Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз үлгілерін қолдану арқылы эстетикалық көзқарастарын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4.7
1. ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ САБАҒЫН ОҚЫТУ . БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.42
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық
және жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның топтастырылуы ... ... ... ...8.15
1.2. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық
тәрбие жүйесінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.33
1.3. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің сабақтастығы ... ... ... ... ...33.38
1.4. Эстетикалық тәрбие қазақ халық ағартушылардың көзімен ... ... ... ...38.42
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК . ӘСЕМДІК САНА.СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ...43.70
2.1. Эстетикалық тәрбиені бастауыш сыныптардың оқу үрдісінде
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.60
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын пайдалану ... ... ... ... ..60.64
2.3. Тәжірибелі.эксперименттік жұмыстың мазмұны және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64.70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.73
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74.76
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4.7
1. ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ САБАҒЫН ОҚЫТУ . БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ІСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.42
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық
және жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның топтастырылуы ... ... ... ...8.15
1.2. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық
тәрбие жүйесінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.33
1.3. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің сабақтастығы ... ... ... ... ...33.38
1.4. Эстетикалық тәрбие қазақ халық ағартушылардың көзімен ... ... ... ...38.42
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК . ӘСЕМДІК САНА.СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ...43.70
2.1. Эстетикалық тәрбиені бастауыш сыныптардың оқу үрдісінде
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.60
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын пайдалану ... ... ... ... ..60.64
2.3. Тәжірибелі.эксперименттік жұмыстың мазмұны және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64.70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.73
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74.76
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Еліміздің ертеңі бүгінгі жастар екені белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой алдырып барады.
Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрмет еш уақытта болмақ емес.
Бастауыш сыныптың негізгі міндеті – баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оқу қызметі ... өзін өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез-құлық мәдениетіне ... және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады». – ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында (Астана, 2004 ж.)
Жалпы мектептердің жұмысында әдебиеттік оқу сабағын оқыту – білім мен тәрбие беру ісін жүзеге асырудың ең маңызды құралы болып есептеледі.
Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарын оқытудың ең бірінші міндеті – балалардың бойында саналы түрде дұрыс және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастырып, оларды әдеби шығармалармен жұмыс істей білуге үйрету. Мұнда балалардың кітап оқып үйренуі – ең негізгі мәселе. Сонымен бірге, жалпы мектептердің оқушыларына эстетикалық және адамгершілік тәрбие беруге көмектеседі. Тек әдебиеттік оқу сабақтары ғана балаларға туған жер табиғатының сұлулығын сезіне білуге, өз республикасының бұрынғы және қазіргі тарихы, әлеуметтік жағдайымен танысуға мол мүмкіндік береді. Тәрбие өрісінің әсері, балалардың шығарманы эмоциялық ішкі жан дүниесімен сезінуі мұғалімнің өз басынан өткендей етіп түсіндіру, жеткізе білуіне байланысты.
Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрмет еш уақытта болмақ емес.
Бастауыш сыныптың негізгі міндеті – баланың жеке тұлғасын алғашқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оқу қызметі ... өзін өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез-құлық мәдениетіне ... және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады». – ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында (Астана, 2004 ж.)
Жалпы мектептердің жұмысында әдебиеттік оқу сабағын оқыту – білім мен тәрбие беру ісін жүзеге асырудың ең маңызды құралы болып есептеледі.
Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарын оқытудың ең бірінші міндеті – балалардың бойында саналы түрде дұрыс және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастырып, оларды әдеби шығармалармен жұмыс істей білуге үйрету. Мұнда балалардың кітап оқып үйренуі – ең негізгі мәселе. Сонымен бірге, жалпы мектептердің оқушыларына эстетикалық және адамгершілік тәрбие беруге көмектеседі. Тек әдебиеттік оқу сабақтары ғана балаларға туған жер табиғатының сұлулығын сезіне білуге, өз республикасының бұрынғы және қазіргі тарихы, әлеуметтік жағдайымен танысуға мол мүмкіндік береді. Тәрбие өрісінің әсері, балалардың шығарманы эмоциялық ішкі жан дүниесімен сезінуі мұғалімнің өз басынан өткендей етіп түсіндіру, жеткізе білуіне байланысты.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Ақбаева Ш. Дәстүрлі өнердің эстетикалық тәрбие мәселелері. Ұлт тағылымы. 2001-№4-5-66-72 б.б.
2. Айдарова З.Ш. «Өнер» білім саласы бойынша компетенцияны қалыптастыру мәселелері. Бастауыш білім.2005-№4- 7-9 б.б.
3. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы 2003ж.
4. Әбиев Ж, Бабаев С, Құдиярова А. Педагогика. Алматы 2004 ж.
5. Әбілова З, Қалиева Қ. Этнопедагогика оқулығы. Алматы 1999ж.
6. Әлпейісова Р. 12-жылдық білім берудің бастауыш мектебіне арналған «Музыка» пәні бойынша бағдарламаның негізгі ережелері. Бастауыш мектеп. 2005 №-2-12-17 б.б.
7. Әбенбаев С. Ата-баба жолы дәстүріндегі жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңыздылығы. Ұлт тағылымы. 2001 №6-13-19 б.б.
8. Әбенова С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы 2004ж.
9. Әлімбаев М. Халық-ғажап тәлімгер. Алматы 1994ж.
10. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. Алматы 2007ж.
11. Бастауыш білім. Ертегілерді оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер. 2007ж.№6-8-10 б.б.
12. Бастауыш білім. Жаңылтпаштарды оқыту. 2005ж.№5- 9-11 б.б.
13. Бастауыш мектеп. Шешендік сөздердегі адамгершілік тағылымдар.2007ж.№4-21-22 б.б.
14. Бастауыш мектеп. Бастауыш сынып оқушыларын халық педагогикасы арқылы тәрбиелеу.2007ж.№7-18 б.
15. Бастауыш мектеп. Ұлттық тәрбие уызы. 2007ж. №7-18 б.
16. Бастауыш мектеп. Сабақ үлгісі. Ана тілі 3-сынып. 2007ж.№4-20-22 б.б.
17. Бастауыш мектеп. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қаоыптастыру.2007ж. №4
18. Бастауыш сыныпта оқыту. Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш. 2006ж.№2-18-19 б.б.
19. Бастауыш сыныпта оқыту. Ертегілер елінде.
20. Бастауыш сыныпта оқыту. «Егінші мен қасқыр».
21. Бастауыш білім. Алтын балта. 2003ж. №4-5
22. Бастауыш мектеп. Табиғат сұлулығы Абай шығармаларында. 2006ж. №5
23. Бастауыш мектеп. Мақал мәтел айтысы. 2005ж. №6
24. Губашева С. Р. Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі. Астана 2007ж
25. Еңсепов Ж. Домбыра психологиясы. Сыныптағы тәрбие. 2005-№1-19-24 б.б
26. Еңсепов Ж. «Нағыз қазақ домбыра». «Дала мен қала» Астана, 2005ж
27. Затаевич А.В. казахских песен и кюев. Стр.253.прим. 38 стр.
28. Иманбекова Б.И. Саметова Ф.Т. Бастауыш мектептегі оқу тәрбие жұмысын ұйымдастыру. Алматы, 2004ж.
29. Краевский В.В. Хутарской А.В. Предметное и общепредметное в образавательных стандартах. Педагогика, 2003ж.
30. Кәсіптік білім «Педагогика» Астана, 2007ж.
31. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына» 2 кітап. Алматы, 2002ж.
32. Қалиев С. Молдабеков Ж. Иманбекова Б. Этнопедагогика. Астана, 2007ж.
33. Құдиярова А. Бабаев С. Тәрбие теориясы және әдістемесі. Алматы 2004ж.
34. Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М. Педагогика, 2004ж.
35. Қазақстан Республикасының жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы. Егемен Қазақстан 26 желтоқсан6 2003ж.
36. Мелдебекова Ү. Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөлі. Бастауыш мектеп. 2005ж. № 6-7-24-31 б.б.
37. Мелик-Пошаев А. Новлянская З. Как оценивать художественное развитие ребенка? Искусство в школе. Москва, 2002ж.
38. Нұғманова Х. Халық педагогика құралдарын оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде пайдалану. Ұлт тағылымы. 2002ж.№2-4-9 б.б.
39. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. Алматы, 1995ж.
40. Рыжаков М.В. Ключевые компетенции в стандарте: возможности реализации. Стандарты и мониторинг в образовании. Москва, 1999ж.
41. Сағымбаев Ә. Бейнелеу өнері сабақтарында шығармашылықты қалыптастыру. Бастауыш мектеп 2006ж.№1-34-39 б.б.
42. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы 2001ж.
43. Үлгілі үйдің ұл қызы. Народ истинный воспитатель. Алматы 2000ж.
1. Ақбаева Ш. Дәстүрлі өнердің эстетикалық тәрбие мәселелері. Ұлт тағылымы. 2001-№4-5-66-72 б.б.
2. Айдарова З.Ш. «Өнер» білім саласы бойынша компетенцияны қалыптастыру мәселелері. Бастауыш білім.2005-№4- 7-9 б.б.
3. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы 2003ж.
4. Әбиев Ж, Бабаев С, Құдиярова А. Педагогика. Алматы 2004 ж.
5. Әбілова З, Қалиева Қ. Этнопедагогика оқулығы. Алматы 1999ж.
6. Әлпейісова Р. 12-жылдық білім берудің бастауыш мектебіне арналған «Музыка» пәні бойынша бағдарламаның негізгі ережелері. Бастауыш мектеп. 2005 №-2-12-17 б.б.
7. Әбенбаев С. Ата-баба жолы дәстүріндегі жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңыздылығы. Ұлт тағылымы. 2001 №6-13-19 б.б.
8. Әбенова С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы 2004ж.
9. Әлімбаев М. Халық-ғажап тәлімгер. Алматы 1994ж.
10. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. Алматы 2007ж.
11. Бастауыш білім. Ертегілерді оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер. 2007ж.№6-8-10 б.б.
12. Бастауыш білім. Жаңылтпаштарды оқыту. 2005ж.№5- 9-11 б.б.
13. Бастауыш мектеп. Шешендік сөздердегі адамгершілік тағылымдар.2007ж.№4-21-22 б.б.
14. Бастауыш мектеп. Бастауыш сынып оқушыларын халық педагогикасы арқылы тәрбиелеу.2007ж.№7-18 б.
15. Бастауыш мектеп. Ұлттық тәрбие уызы. 2007ж. №7-18 б.
16. Бастауыш мектеп. Сабақ үлгісі. Ана тілі 3-сынып. 2007ж.№4-20-22 б.б.
17. Бастауыш мектеп. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қаоыптастыру.2007ж. №4
18. Бастауыш сыныпта оқыту. Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш. 2006ж.№2-18-19 б.б.
19. Бастауыш сыныпта оқыту. Ертегілер елінде.
20. Бастауыш сыныпта оқыту. «Егінші мен қасқыр».
21. Бастауыш білім. Алтын балта. 2003ж. №4-5
22. Бастауыш мектеп. Табиғат сұлулығы Абай шығармаларында. 2006ж. №5
23. Бастауыш мектеп. Мақал мәтел айтысы. 2005ж. №6
24. Губашева С. Р. Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі. Астана 2007ж
25. Еңсепов Ж. Домбыра психологиясы. Сыныптағы тәрбие. 2005-№1-19-24 б.б
26. Еңсепов Ж. «Нағыз қазақ домбыра». «Дала мен қала» Астана, 2005ж
27. Затаевич А.В. казахских песен и кюев. Стр.253.прим. 38 стр.
28. Иманбекова Б.И. Саметова Ф.Т. Бастауыш мектептегі оқу тәрбие жұмысын ұйымдастыру. Алматы, 2004ж.
29. Краевский В.В. Хутарской А.В. Предметное и общепредметное в образавательных стандартах. Педагогика, 2003ж.
30. Кәсіптік білім «Педагогика» Астана, 2007ж.
31. Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына» 2 кітап. Алматы, 2002ж.
32. Қалиев С. Молдабеков Ж. Иманбекова Б. Этнопедагогика. Астана, 2007ж.
33. Құдиярова А. Бабаев С. Тәрбие теориясы және әдістемесі. Алматы 2004ж.
34. Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М. Педагогика, 2004ж.
35. Қазақстан Республикасының жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы. Егемен Қазақстан 26 желтоқсан6 2003ж.
36. Мелдебекова Ү. Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөлі. Бастауыш мектеп. 2005ж. № 6-7-24-31 б.б.
37. Мелик-Пошаев А. Новлянская З. Как оценивать художественное развитие ребенка? Искусство в школе. Москва, 2002ж.
38. Нұғманова Х. Халық педагогика құралдарын оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде пайдалану. Ұлт тағылымы. 2002ж.№2-4-9 б.б.
39. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. Алматы, 1995ж.
40. Рыжаков М.В. Ключевые компетенции в стандарте: возможности реализации. Стандарты и мониторинг в образовании. Москва, 1999ж.
41. Сағымбаев Ә. Бейнелеу өнері сабақтарында шығармашылықты қалыптастыру. Бастауыш мектеп 2006ж.№1-34-39 б.б.
42. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы 2001ж.
43. Үлгілі үйдің ұл қызы. Народ истинный воспитатель. Алматы 2000ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-7
1. ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ САБАҒЫН ОҚЫТУ – БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ІСІН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..8-42
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық
және жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның
топтастырылуы ... ... ... ...8-15
1.2. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық
тәрбие жүйесінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..15-33
1.3. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің
сабақтастығы ... ... ... ... ...33-3 8
1.4. Эстетикалық тәрбие қазақ халық ағартушылардың
көзімен ... ... ... ...38-42
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘСЕМДІК САНА-СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ...4 3-70
2.1. Эстетикалық тәрбиені бастауыш сыныптардың оқу үрдісінде
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43-60
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын
пайдалану ... ... ... ... ..60-64
2.3. Тәжірибелі-эксперименттік жұмыстың мазмұны және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 71- 73
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 74-76
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
КІРІСПЕ
Еліміздің ертеңі бүгінгі жастар екені белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ
ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой
алдырып барады.
Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-
ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар
бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін
білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде
сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрмет еш уақытта
болмақ емес.
Бастауыш сыныптың негізгі міндеті – баланың жеке тұлғасын алғашқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы
сатыдағы оқу мен тәрбие оқу қызметі ... өзін өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез-құлық мәдениетіне ... және салауатты өмір салтының
негіздеріне бағдарланады. – ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында (Астана, 2004 ж.)
Жалпы мектептердің жұмысында әдебиеттік оқу сабағын оқыту – білім мен
тәрбие беру ісін жүзеге асырудың ең маңызды құралы болып есептеледі.
Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарын оқытудың ең бірінші
міндеті – балалардың бойында саналы түрде дұрыс және мәнерлеп оқу дағдысын
қалыптастырып, оларды әдеби шығармалармен жұмыс істей білуге үйрету. Мұнда
балалардың кітап оқып үйренуі – ең негізгі мәселе. Сонымен бірге, жалпы
мектептердің оқушыларына эстетикалық және адамгершілік тәрбие беруге
көмектеседі. Тек әдебиеттік оқу сабақтары ғана балаларға туған жер
табиғатының сұлулығын сезіне білуге, өз республикасының бұрынғы және
қазіргі тарихы, әлеуметтік жағдайымен танысуға мол мүмкіндік береді. Тәрбие
өрісінің әсері, балалардың шығарманы эмоциялық ішкі жан дүниесімен сезінуі
мұғалімнің өз басынан өткендей етіп түсіндіру, жеткізе білуіне байланысты.
Сыныпта оқылатын әдебиеттік оқу сабағының негізгі міндеті – таным мен
тәжірибені ажыратпай, бір үрдіс ретінде қарай отырып, мектеп оқушыларының
қоғам туралы пікірін саналы түрде қалыптастырып, әдеби көркем
шығармаларымен танысып және ғылыми көпшілік мақалаларды оқып, талдай білуге
үйрету болып табылады.
Эстетикалық тәрбие – бұл өнер шығармалары және шынайы құбылыстарды
эстетикалық түйсіну қабілетінің, сонымен бірге өмір жолындағы өз
шығармашылық қабілетін арттырудың мақсат-бағдары, даму жолы.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – оқушының бойында көркем-эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты түрде сіңіре білу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
• Әдеби шығармалар, өнер құралдары арқылы көркем шығармашылық
сезімін, талғамын дамыту.
• Эстетикалық құралдарды: өнер, әдебиеттерді қолдана білу дағдысын
қалыптастыру.
• Эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
• Оқушыларды әсемдікті көре біліп, сезінуге тәрбиелеу.
Зерттеу өзектілігі: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық
қызығушылығын қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрлары таптырмайтын тәрбие
құралы. Сондықтан оқытудың нәтижесінде табиғаттың, еңбектің сұлулығын және
адам іс-әрекетінің әдемілігін бағалай білуді үйрету мақсатында халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін қолдана алудың әдіс-тәсілдерін анықтау керектігі бұл
жұмыстың ең маңыздысы, өзектілігі болып табылады.
Зерттеу мәселесі: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын пайдалану – педагогикалық мәселе
ретінде зерттеуді қажет етеді. Ш.Уәлихановтың тарихи-этнографиялық
зерттеулерінде халық өнері жайлы аса құнды материалдар бар. А. Құнанбаев,
Ы. Алтынсарин еңбектерінің эстетикалық тәрбие беру мәселерін зерттеуде алар
орны ерекше. Абай қара сөздерінде баланың эстетикалық сезімін, сұлулыққа,
әдемілікке тәрбиелеу қажеттігін баса айтқан.
Бүгінде эстетикалық тәрбие беру мәселесімен Б. Әлмұхамбетов,
К.Болатбаев, Р. Камалов, Т.Левченко т.б. ғалымдар айналасуда. Соның өзінде
де эстетикалық тәрбиені бастауыш мектепте кеңінен пайдалануды әлі де терең
зерттеу қажет.
Зерттеу тақырыбы: Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз үлгілерін
қолдану арқылы эстетикалық көзқарастарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық түйсіну
қабілеттерін дамытуда халық ауыз әдебиет үлгілерін қолданудың өзектілігін
негіздеу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарының оқытылу
үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарындағы
эстетикалық тәрбие мен халық ауыз әдебиетінің сабақтастығы.
Зертеудің ғылыми болжамы: Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халық
ауыз әдебиеті үлгілерін жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-
ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбын ашуға ғылыми – педагогикалық еңбектерді жүйелеу,
талдау.
2. Эстетикалық тәрбие саласының теориялық-әдіснамалық негіздерін
сипаттау.
3. Бастауыш сыныпта халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы эстетикалық
тәрбие берудің жолдарын айқындау.
4. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің сабақтастығын дәлелдеу.
5. Бастауыш сыныпта көркемдік – эстетикалық тәрбиелеудің арнайы іс-
шараларын сипаттау.
Зерттеу әдіснамасы: Қазақ ағартушылары – Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай
Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың эстетикалық тәрбие саласында арнайы
еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі. Алайда, олар өздерінің саяси-
қоғамдық, ғылыми және әдеби еңбектерінде қазақ халқының эстетикалық
мәдениетінің, өнерінің даму барысына аса көңіл бөлді. Халық шығармашылығын
жинап зерттеу арқылы қазақтардың эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа
деген эстетикалық көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты
көптеген құнды пікірлер айтты.
Зерттеу әдістері: байқау, әңгімелесу, талдау, шығармашылық жұмыстарға
талдау, салыстырма әдісі, озат тәжірибені зерттеу т.б.
Зерттеуде сүйенген әдіснамалық-тарихи тұжырымдамалар – мәдениеттілігі,
этномәдени, ұлттық тәрбие негіздері, халық ауыз әдебиет үлгілері, озат
педагогикалық тәжірибе т.б.
Зерттеудің теориялық мағынасы: эстетикалық тәрбие халық
педагогикасындағы әсемдік тәрбиесімен ұштастыра көрсетіліп және халық ауыз
үлгілері арқылы берілетін эстетикалық тәрбиенің негізгі категорияларына
анықтама айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: бастауыш мектепте халық ауыз үлгілерін
оқу сабақтарында қолдану арқылы эстетикалық тәрбиелеудің жолдары жүйелі
түрде сипатталды. Әдебиеттік оқу сабақтарының тәжірибелік ықпалы
көрсетілді. Бұл жұмысты бастауыш сынып мұғалімдері оқу сабақтарын
түрлендіріп өткізуде кеңінен қолдануларына болады.
Зерттеу базасы: Қостанай облысы, Амангелді орта мектебінің бастауыш
сыныптары. Зерттеуге қатысқан оқушылар саны – 45. Оның ішінде 3а-сынып –
21 оқушы, 3ә- сынып – 24 оқушы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, тараулар (2), қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымша.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘСЕМДІК САНА-СЕЗІМІН
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық және
жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның топтастырылуы
Ауыз әдебиеті – халқымыздың аса мол мұрасы, нелер бейнелі сөз
маржандары осы ауыз әдебиетінде. Ауыз әдебиетінен сусындамаған, нәр алмаған
бірде-бір шынайы суреткер болған емес. Ауыз әдебиеті – олардың құнарлы
топырағы.
Атынан көрінгендей, ол ауызша шығарылып, ауызша айтылған.
Фольклор – синтетикалық өнер түрі. Онда өнердің әр түрі – сөз, музыка,
хореография және театр өнерлері шоғырланған. Ал мектепте фольклор тек сөз
өнері тарихы ретінде өтіледі.
Фольклор — ағылшын сөзі, дәлме-дәл аударғанда, халық шығармасы,
халықтың ауызша шығарған көркем сөздері деген мағынаны береді. Фольклор
барлық халықта бар. Қай елдің болсын жазба әдебиетінен фольклоры бұрын
туған. Халық ішінен шыққан талант, көркем сөздің ұсталары өз еңбектерін
ауызша айтып, артына сөз қалдырды. Оны кейінгі ұрпақтар бірінен-бірі жаттап
алып, біздің дәуірімізге жеткізді.
Ауыз әдебиеті – талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары,
ертекшілері оны сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап,
ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген.
Адамзат өзінің сонау бала кезінде, табиғаттың жұмбақ, тұңғиық сырына
ойы жете алмаған кезінде сол табиғаттың сиқырлы алуан жұмбақтарын шешсем,
оны өз игілігіме жаратсам, бағындырсам деген арманын өзінің ауыз
әдебиетінде бейнелеген. Адамның табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы
да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық
өмірдің ілгерілеуіне, адамның ой-санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың
сырына терең бойлауына байланысты ауыз әдебиеті де мазмұны, формасы жағынан
байып, дамып отырған.
Басқа ел тәрізді, қазақ халқының да ауыз әдебиеті – ескі заманнан келе
жатқан мұра. Құламерген, Ер Төстік тәрізді ертегілер – бұдан әлденеше
ғасыр бұрынғы өмірдің туындысы.
Халық қай кезде болса да жақсы өмірді келешектен күтті және келешекке
нық сенді. Бұл сенім көркем шығармалардан да берік орын алды. Халық
өздерінің ауыр тұрмысын жеңілдетуді көздеді. Соған сәйкес Ыста тас,
Ұшқыш кілем т. б. тамаша қиял ертегілерін туғызды.
Халық ауыз әдебиеті әр салада, әр түрлі жанрда дамыған. Тұрмыс-салт
жырларынан бастап, эпостық жырларға дейінгі бай мұра халық ауыз әдебиетінің
жанрлық өрісін танытады.
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а) тұрмыс-салт жырлары, ә) мақал-мәтелдер, жұмбақтар; б) ертегілер; в)
эпостық жырлар; г) лиро-эпостық жырлар; д) айтыс өлеңдер; ж) тарихи жырлар,
шешендік сөздер т. б.
Біз қазақ халқы ауыз әдебиетінің әр кезеңде, түрлі жанрда дамығанын
айқын көреміз. Халық ең асыл өнері – бай ауыз әдебиеті арқылы өзінің
тарихын, халықтың рухын бейнелеген. Халықтың бүкіл тіршілігі өлең-жыр-ларға
арқау болған. Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің алғаш құлағына шалынары да
– ән-өлең сазы. Ойын – қызық, той-думаны өлеңмен, әнмен өтеді. Жер қойнына
да адамды өлеңмен шығарып салады. Ұлы Абайдың: Туғанда дүние есігін ашады
өлең, өлеңмен жер қойнауына кірер денең, - деуі де сондықтан. Демек, ең
асыл мұрасы өлең-жыр болған қазақ халқы бүкіл өмір кезеңдерін сол
жырларында әр түрлі жанрда өрнектеп бейнелеген.
Ауыз әдебиетінде кездесетін бір не екі шумақ өлеңдер мен әнге салып
айтылатын өлеңдерден бастап, кейбір көңіл күйді білдіретін ұзақ жырларға
дейін лирикалық жанрға жатады. Ал ертегі, аңыз әңгіме, батырлар жыры —
эпостық жанрға жатады.
Ауыз әдебиеті болсын, жазба әдебиет болсын екеуі де көркем туынды.
Олардан көркем шығармаларға тән барлық қасиет-сапаларды көреміз. Солай бола
тұрса да, ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке қарағанда, өзіне тән
айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар неде? Ең алдымен, ауыз әдебиеті —
ұжымдық шығармашылық. Ауыз әдебиеті шығармаларының белгілі бір авторы жоқ.
Бір заманда, демек, әуел баста оны жеке адамдар шы-ғарған. Жазу-сызу
болмағандықтан, алғашқы шығарушылар ұмытылып қала берген. Кейінгі айтушылар
оған түрлі өңдеулер енгізіп, өз тұсынан өзгертулер жасап, жаңартып
отырған.
Ауыз әдебиеті ауызша шығарылып, ауызша айту арқылы таралатын
болғандықтан, үнемі шығармашылық өзгеріске ұшырап отырады. Осыған
байланысты олардың әр түрлі нұсқалары — варианттары болады. Мысалы, Қозы
Көрпеш — Баян сұлу жырының 15 шақты, сол сияқты Қобыланды батыр жырының
да бірнеше нұсқалары бар. Нұсқалық – ауыз әдебиеті шығармаларының бәріне
тән. Олай болса, ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен екінші айырмашылығы оның
әр түрлі нұсқасының болуында екен.
Үшінші айырмашылығы — ауыз әдебиеті шығармаларында лексикалық,
синтаксистік қайталаулар жиі ұшырайды. Қалыптасқан дағдылы сөздер мен
сөйлемдер, тұрақты ұйқастар жиі қолданылады. Сол сияқты ертегілердің көбі
Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі жүні бөрте екен, Қырғауылы қызыл екен, Құйрық
жүні ұзын екен деген жолдармен басталады. Батырлар жырының бастауында да
бұл сияқты қайталаулар ұшырайды.
Халық ауыз әдебиетінің жанрлық, тілдік ерекшеліктері, поэтикалық
дәстүрі оның осы айырмашылықтарына байланысты.
а) Тұрмыс-салт жырлары:
Тұрмыс-салт жырларында өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, негізгі шаруашылық
кәсібі, түрлі әдет-ғұрпы, салт-санасы кең суреттеледі.
Тұрмыс-салт жырларының басты түрлері:
1. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырлар.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырларға
жататындар: төрт түлік мал және басқа жануарлар туралы, аңшылық туралы
өлеңдер және наурыз жыры.
2. Әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар.
Әдет-ғұрыпқа, салтқа байланысты туған өлең-жырларға жататындар: той
бастар, жар-жар, сыңсу, бет ашар, қоштасу, көңіл айту, естірту, жоқтау.
ә) Мақал мен мәтел:
Мақал-мәтелдер — ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік
тіршілігі ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен
ерекшеленеді, Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен
түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады.
Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік
танытқан. Көп сөз — көмір, аз сөз — алтын дегендей мақал-мәтелдің өн
бойынан поэзияға тән үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда
басы артық бір бөгде сөз жоқ. Барлығы өз орнында. Мақал-мәтелде бәрі
екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой-өрнек ажыраспас туыстық тапқан.
Мысалы, Қой шелді болмай, төлді болмайды. Осындағы сездердің бірін де
өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді ойымен де, үйлесімімен де іштей
үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы, семіз деген баламаны алсақ, мақал
бүкіл шырай-көркінен, мән-мағынасынан айрылады, мақалдық қасиеті
жұтаңдайды. Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте алмайсың. Олар осы
бітімінде ғана үлкен ой жүгіне ие.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды.
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне туыс болғанмен, екеуінің
өзара айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылықтар мақал мен мәтелдің ойды
түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады. Мысалы, Тоқпағы күшті
болса, киіз қазық жерге кірер деген мақалды алсақ, бұл екі жай сөйлемнен
тұрады. Мұнан мақалдар көбіне екі бөлімді болатынын білеміз. Оның үстіне
мақалдарда ой тиянақты. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде
келеді. Киіз қазықтың жерге кіруі тоқпағының күшті болуына байланысты.
Мезгілі жетсе, мұз да ерір деген мақалдан да осыны айқын байқауға болады.
Мақалда бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстыру
арқылы ой-пікірді айқындай түсу тәсілі басым келеді. Мақал шендестіруге
құрылады. Мысалы, Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді, Ер
жігіттің екі сөйлегені — өлгені, еменнің иілгені — сынғаны. Осы
келтірілген мақалдардың өзінен өмір құбылыстары типтендіріліп, дәлелдеу мен
қорытынды пікір бірдей жүріп отыратындығын байқаймыз.
