер немесе күні бүрын пішілгеи ойлар
болмаса.
Шындық жэне алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, каржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсынуы тиіс.
Бейтарапттык,. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бүрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез келген шешімді кдбылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай-ақ міндеттемелер мен
шығыстын қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың анықтылығын
қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс. Ақпараттың
пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі екінші бір
есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің каржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеқімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен каржылық жағдайдьщ тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердіқ жүйелілігін сактау мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап онын, тазалығы (ашықтығы) болып
табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есрп берудің мәліметі
түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде
жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалықжәне
жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел-статистикалык есеп беру
кәсіпорыннық өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын
бухгалтерлік және жедел-статистикалық есепке алудың деректері бойынша
жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және каржылық
қызметін бастапқы қужаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып,
жинакталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай
есеп шұшл және почта арқылы берілетін есептер болыл бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау
үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін кажет өндеулерден
өтеді. Бұл өндеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әртүрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезеқ. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап). Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына
көшіріледі (баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, акша-
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС-нің каржылық-шаруашылық қызметі талдаиады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мұлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
кұжаттарында, саралау парақтарында жөне белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жинакталады. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Жасалган баланстық және баска берілетін есептердің көрсеткіштерінін
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстын сабактастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңніқ осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соқындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады.
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушышарында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерініқ бухгалтерлік есептерін берумен
қатар, жалпы белгіленген төртіпте біріккен (жиынтық) есебін де береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасынын зандарылда баскадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзівдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
кұрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті акпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қоады, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының қүрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірақ іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін. Аталған алшақтық
табиғи азаюдың тасымалдаудың, кайта сортталудың нәтижесінде, өлшегіш құрал-
жабдықтарының дұрыс көрсетпеуінен, операцияларды рәсімдеу кезінде
жіберілген қателіктерден, т.б. салдарынан болуы мүмкін.
Ал бұл жыл сайын нақты қолда бар есеп мәліметтерімен салыстырып отыруды
кажет етеді, және ол есеп айырысуды дәлелдеу (анықтау) үшін де қажет.
Тексерудің мұндай түрін түгендеу (немесе түгелдеу) деп атаймыз.
Түгендеу (немесе түгелдеу) –бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражатарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-материалдық құндылықтардың, материалдық емес
активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың
есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жүмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын
жүргізеді. Ол қүжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның
көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге
бөлінеді: толық жөне ішінара болып.
Толық, түгендеу әдетте, жылына бір рет жылдық есеп берудің алдында
жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық активтері мен пассивтерін
баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай толык тугендеу бақылаушы
органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін. Ішінара түгендеу, тек қана
түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы мүмкін, мысалға,
кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты, кәсіпорындағы негізгі
қүралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін:
- жоспарлы - алдын ала белгіленген мерзімде, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
- кезектен тыс - бүл кәсіпорын басшысының тапсырмасы бойынша, бақылаушы
органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның ауысқан кезінде,
табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Онда оның кезектілігі,
түгендеуді жүргізудің мерзімі, тұгендеу комиссиясынын күрамы және т.б.
кағидалар қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді, оның
ішінде түгендеу комиссиясының қүрамын, есепті жылдағы түгендеу санын,
олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарыл жүргізу үшін өрбір кәсіпорында түрақты жүмыс істеп
түратын комиссия болады және оның қүрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.
Түгелдеу комиссиясының істейтін жүмыстары сақтау органдарындағы және
өндірістегі мүлікті, сондай-ақ каржы жөніндегі барлык міндеттемелерді
тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу
нәтижелерін анықтауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем
шыққандарды табиғи кему нормаларынын шегінде есептен шығаруға; тауарлы-
материалдық құндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге,
есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақышау мәселелері жөнінде,
сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге;
мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі
түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өндеу орындарындағы тауарлы-
материалдық қүндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемееі
бойынша да бақылау жұмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талан-таражға
түскендерді, бүркемелеу максатымен мүліктің нақты қадцығы туралы немесе
артық шықкан тауарлар, материалдар және басқа да құндылықтар туралы жазбаға
біле тұра дұрыс емес деректерді енгізбегені үшін Қазақстан Республикасының
Зандарында белгіленген тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу
комиссиясы кіріс-шығыс қүжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін
немесе материалдық құндылыктары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара бақылау
жүмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері де қатыса
алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде қүндылықтардың номенклатурасы бойынша
үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өндеу жұмыстары іріктеу әдісімен
тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның
деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті
бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері
қолданылады.
