Бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу өзектілігі: Қазіргі әлемдік білім кеңістігіндегі халықаралық стандарт талаптарына сай оқыту үдерісінің орталық тұлғасы білім алушы субъект, ал ол субьектінің алған білімінің түпкі нәтижесі құзіреттіліктер болып белгіленуі білім беру жүйесінде «сауаттылықты» қалыптастыру мәселесін негізге алудың өзектілігін арттырып отыр. Осыған орай қазақ тілі бойынша оқушылардың сауаттылығын қалыптастыру Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Тіл туралы» Заңдары мен Тіл саясаты тұжырымдамасындағы айқындалған мақсаттар мен міндеттердің жүзеге асуының басты шарты болып саналады. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының жаңа нұсқасында, «2015 жылға дейінгі Қазақстан Республикасы білім беру саласын дамытудың тұжырымдамасында», «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2010-2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» айқындалған жалпы білім беретін орта мектепті дамытудың «адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру», «білім берудің мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге бағдарланған «құзіретті» білімге өзгерту; «сауатты ұрпақ тәрбиелеу» және т. б. қағидалар басшылыққа алынды [1] .

Қарастырылып және зерттеліп отырған мәселенің негіздерін айқындау және қазақ тілі морфологиялық жүйесін оқыту барысында теориялық ұғым қалыптастырудың ерекшелігін ескеру және олардың мазмұнын белгілеп айқындау қазақ тілінің ішкі құрылымын меңгеріп, оны коммуникативті бағытта қолдану әрекетін қалыптастыруға зор мүмкіндік береді. Қазақ тілі морфологиясы өзінің бастауын А. Байтұрсынов, К. Д. Ушинский, А. Ысқақов, М. Балақаев, С. Исаев, К. Аханов, тағы басқа ғалымдардың еңбектерінен алады. Диплом жұмысы қазақ тілінің морфологиялық жүйесін қазіргі таңда кең түрде зерттеген ғалымдар С. Р. Рахметова, Ф. Ш. Оразбаева, Қ. Қадашева, Р. Сыздықова, Р. Шаханова, К. Жақсылықова, А. Қыдыршаев, Ж. Сүлейменова, Н. Құрманова еңбектеріне сүйене отырып жазылған [2, 3] . Қазақ мектептерінде, оның ішінде бастауыш мектепте теориялық білім берудің танымның жоғары теориялық деңгейінде жүзеге асырылуы тиіс. Практикалық дағдының өзі теориялық біліммен қаруланғанда ғана қалыптасатындығы біржақтылы ғана сипатталды. Оқушылардың қазақ тілінің морфологиялық жүйесімен кейінгі сыныптарда тереңірек танысатыны белгілі. Бірақ бұл жүйеден қарапайым мағлұматы жоқ бала бастауыш сыныптарды меңгеруге тиіс сөйлеу және жазу дағдыларын мүлде меңгере алмас еді. Сөзге ұсынылатын тиісті қосымшаны дұрыс қолдана алмаған оқушы қалай сауатты жазбақ?! Немесе заттың атын білдіретін сөзбен сол заттың сынын, қимылын, білдіретін сөздердің бір-бірімен байланысу тәртібінен хабарсыз бала қалайша дұрыс сөйлем құрап, өз ойын анық жеткізе алады?! Ал сөйлеу дағдысы дамымаған баланың ойлау қабілетінің дамуында да тежелу бар болатынын психолог ғалымдар айтып дәлелдеген. Демек, бастауыш сыныптарда тілдің морфологиялық жүйесінен мағлұмат беру ісі тек жеке пәндік тұрғыдан ғана маңызды емес, бұл - сол сыныптарды оқыту процесінің табысты болуының кепілі.

Бұл айтылғандардың барлығы бастауыш мектептегі сабақтарда, соның ішінде қазақ тілі сабақтарында морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылықтарын арттыру зерттеудің қажеттігін және тақырыптың өзектілігін айқындайды.

Зерттеу тақырыбы: Бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыру.

Зерттеу мақсаты: бастауыш мектепте қазақ тілі сабағында морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылықтарын арттыруды оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздерін тұжырымдай отырып, әдістемелік жүйесін жасау; оның тиімділігі мен сапалылығын педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.

Зерттеу нысаны: қазақ тілі сабағында оқушылардың сауаттылықтарын арттыруда морфологиялық жүйені оқытуды қолдану үрдісі.

Зерттеу пәні: оқушылардың сауаттылықтарын арттырудағы морфологиялық жүйе.