Ал м ә т е л құрылысы ойды түйіндеу жағынан мақалдан өзгешерек. Әлін
білмеген әлек, Көппен көрген ұлы той деген мәтелде тұспал ғана бар,
мағына ашық емес, қорытынды пікір жоқ. Осы бейнелі сөз айшығы арқылы
берілген ойды тындаушы өзі топшылайды, мәтелде дәлелдеу де, тиянақты
тұжырым да болмайды.
Мақал мен мәтел осы жоғары белгілермен бір-бірінен айрылады.
Жұмбақтар. Жұмбақ — бұл да ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көне
түрі. Ол халықтың табиғат құбылыстарының, өзін қоршаған дүниенің сырын
танып білуге талпынған ойынан туған. Жұмбақ адам баласының ой-өрісі, дүние
тануы кеңейген сайын, халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп-тіршілігінің
өзгеріп отыруына байланысты мазмұны, тақырыбы жағынан үнемі жаңарып, байып
отырады. Оның тақырыбы сан алуан. Сол тақырыптарына, мазмұнына қарай
жұмбақтардың туған кезеңдерін шамалауға болады. Мысалы, қалам, сия, хат,
кітап, телефон, ұшақ сияқты өнер-білімге, техника жаңалықтарына байланысты
жұмбақтар бертінгі дәуірдің туындылары екені аян.
б) Ертегілер:
Негізгі түрлері: а) қиял-ғажайып ертегілері; ә) хайуанат жайындағы
ертегілер; б) салт ертегілер.
Ертегілердегі оқиға. Ерлік, батырлық, шыншылдық, адалдық, сұлулық,
тапқырлық – ертегілердегі жағымды кейіпкердің негізгі сипаты мен қасиеті
екендігі.
Ертегі – ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер — бірнеше
ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын,
нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек, ертегілерді аттап
өтуге болмайды. Өйткені ертегі, әңгімелер – өткендегі өмірдің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қамтыған ауыз әдебиетінің ең
көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады.
в) Аңыз әңгімелер:
Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір алуан саласы — аңыз. Аңыз негізінде
әңгіме түрінде болады. Кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін.
Аңыз белгілі бір адамның атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Аңыздың
тарихи адамға қатысын да айтуға болады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық оқиға
мен қиял-ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Бұл жағынан алғанда аңыз бен
ертегінің арасы жақын. Негізгі айырмасы — аңыз әңгіме көбінесе тарихта
болған адам төңірегіне құрылады.
Аңыз әңгімелерге қиял элементі көп араласса да, әлгі аңызға айналған
адамның өзі қарапайым адамның қатарында қала береді. Аңыздың тақырыбы,
мазмұны, сюжеті әр алуан болып келеді және әр кезеңде өмір сүрген адамдарға
байланысты аңыздар туа береді.
Қазақ аңыздарының көп тарағандары мыналар: Асан-қайғы, Жиренше, Қорқыт,
Алдар көсе. Әр дәуірге сай басқа да аңыздарды көп кездестіруге болады.
г) Батырлар жыры:
Қазақ ауыз әдебиетінің аса бай мұрасы – батырлық жырлар. Ол жырларды
жыраулар шығарған, оларды жыраулар мен жыршылар домбыраға қосып, өз
әуендерімен айтады.
Батырлық жырларда ел қорғау, басшыларға қарсы күрес кезінде көрсеткен
батырлардың ерліктері жырланады, батырлардың отбасына, еліне, Отанына деген
сүйіспеншілігі – шынайы патриоттығы дәлелденеді, көбінесе бірегей ұлға зар
болған қарт ата-аналардың арман-тілегі орындалады (Алпамыс, Қобыланды,
т.б.).
Батырлық жырлардағы оқиға жүйесі сенімді, нанымды, қызықты құрылады да,
онда, көбіне, тарихи деректер мен қиял-ғажайып оқиға суреттері аралас
баяндалады, іс-қимыл, ерлік жүйелі дамып, кейіпкерлердің бейнелері мен
мінез-құлықтары әсерлі суреттеледі.
Батырлық жырлар көбіне 7-8 буынды жыр тармақтарымен жырланады, кейде 11
буынды қара өлең ұйқасымен де жырланады. Жырда әсірелеу, суреттеу басым
болады, жыр желдірме екпінімен жеңіл айтылады.
Негізгі батырлық жырлар қазіргі кезде дыбыс жазуына түсірілген,
баспадан том-том кітап болып басылып шықты. Дегенмен, әлі де толық
зерттелмеген (Мысалы, Қырымның қырық батыры), баспа бетіне жарияланбаған
жырлар да бар.
Соңғы уақытта шығарылған батырлық жырлардың көркемдік дәрежесі жоғары,
авторлары белгілі (Н.Байғанин Ер туралы жыр, Ж.Жабаев Өтеген батыр,
Қ.Аманжолов Мәншүк, т.б.).
ғ) Лиро-эпостық жырлар:
Батырлар жырының (эпос) тақырыбы ерлік, ел қорғау, өз отаны, өз елі
үшін сыртқы жаумен күресіп, кек алу болса, лиро-эпос жырларының негізгі
тақырыбы — бас бостандығы, сүйіспеншілік. Қаһармандардың басында кездесетін
әр түрлі қиыншылықтар сол сүю, махаббат мәселесінің айналасынан ұзап
кетпейді. Шығармада кездесетін зарлы мұң, аянышты көріністер бір-бірін
сүйген, бас азаттығын арман еткен жастың маңына жинақталады.
Батырлар жырларымен салыстырғанда, сүйіспеншілік, махаббат
тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, адамның ішкі
сезім дүниесі көбірек баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуының өзі де
кездейсоқ емес. Кең мағынасында бұл — лирика мен эпикалық тектер
элементтерін бірдей қамтитын шығарма деген сөз. Қазақтың Қозы Көрпеш —
Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман — Шолпан, Күлше қыз, Мақпал мен Сегіз,
— бәрі де лиро-эпос жырларына жатады.
Халықтың тұрмыс-салты лиро-эпостарда үлкен шеберлікпен суреттелетінін
жоғарғы аталған жырлардың бәрінен де аңғарамыз.
д) Айтыс өлеңдер:
Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа
халықта арабтың бәдәуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің
бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.
Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да
айрықша орын алады. Тек қазақ қана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс
өзінің жанрлық қасиетін, түрін тек қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып
отыр.
Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:
1. Бәдік айтысы. 2. Жануарлар мен адамдар айтысы. 3. Өлі мен тірінің
айтысы. 4. Жұмбақ айтысы. 5. Салт айтысы – қыз бен жігіттің айтысы. 6. Осы
күнгі айтыстар.
1.2. Қазақ халықының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық тәрбие
жүйесінде қолдану
Халықтың ауызекі шығармашалығы мен қолданбалы өнері айрықша рөл атқарады.
Олар халықтық педагогикада балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмайтын
құралы, әдіснамасы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды,
құнды адамгершілік қасиеттерін (қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік,
инабаттылық, бауырмалдық, туыстық, достық сезім, туған жерге, елге
сүйіспеншілігін, ұлттық намыс, ата-баба дәстүріне сыйластық көзқарас,
ұлттық өнерді құрметтеу, сақтау, отансүйгіштік, интернационалдық көзқарас
т.б.), психологиялық-эмоционалдық қасиеттерін (болмастағы қунышты
сүйіспеншелек сезімімен қабылдау, байыптау елестету, есте сақтау, ойлау
т.б.), эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін (өнердегі, табиғаттағы
әдемілікті, әсемдікті, сұлулықты талғаммен, сүйіспеншілік сезімімен
қабылдау, ләззат алу, әсерлену, эстетикалық тұрғында баға беру т.б.)
қалыптастырады. Олардың маңыздылығы бүгінгі күнде тіпті артып отыр.
Ұсынылып отырған еңбекте халықтың ауызекі шығармашылығы поэтикалық және
музыкалық деп шартты түрде қарастырылады. Бұлай саралау олардың эстетикалық
тәрбиедегі мүмкіндектерін жан-жақты ашып көрсетуге жәрдемдеседі. Енді
солардың мазмұнына тоқталайық.
Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгілерінің бірі – ойындар,
ойын өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қыры, тұрмыс тіршілігі, еңбегі,
дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен
жігерлілікке құлшынысы және т.б. ойын арқылы көрсетіледі.
Қазақ балаларының ойын-сауықтары күнделікті көшпенді-малшы отбасының
еңбек, тіршілігімен байланысты болды. Мұның бәрі халық өлеңдерінде,
аңыздарында, би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Оның үстіне
балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түрінде ғана
емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген. Мысалы, Асау мәстек
атты балалар ойынында жүргізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады.
Ер екеніңді білейін, Құламасаң
теңкейіп,
Ешкі сатып берейін, Ерлігіңе сенейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойыншы:
Асау мәстек бұл болса,
Үйретейін, көріңіз,
Маған таяқ беріңіз!
- деп, ортаға шығарады да жүргізушіден алған таяққа сүйеніп тұрып,
көрпеше немес киіз оралған қыл арқанға малдас құрып отырып алып тепе-
теңдігін жоғалтпай, жерден тақия алуы тиіс. Оны орындай алмаса, ойын
аяқталысымен айыбына ән шырқайды, күй шертеді, не жыр оқып, ертегі
айтады. Бұл ойын ептілікті, шапшаңдықты, машықтануды, табандылықты және ат
үстінде өнер көрсетуге қажетті басқа да қасиеттерді қалыптастырады. Өз
құрбы-құрдастарының арасында баланың музыкалық-әншілік қабілеттерін
дамытуға жәрдемдеседі.
Байқап қарасақ, балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге
тәрбиелейтін өзінше бір сабақ іспеттес. Бұл тұрғыдан алғанда Қалай айтуды
білемін атты ойын қызықты. Ол шағын төрт әннен тұрады (сұрақтары: Кім
қалай дауыстай біледі? Малды төлін емізуіне шақыру; Малды суға шақыру;
Малдың төлін былай атайды.)
Ойын барысында ойынға қатысушылардың әрбірі жүргізушінің сұрақтарына
жауап бере отырып, жан-жануарлардың мінез-құлқын, олардың сыртқы көрінісін,
олар шығаратын дыбысты айнытпай салып беруі тиіс. Ал мұның өзі
байқампаздықты, тапқырлықты, табиғат құбылыстарынан хабардар болуды талап
етеді. Ойын аздап театрландырылған ойын-сауық түрінде өтеді, мұнда ән-жыр
айта білу, көрген білгенін есте сақтай білу қабілетіне мән берілді.
Аңдардың айтысы атты ойында қатысушылар жүргізушінің талабына сай
(белгілі бір сарынға) әндер орындап, онда аңдардың дауыстарын, қылықтарын
бейнелеп, олардың өзіне тән ерекшеліктерін сипаттап көрсетеді. Мұның өзі
хайуанаттар әлемі жөнінде нақты ұғымды, музыкалық және әртістік қабілетті,
жеке және топтасып ән айта білу дағдысын жетілдіреді.
Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік маңызы бар. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым-
қатынасын бақылап ерік-жігерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы: Қоғи
көк ойынында қаздар тек кемпірдің: Олай болса, сендердің біріңді алып
қаламын деген сөзінен соң-ақ тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі керек.
Ойын шапшаңдықты, ептілікті, тиянақтылықты, тез бағдар табуды, ұжымдық
ұйымшылдық көрсетуді, бір-біріне көмектесуді, жауапкершілікті, батыл
қимылды талап етеді. Бұл ойындағы ерекшелік – билеп жүріп хормен өлең
айтуда өзара үйлесімділік байқалады. Хормен ән айтып, би қимылын жасаған
кеудедегі қоңырау әшекейлер өзара үндесіп жатады. Яғни, әуен саздары мен
қоңырау сылдыры ойнаушылардың қимылдарына сүйемелдеушілік қызметін атқарып
тұрғандай болады, өйткені ойындағы қимылдар жай қимыл емес, әуеннің
ырғағына байланысты жасалатын қимылдар (қолмен бірқалыпты, байсалды
қимылдар жасалады, иықтарымен ойнайды).
Мұндай ойындар халықтық педагогикада өте көп және мазмұндары да,
бағыттары да бірін-бірі қайталамайтындай сан-алуан, әрі қызғылықты. Олар,
Алақан соқпақ, Тақия тастамақ, Тартыс, Айгөлек т.б. Қай ойынды
алмайық, бәрінде де би элементтері кездеседі, ән, күй, тақпақ, мәнерлі
қимыл мен ыммен жасалатын көріністер т.б. бір-бірімен алмасып жатады.
Бұлардың бәрі нақтылы белгілінген жағдайға қарай актерлік үлгіде, сахналық
үзінді түрінде орындалады. Ойын барысында қатысушылар өздерін күнделікті
тіршілік жағдайында сезінбейді, керісінше, мүлде бөлек ортада сезім,
поэзия, өнер әлемінде сезінеді. Олар ойнаған рөлдерінен эстетикалық ләззат
алуға талпынады. Ойын барысында қатысушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар
қойылады: қалай отыру, өзін дұрыс ұстау, қандай мөлшерде бір-бірімен
сөйлесу қажет т.б. Осы айтылғандардың бәрінен қазақ ойындары драма және
театрдың әрқилы элементтерімен аса толықтырылған деп қорытынды жасауға
болады. Сонымен бірге осы ойындардың кең тұрғыда таралуы, ондағы
қатысушылар мен көріп тамашалаушылар санының артуы – мұның бәрі болашақ ұлт
театр мәдениетінің қалыптасуына ықпалын тигізген негіздердің бірі болды.
Халық ойындарында қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсеке жарыстар көптеп
кездеседі: қимылдар нақты және бейнелі, балалардың сүйетін, қызығатын
санамақ, қаламақ, жаңылтпаш, жұмбақ, күлдіргі ойындарымен, тосыннан туған
қызықты кезеңдерімен жиі сүйемелденіп отырады. Олар қайталанбайтын. Құнды
ойын фольклорын сақтайды.
Мысалы, атақты орыс фольклоршысы Г.А.Виноградовтың айтуынша, бастама-ойын
прелюдиясы болып саналады, ойынға қатысушыларды тез ұйымдастыруға, олардың
жүргізушіні әділ таңдай білуіне, ережені қолма-қол бұлжытпай тиянақты
орындауына мүмкіндік туғызады. Бұдан ойынның алдында болып өткен
ырғақтылық, әуенділік немесе санамақтарға тән етіп мәнерлеп айтып беру
ықпалын тигізеді:
Қуыр, қуыр, қуырмаш, Сен, тұр – қойыңа бар!
Тауықтарға тары шаш! Сен, тұр – қозыңа бар!
Бас бармақ, Сен, тұр – жылқыңа бар!
Балалы үйрек, Сен, тұр – сиырыңа бар!
Ортан терек, Сен, тұр – түйеңе бар!
Шылдыр шүмек, ...Ал сен алаңдамай.
Кішкене бөбек. Қазан түбін жалап,
Үйде жат.
Мына жерде құрт бар,
Мына жерде май бар,..
Мына жерде қатық бар...
Қытық, қытық.