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті жалга
бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету
үшін қолданылады.
Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық
кұндылыктарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда
қолданылады. Бүл түгендеу қағазы саналған қүндылықтармен бірге солардың
түрған орындарында сақталады.
Түгендеу кезінде жөне басқа да тексерістердің көмегімен анықталган
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы
адшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі. Сортталу нөтижесінде
анықталған кем шықкдндар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік
ретінде ғана, сол тексеріліп отырган кезең үшін, тексерген комиссияның
жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық қүндылыктардың сапасы мен
мөлшерін анықтау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандығы жөнінде
материалдық жауапты адамдар түгедеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме
берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жүмыс істейтін
түгедеу комиссиясының қарауына беріледі және оны кәсіпорын басшысы
түбегейлі шешеді; ал ол үсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,
есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданады. Сортталуы бойынша олардын
артық ие кем шығуын есепке (зачетқа) алғаннан кейін, жетпей қалған
қүндылықтар жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де
сортталу кезінде нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем
шықкан мүліктер ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызылады.
Сортталу салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдык жауапты
адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл
аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып
көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгендеуінде өзіндік
ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп
беретін адамдармен, кызметкерлермен, депоненттермен және басқа
дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу
шоттарында есептелген сомалардың мүқият негізделгендігіне саяды. Есеп
айырысу инкассо тәртібімен жүргізіл мейтін барлық сагып алушылардың және
баска дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың
берешегі туралы дербес шоттардың көшірмелері жазылады.
Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң, берешек калдықтарын
растауға немесе өздерінін толық келіспейтінідігі туралы хабарлама жасайды.
Түгендеу комиссиясы кұжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк
мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке баланстарга
бөлінген қүрылымдык бөлімшелерімен және бас кәсіпорындарымен есеп
айырысудың дәлме-дәлдігін анықтайды. Бүл есеп айырысулар бойынша
кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есепте
түрған кем шықкан және тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы мен
негізделгендігі; баланста есепте түрған дебиторлық және кредиторлық берешек
сомадары, сондай-ақ дебиторлық берешекті өндіріп алуға қойған талаптары да
тексеріледі. Түгендеу нәтижелері актімен хатталуы тиіс. Онда түгенделген
шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және кредиторлык
берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен кредиторлық және
дебиторлық берешектің анықталған сомаларын көрсеткен жөн. Берешектің
көрсетілген түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама қоса
тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе кредиторлардың аттары мен мекен-
жайлары, берешек сомасы, берешектің не үшін есептелгені, қай уақыттан бері
және қандай құжаттардың негізіңде есептелгені келтіріледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша анықтамада
бұл мерзімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі. Талап ету мерзімі епсен
дебиторлық берешек, өндіріліп алынуы неғайбыл басқа да қарыздар кәсіпорын
басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қагаздар бойынша резерв
қаражатының шотына немесе шаруашылық қызметінің нәтижелеріне жатқызылады.
Түгендеу және басқадай тексерістер кезінде аныкталған қолда бар негізгі
қүралдардың, материалдық құндылықтардың жөне ақшалай каражаттың
бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынадай тәртіпте реттеледі:
- артық немесе кем шыкқан кезде олар өзара зачетқа жатқызылады, бірақ
зачетка жатқызған мүліктер бухгалтерлік есепте көрініс таппайды;
- құндылықтардың кемуі (жоғалуы) белгіленген төртіпте бекітілген
нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым
шығындарына көшіріліп жазылады;
- материалдық құндылықтардьщ, ақшалай қаражаттьщ және басқа мүліктің
кем шыққандары, соңдай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс ысырап болган
жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. Кінәлі адамдар
анықталмаған немесе кінәлі адамдардан өндіріп алуға сот тыйым салған
жағдайларда кем шыққан мүліктер және ыссыраптардан келген зияндар
шаруашылық қызметінің нәтижелеріне көшіріліп жазылады.
Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу (түгелдеу) комиссиясының қолда бар
қүндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректерінің арасында түгендеу кезінде
анықталған алшақтықтарды реттеу туралы үсыныстары айтылған хаттамасын
түгендеу аяқталған соң көсіпорыл басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері
түгендеу аяқталған айдағы есепте және есеп беруінде, ал жылдық түгендеу
бухгалтерлік жылдық есеп беруівде көрініс табады.
Есеп берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия
цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т.б. қүжаттардың
толықтүскенін (немесе түспегенін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл
ішіндегі барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі қүралдардық
амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға
арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді;
алдағы кезендердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық
шоттары мен топтарында есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын, орташа КДШ
процентін не ауытқушылықтарын (+,-) есептеп шығаруды; жұмсалған
материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа
шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
Жоғарыда айткднымыздай, қаржылық есеп берудің құрамылабухгалтерлік
баланс, шаруашылық-қаржылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
каражатының козғалысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді.
Қаржылық есеп берудің максаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен кзмтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
-инвесторлар — жасаган инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына каншалықты пара-пар келетіндігін анықтау үнгін; кәсіпорылға
салған инвестшщясыл сатудың немесе соған сәйкес активтерін сатып алудың,
немесе өз үлесін сақтаудың қажеттілігі аныктау үшін; кәсіпорынның
келешектегі күтілетін дивидендтерді төлеу кабілеттілігін аныктау үшін қажет
ақпараттарды талап етеді;
- кредитор — алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
-жабдык,таушылар кредиторлық карызды дер кезінде өтей алатын кабілетін
тексеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- сатып алушы — кәсіпорын қандай кезенде өз қызметін жалғастыра
алатындығы жөніндегі ақпараттарға мүдделі болыл келеді;
- қызметкерлер — кәсіпорынның түрақты әрі рентабельді болғанына
мүдцелі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысыл және баска жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер - тұрақты түрде дивиденд алып түруын
көздейді;
- Мемлекеттік органдар - кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жүмыс
істегеніне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай-ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
- Жұртшылык, — жұмыс орнын табу мақсатында кажетті акпараттарды елді
мекенді, аймакты дамыгуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып
келеді.
Каржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дүрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының аганын
бағалауға, көсіпорынның мівдетемесі мен ресурстарын бағалауға және олардық
басқарушы органдарының қызметіне кажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
септігін тагізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды канағаттандыруы
тиіс.
Бүл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді. Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы
шаруашылыктың бір ғана операциясы өртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір
есеп беру әртүрлі ақпаратты береді, ал оны сол немесе баскаша күйінде
шаруашылық жүргізуші субъект пайдаланылады.
Қаржылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәліметтер аркылы олардың мазмүнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде занды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсегілуі тиіс. Сондай-ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады. Есеп
беру Қазақстан Республикасының валютасында жасалады, өлшем бірлігі - мың
теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жанадан құрылған субъектілер үшін — занды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31-ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезендігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
баска да нәтижесін классқа топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес
көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып
табылады.
Актив - бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік жөне
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалык олжа ретінде көрсетіледі.