Зерттеу болжамы: Егер бастауыш мектепте қазақ тілі сабағында морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылықтарын арттыруда оқытудың ғылыми-теориялық және ғылыми-әдіснамалық негіздері айқындалып, ол дамыта оқытудың біртұтас әдістемелік жүйесі түрінде жүзеге асырылса; дамыта оқытуды оқушының өзіндік әрекетіне негіздеп, олардың теориялық ойлауы мен жазбаша тілін дамыта оқытудың арнайы әдістерін қолдануға басымдылық берілсе; күтілетін нәтиженің моделі бастауыш сынып оқушыларының даму қабілетіне сай іріктелінген қазақ тілі сабағында морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылықтарын арттыруда білім мазмұнына негізделіп ұйымдастырылса, онда бастауыш сынып оқушысының теориялық ойлауы мен жазбаша тілін дамытуда мүмкін болып, түпкілікті нәтижесінде тілдік қабілеті жетілген жеке тұлға ретінде қалыптасу жолы анықталады.

Зерттеу міндеттері:

- бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруда оқытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық негіздерін тұжырымдау;

- бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруды оқыту әдістемесін жүйелік-құрылымдық тұрғыдан анықтау;

- бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттырудағы оқыту ұстанымдарын белгілеу;

- бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруда көзделіп отырған білім мазмұнын анықтау;

- бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыру әдістемесінде оқушыларға берілетін эмпирикалық білім мен теориялық білімнің өзара тепе-теңдігі мен сәйкестігін сақтай отырып, педагогикалық эксперимент жүргізу, педагогикалық эксперимент нәтижелеріне талдау жасау.

Зерттеу әдістері: Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда: талдау, жинақтау, жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге, модельдеу, салыстыру, бақылау әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізуге байланысты: қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруды бақылау, зерттеу нәтижелерін қорытындылау барысында талдау, қорыту аналитикалық әдістері; эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Жұмыс нәтижелері бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруды оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан жетілдіруге үлес қосады. Атап айтқанда, бастауыш сыныптарда қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыру әдістемесінде алғаш рет дамыта оқыту әдістемесінің теориялық негізі қаланып, оқушыны өз әрекетінің субъектісі, үнемі дамушы сипаттағы жеке тұлға деп тану теориясы мен оны жетілдіруге қатысты тұжырымдар әдіснамалық-теориялық негіз ретінде алынды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу барысында жасалған әдіснамалық қағидалар мен теориялық түйіндер, ұсынылған әдістемелік жүйе жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында оқытылатын пәндерде жаңа заман талабымен жүргізілуіне, оқу-танымдық қызметтегі дамытушылық әлеуетін тиімді үйлестіруге мүмкіндік береді. Зерттеу материалдарын бастауыш сыныптары мұғалімін даярлайтын арнайы орта және жоғары оқу орындарында, мұғалімдердің білімін жетілдіру, қайта даярлау институттарында, сондай-ақ бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде пайдалануға болады.

Эксперименттік база ретінде Қостанай қаласының №24 мектеп-гимназиясының 4 «Ә» және 4 «Б» сыныптары алынды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

1 Қазақ тілі сабағында морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттырудың ғылыми-теориялық негізі

1. 1 Морфологиялық жүйені оқытудағы оқушы сауаттылығын арттыру мәселесінің зерттелуі

Тіл білімі тарихын зерттеуші ғалымдардың басшылыққа алатын историзм принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қазіргі заман тіл білімі - дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім. Оның құрамында әртүрлі лингвистикалық бағыттар, мектептер, зерттеудің әртүрлі әдіс-тәсілдері бар. Оның сипатын, бүгінгі күйін басқаларынан бөлініп алынған жеке бір мектеп, я зерттеудің жеке бір әдіс-тәсілі көрсете алмайды, оған өресі жетпейді. Сол бағыттарды, мектептерді, әдіс-тәсілдерді бірлікте алып қараған жағдайда ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын толық түсінуге болады.

Осыған орай, жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену - ғылым үшін, оның болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе 1970-ші жылдардан басталады. К. Ш. Хұсайынның «Исследование фонетики и лексики казахского языка в трудах В. В. Радлова» (А., 1971) атты кандидаттық диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары монографиялық тұрғыда зерттеле бастады. Бұл қатарда К. Ертаев, Ж. Тектіғұлова, Г. Әмірова, А. Иманғазина, О. Жұбаева еңбектерін атауға болады.