Санамақтан басқа қаламақ ойындары бар, олар да көңіл-күйге тез әсер етіп,
балалардың есту қабілеттерін, эстетикалық талғамын дамытады, ойын
процесінің барысымен еліктіреді. Олар балалардың екі командаға бөлінуіне
қажеттілік туғанда пайдаланылады. Мысалы, ойынға қатысушылар санамақ арқылы
екі жүргізушіні таңдайды, содан соң екі-екіден жұпталып өздеріне ат қояды.
Сол жасынан ат бойынша жетекшілерден алмакезек кімді қалайтынын сұрайды.
Мысалы, ойнаушылар: Аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе? -
деп сұрайды. Жүргізушінің бірі: Судағы құндыз, - деп жауап берсе, Құндыз-
бала сұраған жаққа шығады. Осылайша ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді.
Қойылатын аттар ойнаушылардың тілегіне байланысты:
Алтын асық керек пе, Түйенің ботасы керек
пе,
Күміс қасық керек пе? Жердің жотасы керек пе?
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, сөз тіркесіне,
ұйқастығына дағдыландырады.
Соқыр теке ойынында жүргізуші ойынға қатысушылардың әрқайсысына мал
атын қойып шығады. Ең соңғы аталған бала Тентек теке болады:
Бұзау, бота, құлыншақ,
Тоқты, серке, тай торпақ,
Тана, тайлақ, құнан, дөнен, бесті бар.
Малдың жасын айыра біл, естіп ал,
Бұқа, бура, айғыр, қошқар, теке бар.
Сүзегенсің, тентек теке, жеке қал,
Көзін байла, теке-теке бақ-бақ.
Соқыр теке қайдан бізді таппақ.
Ойын сызылған шеңбердің ішінде ойналады. Жүргізуші Тентек текені ортаға
шығарып, көзін таңа бастағанда Тентек теке былай деп өлеңдетеді:
Қараңғыда көзім жоқ, Маған жақын
келіңдер,
Тиіп кетсем сөзім жоқ, Бір қыз ұстап
беріңдер!
Көзі байланған Соқыр текені айнала қоршағандар мазақтап:
Соқыр, соқыр соқырақ, Тотияйын салайын.
Оң көзінде топырақ, Ал ұстап көр,
батырым,
Топырағын алайын, Міне келе
жатырмын! –
деп өлеңді айтып болысымен әр жаққа қашады, ал Соқыр теке олардың бірін
ұстауға тырысады. Ұстаған баласы оның орныны тұрады. Сөйтіп ойын жалғаса
береді.
Осы нақты санамақтар, әуезді, қызықты орындалатып әуендер, тіпті
адамдардың өзара қарым-қатынасында кездесетін қызықты әңгімелері жылдам,
берік есте сақталады және оны балалар өздерінің күнделікті ойындарында
сүйіспеншілікпен қайталайды.
Балалар ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі – жаңылтпаш. Ол бала
тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солай, мағынасыз айтыла салған
сөз емес, керісінше, ол белгілі бір желі құрылады, дүниетанымдық, тәрбиелік
мәні бар. Жаңылтпаш балаға жастайынан ана тілінің бай қорын игеруге, таза,
майда, анық, әуенді, көркем сөйлесуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге
тәрбиелейді. Балалардың көбіне тілі келмейтіні, дұрыс айта алмайтыны – р
дыбысы. Содан болар р дыбысына арналған жаңылтпаш сөздері өте көп.
Мысалы:
Торта-қойдым, Орта қойдым,
Орта қойдым, Жорта қойдым.
Жаңылтпаштарды балаларға жылдам айтқызғанда р-дың орнына И дыбысын
айтып Тойта, Ойта деп жібереді. Ал бұл жаңылтпаштар балаға р дыбысын
дұрыс айттыруға, ойын бұрмаламай айқын, дәл сөйлеуге жаттықтырады.
Әдетте жаңылтпаш сөздері бір-екі немесе бірнеше сөйлемнен құралады.
Олардың қайсысында болмасын баланы көркем сөзге әуестендіру, соған баланы
еліктіру арқылы жаттығу жұмысын жүргізу үшін қолданылған шеберлік бар. Оған
дәлел мына жаңылтпаштар:
Мынау арал қай арал? Тарғыл иттің құйрығы
Қайың менен тал арал, Талға оралар, Таға оралар,
Талға қарға ұялар,
немесе
Сүт бетінде май қаймақ.
Ол қай қаймақ?
Балдан тәтті бал май қаймақ.
Олар баланы дұрыс сөйлеуге үйретумен бірге, оларды айналасындағы әсем
көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлілігіне көңіл аударуды
талап етеді.
Жаңылтпаш сөздері ұйқасты, қызықты және күлдіргі болып келеді. Балалардың
жаттап алуына, есте сақтауына оңай да жеңіл. Оны ойын әдісі ретінде
пайдалануы да осыдан болар.
Қазақтың халықтық педагогикасында балалар ойындарымен бірге жастардың
ойындары да көптеп кездеседі. Солардың ішінде жастарға өте ұнайтыны – назды
күлкісі, әзіл-қалжыңы, айтыс-тартысы өзара жеңіл қағытпалары, ән-күйлері
мол Алтыбақан ойыны. Мұнда музыкалық шығармалардың мазмұны қазақтардың
жас кезеңдеріне байланысты күрделене түскен. Мәселен, жеке дауысты немесе
бірігіп (хормен) ән айту, болмаса аяқ астынан суырып салып айту біраз
шеберлікті талап етеді. Жаңа әндер мен күйлер орындалады.
Тағы бір ерекшелік, ойынға қатысушылар театрға келгендей ерекше жасанып,
сәнді киініп, әшекейлерін тағып келеді. Бұдан жастардың эстетикалық
талғамының жетілгенін, халықтың өнерін, музыкалық мәдениетін жақсы
меңгергенін, әсемдікке қозқарасын байқауға болады.
Халық балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесін қалыптастыруға ауыз
әдебиетінің елеулі туындысының бірі – жұмбаққа мән берген. Жұмбақ қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен
айтылады. Мысалы: Жабық астында жарты күлше (ай), Отқа жанбас, суға
батпас (мұз) т.б. Жұмбақтар шешендік сөздермен де, мақал-мәтелдермен де
жанасымды. Қазақ әдебиетінде ақындардың ауызша, жазбаша, жұмбақ айтыстары
көп кездеседі (Жігіттер мен қыздардың жұмбақ айтысы, Сапарғали мен
Нұржанның айтысы т.б.)
...Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан
атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын,
жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған - деп М.Әуезов бекер айтпаған.
Бұл пікірдің тарихи ақиқаттың қорытындысынан туындағаны белгілі. Мысалы,
ерте заманда күйеу таңдаған қыздар жігіттің ақыл-ойын, өнерін, адамгершілік
қасиеттерін байқау үшін, оларға жұмбақтар шештірген.
Жұмбақтар ақындар айтысында да кең қолданылған. Сөйтіп айтыса ақындар бір-
бірінің ақындық, әншілік, домбырашылық өнерін ғана байқап қоймай, білім
саласында (жұмбақ арқылы) сынасқан. Байқап отырсақ, жұмбақтар үлкендерге
де, балаларға да ортақ. Жұмбақтар тақырыптары былай топталады: жаратылыс-
табиғат; адамның анатомиясы және іс-әрекеттері; жан-жануарлар тіршілігі.
Бұлардың бәрі қай адамның болмасын (үлкендер, кішілер) ой-өрісін, білім
қорын кеңейтуге, дүниетанымдық, эстетикалық көзқарасын, талғамын
қалыптастыруға көмектеседі, тапқырлыққа, өз бетімен ізденушілікке баулиды,
жұмбақтағы ұйқас ырғақтарды дұрыс қабылдап, түсіне білуге дағдыландырады.
Мысалы:
Көріп едім үлкен дарияны,
Барша қыз мекен етіп жатыр оны.
Ішінде ерлі-зайып екі аққу бар.
Жарықтай, жеті сары бас балалары.
Әдетте, қазақтар әсемдік-сұлулықты күнделікті өмірден, табиғат
көріністерінен, адамнан көре білген және оны теңестірмелі түрде берген.
Мұнадағы дария дегені – аспан, өйткені, біріншіден, екеуі де көгілдір,
мөлдір, тұңғиық, екіншіден, көгілдір түс қазақтардың ең ұнататын,
күнделікті тұрмыс-тіршілігінде (үй жиһаздарын әшекейлегенде) кең қолданатын
түсі. Қыздардың керемет көркем нұр сипаты қазақ халқы өте жоғары бағалаған,
оны күнге, айға жұлдыздарға теңеп, ай десе аузы, күн десе көзі бар деп
тамсаған.
Қазақ жұмбақтарындағы суреттеулер бейнелеу тәсілінің молдығын көрсетеді.
Жұмбақтардың әсемдік дүниесі көзге бірден шалынады. Олардың сыртқы құрылысы
ойнақты, тілге жеңіл, оңтайлы рухани қабілеттерін, бәрінен бұрын
эстетикалық сезімін дамытады. Сөйтіп, адамдарға эстетикалық қажеттілік,
яғни шындыққа, жақсылыққа және әділеттілікке ұмтылу сияқты ең биік рухани
қажеттілік пайда болады. Мысалы Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды
(Күннің көзі) деген жұмбақтағы басты мағына күн шапағын жұқа жібек матамен
теңестіру, өрнектелген сандықтың әшекейлігі насихаттау ғана емес, олардың
адам өміріне қажеттілігін түсіндіру болса, Басына үлпілдетіп таққан шашақ,
Бұралып тал шыбықтай тұрған жасап (Қамыс), немесе Қар астында қыстады,
Жасылмен бөркін тыстады (Бәйшешек) деген жұмбақтардың мақсаты балаларды
табиғат маусымдарына кездесетін құбыластарымен таныстыру, олардың әсем,
әдемілігін, түр-түсін тап басып тани білуге, сезімталдықпен қабылдауға
баулу.
Жұмбақтардың қайсы бір түрі болмасын үлкеннің де, кішінің де, жас пен
кәрінің де қиялына қанат бітіріп, әсемдік дүниесіне жетелейді, күнделікті
тұрмыс-қарекеті мен табиғатта кездесетін әдемілікті сүреңсіздіктен айыра
білуге, оны эстетикалық талғаммен қабылдауға үйретеді.
Қазақ халқының эстетикалық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Оларда халқының тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері,
бақыт жолындағы күрес, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-
құлықтары, қазақ халқының ең жақсы қасиеттері – еңбек сүйгіштігі, өз
халқына, Отанға, туып-өскен табиғатқа және т.б. деген сүйіспеншілігі
бейнеленген. Қай халықтың да ертегілері балалардың жас ерекшеліктеріне,
олардың мақсат-мүддесі мен талап-тілектеріне сай құрылып, өзінің
тартымдылығымен, бейнелілігімен және сезімге ықпал етуімен ерекшеленіп
отыратыны аян. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің ертегілер орыстың халықтық
педагогикасының алғашқы және тамаша талпыныстары, сондықтан әлдекім бұл
жағдайда халықтың педагогикалық данышпандығымен бәсекеге түсе алады деп
ойламаймын деуінде терең мән жатыр.
Басқа халықтар сияқты, қазақтың педагогикасында да ертегі жас ұрпаққа
эстетикалық тәрбие беруде орасан зор рөл атқарды және әлі де атқарып отыр.
Қазақ халқының ертегілері өзінің тереңдігі, шындылдығы, тапқыр әжуа-мысқылы
және әлеуметтік мәні жағынан алғанда көрнекті көркем құбылыс болып
табылады. Бағзы замандардан-ақ қазақтар терең де алғыр оймен,
тапқырлығымен, эпикалық дастан мен ертегілерді дәлме-дәл айтып шығуға
мүмкіндік беретін таңқаларлық есте ұстау қабілетімен ерекшеленетінің
көптеген зерттеуші-ғалымдардың атап көрсеткені белгілі. Осы қасиеттер
ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға беріліп отырды.
Қазақ халқының шығармашылығында, әсіресе эпостар мен ертегілерде
жекелеген құбыластар фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен,
шың мәнінде олардың мазмұны объектілі болмастың көрінісі болып табылады.
Ертегілердің жанрлары сан қилы. Атап айтсақ, олар қиял-ғажайып, тұрмыс-
салт, хайуанаттар және сыншыл ертегілері (салт ертегі, күлдіргі ертегі,
аңыз ертегі).
Соның ішінде көпшілік ертегілер балаларды өнерді игеруге, өнер иесі
болуға уағыздайды. Мәселен, Жеті өнерпаз ертегісінде жеті ағайынды жігіт
өздерінің өнермен (үлкені – аспанға ұша білді, екіншісі – мерген, үшіншісі
– суға сүңгігіш, төртіншісі – асқан ұста, бесіншісі – жер астынан жол
салғыш, алтыншысы – жол болжағыш, жетіншісі – аспазшы) ханның ай десе
аузы, күн десе көзі бар сұлу қызы Қаншайымды көктен келген алып қара
құстан аман-есен құтқарып алса, ер Төстік жер асты өнерпаздарының таптырмас
өнерінің көмегімен кездескен киыншылықтың бәрін жеңіп шығарады. Бұдан қазақ
халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын, оларды қадірлей
білуге балаларды жастайынан үйреткенін байқауға болады. Өнер мұратқа
жеткізеді, Өнерлі адам өлмейді, Өнерлінің өмірі ұзақ деп ақыл-кеңес
бергені де белгілі.
Ертегіде суреттелген кейіпкерлердің көркемдік поэтикалық бейнелері,
сондай-ақ адамдардың сұлулық пен нәзіктікке берген жоғары бағалары баланың
әдемілікке деген қызығушылығын арттырудың құралы болды. Ертегіде
адамдардың, әсіресе қыздардың сыртқы сұлулығы, көріктілігі, түр-сипаты,
жүріс-тұрысы ерекше әсерлі суреттеледі. Халық сыртқы сұлулықты адамның ішкі
рухани байлығымен, оның ақыл-ойын моральдік қасиеттермен: ерлігі, батырлық,
батылдық, ер-жүректілігі отансүйгіштік, гуманистік терең сезімімен
үйлесімді болуын талап етті. Оны Күн астындағы Күнекей қыз, Патша мен
бүркіт, Жігіт пен өнерлі қыз, Ермек ертегілерінен айқын аңғарамыз.
Мәселен, Ермек ертегісінде қыздың сұлулығы: ай десе аузы бар, күн десе
көзі бар, белі құмырысқаның беліндей нәп-нәзік, қасы қиылған, аузы
оймақтай, ерні жұп-жұқа, беті қып-қызыл, саусағы тезге салғандай сүп-
сүйрік, орта бойлы деп суреттеумен шектелмейді, оның ақылдылығы,
тапқырлығы, өнерлілігі баяндалады. Халықтың сұлулықты дұрыс түсінуінің
педагогикалық маңызы да міне осында. Адамдарды осы салада суреттеу арқылы
ертекшілер өзінің тыңдаушыларын сұлулықты дұрыс қабылдауға, айналадағы
ортаны эстетикалық және моральдық тұрғында бағалай білуге тәрбиелейді.