Ол еткен мәміленің немесе басқа окңғаның нәтижесі болып табылады, бірақ
ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты,
қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар
үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын
активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорылның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінін арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондыргалар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
"ноу-хау", гудвилл және т.б.); совдай-ақ активтер дебиторлық карыз іспеттес
те болып келуі мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік
құқығы болуы да және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер,
консигнацияға немесе кайта өңдеуге кдбылданған тауарлар т.б.), бірақ сол
активтер кәсіпорынның өз меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз
етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа
актавтерді жасау мен оларға жұмсалган шығыстардың арасында тікелей байланыс
болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде бір-бірімен тұспа-тұс келе бермейді
(мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі
табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сөйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер - бұл өткен мәміленің нөтижесі, ол жүзеге асқандыктан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесіи орындалуын талап етуге
қүқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект
келісім-шарттақ қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу
жолымен өтеледі, немесе басқа актавті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-
ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып
саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы — бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген акшві.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлықкапиталы,
қосымшатөленген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылык
есеп беруді пайдаланушылар үшін бүндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің каржылык жағдайының тұрақталығын
көрсетеді. Қаржылық нәтижесі — бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Каржылык
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс — бұл есепті кезендегі активтердін өеуі, не міндеттемелердін
азаюы; шығыс — бұл есептік кезенде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру — шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) карап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар — бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінін
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатканнан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестациялык қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың кдтарына: негізгі
қүралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығыстар — өнімді өндірумен, жүмысты аткарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шышндар, негізгі және негізгі емес қызметіен шеккен зияндар және
төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі қүралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайганын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану — бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе каржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді жөне
мынадай тану түжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтамалдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылык, есеп берудің элементтерін багалау. Бағалаудың көмегімен
олардың қүны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және каржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны — активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен
сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан)
калыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы қүны — активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс
табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол
сомадатөленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату қүны—активтер өзінің сатъшған қүны (ақша каражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасыл білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны — активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын біддіреді, ағымдағы қүны бойынша көрініс табады, ол
субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе
қортындыланады);
баланстық құны — актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген күніндегі
бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен міндеттемелерді
бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса басқа да
бағалау әдістерін пайдаланады.
Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмүнын және соған
тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хаттамасын қарастырамыз.
Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны
жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қаддық
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдын
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен жөне бөлім топтамаларымен, әрбір
баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса)
сәйкестендірілуге тиіс.
Бухгалтерлік баланс мен есеп беруді жасау бойынша өдістемелік
ұсыныстарында аныкталған акдараттардан тұруы тиіс.
Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығылық негізінде жасалады.
Ол міндеттеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден тұрады. Активтер
мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдаш кезендерге жіктеледі.
Ағымдағы активтер мен ағымдағы мшдеттемелердің өзара зачет жасалуы
рұқсат етілмейді. Баланстьщ кейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі
керек, немесе бүрып қоюға болмайды (мысалға, дебиторлық қарызды,
кредиторлық қарызбен жабуға болмайды).
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді анықтау және
олардың мазмұнын ашудың каржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай-ақ
пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша
талдау жасалынады.
Сонымен ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, үзақ жөне
ағымдағы міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында
белгіленген төртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары
расталуы тиіс.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданады.
Қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс
шоттарын ашып, оларга шолу жасайды. Қаржылық-шаруашылық қызметінің есеп
беруі келесі көрсеткіштерден тұрады:
- өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен табыс; ҚҚС, акциздер және
басқа міндетті төлемдер мен салықтар шегертілген түрінде көрсетіледі,
кайтарылған тауар құнын, бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктерді
қоспағанда;
- өнімнің, жұмыстың, қызметтің сатылған өзіндік құнына кәсіпорынның
нақты шығындары, яғни өнімді, жұмысты, қызметті өндірумен байланысты
тікелей шығындар кіреді;
- жалпы табыс -өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен табыстан
өнімнің нақты өзіндік қүнын алып тастағаннан соң шығатын қаржылық нәтижесі;
- кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік қүнына
енбейтін шығыстар: жалпы және әкімшілік шығыс, сату бойынша шыгысы,
пайыздарды төлеу бойынша шығыстары;
- негізгі қызметтен түскен табыс (зиян) - жалпы табыс пен кезең
шығыстарының айырмасы;
- негізгі емес қызметтен түскен табыс (зиян) - кәсіпорынның негізгі
кызметімен байланысты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.