Ы. Алтынсариннің еңбектерінде сауаттылықты арттыруға ерекше көңіл бөлінген [4] . Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып, тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің маңыздылығына назар аударған.

А. Байтұрсынов та бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни ғалым оқулықтарында тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, сауаттылықты арттыру жұмыстары да қамтылған. Мысалы, «Тіл-құралдың» бірінші бөлімінде «Зат есім» тақырыбына қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын сызу деген тапсырмалар көрсетілген [5, 6] . Мұндай тапсырмаларды беруде әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес, тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы өздерін сауаттылыққа тәрбиелеуді көздегені анық байқалады.

1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің көшбасшысы болған С. Аманжолов, Қ. Жұбанов еңбектерінде грамматикалық тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш. Х. Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары арқылы сауаттылықты арттыру жұмыстарын ескерген. Мәселен, әдіскер еңбектеріндегі «сұрау-жауап арқылы пысықтау» - оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл. [7]

С. Жиенбаев сауаттылықты арттыру жұмысын: 1) сөз қорын молайту, 2) сөйлем құрау, 3) кітап оқуға байланысты жұмыстар [8, 9] деп үшке бөліп қарастырып, олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен.

С. Рахметова «Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми- әдістемелік негіздері» атты зерттеуінде сауаттылықты арттыру бойынша ауызша, жазбаша тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары, байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерделеген. Ғалым бастауыш сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, сауаттылықты арттыру жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [10] .

Т. Әбдікәрімова «Бастауыш сыныпта мәтінмен жұмыс істеу арқылы тіл дамыту» атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай отырып, сауаттылықты арттыру мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында «мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері» мәселесі бойынша докторлық зерттеуінде мәтін арқылы сауаттылықты арттырудың әдіснамалық негіздерін - 1) оқылым әрекеті арқылы оқушы сауаттылығын арттыру, 2) мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы, 3) айтылым және тыңдалым әрекеті арқылы оқушының сауаттылығын арттыру, 4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты дамыту [11, 7], - деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының сауаттылығын мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша зерделеген.

Бастауыш мектептегі қазақ тілі сабағында оқушылардың сауаттылығын арттыру мәселесі Г. Уәйісова, Ә. Жұмабаева, М. Ермекбаев т. б. ғалымдар еңбектерінде де қарастырылған.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған әдіскер ғалымдардың бірі - Т. Шонанұлы. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік мақалаларында да морфологиялық жүйені оқыту арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыру мәселесіне ерекше мән берді. Ғалым 1929 жылы «Жаңа мектеп» журналының № 9 санында жарияланған «Білім кеңесінің програмы және 1-ші басқышта ана тілі» атты мақаласында сауаттандыру жұмысының маңызына, сауат ашу әдістеріне, түрлеріне тоқталған [12, 13] .

«Морфология» грек тіліндегі «morphe» - «форма» және «logoz» -«ілім» деген мағынаны білдіреді. Яғни, сөз формасы, тілдің морфологиялық құрылысын зерттейтін ғылым. Тілші‑ғалымдардың анықтамалары бойынша, тіл білімінің морфология саласы сөздерді жеке алып қарастырмай, оларды жалпы алып, сөз топтарына топтастырып, әр сөз табының өзіне тән грамматикалық ерекшеліктерін қарастыратын ғылым. Жеке дара тұрғандағы сөздің лексикалық мағынасы болғанымен, басқа сөздермен байланысқа түсуі үшін грамматикалық мағынаны қажет ететіні белгілі. Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да сөздердің байланысуынан анық аңғарылады. Екеуінің де обьектісі - сөз. Морфология осы сөздердің формасын, яғни, сөздің негізгі түбірін, сөздің түрлі қосымшалар қосылғандағы түрлерін, сөз тіркестерін тексеретін ғылым. Сонымен қатар, тілдегі сөздердің атқаратын қызметтеріне қарай топтарға бөлу, әр сөз табына тән категорияларды анықтау міндетін де қоса атқарады.

Морфология - грамматиканың бір бөлімі. Грамматика - тілдің грамматикалық құрылысын зерттейтін ғылым. Тіл сөздік қор мен грамматикалық құрылыстан тұрады. Сөздік қор сөздерден яғни лексемалардан тұрады. Адам ойды білдіру үшін ойын жеткізуге қажет сөздерді қолданады, бірақ жеке сөздер байланысты ойды білдіре алмайды. Байланысты ойды білдіру үшін, грамматикалық құрылыс бойынша бір-бірімен байланысады. Сөздерді бір-бірімен байланыстыратын тілде түрлі-түрлі грамматикалық бірліктер бар, грамматикалық құрылыста қалыптасқан түрлі әдістер бар. Осындай грамматикалық құрылысты зерттейтін ғылым грамматика деп аталады. «Грамматика» термині «гректің дұрыс жазу өнері» деген мағына беретін сөзінен шыққан. Сонымен бірге грамматика тіл білімі ғылымының бір саласы болып саналады [14, 15] .