Сұлулық жайлы әңгімелегенде Адамның сұлулығы – ісінде деп ескертіп
отыруды да ұмытпаған.
Балардың сұлулықты сезініп, түсініп, оған қызыға білуі олардың өмірді
ерте тануына көмектеседі. Әрине, ертегілерде суреттелген туған жер байлығы,
табиғат сұлулығы, жер бетінің көріністері, ертедегі батырлардың оларға
деген көзқарасы, олардың халық бақыты үшін күресі, киген киімі, пайдаланған
қару-жарағы, сауыт-сайманы, мінген аты, музыкалық аспаптардың әуендері,
балаларға өмірді танып білудің маңызды құралы болды.
Зерттеу жұмысы қазақтың халықтық педагогикасымен эстетикалық тәрбие
саласын жүзеге асыруда қолданылған амал-жолдарын, құралдарын айқындауға
ықпалын тигізді. Олар – музыкалық әуендер, ән сарындары және орындаушылар
(әнші, күйші, биші т.б.), нақтырақ айтқанда бала сезіміне әсер етушілер.
Оларды балалар адамның шеберлігі, ісмерлігі өнердің адам өміріндегі рөлі
туралы айтылған ертегілерден күнделікті естіп отырды. Ертегілерде өнер
адамдары халықтың өте қадірлі, сыйлы адамдары ретінде бейнеледі. Ескеретін
жай, қазақтар оларды үлкен-кіші, жас-кәрі, еркек-әйел деп бөлмеген.
Керісінше, қазақтың ауызекі шығармашылығы ән айту, музыкалық аспаптарда
ойнау, өнердің басқа түрлерімен айналысу бәріне бірдей ортақ болғанын
көрсетеді. Оған дәлел – Есер мен есті, Момынбай мен жеті қарақшы,
Ермек, Екі жетім т.б. ертегілер. Оларда қыздардың сырнайда, кемпірдің
қобызда ойнауы, шалдың сыбызғыда күй тартуы, қыздардың жіп иіріп, кесте
тігуі жайлы баяндалады.
Ертекті мәнерлеп, нақышына келтіріп айту, ертекшінің шеберлігіне, жеке
басының ерекшелігіне, тіл өнеріне, сөз өнеріне тыңдаушысының сезіміне
эмоционалдық тұрғында әсер ете білуіне байланысты. Ертекші күлдіргі,
әзілқой адам болса, оның геройы да күлдіргі сөз айтқыш, күлкілі жағдайларға
кездескіш болады. Ертекші батырлық, каһармандықты сүйетін болса, ертегінің
ішінде соғыс, майдан ер сыны, ерлік сыры, сипаты көбірек көрсетіледі.
Ертекші ойшыл, ақылғой, дана кісі болса, оның ертегісіндегі геройлар
аузында адамгершілік, жақсылық, жамандық туралы неше алуан терең ойлар,
шешен нақыл-ақылдар, үлгі-өсиеттер жүреді. Ертекші өнер адамы болса,
ертегіде табиғаттың әсем көрінісі, музыкалық аспаптар, ән-күй, халықтың
сәндік-қолданбалы өнері туралы басымырақ сөз қозғалады. Осынан бәрі
ертекшінің жеке басының бала тәрбиесіне қосатын үлесінің зор екендігін
көрсетеді.
Ертекшінің тағы бір ерекшелігі – ертектің мазмұнын домбыра, қобыз,
сыбызғы, ән-күйлермен өзі сүйемелдеп отыруы. Бұл баланың естігендерін
эмоционалдық тұрғыда қабылдауына әсер етеді, сезіміне, түсігіне ықпал
жасайды, қиялына қанат бітіріп, әр түрлі елестер туғызады, музыкалық есту
қабілетін дамытады, сөйтіп бейнеленген образдар оның жүрегі мен зердесінде
мәңгі сақталып қалады.
Сондай-ақ ертегілерде күлдіргі әңгімелер, өтірік өлеңдер көптен
кездеседі. (Тазшаның өтірік өлеңдері, Қанбақ шал, Тоңқылдақ, бір
шіңкілдек, Суайттың өтірік өлеңдері, Қу Тазша, Құмырысқаға қой
бақтырдым т.б.)
Күлдіргі әңгіменің бір ерекше қасиеті, өзі жан иесінің бәріне мәлім,
бәріне ұғымды көріністерді, жанды-жансыз табиғат көріністерін алады.
Солардың болмас, көнбес қиғаш суретін тындаушының көз алдында өз басынан
ісімен, қатынасымен байланыстарға айтқанда еріксіз өрескел, күлкі күйлер
туады. Ұғымдылығы мен күлкілігі тек қазақ тіршілігінен ғана туған емес, әрі
қазақ, әрі бар адам баласына түгел жетерлік мөлдір, айқындығында. Әдетте
күлдіргі әңгімелерді өтірік өлеңдер жандандыра түседі. Өтірік өлеңдерде
қиялға мейлінше еркіндік берілген. Алайды ол күнделікті тіршіліктен, күн
көру кәсібінен туындап жатады... Өтірік өлеңдердің көркемдік шарты-
өтірікті жорта шындықтай етіп баяндау, қиыспайтынды шебер қиыстыру болып
табылады. Оны Тазшаның хан алдында айтқан мына бір өтірік өлең шумағынан
байқауға болады:
Үш жаста мергеншілік кәсіп қылдым,
Ши оқпен мың құланды атып қырдым.
Ауынан өрмекшінің кілем тоқып,
Ұялмай, жүз тұсақтан сатып тұрдым.
Айдадым жылқы қылып, тоқсан түлкі,
Борсықты ұстап мінсең, аттың мүлкі.
Ішінде топ адамның тулап жығып,
Қалдың-ау, ойбай, қарсақ, жұртқа күлкі!
Тазшаның осылай айтқан әңгімесіне де, өлеңіне де, бастан аяқ, ханның
өзі мойындағындай, рас дегеннен бір ауыз сөз қоспай айтқанын да ханның
мейірі қанып: Адам қай іске бет түзеп ұмтылса, сол істің үдесіне шығады.
Егер осы неше түрлі жақсылық жұмыстарды мойнына артса, оның да үдесіне
шығарына көңілім сенеді. Түбінде мұның қолынан үлкен-үлкен жұмыс келер, -
деп, айтқан уәдесімен қызын беріп, уәзір етіпті. Бұдан халықтың балаға
сенім артқаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-7
1. ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ САБАҒЫН ОҚЫТУ – БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ІСІН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..8-42
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық
және жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның
топтастырылуы ... ... ... ...8-15
1.2. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық
тәрбие жүйесінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..15-33
1.3. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің
сабақтастығы ... ... ... ... ...33-3 8
1.4. Эстетикалық тәрбие қазақ халық ағартушылардың
көзімен ... ... ... ...38-42
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘСЕМДІК САНА-СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ...4 3-70
2.1. Эстетикалық тәрбиені бастауыш сыныптардың оқу үрдісінде
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43-60
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын
пайдалану ... ... ... ... ..60-64
2.3. Тәжірибелі-эксперименттік жұмыстың мазмұны және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 71- 73
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 74-76
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
КІРІСПЕ
Еліміздің ертеңі бүгінгі жастар екені белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ
ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой
алдырып барады.
Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-
ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар
бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін
білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде
сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрмет еш уақытта
болмақ емес.
Бастауыш сыныптың негізгі міндеті – баланың жеке тұлғасын алғашқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы
сатыдағы оқу мен тәрбие оқу қызметі ... өзін өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез-құлық мәдениетіне ... және салауатты өмір салтының
негіздеріне бағдарланады. – ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында (Астана, 2004 ж.)
Жалпы мектептердің жұмысында әдебиеттік оқу сабағын оқыту – білім мен
тәрбие беру ісін жүзеге асырудың ең маңызды құралы болып есептеледі.
Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарын оқытудың ең бірінші
міндеті – балалардың бойында саналы түрде дұрыс және мәнерлеп оқу дағдысын
қалыптастырып, оларды әдеби шығармалармен жұмыс істей білуге үйрету. Мұнда
балалардың кітап оқып үйренуі – ең негізгі мәселе. Сонымен бірге, жалпы
мектептердің оқушыларына эстетикалық және адамгершілік тәрбие беруге
көмектеседі. Тек әдебиеттік оқу сабақтары ғана балаларға туған жер
табиғатының сұлулығын сезіне білуге, өз республикасының бұрынғы және
қазіргі тарихы, әлеуметтік жағдайымен танысуға мол мүмкіндік береді. Тәрбие
өрісінің әсері, балалардың шығарманы эмоциялық ішкі жан дүниесімен сезінуі
мұғалімнің өз басынан өткендей етіп түсіндіру, жеткізе білуіне байланысты.
Сыныпта оқылатын әдебиеттік оқу сабағының негізгі міндеті – таным мен
тәжірибені ажыратпай, бір үрдіс ретінде қарай отырып, мектеп оқушыларының
қоғам туралы пікірін саналы түрде қалыптастырып, әдеби көркем
шығармаларымен танысып және ғылыми көпшілік мақалаларды оқып, талдай білуге
үйрету болып табылады.
Эстетикалық тәрбие – бұл өнер шығармалары және шынайы құбылыстарды
эстетикалық түйсіну қабілетінің, сонымен бірге өмір жолындағы өз
шығармашылық қабілетін арттырудың мақсат-бағдары, даму жолы.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты – оқушының бойында көркем-эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты түрде сіңіре білу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
• Әдеби шығармалар, өнер құралдары арқылы көркем шығармашылық
сезімін, талғамын дамыту.
• Эстетикалық құралдарды: өнер, әдебиеттерді қолдана білу дағдысын
қалыптастыру.
• Эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
• Оқушыларды әсемдікті көре біліп, сезінуге тәрбиелеу.
Зерттеу өзектілігі: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық
қызығушылығын қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрлары таптырмайтын тәрбие
құралы. Сондықтан оқытудың нәтижесінде табиғаттың, еңбектің сұлулығын және
адам іс-әрекетінің әдемілігін бағалай білуді үйрету мақсатында халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін қолдана алудың әдіс-тәсілдерін анықтау керектігі бұл
жұмыстың ең маңыздысы, өзектілігі болып табылады.
Зерттеу мәселесі: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын
қалыптастыруда қазақ фольклоры жанрларын пайдалану – педагогикалық мәселе
ретінде зерттеуді қажет етеді. Ш.Уәлихановтың тарихи-этнографиялық
зерттеулерінде халық өнері жайлы аса құнды материалдар бар. А. Құнанбаев,
Ы. Алтынсарин еңбектерінің эстетикалық тәрбие беру мәселерін зерттеуде алар
орны ерекше. Абай қара сөздерінде баланың эстетикалық сезімін, сұлулыққа,
әдемілікке тәрбиелеу қажеттігін баса айтқан.
Бүгінде эстетикалық тәрбие беру мәселесімен Б. Әлмұхамбетов,
К.Болатбаев, Р. Камалов, Т.Левченко т.б. ғалымдар айналасуда. Соның өзінде
де эстетикалық тәрбиені бастауыш мектепте кеңінен пайдалануды әлі де терең
зерттеу қажет.
Зерттеу тақырыбы: Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз үлгілерін
қолдану арқылы эстетикалық көзқарастарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық түйсіну
қабілеттерін дамытуда халық ауыз әдебиет үлгілерін қолданудың өзектілігін
негіздеу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарының оқытылу
үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу сабақтарындағы
эстетикалық тәрбие мен халық ауыз әдебиетінің сабақтастығы.
Зертеудің ғылыми болжамы: Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халық
ауыз әдебиеті үлгілерін жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-
ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбын ашуға ғылыми – педагогикалық еңбектерді жүйелеу,
талдау.
2. Эстетикалық тәрбие саласының теориялық-әдіснамалық негіздерін
сипаттау.
3. Бастауыш сыныпта халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы эстетикалық
тәрбие берудің жолдарын айқындау.
4. Эстетикалық тәрбие мен халық дәстүрінің сабақтастығын дәлелдеу.
5. Бастауыш сыныпта көркемдік – эстетикалық тәрбиелеудің арнайы іс-
шараларын сипаттау.
Зерттеу әдіснамасы: Қазақ ағартушылары – Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай
Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың эстетикалық тәрбие саласында арнайы
еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі. Алайда, олар өздерінің саяси-
қоғамдық, ғылыми және әдеби еңбектерінде қазақ халқының эстетикалық
мәдениетінің, өнерінің даму барысына аса көңіл бөлді. Халық шығармашылығын
жинап зерттеу арқылы қазақтардың эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа
деген эстетикалық көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты
көптеген құнды пікірлер айтты.
Зерттеу әдістері: байқау, әңгімелесу, талдау, шығармашылық жұмыстарға
талдау, салыстырма әдісі, озат тәжірибені зерттеу т.б.
Зерттеуде сүйенген әдіснамалық-тарихи тұжырымдамалар – мәдениеттілігі,
этномәдени, ұлттық тәрбие негіздері, халық ауыз әдебиет үлгілері, озат
педагогикалық тәжірибе т.б.
Зерттеудің теориялық мағынасы: эстетикалық тәрбие халық
педагогикасындағы әсемдік тәрбиесімен ұштастыра көрсетіліп және халық ауыз
үлгілері арқылы берілетін эстетикалық тәрбиенің негізгі категорияларына
анықтама айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: бастауыш мектепте халық ауыз үлгілерін
оқу сабақтарында қолдану арқылы эстетикалық тәрбиелеудің жолдары жүйелі
түрде сипатталды. Әдебиеттік оқу сабақтарының тәжірибелік ықпалы
көрсетілді. Бұл жұмысты бастауыш сынып мұғалімдері оқу сабақтарын
түрлендіріп өткізуде кеңінен қолдануларына болады.
Зерттеу базасы: Қостанай облысы, Амангелді орта мектебінің бастауыш
сыныптары. Зерттеуге қатысқан оқушылар саны – 45. Оның ішінде 3а-сынып –
21 оқушы, 3ә- сынып – 24 оқушы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, тараулар (2), қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымша.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘСЕМДІК САНА-СЕЗІМІН
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Ауыз әдебиеті туралы түсінік. Қазақ ауыз әдебиетінің тақырыптық және
жанрлық жағынан көп түрлілігі, оның топтастырылуы
Ауыз әдебиеті – халқымыздың аса мол мұрасы, нелер бейнелі сөз
маржандары осы ауыз әдебиетінде. Ауыз әдебиетінен сусындамаған, нәр алмаған
бірде-бір шынайы суреткер болған емес. Ауыз әдебиеті – олардың құнарлы
топырағы.
Атынан көрінгендей, ол ауызша шығарылып, ауызша айтылған.
Фольклор – синтетикалық өнер түрі. Онда өнердің әр түрі – сөз, музыка,
хореография және театр өнерлері шоғырланған. Ал мектепте фольклор тек сөз
өнері тарихы ретінде өтіледі.
Фольклор — ағылшын сөзі, дәлме-дәл аударғанда, халық шығармасы,
халықтың ауызша шығарған көркем сөздері деген мағынаны береді. Фольклор
барлық халықта бар. Қай елдің болсын жазба әдебиетінен фольклоры бұрын
туған. Халық ішінен шыққан талант, көркем сөздің ұсталары өз еңбектерін
ауызша айтып, артына сөз қалдырды. Оны кейінгі ұрпақтар бірінен-бірі жаттап
алып, біздің дәуірімізге жеткізді.
Ауыз әдебиеті – талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары,
ертекшілері оны сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап,
ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген.
Адамзат өзінің сонау бала кезінде, табиғаттың жұмбақ, тұңғиық сырына
ойы жете алмаған кезінде сол табиғаттың сиқырлы алуан жұмбақтарын шешсем,
оны өз игілігіме жаратсам, бағындырсам деген арманын өзінің ауыз
әдебиетінде бейнелеген. Адамның табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы
да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық
өмірдің ілгерілеуіне, адамның ой-санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың
сырына терең бойлауына байланысты ауыз әдебиеті де мазмұны, формасы жағынан
байып, дамып отырған.
Басқа ел тәрізді, қазақ халқының да ауыз әдебиеті – ескі заманнан келе
жатқан мұра. Құламерген, Ер Төстік тәрізді ертегілер – бұдан әлденеше
ғасыр бұрынғы өмірдің туындысы.
Халық қай кезде болса да жақсы өмірді келешектен күтті және келешекке
нық сенді. Бұл сенім көркем шығармалардан да берік орын алды. Халық
өздерінің ауыр тұрмысын жеңілдетуді көздеді. Соған сәйкес Ыста тас,
Ұшқыш кілем т. б. тамаша қиял ертегілерін туғызды.
Халық ауыз әдебиеті әр салада, әр түрлі жанрда дамыған. Тұрмыс-салт
жырларынан бастап, эпостық жырларға дейінгі бай мұра халық ауыз әдебиетінің
жанрлық өрісін танытады.
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а) тұрмыс-салт жырлары, ә) мақал-мәтелдер, жұмбақтар; б) ертегілер; в)
эпостық жырлар; г) лиро-эпостық жырлар; д) айтыс өлеңдер; ж) тарихи жырлар,
шешендік сөздер т. б.
Біз қазақ халқы ауыз әдебиетінің әр кезеңде, түрлі жанрда дамығанын
айқын көреміз. Халық ең асыл өнері – бай ауыз әдебиеті арқылы өзінің
тарихын, халықтың рухын бейнелеген. Халықтың бүкіл тіршілігі өлең-жыр-ларға
арқау болған. Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің алғаш құлағына шалынары да
– ән-өлең сазы. Ойын – қызық, той-думаны өлеңмен, әнмен өтеді. Жер қойнына
да адамды өлеңмен шығарып салады. Ұлы Абайдың: Туғанда дүние есігін ашады
өлең, өлеңмен жер қойнауына кірер денең, - деуі де сондықтан. Демек, ең
асыл мұрасы өлең-жыр болған қазақ халқы бүкіл өмір кезеңдерін сол
жырларында әр түрлі жанрда өрнектеп бейнелеген.
Ауыз әдебиетінде кездесетін бір не екі шумақ өлеңдер мен әнге салып
айтылатын өлеңдерден бастап, кейбір көңіл күйді білдіретін ұзақ жырларға
дейін лирикалық жанрға жатады. Ал ертегі, аңыз әңгіме, батырлар жыры —
эпостық жанрға жатады.
Ауыз әдебиеті болсын, жазба әдебиет болсын екеуі де көркем туынды.
Олардан көркем шығармаларға тән барлық қасиет-сапаларды көреміз. Солай бола
тұрса да, ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке қарағанда, өзіне тән
айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар неде? Ең алдымен, ауыз әдебиеті —
ұжымдық шығармашылық. Ауыз әдебиеті шығармаларының белгілі бір авторы жоқ.
Бір заманда, демек, әуел баста оны жеке адамдар шы-ғарған. Жазу-сызу
болмағандықтан, алғашқы шығарушылар ұмытылып қала берген. Кейінгі айтушылар
оған түрлі өңдеулер енгізіп, өз тұсынан өзгертулер жасап, жаңартып
отырған.
Ауыз әдебиеті ауызша шығарылып, ауызша айту арқылы таралатын
болғандықтан, үнемі шығармашылық өзгеріске ұшырап отырады. Осыған
байланысты олардың әр түрлі нұсқалары — варианттары болады. Мысалы, Қозы
Көрпеш — Баян сұлу жырының 15 шақты, сол сияқты Қобыланды батыр жырының
да бірнеше нұсқалары бар. Нұсқалық – ауыз әдебиеті шығармаларының бәріне
тән. Олай болса, ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен екінші айырмашылығы оның
әр түрлі нұсқасының болуында екен.
Үшінші айырмашылығы — ауыз әдебиеті шығармаларында лексикалық,
синтаксистік қайталаулар жиі ұшырайды. Қалыптасқан дағдылы сөздер мен
сөйлемдер, тұрақты ұйқастар жиі қолданылады. Сол сияқты ертегілердің көбі
Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі жүні бөрте екен, Қырғауылы қызыл екен, Құйрық
жүні ұзын екен деген жолдармен басталады. Батырлар жырының бастауында да
бұл сияқты қайталаулар ұшырайды.
Халық ауыз әдебиетінің жанрлық, тілдік ерекшеліктері, поэтикалық
дәстүрі оның осы айырмашылықтарына байланысты.
а) Тұрмыс-салт жырлары:
Тұрмыс-салт жырларында өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, негізгі шаруашылық
кәсібі, түрлі әдет-ғұрпы, салт-санасы кең суреттеледі.
Тұрмыс-салт жырларының басты түрлері:
1. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырлар.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған өлең-жырларға
жататындар: төрт түлік мал және басқа жануарлар туралы, аңшылық туралы
өлеңдер және наурыз жыры.
2. Әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар.
Әдет-ғұрыпқа, салтқа байланысты туған өлең-жырларға жататындар: той
бастар, жар-жар, сыңсу, бет ашар, қоштасу, көңіл айту, естірту, жоқтау.
ә) Мақал мен мәтел:
Мақал-мәтелдер — ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік
тіршілігі ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен
ерекшеленеді, Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен
түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады.
Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік
танытқан. Көп сөз — көмір, аз сөз — алтын дегендей мақал-мәтелдің өн
бойынан поэзияға тән үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда
басы артық бір бөгде сөз жоқ. Барлығы өз орнында. Мақал-мәтелде бәрі
екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой-өрнек ажыраспас туыстық тапқан.
Мысалы, Қой шелді болмай, төлді болмайды. Осындағы сездердің бірін де
өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді ойымен де, үйлесімімен де іштей
үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы, семіз деген баламаны алсақ, мақал
бүкіл шырай-көркінен, мән-мағынасынан айрылады, мақалдық қасиеті
жұтаңдайды. Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте алмайсың. Олар осы
бітімінде ғана үлкен ой жүгіне ие.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды.
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне туыс болғанмен, екеуінің
өзара айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылықтар мақал мен мәтелдің ойды
түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады. Мысалы, Тоқпағы күшті
болса, киіз қазық жерге кірер деген мақалды алсақ, бұл екі жай сөйлемнен
тұрады. Мұнан мақалдар көбіне екі бөлімді болатынын білеміз. Оның үстіне
мақалдарда ой тиянақты. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде
келеді. Киіз қазықтың жерге кіруі тоқпағының күшті болуына байланысты.
Мезгілі жетсе, мұз да ерір деген мақалдан да осыны айқын байқауға болады.
Мақалда бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстыру
арқылы ой-пікірді айқындай түсу тәсілі басым келеді. Мақал шендестіруге
құрылады. Мысалы, Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді, Ер
жігіттің екі сөйлегені — өлгені, еменнің иілгені — сынғаны. Осы
келтірілген мақалдардың өзінен өмір құбылыстары типтендіріліп, дәлелдеу мен
қорытынды пікір бірдей жүріп отыратындығын байқаймыз.
Ал м ә т е л құрылысы ойды түйіндеу жағынан мақалдан өзгешерек. Әлін
білмеген әлек, Көппен көрген ұлы той деген мәтелде тұспал ғана бар,
мағына ашық емес, қорытынды пікір жоқ. Осы бейнелі сөз айшығы арқылы
берілген ойды тындаушы өзі топшылайды, мәтелде дәлелдеу де, тиянақты
тұжырым да болмайды.
Мақал мен мәтел осы жоғары белгілермен бір-бірінен айрылады.
Жұмбақтар. Жұмбақ — бұл да ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көне
түрі. Ол халықтың табиғат құбылыстарының, өзін қоршаған дүниенің сырын
танып білуге талпынған ойынан туған. Жұмбақ адам баласының ой-өрісі, дүние
тануы кеңейген сайын, халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп-тіршілігінің
өзгеріп отыруына байланысты мазмұны, тақырыбы жағынан үнемі жаңарып, байып
отырады. Оның тақырыбы сан алуан. Сол тақырыптарына, мазмұнына қарай
жұмбақтардың туған кезеңдерін шамалауға болады. Мысалы, қалам, сия, хат,
кітап, телефон, ұшақ сияқты өнер-білімге, техника жаңалықтарына байланысты
жұмбақтар бертінгі дәуірдің туындылары екені аян.
б) Ертегілер:
Негізгі түрлері: а) қиял-ғажайып ертегілері; ә) хайуанат жайындағы
ертегілер; б) салт ертегілер.
Ертегілердегі оқиға. Ерлік, батырлық, шыншылдық, адалдық, сұлулық,
тапқырлық – ертегілердегі жағымды кейіпкердің негізгі сипаты мен қасиеті
екендігі.
Ертегі – ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер — бірнеше
ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын,
нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек, ертегілерді аттап
өтуге болмайды. Өйткені ертегі, әңгімелер – өткендегі өмірдің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қамтыған ауыз әдебиетінің ең
көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады.
в) Аңыз әңгімелер:
Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір алуан саласы — аңыз. Аңыз негізінде
әңгіме түрінде болады. Кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін.
Аңыз белгілі бір адамның атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Аңыздың
тарихи адамға қатысын да айтуға болады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық оқиға
мен қиял-ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Бұл жағынан алғанда аңыз бен
ертегінің арасы жақын. Негізгі айырмасы — аңыз әңгіме көбінесе тарихта
болған адам төңірегіне құрылады.
Аңыз әңгімелерге қиял элементі көп араласса да, әлгі аңызға айналған
адамның өзі қарапайым адамның қатарында қала береді. Аңыздың тақырыбы,
мазмұны, сюжеті әр алуан болып келеді және әр кезеңде өмір сүрген адамдарға
байланысты аңыздар туа береді.
Қазақ аңыздарының көп тарағандары мыналар: Асан-қайғы, Жиренше, Қорқыт,
Алдар көсе. Әр дәуірге сай басқа да аңыздарды көп кездестіруге болады.
г) Батырлар жыры:
Қазақ ауыз әдебиетінің аса бай мұрасы – батырлық жырлар. Ол жырларды
жыраулар шығарған, оларды жыраулар мен жыршылар домбыраға қосып, өз
әуендерімен айтады.
Батырлық жырларда ел қорғау, басшыларға қарсы күрес кезінде көрсеткен
батырлардың ерліктері жырланады, батырлардың отбасына, еліне, Отанына деген
сүйіспеншілігі – шынайы патриоттығы дәлелденеді, көбінесе бірегей ұлға зар
болған қарт ата-аналардың арман-тілегі орындалады (Алпамыс, Қобыланды,
т.б.).
Батырлық жырлардағы оқиға жүйесі сенімді, нанымды, қызықты құрылады да,
онда, көбіне, тарихи деректер мен қиял-ғажайып оқиға суреттері аралас
баяндалады, іс-қимыл, ерлік жүйелі дамып, кейіпкерлердің бейнелері мен
мінез-құлықтары әсерлі суреттеледі.
Батырлық жырлар көбіне 7-8 буынды жыр тармақтарымен жырланады, кейде 11
буынды қара өлең ұйқасымен де жырланады. Жырда әсірелеу, суреттеу басым
болады, жыр желдірме екпінімен жеңіл айтылады.
Негізгі батырлық жырлар қазіргі кезде дыбыс жазуына түсірілген,
баспадан том-том кітап болып басылып шықты. Дегенмен, әлі де толық
зерттелмеген (Мысалы, Қырымның қырық батыры), баспа бетіне жарияланбаған
жырлар да бар.
Соңғы уақытта шығарылған батырлық жырлардың көркемдік дәрежесі жоғары,
авторлары белгілі (Н.Байғанин Ер туралы жыр, Ж.Жабаев Өтеген батыр,
Қ.Аманжолов Мәншүк, т.б.).
ғ) Лиро-эпостық жырлар:
Батырлар жырының (эпос) тақырыбы ерлік, ел қорғау, өз отаны, өз елі
үшін сыртқы жаумен күресіп, кек алу болса, лиро-эпос жырларының негізгі
тақырыбы — бас бостандығы, сүйіспеншілік. Қаһармандардың басында кездесетін
әр түрлі қиыншылықтар сол сүю, махаббат мәселесінің айналасынан ұзап
кетпейді. Шығармада кездесетін зарлы мұң, аянышты көріністер бір-бірін
сүйген, бас азаттығын арман еткен жастың маңына жинақталады.
Батырлар жырларымен салыстырғанда, сүйіспеншілік, махаббат
тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, адамның ішкі
сезім дүниесі көбірек баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуының өзі де
кездейсоқ емес. Кең мағынасында бұл — лирика мен эпикалық тектер
элементтерін бірдей қамтитын шығарма деген сөз. Қазақтың Қозы Көрпеш —
Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман — Шолпан, Күлше қыз, Мақпал мен Сегіз,
— бәрі де лиро-эпос жырларына жатады.
Халықтың тұрмыс-салты лиро-эпостарда үлкен шеберлікпен суреттелетінін
жоғарғы аталған жырлардың бәрінен де аңғарамыз.
д) Айтыс өлеңдер:
Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа
халықта арабтың бәдәуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің
бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.
Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да
айрықша орын алады. Тек қазақ қана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс
өзінің жанрлық қасиетін, түрін тек қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып
отыр.
Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:
1. Бәдік айтысы. 2. Жануарлар мен адамдар айтысы. 3. Өлі мен тірінің
айтысы. 4. Жұмбақ айтысы. 5. Салт айтысы – қыз бен жігіттің айтысы. 6. Осы
күнгі айтыстар.
1.2. Қазақ халықының ауызекі шығармашылығын балалардың эстетикалық тәрбие
жүйесінде қолдану
Халықтың ауызекі шығармашалығы мен қолданбалы өнері айрықша рөл атқарады.