Грамматиканың заңдылықтары сөйлемде көрінеді, сөйлем мәтінде іске асады. Осымен байланысты тіл білімінде мәтінді зерттейтін мәтін тіл білімі (лингвистика текста) деген бөлім бар. Рас, қазақ тіл білімінде бұл мәселе енді ғана зерттеле бастады. Ал мәтін сөйлемдер мен сөз тіркестерінен құралады. Сөйлем мен сөз тіркестерін грамматиканың синтаксис саласы зерттейді. Сөйлем, сөз тіркестері бір-бірімен байланысты сөз тіркестерінен құралады. Сөздерді бір-бірімен байланыстыратын заңдылықтарды грамматиканың морфология саласы зерттейді. «Морфология» көне грек тілінің «форма» және «ілім» деген сөздерінен шыққан. Демек, морфология деп тілдің морфологиялық құрылысын, яғни сөздің грамматикалық түрлену сипатын зерттейтін ғылым аталады. А. Ысқақов морфологияны «сөз және оның грамматикалық формалары туралы ілім» деп атаған. Орыс тіл білімінде В. В. Виноградовтан кейін морфологияны «грамматикалық сөз туралы ілім» деп атау да жиі кездеседі [16] .

Сонда морфология сөз атаулының байланысты ойды білдіру үшін сөздіктегі қалпымен бірге түрлі-түрлі тұлғада қолданылуын қарастырады. Мысалы, сөз таптарының әрқайсысы (зат есім, сын есім, етістік т. б. ) сөйлем ішінде түбір тұлғасымен бірге өздеріне тән қосымшалармен түрленіп қолданылады. Ал сөздердің осындай түрленіп қолданылуының қалыптасқан заңдылықтары бар. Осы заңдылықтарды морфология зерттейді. Сонымен бірге, тілде түрленбей қолданылатын сөздер тобы да бар. Олар: еліктеуіш, одағайлар. Морфология сөздердің түрлену заңдылықтарымен бірге түрлі тұлғалардың қандай мақсатпен түрленетінін, қолданылатынын да зерттейді. Бұдан шығатын қорытынды - грамматика деп сөйлемнің, сөз тіркесінің, сөздің түрленуінің қандай заңдылықтар бойынша жүзеге асатынын зерттейтін ғылымды айтамыз.

Грамматиканың ерекшеліктерін оның басқа салаларымен (фонетикамен, лексиқология) салыстыру арқылы анықтауға болады.

Сөздің грамматикалық сипатының өзіндік белгілері бар, ол белгілерге міндеттілік және қарама-қарсылық қасиеттері жатады. Грамматиканың міндеттілік белгісіне грамматикалық бірліктердің мағыналық қасиеті жатады. Сөйлемнің белгілі бір мағынада берілуі оны құрауға қатысатын тілдік бірліктердің мағыналарының болуына байланысты. Мысалы, зат есімнің сандылық мәні зат есім сөздердің бәрінде бар, сынның сапасы шырай көрсеткіштері арқылы беріледі, т. б. Грамматикалық құбылыстың қарама-қарсылық қасиеті ондағы тілдік бірліктердің бір-бірімен қарама-қарсысы жоқ ешбір жеке дара бірліктің болмауымен көрінеді. Мысалы, септіктің әр түрін бір-біріне қарама-қарсы қою арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтауға болады. Осындай қасиет барлық грамматикалық көрсеткіштердің бәріне ортақ.

Сөздің грамматикалық қасиеті сөздің сыртқы тұлғасы арқылы да, оның мағынасы арқылы да көрінеді. Сөздің грамматикалық мағынасы, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері сөздің мағыналық топтарына байланысты болғандықтан, сөздер сөз таптарына жіктеледі де, бұл морфологияның мәселесіне жатады. Сонымен бірге, әр сөз табының ішкі мағыналық топтары, олардың өздеріне тән грамматикалық категориялары және олардың көрсеткіштері мен мағыналары да морфологияның нысанына жатады [17] .

Грамматиканың екі бөлімі бар: морфология және синтаксис. Бұл екі сала бір-бірімен өте тығыз байланысты. Морфология сөздің грамматикалық сипатын зерттегенде, оның жеке сөзге қатысын емес, сөздердің белгілі бір топтарына қатысын зерттеп, ол грамматикалық сипаттың байланысты ойды білдіруде сөйлемде қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Сөздің грамматикалық сипатына сөздердің қолданыста түрленуі жатады. Сөздің түрленуі сөйлемдегі сөздерді байланыстыру қызметін атқарады. Бұл морфология мен синтаксистің тығыз байланыстылығын дәлелдейді. Мәселен, атау септіктегі сөз сөйлемде баяндауышпен байланысады (Ол келді. ) . Ілік септіктегі сөз сөйлемде тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысады (Менің кітабым) . 1-жақтағы бастауыш 1-жақтағы баяндауышпен байланысады (Мен оқыдым) т. б. [18, 19]

Демек, заңдылықтары бойынша түрленген сөздердің бәрін сөз тіркесін, сөйлем, мәтін жасаушы, байланысты ойды білдіруші де қарауға болады. ал, синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді зерттейтін болғандықтан, ол сөз тіркесін, сөйлем құрайтын бірліктермен яғни морфологиямен тікелей байланысты. Солай бола тұрса да, яғни морфология мен синтаксис байланысты бола тұра, олар бірінен-бірі зерттеу нысаны арқылы ажыратылады. Өйткені, бұл екеуінің зерттеу нысандары басқа-басқа. Морфологияның зерттеу нысаны - сөздердің түрлену заңдылықтары, синтаксистің зерттеу нысаны - сөз тіркесі, сөйлем. Сондықтан да морфология мен синтаксис грамматиканың әрі өзара байланысты, әрі өзіндік зерттеу нысандары бар екі түрлі саласы болады.

Сөздің морфологиялық құрылымы - морфологияның маңызды мәселелерінің бірі, өйткені қазақ тілінде сөздер әр түрлі құрамда қолданылады, кейде сөздердің өте күрделі құрамда қолданылуы да кездесе береді. Әдетте сөйлемдегі сөз бірнеше мағыналы бөлшектерден тұрады. Ол мағыналы бөлшектер морфемалар деп аталады. Морфема деп сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналы бөлшегі аталады (жабыр+қама, жоқ+ты, із+де, бар+ды, бақ+па) . Осы бес сөзде бес лексикалық мағынасы бар сөз, бес лексикалық мағынасы жоқ сөз бар. Осымен байланысты алғашқы бес сөзді негізгі морфема, соңғысын көмекші морфема деп атайды.

Негізгі морфема деп әрі қарай бөлшектеуге келмейтін лексикалық мағынасы бар морфема аталады (ат, ақ, бөл, соқ, шал т. б. ) [20, 21] .

Көмекші морфемалар деп өздігінен жеке қолданылмайтын, сөйлемде сөздің құрамында ғана қолданылып, оған түрлі мағыналар үстейтін морфемалар аталады. Бұның екі түрі бар: 1) қосымшалар, 2) көмекші сөздер. Қосымшалардың өзі екіге бөлінеді: 1) грамматикалық мағыналы қосымшалар, 2) сөзжасамдық қосымшалар [21] .

Грамматикалық мағыналы қосымшалар деп грамматикалық қосымшалардың мағынасын білдіретін, грамматикалық категориялардың көрсеткіші саналатын қосымшалар аталады. Бұлар іштей екіге бөлінеді: 1) жалғаулар, грамматикалық жұрнақтар.

Жалғауларға сандылық, тәуелдік, септік, жітік категориялардың жалғаулары жатады.

Грамматикалық жұрнақтар рай, шақ, болымды-болымсыздық категорияларының жұрнақтары жатады.

Көмекші морфеманың екінші түрі - көмекші сөздер. Көмекші сөздердің түрлері туралы жоғарыда айтылды. Бұл жерде көмекші сөздердің түрлері емес, көмекші сөздердің грамматикалық категориялары сөз болады.

Морфологияның барлық мәселелері сөз таптарымен байланысты болғандықтан, морфологиялық талдаудың негізгі нысаны да сөз таптары болады. Сөйлемдегі сөз таптарын анықтау үшін әр сөзді сөздерді таптастырудың үш ұстанымы бойынша тексеру қажет (семантикалық, грамматикалық, синтаксистік) [22] .

Сөйлемдегі сөздің қай сөз табы екені анықталған соң, сөз құрамындағы морфемаларды талдау қажет. сөздің морфемдік құрамын білу сөздің грамматикалық табиғатын ашуға көмектеседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.