Олар халықтық педагогикада балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмайтын
құралы, әдіснамасы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды,
құнды адамгершілік қасиеттерін (қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік,
инабаттылық, бауырмалдық, туыстық, достық сезім, туған жерге, елге
сүйіспеншілігін, ұлттық намыс, ата-баба дәстүріне сыйластық көзқарас,
ұлттық өнерді құрметтеу, сақтау, отансүйгіштік, интернационалдық көзқарас
т.б.), психологиялық-эмоционалдық қасиеттерін (болмастағы қунышты
сүйіспеншелек сезімімен қабылдау, байыптау елестету, есте сақтау, ойлау
т.б.), эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін (өнердегі, табиғаттағы
әдемілікті, әсемдікті, сұлулықты талғаммен, сүйіспеншілік сезімімен
қабылдау, ләззат алу, әсерлену, эстетикалық тұрғында баға беру т.б.)
қалыптастырады. Олардың маңыздылығы бүгінгі күнде тіпті артып отыр.
Ұсынылып отырған еңбекте халықтың ауызекі шығармашылығы поэтикалық және
музыкалық деп шартты түрде қарастырылады. Бұлай саралау олардың эстетикалық
тәрбиедегі мүмкіндектерін жан-жақты ашып көрсетуге жәрдемдеседі. Енді
солардың мазмұнына тоқталайық.
Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгілерінің бірі – ойындар,
ойын өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қыры, тұрмыс тіршілігі, еңбегі,
дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен
жігерлілікке құлшынысы және т.б. ойын арқылы көрсетіледі.
Қазақ балаларының ойын-сауықтары күнделікті көшпенді-малшы отбасының
еңбек, тіршілігімен байланысты болды. Мұның бәрі халық өлеңдерінде,
аңыздарында, би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Оның үстіне
балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түрінде ғана
емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген. Мысалы, Асау мәстек
атты балалар ойынында жүргізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады.
Ер екеніңді білейін, Құламасаң
теңкейіп,
Ешкі сатып берейін, Ерлігіңе сенейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойыншы:
Асау мәстек бұл болса,
Үйретейін, көріңіз,
Маған таяқ беріңіз!
- деп, ортаға шығарады да жүргізушіден алған таяққа сүйеніп тұрып,
көрпеше немес киіз оралған қыл арқанға малдас құрып отырып алып тепе-
теңдігін жоғалтпай, жерден тақия алуы тиіс. Оны орындай алмаса, ойын
аяқталысымен айыбына ән шырқайды, күй шертеді, не жыр оқып, ертегі
айтады. Бұл ойын ептілікті, шапшаңдықты, машықтануды, табандылықты және ат
үстінде өнер көрсетуге қажетті басқа да қасиеттерді қалыптастырады. Өз
құрбы-құрдастарының арасында баланың музыкалық-әншілік қабілеттерін
дамытуға жәрдемдеседі.
Байқап қарасақ, балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге
тәрбиелейтін өзінше бір сабақ іспеттес. Бұл тұрғыдан алғанда Қалай айтуды
білемін атты ойын қызықты. Ол шағын төрт әннен тұрады (сұрақтары: Кім
қалай дауыстай біледі? Малды төлін емізуіне шақыру; Малды суға шақыру;
Малдың төлін былай атайды.)
Ойын барысында ойынға қатысушылардың әрбірі жүргізушінің сұрақтарына
жауап бере отырып, жан-жануарлардың мінез-құлқын, олардың сыртқы көрінісін,
олар шығаратын дыбысты айнытпай салып беруі тиіс. Ал мұның өзі
байқампаздықты, тапқырлықты, табиғат құбылыстарынан хабардар болуды талап
етеді. Ойын аздап театрландырылған ойын-сауық түрінде өтеді, мұнда ән-жыр
айта білу, көрген білгенін есте сақтай білу қабілетіне мән берілді.
Аңдардың айтысы атты ойында қатысушылар жүргізушінің талабына сай
(белгілі бір сарынға) әндер орындап, онда аңдардың дауыстарын, қылықтарын
бейнелеп, олардың өзіне тән ерекшеліктерін сипаттап көрсетеді. Мұның өзі
хайуанаттар әлемі жөнінде нақты ұғымды, музыкалық және әртістік қабілетті,
жеке және топтасып ән айта білу дағдысын жетілдіреді.
Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік маңызы бар. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым-
қатынасын бақылап ерік-жігерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы: Қоғи
көк ойынында қаздар тек кемпірдің: Олай болса, сендердің біріңді алып
қаламын деген сөзінен соң-ақ тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі керек.
Ойын шапшаңдықты, ептілікті, тиянақтылықты, тез бағдар табуды, ұжымдық
ұйымшылдық көрсетуді, бір-біріне көмектесуді, жауапкершілікті, батыл
қимылды талап етеді. Бұл ойындағы ерекшелік – билеп жүріп хормен өлең
айтуда өзара үйлесімділік байқалады. Хормен ән айтып, би қимылын жасаған
кеудедегі қоңырау әшекейлер өзара үндесіп жатады. Яғни, әуен саздары мен
қоңырау сылдыры ойнаушылардың қимылдарына сүйемелдеушілік қызметін атқарып
тұрғандай болады, өйткені ойындағы қимылдар жай қимыл емес, әуеннің
ырғағына байланысты жасалатын қимылдар (қолмен бірқалыпты, байсалды
қимылдар жасалады, иықтарымен ойнайды).
Мұндай ойындар халықтық педагогикада өте көп және мазмұндары да,
бағыттары да бірін-бірі қайталамайтындай сан-алуан, әрі қызғылықты. Олар,
Алақан соқпақ, Тақия тастамақ, Тартыс, Айгөлек т.б. Қай ойынды
алмайық, бәрінде де би элементтері кездеседі, ән, күй, тақпақ, мәнерлі
қимыл мен ыммен жасалатын көріністер т.б. бір-бірімен алмасып жатады.
Бұлардың бәрі нақтылы белгілінген жағдайға қарай актерлік үлгіде, сахналық
үзінді түрінде орындалады. Ойын барысында қатысушылар өздерін күнделікті
тіршілік жағдайында сезінбейді, керісінше, мүлде бөлек ортада сезім,
поэзия, өнер әлемінде сезінеді. Олар ойнаған рөлдерінен эстетикалық ләззат
алуға талпынады. Ойын барысында қатысушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар
қойылады: қалай отыру, өзін дұрыс ұстау, қандай мөлшерде бір-бірімен
сөйлесу қажет т.б. Осы айтылғандардың бәрінен қазақ ойындары драма және
театрдың әрқилы элементтерімен аса толықтырылған деп қорытынды жасауға
болады. Сонымен бірге осы ойындардың кең тұрғыда таралуы, ондағы
қатысушылар мен көріп тамашалаушылар санының артуы – мұның бәрі болашақ ұлт
театр мәдениетінің қалыптасуына ықпалын тигізген негіздердің бірі болды.
Халық ойындарында қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсеке жарыстар көптеп
кездеседі: қимылдар нақты және бейнелі, балалардың сүйетін, қызығатын
санамақ, қаламақ, жаңылтпаш, жұмбақ, күлдіргі ойындарымен, тосыннан туған
қызықты кезеңдерімен жиі сүйемелденіп отырады. Олар қайталанбайтын. Құнды
ойын фольклорын сақтайды.
Мысалы, атақты орыс фольклоршысы Г.А.Виноградовтың айтуынша, бастама-ойын
прелюдиясы болып саналады, ойынға қатысушыларды тез ұйымдастыруға, олардың
жүргізушіні әділ таңдай білуіне, ережені қолма-қол бұлжытпай тиянақты
орындауына мүмкіндік туғызады. Бұдан ойынның алдында болып өткен
ырғақтылық, әуенділік немесе санамақтарға тән етіп мәнерлеп айтып беру
ықпалын тигізеді:
Қуыр, қуыр, қуырмаш, Сен, тұр – қойыңа бар!
Тауықтарға тары шаш! Сен, тұр – қозыңа бар!
Бас бармақ, Сен, тұр – жылқыңа бар!
Балалы үйрек, Сен, тұр – сиырыңа бар!
Ортан терек, Сен, тұр – түйеңе бар!
Шылдыр шүмек, ...Ал сен алаңдамай.
Кішкене бөбек. Қазан түбін жалап,
Үйде жат.
Мына жерде құрт бар,
Мына жерде май бар,..
Мына жерде қатық бар...
Қытық, қытық.
Санамақтан басқа қаламақ ойындары бар, олар да көңіл-күйге тез әсер етіп,
балалардың есту қабілеттерін, эстетикалық талғамын дамытады, ойын
процесінің барысымен еліктіреді. Олар балалардың екі командаға бөлінуіне
қажеттілік туғанда пайдаланылады. Мысалы, ойынға қатысушылар санамақ арқылы
екі жүргізушіні таңдайды, содан соң екі-екіден жұпталып өздеріне ат қояды.
Сол жасынан ат бойынша жетекшілерден алмакезек кімді қалайтынын сұрайды.
Мысалы, ойнаушылар: Аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе? -
деп сұрайды. Жүргізушінің бірі: Судағы құндыз, - деп жауап берсе, Құндыз-
бала сұраған жаққа шығады. Осылайша ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді.
Қойылатын аттар ойнаушылардың тілегіне байланысты:
Алтын асық керек пе, Түйенің ботасы керек
пе,
Күміс қасық керек пе? Жердің жотасы керек пе?
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, сөз тіркесіне,
ұйқастығына дағдыландырады.
Соқыр теке ойынында жүргізуші ойынға қатысушылардың әрқайсысына мал
атын қойып шығады. Ең соңғы аталған бала Тентек теке болады:
Бұзау, бота, құлыншақ,
Тоқты, серке, тай торпақ,
Тана, тайлақ, құнан, дөнен, бесті бар.
Малдың жасын айыра біл, естіп ал,
Бұқа, бура, айғыр, қошқар, теке бар.
Сүзегенсің, тентек теке, жеке қал,
Көзін байла, теке-теке бақ-бақ.
Соқыр теке қайдан бізді таппақ.
Ойын сызылған шеңбердің ішінде ойналады. Жүргізуші Тентек текені ортаға
шығарып, көзін таңа бастағанда Тентек теке былай деп өлеңдетеді:
Қараңғыда көзім жоқ, Маған жақын
келіңдер,
Тиіп кетсем сөзім жоқ, Бір қыз ұстап
беріңдер!
Көзі байланған Соқыр текені айнала қоршағандар мазақтап:
Соқыр, соқыр соқырақ, Тотияйын салайын.
Оң көзінде топырақ, Ал ұстап көр,
батырым,
Топырағын алайын, Міне келе
жатырмын! –
деп өлеңді айтып болысымен әр жаққа қашады, ал Соқыр теке олардың бірін
ұстауға тырысады. Ұстаған баласы оның орныны тұрады. Сөйтіп ойын жалғаса
береді.
Осы нақты санамақтар, әуезді, қызықты орындалатып әуендер, тіпті
адамдардың өзара қарым-қатынасында кездесетін қызықты әңгімелері жылдам,
берік есте сақталады және оны балалар өздерінің күнделікті ойындарында
сүйіспеншілікпен қайталайды.
Балалар ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі – жаңылтпаш. Ол бала
тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солай, мағынасыз айтыла салған
сөз емес, керісінше, ол белгілі бір желі құрылады, дүниетанымдық, тәрбиелік
мәні бар. Жаңылтпаш балаға жастайынан ана тілінің бай қорын игеруге, таза,
майда, анық, әуенді, көркем сөйлесуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге
тәрбиелейді. Балалардың көбіне тілі келмейтіні, дұрыс айта алмайтыны – р
дыбысы. Содан болар р дыбысына арналған жаңылтпаш сөздері өте көп.
Мысалы:
Торта-қойдым, Орта қойдым,
Орта қойдым, Жорта қойдым.
Жаңылтпаштарды балаларға жылдам айтқызғанда р-дың орнына И дыбысын
айтып Тойта, Ойта деп жібереді. Ал бұл жаңылтпаштар балаға р дыбысын
дұрыс айттыруға, ойын бұрмаламай айқын, дәл сөйлеуге жаттықтырады.
Әдетте жаңылтпаш сөздері бір-екі немесе бірнеше сөйлемнен құралады.
Олардың қайсысында болмасын баланы көркем сөзге әуестендіру, соған баланы
еліктіру арқылы жаттығу жұмысын жүргізу үшін қолданылған шеберлік бар. Оған
дәлел мына жаңылтпаштар:
Мынау арал қай арал? Тарғыл иттің құйрығы
Қайың менен тал арал, Талға оралар, Таға оралар,
Талға қарға ұялар,
немесе
Сүт бетінде май қаймақ.
Ол қай қаймақ?
Балдан тәтті бал май қаймақ.
Олар баланы дұрыс сөйлеуге үйретумен бірге, оларды айналасындағы әсем
көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлілігіне көңіл аударуды
талап етеді.
Жаңылтпаш сөздері ұйқасты, қызықты және күлдіргі болып келеді. Балалардың
жаттап алуына, есте сақтауына оңай да жеңіл. Оны ойын әдісі ретінде
пайдалануы да осыдан болар.
Қазақтың халықтық педагогикасында балалар ойындарымен бірге жастардың
ойындары да көптеп кездеседі. Солардың ішінде жастарға өте ұнайтыны – назды
күлкісі, әзіл-қалжыңы, айтыс-тартысы өзара жеңіл қағытпалары, ән-күйлері
мол Алтыбақан ойыны. Мұнда музыкалық шығармалардың мазмұны қазақтардың
жас кезеңдеріне байланысты күрделене түскен. Мәселен, жеке дауысты немесе
бірігіп (хормен) ән айту, болмаса аяқ астынан суырып салып айту біраз
шеберлікті талап етеді. Жаңа әндер мен күйлер орындалады.
Тағы бір ерекшелік, ойынға қатысушылар театрға келгендей ерекше жасанып,
сәнді киініп, әшекейлерін тағып келеді. Бұдан жастардың эстетикалық
талғамының жетілгенін, халықтың өнерін, музыкалық мәдениетін жақсы
меңгергенін, әсемдікке қозқарасын байқауға болады.
Халық балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесін қалыптастыруға ауыз
әдебиетінің елеулі туындысының бірі – жұмбаққа мән берген. Жұмбақ қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен
айтылады. Мысалы: Жабық астында жарты күлше (ай), Отқа жанбас, суға
батпас (мұз) т.б. Жұмбақтар шешендік сөздермен де, мақал-мәтелдермен де
жанасымды. Қазақ әдебиетінде ақындардың ауызша, жазбаша, жұмбақ айтыстары
көп кездеседі (Жігіттер мен қыздардың жұмбақ айтысы, Сапарғали мен
Нұржанның айтысы т.б.)
...Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан
атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын,
жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған - деп М.Әуезов бекер айтпаған.
Бұл пікірдің тарихи ақиқаттың қорытындысынан туындағаны белгілі. Мысалы,
ерте заманда күйеу таңдаған қыздар жігіттің ақыл-ойын, өнерін, адамгершілік
қасиеттерін байқау үшін, оларға жұмбақтар шештірген.
Жұмбақтар ақындар айтысында да кең қолданылған. Сөйтіп айтыса ақындар бір-
бірінің ақындық, әншілік, домбырашылық өнерін ғана байқап қоймай, білім
саласында (жұмбақ арқылы) сынасқан. Байқап отырсақ, жұмбақтар үлкендерге
де, балаларға да ортақ. Жұмбақтар тақырыптары былай топталады: жаратылыс-
табиғат; адамның анатомиясы және іс-әрекеттері; жан-жануарлар тіршілігі.
Бұлардың бәрі қай адамның болмасын (үлкендер, кішілер) ой-өрісін, білім
қорын кеңейтуге, дүниетанымдық, эстетикалық көзқарасын, талғамын
қалыптастыруға көмектеседі, тапқырлыққа, өз бетімен ізденушілікке баулиды,
жұмбақтағы ұйқас ырғақтарды дұрыс қабылдап, түсіне білуге дағдыландырады.
Мысалы:
Көріп едім үлкен дарияны,
Барша қыз мекен етіп жатыр оны.
Ішінде ерлі-зайып екі аққу бар.
Жарықтай, жеті сары бас балалары.
Әдетте, қазақтар әсемдік-сұлулықты күнделікті өмірден, табиғат
көріністерінен, адамнан көре білген және оны теңестірмелі түрде берген.
Мұнадағы дария дегені – аспан, өйткені, біріншіден, екеуі де көгілдір,
мөлдір, тұңғиық, екіншіден, көгілдір түс қазақтардың ең ұнататын,
күнделікті тұрмыс-тіршілігінде (үй жиһаздарын әшекейлегенде) кең қолданатын
түсі. Қыздардың керемет көркем нұр сипаты қазақ халқы өте жоғары бағалаған,
оны күнге, айға жұлдыздарға теңеп, ай десе аузы, күн десе көзі бар деп
тамсаған.
Қазақ жұмбақтарындағы суреттеулер бейнелеу тәсілінің молдығын көрсетеді.
Жұмбақтардың әсемдік дүниесі көзге бірден шалынады. Олардың сыртқы құрылысы
ойнақты, тілге жеңіл, оңтайлы рухани қабілеттерін, бәрінен бұрын
эстетикалық сезімін дамытады. Сөйтіп, адамдарға эстетикалық қажеттілік,
яғни шындыққа, жақсылыққа және әділеттілікке ұмтылу сияқты ең биік рухани
қажеттілік пайда болады. Мысалы Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды
(Күннің көзі) деген жұмбақтағы басты мағына күн шапағын жұқа жібек матамен
теңестіру, өрнектелген сандықтың әшекейлігі насихаттау ғана емес, олардың
адам өміріне қажеттілігін түсіндіру болса, Басына үлпілдетіп таққан шашақ,
Бұралып тал шыбықтай тұрған жасап (Қамыс), немесе Қар астында қыстады,
Жасылмен бөркін тыстады (Бәйшешек) деген жұмбақтардың мақсаты балаларды
табиғат маусымдарына кездесетін құбыластарымен таныстыру, олардың әсем,
әдемілігін, түр-түсін тап басып тани білуге, сезімталдықпен қабылдауға
баулу.
Жұмбақтардың қайсы бір түрі болмасын үлкеннің де, кішінің де, жас пен
кәрінің де қиялына қанат бітіріп, әсемдік дүниесіне жетелейді, күнделікті
тұрмыс-қарекеті мен табиғатта кездесетін әдемілікті сүреңсіздіктен айыра
білуге, оны эстетикалық талғаммен қабылдауға үйретеді.
Қазақ халқының эстетикалық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Оларда халқының тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері,
бақыт жолындағы күрес, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-
құлықтары, қазақ халқының ең жақсы қасиеттері – еңбек сүйгіштігі, өз
халқына, Отанға, туып-өскен табиғатқа және т.б. деген сүйіспеншілігі
бейнеленген. Қай халықтың да ертегілері балалардың жас ерекшеліктеріне,
олардың мақсат-мүддесі мен талап-тілектеріне сай құрылып, өзінің
тартымдылығымен, бейнелілігімен және сезімге ықпал етуімен ерекшеленіп
отыратыны аян. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің ертегілер орыстың халықтық
педагогикасының алғашқы және тамаша талпыныстары, сондықтан әлдекім бұл
жағдайда халықтың педагогикалық данышпандығымен бәсекеге түсе алады деп
ойламаймын деуінде терең мән жатыр.
Басқа халықтар сияқты, қазақтың педагогикасында да ертегі жас ұрпаққа
эстетикалық тәрбие беруде орасан зор рөл атқарды және әлі де атқарып отыр.
Қазақ халқының ертегілері өзінің тереңдігі, шындылдығы, тапқыр әжуа-мысқылы
және әлеуметтік мәні жағынан алғанда көрнекті көркем құбылыс болып
табылады. Бағзы замандардан-ақ қазақтар терең де алғыр оймен,
тапқырлығымен, эпикалық дастан мен ертегілерді дәлме-дәл айтып шығуға
мүмкіндік беретін таңқаларлық есте ұстау қабілетімен ерекшеленетінің
көптеген зерттеуші-ғалымдардың атап көрсеткені белгілі. Осы қасиеттер
ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға беріліп отырды.
Қазақ халқының шығармашылығында, әсіресе эпостар мен ертегілерде
жекелеген құбыластар фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен,
шың мәнінде олардың мазмұны объектілі болмастың көрінісі болып табылады.
Ертегілердің жанрлары сан қилы. Атап айтсақ, олар қиял-ғажайып, тұрмыс-
салт, хайуанаттар және сыншыл ертегілері (салт ертегі, күлдіргі ертегі,
аңыз ертегі).
Соның ішінде көпшілік ертегілер балаларды өнерді игеруге, өнер иесі
болуға уағыздайды. Мәселен, Жеті өнерпаз ертегісінде жеті ағайынды жігіт
өздерінің өнермен (үлкені – аспанға ұша білді, екіншісі – мерген, үшіншісі
– суға сүңгігіш, төртіншісі – асқан ұста, бесіншісі – жер астынан жол
салғыш, алтыншысы – жол болжағыш, жетіншісі – аспазшы) ханның ай десе
аузы, күн десе көзі бар сұлу қызы Қаншайымды көктен келген алып қара
құстан аман-есен құтқарып алса, ер Төстік жер асты өнерпаздарының таптырмас
өнерінің көмегімен кездескен киыншылықтың бәрін жеңіп шығарады. Бұдан қазақ
халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын, оларды қадірлей
білуге балаларды жастайынан үйреткенін байқауға болады. Өнер мұратқа
жеткізеді, Өнерлі адам өлмейді, Өнерлінің өмірі ұзақ деп ақыл-кеңес
бергені де белгілі.
Ертегіде суреттелген кейіпкерлердің көркемдік поэтикалық бейнелері,
сондай-ақ адамдардың сұлулық пен нәзіктікке берген жоғары бағалары баланың
әдемілікке деген қызығушылығын арттырудың құралы болды. Ертегіде
адамдардың, әсіресе қыздардың сыртқы сұлулығы, көріктілігі, түр-сипаты,
жүріс-тұрысы ерекше әсерлі суреттеледі. Халық сыртқы сұлулықты адамның ішкі
рухани байлығымен, оның ақыл-ойын моральдік қасиеттермен: ерлігі, батырлық,
батылдық, ер-жүректілігі отансүйгіштік, гуманистік терең сезімімен
үйлесімді болуын талап етті. Оны Күн астындағы Күнекей қыз, Патша мен
бүркіт, Жігіт пен өнерлі қыз, Ермек ертегілерінен айқын аңғарамыз.
Мәселен, Ермек ертегісінде қыздың сұлулығы: ай десе аузы бар, күн десе
көзі бар, белі құмырысқаның беліндей нәп-нәзік, қасы қиылған, аузы
оймақтай, ерні жұп-жұқа, беті қып-қызыл, саусағы тезге салғандай сүп-
сүйрік, орта бойлы деп суреттеумен шектелмейді, оның ақылдылығы,
тапқырлығы, өнерлілігі баяндалады. Халықтың сұлулықты дұрыс түсінуінің
педагогикалық маңызы да міне осында. Адамдарды осы салада суреттеу арқылы
ертекшілер өзінің тыңдаушыларын сұлулықты дұрыс қабылдауға, айналадағы
ортаны эстетикалық және моральдық тұрғында бағалай білуге тәрбиелейді.
Сұлулық жайлы әңгімелегенде Адамның сұлулығы – ісінде деп ескертіп
отыруды да ұмытпаған.
Балардың сұлулықты сезініп, түсініп, оған қызыға білуі олардың өмірді
ерте тануына көмектеседі. Әрине, ертегілерде суреттелген туған жер байлығы,
табиғат сұлулығы, жер бетінің көріністері, ертедегі батырлардың оларға
деген көзқарасы, олардың халық бақыты үшін күресі, киген киімі, пайдаланған
қару-жарағы, сауыт-сайманы, мінген аты, музыкалық аспаптардың әуендері,
балаларға өмірді танып білудің маңызды құралы болды.
Зерттеу жұмысы қазақтың халықтық педагогикасымен эстетикалық тәрбие
саласын жүзеге асыруда қолданылған амал-жолдарын, құралдарын айқындауға
ықпалын тигізді. Олар – музыкалық әуендер, ән сарындары және орындаушылар
(әнші, күйші, биші т.б.), нақтырақ айтқанда бала сезіміне әсер етушілер.
Оларды балалар адамның шеберлігі, ісмерлігі өнердің адам өміріндегі рөлі
туралы айтылған ертегілерден күнделікті естіп отырды. Ертегілерде өнер
адамдары халықтың өте қадірлі, сыйлы адамдары ретінде бейнеледі. Ескеретін
жай, қазақтар оларды үлкен-кіші, жас-кәрі, еркек-әйел деп бөлмеген.
Керісінше, қазақтың ауызекі шығармашылығы ән айту, музыкалық аспаптарда
ойнау, өнердің басқа түрлерімен айналысу бәріне бірдей ортақ болғанын
көрсетеді. Оған дәлел – Есер мен есті, Момынбай мен жеті қарақшы,
Ермек, Екі жетім т.б. ертегілер. Оларда қыздардың сырнайда, кемпірдің
қобызда ойнауы, шалдың сыбызғыда күй тартуы, қыздардың жіп иіріп, кесте
тігуі жайлы баяндалады.
Ертекті мәнерлеп, нақышына келтіріп айту, ертекшінің шеберлігіне, жеке
басының ерекшелігіне, тіл өнеріне, сөз өнеріне тыңдаушысының сезіміне
эмоционалдық тұрғында әсер ете білуіне байланысты. Ертекші күлдіргі,
әзілқой адам болса, оның геройы да күлдіргі сөз айтқыш, күлкілі жағдайларға
кездескіш болады. Ертекші батырлық, каһармандықты сүйетін болса, ертегінің
ішінде соғыс, майдан ер сыны, ерлік сыры, сипаты көбірек көрсетіледі.
Ертекші ойшыл, ақылғой, дана кісі болса, оның ертегісіндегі геройлар
аузында адамгершілік, жақсылық, жамандық туралы неше алуан терең ойлар,
шешен нақыл-ақылдар, үлгі-өсиеттер жүреді. Ертекші өнер адамы болса,
ертегіде табиғаттың әсем көрінісі, музыкалық аспаптар, ән-күй, халықтың
сәндік-қолданбалы өнері туралы басымырақ сөз қозғалады. Осынан бәрі
ертекшінің жеке басының бала тәрбиесіне қосатын үлесінің зор екендігін
көрсетеді.
Ертекшінің тағы бір ерекшелігі – ертектің мазмұнын домбыра, қобыз,
сыбызғы, ән-күйлермен өзі сүйемелдеп отыруы. Бұл баланың естігендерін
эмоционалдық тұрғыда қабылдауына әсер етеді, сезіміне, түсігіне ықпал
жасайды, қиялына қанат бітіріп, әр түрлі елестер туғызады, музыкалық есту
қабілетін дамытады, сөйтіп бейнеленген образдар оның жүрегі мен зердесінде
мәңгі сақталып қалады.
Сондай-ақ ертегілерде күлдіргі әңгімелер, өтірік өлеңдер көптен
кездеседі. (Тазшаның өтірік өлеңдері, Қанбақ шал, Тоңқылдақ, бір
шіңкілдек, Суайттың өтірік өлеңдері, Қу Тазша, Құмырысқаға қой
бақтырдым т.б.)
Күлдіргі әңгіменің бір ерекше қасиеті, өзі жан иесінің бәріне мәлім,
бәріне ұғымды көріністерді, жанды-жансыз табиғат көріністерін алады.
Солардың болмас, көнбес қиғаш суретін тындаушының көз алдында өз басынан
ісімен, қатынасымен байланыстарға айтқанда еріксіз өрескел, күлкі күйлер
туады. Ұғымдылығы мен күлкілігі тек қазақ тіршілігінен ғана туған емес, әрі
қазақ, әрі бар адам баласына түгел жетерлік мөлдір, айқындығында. Әдетте
күлдіргі әңгімелерді өтірік өлеңдер жандандыра түседі. Өтірік өлеңдерде
қиялға мейлінше еркіндік берілген. Алайды ол күнделікті тіршіліктен, күн
көру кәсібінен туындап жатады... Өтірік өлеңдердің көркемдік шарты-
өтірікті жорта шындықтай етіп баяндау, қиыспайтынды шебер қиыстыру болып
табылады. Оны Тазшаның хан алдында айтқан мына бір өтірік өлең шумағынан
байқауға болады:
Үш жаста мергеншілік кәсіп қылдым,
Ши оқпен мың құланды атып қырдым.
Ауынан өрмекшінің кілем тоқып,
Ұялмай, жүз тұсақтан сатып тұрдым.
Айдадым жылқы қылып, тоқсан түлкі,
Борсықты ұстап мінсең, аттың мүлкі.
Ішінде топ адамның тулап жығып,
Қалдың-ау, ойбай, қарсақ, жұртқа күлкі!
Тазшаның осылай айтқан әңгімесіне де, өлеңіне де, бастан аяқ, ханның
өзі мойындағындай, рас дегеннен бір ауыз сөз қоспай айтқанын да ханның
мейірі қанып: Адам қай іске бет түзеп ұмтылса, сол істің үдесіне шығады.
Егер осы неше түрлі жақсылық жұмыстарды мойнына артса, оның да үдесіне
шығарына көңілім сенеді. Түбінде мұның қолынан үлкен-үлкен жұмыс келер, -
деп, айтқан уәдесімен қызын беріп, уәзір етіпті. Бұдан халықтың балаға
сенім артқаны, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz