Азаматтық қоғамының экономикалық жүйесі
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ...5
1.1. Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2. Азаматтық қоғам туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.15
1.3 «Азаматтық қоғам» түсінігі,белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.22
ІІ. Азаматтық қоғамының экономикалық саясатын жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 Экономикалық жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.2 Азаматтық қоғамды реттеудің . экономикалық құралдары ... ... ... ... ...25.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ...5
1.1. Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2. Азаматтық қоғам туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.15
1.3 «Азаматтық қоғам» түсінігі,белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.22
ІІ. Азаматтық қоғамының экономикалық саясатын жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 Экономикалық жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.2 Азаматтық қоғамды реттеудің . экономикалық құралдары ... ... ... ... ...25.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын, ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.Үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
Әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертеңін ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
Әрине азаматтық қоғам жүйесі дамыған, құқықтық мемлекеттің экономикасы да тұрақты болуы қажет.
Өзінің тарихи дамуында экономикалық жүйе ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен —мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады.. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысаңдар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық айналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысаңдары мен әдістерін пайдаланады.Курстық жұмыстың мақсаты. Азаматтық қоғам түсінігін ,мәнін ашып жеткізу,азаматтық қоғамның экономикаға байланысын,оның экономикалық жүйесіне анықтама беру.Экономикалық саясатты жүзеге асыру механизмдерін көрсете кету,экономиканың тарихын, қалыптасу, өзгеру, даму жолдарын ашу.Мемлекетті реттеудің экономикалық құралдырын, яғни салық саясатын айту.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын, ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.Үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
Әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертеңін ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
Әрине азаматтық қоғам жүйесі дамыған, құқықтық мемлекеттің экономикасы да тұрақты болуы қажет.
Өзінің тарихи дамуында экономикалық жүйе ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен —мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады.. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысаңдар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық айналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысаңдары мен әдістерін пайдаланады.Курстық жұмыстың мақсаты. Азаматтық қоғам түсінігін ,мәнін ашып жеткізу,азаматтық қоғамның экономикаға байланысын,оның экономикалық жүйесіне анықтама беру.Экономикалық саясатты жүзеге асыру механизмдерін көрсете кету,экономиканың тарихын, қалыптасу, өзгеру, даму жолдарын ашу.Мемлекетті реттеудің экономикалық құралдырын, яғни салық саясатын айту.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Руссо Ж.Ж. Трактаты. -М., -1969.-158 б.
2 Гоббс Т. Левиафан, или материя, форма и власть государства церковного и гр. -1986.-124 б.
3 Гумбольт В. фон. Язык и философия культуры. - М., -1985.- 45 б.
4 Пейн Т. Избранные сочинения. - М., -1959.-56 б.
5 Гегель Г.В.Ф. Сочинения, т.7. Философия права. - М., - 1936.-390 б.
6 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы, т. 1, 27. -М., -1956.- 96 б.
7 Кант И. Сочинения на немецком и русском языках. т. 1, - М., 1994. -28 б.
8 Гаджиев К.С. Концепция гражданского общества: идейные истоки и основные вехи формирования.// Вопросы философии. - № 7. –1991. -38 б.
9 Матузов С.Т. Теория государства и права. – Москва, 2000. 52 б.
10 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государсва. Уч. для вузов. - М., 1999.- 27 б.
11 Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру және дамыту тұрғысындағы ұсыныстарды талдап – жасау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңестің меморандумы //Егемен Қазақстан. 2003. –13 наурыз.- 84 б.
12 Аюпова З.Г. Правовая система и гражданское общество в Республике Казахстан: грани взаимодействия и взаимовлияния // Саясат. 2001. -№10-11. -29 б.
13 Баймаханов М.Т. Проблема этатизма. –Алматы. 2001. -22б.
14 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы. 1991.-20 б.
15 Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизм борьбы с коррупцией // Саясат, 1999. -№4.-45б.
16Воронов В. Компромисс и независимость судебной власти// Правовая реформа в Казахстане. 2000. -№1.-28 б.
Номрмативті құқытық актілер:
18 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы 1995 ж.
19 Қазақстан Республикасының «Салық Кодексі» 2005 ж.
20 Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы, 1998 ж. 110б.
21 Сахариев С.С. Әлем экономикасы. Аламты, 2003 ж. 85 б.
22 Сәбден О. 21 ғасырға қандай экономикаммен кіреміз. Алматы, 1997 ж. 39 б.
23 Алшанов Р. Қазақстан және даму өрісі. Алматы, 2003 ж. 45 б.
24 Экономикалық саясат. Лекциялар/ Д.Қ. Қабдиев, Алматы, 2002 ж. 69б.
1 Руссо Ж.Ж. Трактаты. -М., -1969.-158 б.
2 Гоббс Т. Левиафан, или материя, форма и власть государства церковного и гр. -1986.-124 б.
3 Гумбольт В. фон. Язык и философия культуры. - М., -1985.- 45 б.
4 Пейн Т. Избранные сочинения. - М., -1959.-56 б.
5 Гегель Г.В.Ф. Сочинения, т.7. Философия права. - М., - 1936.-390 б.
6 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы, т. 1, 27. -М., -1956.- 96 б.
7 Кант И. Сочинения на немецком и русском языках. т. 1, - М., 1994. -28 б.
8 Гаджиев К.С. Концепция гражданского общества: идейные истоки и основные вехи формирования.// Вопросы философии. - № 7. –1991. -38 б.
9 Матузов С.Т. Теория государства и права. – Москва, 2000. 52 б.
10 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государсва. Уч. для вузов. - М., 1999.- 27 б.
11 Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру және дамыту тұрғысындағы ұсыныстарды талдап – жасау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңестің меморандумы //Егемен Қазақстан. 2003. –13 наурыз.- 84 б.
12 Аюпова З.Г. Правовая система и гражданское общество в Республике Казахстан: грани взаимодействия и взаимовлияния // Саясат. 2001. -№10-11. -29 б.
13 Баймаханов М.Т. Проблема этатизма. –Алматы. 2001. -22б.
14 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы. 1991.-20 б.
15 Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизм борьбы с коррупцией // Саясат, 1999. -№4.-45б.
16Воронов В. Компромисс и независимость судебной власти// Правовая реформа в Казахстане. 2000. -№1.-28 б.
Номрмативті құқытық актілер:
18 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы 1995 ж.
19 Қазақстан Республикасының «Салық Кодексі» 2005 ж.
20 Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы, 1998 ж. 110б.
21 Сахариев С.С. Әлем экономикасы. Аламты, 2003 ж. 85 б.
22 Сәбден О. 21 ғасырға қандай экономикаммен кіреміз. Алматы, 1997 ж. 39 б.
23 Алшанов Р. Қазақстан және даму өрісі. Алматы, 2003 ж. 45 б.
24 Экономикалық саясат. Лекциялар/ Д.Қ. Қабдиев, Алматы, 2002 ж. 69б.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Е. А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
тақырыбы: Азаматтық қоғамының экономикалық жүйесі
Орындаған: Ю-10 тобының студенті
Балтабаев Қанағат
Тексерген: Байжанова
Қарағанды-2014 жыл
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ...5
1.1. Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Азаматтық қоғам туралы теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8-15
1.3 Азаматтық қоғам түсінігі,белгілері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-22
ІІ. Азаматтық қоғамының экономикалық саясатын жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 Экономикалық жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-25
2.2 Азаматтық қоғамды реттеудің - экономикалық құралдары ... ... ... ... ...25-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын, ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.Үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
Әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертеңін ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
Әрине азаматтық қоғам жүйесі дамыған, құқықтық мемлекеттің экономикасы да тұрақты болуы қажет.
Өзінің тарихи дамуында экономикалық жүйе ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен —мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады.. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысаңдар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық айналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысаңдары мен әдістерін пайдаланады.Курстық жұмыстың мақсаты. Азаматтық қоғам түсінігін ,мәнін ашып жеткізу,азаматтық қоғамның экономикаға байланысын,оның экономикалық жүйесіне анықтама беру.Экономикалық саясатты жүзеге асыру механизмдерін көрсете кету,экономиканың тарихын, қалыптасу, өзгеру, даму жолдарын ашу.Мемлекетті реттеудің экономикалық құралдырын, яғни салық саясатын айту.
I. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы
1.1Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы
“Азаматтық қоғам” түсінігі түп тамырларын Аристотельдің полис (koinoia politike – азаматтық қоғам), Цицеронның societas civilis және табиғи құқық идеаларынан алады. Азаматтық қоғам (koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite civile) және саяси қоғам немесе мемлекет (polis, civitas, staat, etat, stato) мәні бойынша бір – бірін алмастыратын терминдер болды.
Ежелгі грек ойшылдары “саяси” түсінігіне қоғам өмірінің бүкіл салаларын енгізген: жанұя, дін, білім алу, көркем мәдениеті, өнер және т.б. Politike–нің мүшесі болу, яғни, азамат болу - мемлекеттің мүшесі болу, яғни, басқа азаматтарға зиян келтірмей, мемлекет заңдары бойынша өмір сүру және әрекет ету.
Осындай түсінік өзгермеген қалпында 18 – ші ғасырға дейін сақталып келді. Дж. Локктың өзі “азаматтық қоғам” және “мемлекет” түсініктерін өзара алмастырушы ретінде қолданған. И. Кант өзінің еңбектерінде “burgerliche Gesselschaft” (азаматтық қоғам) және мемлекет түсініктері синонимдер ретінде қолданылады. Осы екі түсініктің бір – біріне жақындығы Ж.Ж. Руссо еңбектерінде айқын көрінеді. Руссоға сәйкес, әр азаматтың биліктік қатынастарға қатысуына, халықтың толық билікке иеленуіне негізделген басқару жүйесі ғана, заңды күшке ие. Осының негізінде, Руссо өкілдік қағидасын сынаған, өйткені онда, азамат өзінің еркін басқа адамға тапсырып, өзінің азаматтық құқығынан айрылады. Руссо “societe civile” немесе азаматтық қоғам және мемлекет мәнін осылайша ұсынған.
Орта ғасырдан жаңа заманға өту шағы, азаматтық қоғамның мемлекеттік институттардан өзгешеліктері бар екенін түсінуменен айшықтанды. Осы тұрғыдан, сол кездегі орта ғасырлық бытыраңқы мемлекеттердің орнына ұлттық мемлекеттің қажеттігі идеялогиясы саяси ілімдерге елеулі әсер етті. 14 – ші ғасырда Еуропада Гогенштауфендер империясының дағдарысынан бастап ұлттық жеке – даралық түсінігі пайда бола бастады, нәтижесінде ұлттық мемлекет идеясы дүниеге келді. Осы үрдісте, өзінің Бонифаций 8-ші папасына қарсы күресінде, римдік теократизміне және ұлттық жеке – даралыққа негізделген король билігінің егемендігі қағидасын қарсы қойған, Әдемі Филипптің таққа отырған кезеңі өте маңызды болды. Бастапқыда, еуропалық қоғамдық – саяси ілім өкілдері (Ж. Боден, Т. Гоббс, Б. Спиноза және т.б.) мемлекетті табиғи қалыптан аттап өтуге бағытталған институт деп түсіндірген. Осы табиғи қалыпты біреулері (Т. Гоббс) бәрінің бәріне қарсы соғыс қалпы ретінде түсінген, басқалары болса (Ж.Ж Руссо) осы қалыпты жоғары үйлесімділік деп түсінген.
Мемлекеттің егемендігі қағидасын енгізген Ж. Боденнің ойынша, мемлекет қоғамның бүкіл мүшелерінің үстінен және оларға тиесілінің бәріне егеменді билігін жүргізеді. Қоғамның бытыраңқы мүшелері үстем билік, яғни егемендік астында жиналғанда мемлекет пайда болады. Осы дәстүрді жалғастыра отырып, Т. Гоббс келесідей тұжырымдаған: “мемлекет соғыс қалпынан өту құқығын, мемлекетке дейінгі адамдар қоғамдастығының бүкіл мүшелерінің келісімі нәтижесінде алады. Осы келісімнің нәтижесінде пайда болған азаматтық қоғам мемлекетке және оның заңдарына теңестіріледі. Руссо айтқандай, табиғи бостандығын жоғалтқан адамдар, өздерінің табиғи құқықтарынан айрылудан үрейленіп қоғамдық келісімге бірікті. Осы келісім барлық мүшелердің жеке басын және мүлкін қорғау үшін тағайындалады, осы жерде әрбір мүше басқаларымен бірігеді, дегенмен олар өздеріне ғана бағынады және бұрынғыдай еркін болып қала береді. Руссоның айтуынша, осы ассоциация, кезінде “азаматтық қоғам” деп аталған, қазір Республика немесе Саяси ағза деп аталады: оның мүшелері осы саяси ағзаны, ол бәсең кезінде Мемлекет деп, белсенді кезінде Егемен (Суверен) деп, және оған ұқсайтындармен салыстырғанда Держава деп атайды.
Т.Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж Руссо, Монтескье және т.б.-рмен өнделген индивидуализм концепциясы, мемлекеттен тәуелсіз қоғам азаматы ретіндегі тұлғаның еркіндігі мәселесін алға қойды. Нәтижесінде, әсіресе 18 – ші ғасырдың екінші жартысынан societas civilis дәстүрлі концепциясы эрозияға ұшырап қайта қарала бастады.
Осы жағдай Дж. Локк, А. Фергюсон, С. Пуфендорф, И. Кант, физиократтар және т.б. – рмен қалыптастырған ұсыныстарында көрінді. Дж. Локк сенімі бойынша қоғам мемлекеттен бұрын болған, ол “табиғатқа сәйкес” өмір сүреді. Автордың айтуынша, мемлекет “жаңа ағза” болып табылады ; осы мемлекет құқықтар кешеніне ие, ал құқықтар осы мемлекетті құрайтын жеке тұлғалардың құқықтарынан басым түседі. Гоббста саяси биліктен бұрын болған “қоғам” түсінігі болмайды, Локктың тұжырымдауынша мемлекет табиғи қалыптағы қоғамдық қатынастар негізінде пайда болады. Егер үкімет, түрлі себептермен жойылса да, қоғам өзінің табиғи заңдары және құқықтары негізінде өмір сүре береді. Қоғамды құрайтын халық егеменді, осы себептен, оның егемендігі мемлекетке өткен күннің өзінде, мемлекет қоғамды толық алмастыра алмайды. Керісінше, мемлекеттің басты мақсаты осы қоғамды қорғау. Осы ойды ұстанушылардың тұжырымы бойынша, мемлекет қоғамның орнына келмейді, ол оны басқаруға тағайындалған. Мемлекет – қоғамның құралы, сол арқылы өзін айқындайды. Қалай дегенмен, тым кеңейіп кеткен мемлекет жеке индивидтің еркін білдіруіне және ықтималды мүмкіндіктерін жүзеге асыруына кедергі жасайды деген пікір қалыптаса бастады.
В. фон Гумбольт азаматық қоғаммен мемлекет арасындағы қайшылықтарды және өзгешеліктерді нақты мысалдар арқылы көрсетуге тырысты. Сонымен қатар, В. фон Гумбольт мына ойды айтқан: “Мемлекеттің ықпалы неғұрлым үлкен болса, ықпал етушілер және осы ықпал астындағылар соғұрлым ұқсас болады. Осындай мемлекеттік құрылым – көптеген әрекет етуші және қозғаушы күштер емес, әрекет ету және тұтынудың өлі және тірі құралдарының жиынтығына ұқсап қалады”[3;45]. Осылай дами келе, азаматтық қоғаммен мемлекеттің айырмашылығы орнығып қалған жағдайға қарсы тұжырым ретінде қалыптаса бастады, сонымен қатар ол, адамдардың әлеуметтік теңдігін, азаматтардың бостандықтарын және шектелген конституциялық үкіметті қамтамасыз етуге бағытталған жаңа қоғамдық құрылым идеялары арқылы құнды бола бастайды. “Азаматтық қоғам мемлекетке қарсы” тақырыбы, төңкеріліс сипатындағы мазмұнды иеленіп, Т. Спенс, Т. Ходжскин, Э.Ж. Сиэйс еңбектерінде, әсіресе, Ұлы Француз төнкерілісінің бағдарламасы – “Адам және азамат құқықтары Декларациясы” құжаттарында кең қарастырылды.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай- бұл туралы бір қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүние жүзілік ғылыми, саяси қайраткерлкрдің, ойшылдардың айтуынша- қоғам саналы адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес. Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам осы екі мүдде- мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды. К. Маркс қысқаша:"Қоғам- адамдардың өзара еңбек жасауының одағы", - дейді. Қоғамдық мүдде- мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты, объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуға, нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам саналы адамдрдың ерікті түрде қалыптасқан одағы.Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде ұйымдастырылса, ондай нәтижесіз тез тарап кетер еді. Адам қоғамның бірінші - клеткасы. Қоғам күрделі әлеуметтік бірлкстігі. Бұл бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым - қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму процесінің заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп, басқарып отырлы. Сондықтан мемлект пен құқық пайда болды. "Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс, - бірақ олар оны өз қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болды"
Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы;
адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
қоғамлық мүдде- мақсат, тілек арқылы қарым- қатынастарды реттеп- басқару;
- қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын мемлекеттік
аппараттың өмірге келуі.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орынлау үшін саналы түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті ерікті шартты элемент бар: мүдде- мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым - қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т. б. Осылардың ішіндегі ең күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге двмып келе жатқан азаматтық қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылдып, тез жарап жатады. Олардың өмірі, іс - әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмацды, уақыты көпке созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік - экономикалық және мәдени - рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды, уақыты шектелмейді, өлкеге- аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін, барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерешеліктері: кеңкстік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандығы азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айығы - онда "Азаматтық қоғам" бөліиінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағларлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақиы қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік мнешік пен жеке меншік (6-баптың 1- тармағы); адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтатас кешені (2-бөлім); отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (27- бап); идеологиялық және саяси әр алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық- азаматтық қоғамды ерікті дамыту дың алғы шарттарың жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүдде -мақсаты.
1.2 Азаматтық қоғам туралы теориялар
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой- пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой- пікірлердің, теориялардың көп болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеуінен емес, сонымен бірге азаматтық қоғам мен мемлекеттцің саяси билікті жүргізу және олардың іс әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде- мақсатына қатысты болуы. Тағы да бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе - Кеңес дәуірінде елімізде марксистік мемлекеттің теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде қоғам мен мелекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны, басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді, дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық жәнетарихи нақты дәлелдеп болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу, пайдалану өте қажет. Сло деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе - "азаматтық қоғам " деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену формасында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Азаматтық қоғамның ең радикалды концепциясын “Адам құқықтары” атты атақты памфлеттің авторы Т. Пейн қалыптастырды. Мемлекетке қарсы тұратын азаматтық қоғам мәселесі Т. Пейн еңбектерінде басты тақырып болды. Пейн мемлекетті қажетті зұлымдық деп атады: ол неғұрлым аз болса, соғұрлым қоғамға тиімді болады[4;56]. Осы себептен, мемлекттің билігі азаматтық қоғам пайдасына шектелген болуы қажет, өйткені, әрбір индивид, ішінен қоғамға бағытталады. Мемлекеттен бұрын пайда болған осындай әлеуметтілік, ортақ мүддеге және өзара көмек сезіміне негізделген, бәсеке және сабақтастықтың бейбіт қатынастарын қалыптастуруға жағдай жасайды. Азаматтық қоғам неғұрлым кемелденген болса, соғұрлым өз істерін өзі реттеп, үкіметке деген қажеттілігі азаяды.
Ажырамас құқықтарға ие, еркін және тең индивидтер мемлекеттен жоғары тұрады. Сондықтан, мемлекетті заңды және “өркениетті” деп тану үшін, ол бүкіл индивидтердің келісімімен құрылған болуы керек. Осы келісім конституциялық түрде рәсімделген және парламентарлы өкілді механизмдер арқылы бекітілген болуы тиіс. өркениетті басқару жүйелері – еркін және тең индивидтердің белсенді келісімімен билікке ие болатын, конституциялық басқару жүйелері. Бұндай үкіметтер құқықтарға ие болмай, тек өзінің азаматтары алдында міндеттерге ие болады.
Нақты үкіметтер өз белсенділігімен конституцияларды өзгертуге немесе кеңейтуге, немесе азаматтардың келісімдерін және сенімдерін бұзуға құқықтары жоқ. Азаматтар табиғи қалыпта ғана, тұрақты егеменділікке ие болады. Осы табиғи қалыпты кез – келген бұзушылық және де құқықтың негізі ретіндегі, белсенді келісімге кез – келген қарсы тұру талпынысы деспотизм және агрессивті басқару әрекеті болып табылады. Осы тұрғыдан, Пейн азаматтық қоғамды мемлекетке қарсы қояды. Оның сенуі бойынша, өзіне сенетін және өзін - өзі басқаратын қоғам саяси механизмдердің минимумын ғана қажет етеді. Мемлекеттің билігін минимумға дейін қысқарту, тәуелсіз ұлтттық және бір – біріменен бейбіт араласатын азаматтық қоғамдардың халықаралық конфедерациясын құру мүмкіндігіне жол ашады. Бұл жағдайда, ұлттық егеменді мемлекет, сайланатын басқарушыдан және “жалпы бейбітшілік, өркениет және сауда” кепілі болатын, азаматтық қоғамнан тұрады. “Қоғам қағидалары негізінде әрекет ететін, осындай ұлттық ассоциация” азаматтық қоғам қамтамасыз ете алмайтын қоғамдық қызметтерді қамтамасыз етуге ғана қажетті. Кейіннен осы дәстүр, А. Де Токвиль, Дж.С. Милл және т.б. тарапынан жалғасты.
Олар оны, келесідей ереже төңірегінде дамытты, яғни, мемлекет және азаматтық қоғам арасындағы бөлініс, шынайы демократиялық, әлеуметтік және саяси жүйенің тұрақты сипаты болып табылады. Осы жүйеде өндірістік меншік, шешім қабылдай алу мәртебесі жеке салаға бағынышты емес. 19 – шы ғасырдың ғалымдары мен ойшылдары азаматтық қоғамның аса көп мөлшердегі еркіндігін қоғамның бөлектенуі және кекілжіндердің өршігуіне себеп ретінде қарастырған, сондықтан олар, қатал мемлекеттік реттеуді және бақылауды орнатуға шақырды. “Мемлекет азаматтық қоғамға қарсы” мәселесі И. Бентам, Ж. Сисмонди және т.б. еңбектерінде көрінеді.
Азаматтық қоғам туралы көзқарастардың қалыптасуына Гегель Г.Ф. зор үлес қосты. Гегель, оны жеке мүдде әрекет ететін сала деп анықтады. Осы кеңістікке ол, жанұяны, әулеттік қатынастарды, дінді, білім алуды, заңдарды және олардан пайда болатын субъектілердің құқықтық қатынастарын жатқызды. Азаматтық қоғам және мемлекет өзара әрекеттесуші институттар болып табылады. Мемлекетте азаматтардың жалпы еркі білдірілген, азаматтық қоғам – жеке индивидтердің ерекше, жеке мүдделерінің саласы. Гегель француз, англо – саксондық және неміс қоғамдық – саяси ілімінің бүкіл мұрасын жүйелеу негізінде келесідей ой қорытындыға келеді: азаматтық қоғам, орта ғасырдан жаңа заманға өтудің ұзақ, әрі күрделі тарихи үрдісі кезінде жанұядан мемлекетке қарай диалектикалық қозғалыстың ерекше кезеңі болып табылады. Азаматтық қоғамға тән болатын әлеуметтік өмір, жанұяның болмыс тіршілігінен және мемлекттің көпшілік өмір салтынан түбегейлі өзгешеленеді. Азаматтық қоғамға нарықтық экономика, әлеуметтік топтар, корпорациялар, институттар кіреді. Қоғамның өмір сүру қабілеттілігін қамтамасыз ету және азаматтық құқықты жүзеге асыру осылардың міндеті болып табылады. Азаматтық қоғам жеке тұлғалар, таптар, топтар және институттар кешеңін құрайды, олардың өзара әрекеттесуі азаматтық құқықпен реттеледі және олар саяси мемлекетке тікелей тәуелді емес. Гегельдің ойынша, жанұя мемлекеттің түп тамыры болып табылады, оның мүшелері бір – бірімен бәсекеге түспейді, жанұя мәнді біртұтас болып келеді. Азаматтық қоғам болса, оның көпсанды құрамдас бөліктері көбінесе, бір – біріне сәйкес келмейтін тұрақсыз және кекілжіндерге толы болып келеді. Онда әрдайым, жеке мүдделер басқа бір жеке мүдделермен қақтығысып тұрады. Оған қоса, азаматтық қоғамның бір элементтерінің күрт дамуы, басқа элементтердің басылып қалуына әкеледі. Азаматтық қоғам мемлекет бақылауымен басқарылмаса, ол “азаматтық” болудан аластайды. өйткені, тек жоғарғы көпшілік билік, яғни, тек конституциялық мемлекет осы қоғамның әділетсіздіктерін жойып, нақты мүдделерді әмбебап саяси қауымдастыққа топтастыра алады. Осы тұрғыдан Гегель, табиғи құқық теориясын сынға алады, өйткені, осы теория мемлекетті өз қоластындағыларының серігі ретінде қарастырып, осы арқылы “мемлекеттің абсолюттік құдайшыл қағидасына” күмән келтіреді.
Гегель, азаматтық қоғаммен мемлекет арасындағы бөліністі жоюға қарсы шыққанымен, азаматтық қоғамның мемлекеттен еркіндігі дәрежесін нақты ережелер арқылы нақты бекіту мүмкін емес. Ол айтқандай: “егер, мемлекетпен азаматтық қоғамды араластырса және ол, меншікті және жеке бостандықты қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған деп анықталса, демек, осы арқылы нақты адамдардың мүдделерін түпкі мақсат ретінде қабылдайды және де әркім өз бетінше ойына келгенді істеп, мемлекеттің мүшесі болуға немесе болмауға ерікті екендігі қабылданады. Бірақ, мемлекет индивидке қатысты басқа қарым – қатынаста болады; яғни, мемлекет объективті рух болғандықтан, индивид мемлекет мүшесі болғандықтан ғана, ол объективті, шынайы және өнегелі болады. Мемлекет жеке құқық және жеке игілік салаларына, жанұя және азаматтық қоғамға қатысты сыртқы қажетттілік және соған қарасты, мақсат болады.
Гегель бойынша, адамдар табиғи, “мәдениетсіз” қалыптан азаматтық қоғамға бірігулері қажет, өйткені, тек осында құқықтық қатынастар шынайы болады. Азаматтық қоғам жабайылыққа, өркениетсіздікке қарсы қойылады. Және азаматтық қоғам деп, классикалық буржуазиялық қоғам танылады.
Сонымен, Гегельдің идеалды мемлекеті мәнгі соғыстың табиғи қалпы емес (Гоббс, Спиноза), табиғи қоғамның сақталуының және аяқталуының құралы емес (Локк, Пуфендорф), табиғатпен жаратылған, өзін - өзі реттейтін азаматтық қоғамды әкімшілік басқарудың қарапайым механизмі де емес. Соңғысы, өзі анықталатын біртұтас ретіндегі азаматтық қоғамның элементтерін біріктіретін дербес және егеменді мемлекет үшін жағдайларды талап етіп, оларды қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамды танып және бағынышты жағдайда ұстап тұрған мемлекет ғана, оның бостандығын қамтамасыз ете алады. Азаматтық қоғам, саяси ұйымдасқан, кеңейтілген, күрделенген және жоғары тұратын қауымдастықтың бағынышты аспектісі ретінде сақталып бастан өткеріледі. Марксизмде азаматтық қоғам мәселесіне ерекше ұстаным қалыптасады.
Гегельді қайталап, К. Маркс азаматтық қоғамды табиғатпен жаратылған қалып ретінде емес, тарихи дамудың нәтижесі ретіндегі тарихи феномен деп санаған. Мемлекетпен кепілдік етілетін азаматтық қоғам, мәңгі табиғи заңдарға бейімделмейді. Азаматтық қоғамды, өндірістің, таптық күрестің ерекше нысандары және қатынастарымен сипатталатын жәнеде тиісті саяси – құқықтық механизмдермен қорғалатын, тарихи анықталған құрылымдар құрайды. Азаматтық қоғамның өзі, өтпелі сипатқа ие, өйткені, ол азаматтық қоғамды дүниеге әкелген буржуазиялық қоғамды жоятын пролетариатты дүниеге әкеледі. өз талдауын өндіріс тәсілі негізінде қалыптастырған Маркс, үй шаруашылығы, ерікті ассоциациялар, бұқаралық ақпарат құралдары, мектептер, ауруханалар және т.б. сияқты азаматтық қоғамның элементтеріне тиісті назар аударған жоқ. Ол, 18 – ші ғасырдан бастап пайда болған, инженерлердің, дәрігерлердің, заңгерлердің т.б.- дың кәсіби одақтарын елемеді. Маркстың теориясында азаматтық қоғам жеке мүдддені білдіреді. Азаматтық қоғам материалдық салаға жатады, ал мемлекет болса қондырманы құрайды. “Еврей мәселесіне” деген еңбегінде, Маркс: “аяқталған саяси мемлекет - өзінің мәні бойынша адамның материалдық өміріне қарама - қарсы болатын оның тектік өмірі. Осындай өзімшіл өмірдің алғышарттары мемлекеттік саладан тыс болатын азаматтық қоғамда өз өмір сүруін жалғастырады. Дамыған саяси мемлекетте адам қос өмірде өмір сүреді, яғни, саяси қауымда қоғамдық жан ретінде және азаматтық қоғамда жеке тұлға ретінде әрекет етеді. Азаматтық қоғамда адам шынайы индивид болады. Мемлекетте болса, адам тектік жан ретінде танылып, өзінің шынайы даралығынан айрылған”[5;390].
Азаматтық қоғам концепциясының әртүрлі тұспалдарының қалыптасуы, жеке бостандық, әрбір жеке тұлғаның өзінің құндылығы идеясының қалыптасуымен тығыз байланысты. Орта ғаcырларда адам өзін экономикалық, әлеуметті, әлеуметтік – мәдени, діни, саяси және басқа салалардан тыс, осы салаларда өзінің мәртебесін және рөлдік уәзіптерінен тыс елестете алмады. өз кезегінде осы салалар мемлекетпен және саяси жүйемен ажырамас байланыста болады. Феодализм уақытында қоғам саяси сипатта болды. Бұнда, меншік, жанұя, еңбекті ұйымдастыру және т.б. сияқты адам өмірінің маңызды институттары, жерді феодалдық басқару, корпорациялар нысанында болып мемлекетік өмір элементтері мәртебесіне ие болды. Солар арқылы жеке тұлғалардың мемлекеттік ұйымға қатынастары қалыптасты. Жекелеген адамдар жеке саланы қалыптастырмайды. Олардың тағдыры, олар жататын топқа немесе ұйымға ажырамастай болған. Сондықтан да, азаматтық қоғамның қалыптасуында маңызды кезең болып, адам құқықтырының тарихи сипатын
тану табылады.
17 – ші ғасырдағы әкімшілік монархиясының француздық теориясында қоғам мемлекетпен бірігіп, сіңісіп кеткен. Онда, саяси құрылымнан бұрын болған және одан жоғары тұратын құқық туралы түсінік мүлдем жоқ. Бұндай түсінік Г. Гроций және Жюрьеде пайда болады. Оның ерекшелігі, онда мемлекеттік билікке шек қоятын жеке құқықтар идеясы кездеспейді. А. Мишель айтқанындай: “сол кездері индивид және мемлекет арасында кекілжіннің болмауының себебі, олардың бір – біріне қарсы қою идеясы, сол кездегі үстем болған идеялардың арасында орын алу мүмкіндігінің болмауы”[6;96]. Ал, буржуазиялық қоғамда басқаша, - страттанудың саяси және әлеуметтік нысандарының бөлінісі, буржуазиялық қоғамның ерекшелігі болды. Ол, жеке адамның мәртебесін, оның азаматтық қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық рөлінінен ажыратады, ол адамдарды қоғамның бірден, жеке тұлғасы және азаматына айналдырады. Жеке мүдделер, жалдамалы еңбек және жеке құқықтар саласы саяси бақылаудан арылған. Жаңа заман ойшылдарының, мұрагерлік билік және таптық артықшылықтар нысандарының өз күштерін жоғалтуы туралы жария етулері, анықтаушы маңызға ие болды. Олар, бірінші орынға әлеуметтік әрекеттің тәуелсіз бірлігі ретіндегі, жеке индивидтің бостандығын және табиғи мүкіндіктерін қойды.
Феодалдық қоғамды жою үшін ескі тәртіпке қарсы шыққан төнкеріліс, бүкіл сословияларды, корпорацияларды, цехтарды, артықшылықтарды және мемлекет алдында бағыныштылардың тең құқықтылығы қағидасын бұзатын басқада институттарды жоюға бағытталды. Осылайша, Маркс айтқандай: “азаматтық қоғамның саяси сипаты жойылды”[7;28].
Ескі тәртіпке қарсы саяси төнкерілісті, Маркс азаматтық қоғамның төнкерілісі деп, негізді атаған. Ол, жалпыға бірдей және міндетті құқықтық тәртіпті орнатуға тағайындалған. Кезінде Ж. Боден және Т. Гоббс егеменді және біртұтас мемлекет талабын ұсынды, яғни, орта ғасырларға тән болатын, құқықтардың теңсіздігін және әртүрлілігін жою. И. Канттан бұрын болған, құқықтың философиясы қоғамға қатысты екі пікір төнірегінде қалыптасты – біріне сәйкес, қоғам жеке бостандықтың сыртқы шекарасы ретінде қарастырылды, ал, екіншісіне сәйкес, қоғам - бәрін қамтитын бастау. Біріншісі, қатынасты жеке тұлға еркіне бағындырса, екіншісі, бұндай ерікті жоққа шығарып, қоғамды бірден – бір және соңғы саты ретінде қарастырған. Канттың, бостандық туралы ілімі осындай қайшылықтарды бұзуға бағытталған.
Кант “өнегелі автономия” түсінігін енгізген, оған сәйкес, мемлекеттен тәуелсіз түрде, жеке индивидті жалпымен қабылданған өнегелік нормаларды сақтауға мәжбүрлеу үшін санкцияларға және құралдарға ие қоғам болған жерде ғана, құқықтық тәртіп орнайды. Жанұя, мектеп, шіркеу, көрші – қолан немесе басқада қауымдар, түрлі ерікті ұйымдар, одақтар және т.б. тәріздес, азаматтық қоғамның институттары осындай уәзіптерді атқаруға бейім болады. Осындай уәзіптер мемлекетке жат болады, бірақ азаматтық қоғамның институттары оларды атқаруға дәрменсіз болған жағдайда, оларды мемлекет
атқарады.
И. Кант азаматтық қоғамды келесідей қағидаларға негіздеген: а) қоғамның әр мүшесінің бостандығы; ә) оның басқалармен теңдігі; б) қоғамның әрбір
мүшесінің, азамат ретіндегі дербестігі[8;38].
“Саяси бостандық жеке бостандықтың кепілі бола алады, бірақ оны алмастыра алмайды”, - деп Б. Констан айтып кеткен. Сондықтан, азаматтық қоғамда адам және азамат құқықтарының бөлінуі негізді болып табылады. К. Маркс жазғандай, - адам құқықтары мемлекет азаматының құқықтарынан өзгешеленеді. Осындағы адам, дегеніміз, азаматтық қоғамның мүшесі. Осындай аражік, саяси мемлекттің азаматтық қоғамға қатысты қатынасымен, саяси эмансипациясы мәнімен анықталады. Осы тұрғыдан қарастырғанда, азаматтық қоғам адамның құқықтарын қамтамасыз етеді, ал мемлекет, азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да жеке тұлғаның құқықтары туралы айтылған, біріншісінде – адам баласының өмір сүруге, бостандық, бақытқа ұмтылу және т.б. құқықтары, екінші жағдайда, - саяси құқықтары туралы айтылған. Азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің өмір сүрулерінің бірден – бір шарты – жеке тұлға, оның өзін - өзі жүзеге асыру құқығы. Ол, жеке бостандықты тануға негізделеді. Азаматтық қоғамның өзегі нақты бір тұлға болса, негізін қалыптастырушы тіректер ретінде, осы тұлғаның, оның мүдделерінің, мүмкіндіктерінің, мақсаттарының жанжақты жүзеге асуына атсалысуға бағытталған институттар, ұйымдар, топтар және т.б. қарастырылады. Осы себептен, шынайы азаматтық қоғамның пайда болуының және орнығуының маңызды алғышарты болып, экономикалық және саяси биліктің аражігін анықтау табылады[9;27].
Жеке бостандықты және жеке меншікті теңдестіруге негізделген индивидуализм, өндіріс күштерінің дамуы үшін, қоғамдық дамудың және саяси демократияның қалыптасуының, елеулі ынталандырушы күші болды. Тарих дәлелдегендей, өмірді қамтамасыз етудің әртүрлі алуан түрлі көздері жоқ жерде және экономикалық таңдау бостандығы болмаған жерде, жеке тұлғаның бостандығының болуы мүмкін емес. Индивидуализмнің және жеке меншік құқығының экономикалық салада еркін нарық және еркін бәсеке қағидалары арқылы іске асады.
Жаңа заманның ойшылдары жеке бостандықты қорғаған, жеке меншікті қолдады және индивидтің жеке бостандығы жеке меншікке негізделген деп, сенген. Ал, Руссо жеке бостандықты және теңдікті жалпының еркі идеясымен біріктіруге және жеке меншікті жоққа шығаруға тырысты. Жеке меншікті және шаруашылық іс–әрекет бостандығын жақтаған физиократтар және олардан кейін энциклопедисттер, артықшылықтарға және цехтерге, мемлееттің экономикалық саладағы, шамадан тыс қамқорлығына қарсы болды.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ортағасырлық теократия идеалына қарсы реакция ретінде қалыптасып дамыды. Олардың негізгі сипаттамаларының бірі – зайырлық басамасы. Дін, өнеге, ғылым, өнер және басқада рухани феномендер саяси сипаттан арылған жағдайда ғана, шынайы түрде толық қанды өмір сүре алады.
Азаматтық қоғам туралы әлеуметтік, саяси, құқықтық және фәлсәфалық
ой – пікірлер ұзақ эволюциядан өтті. Азаматтық қоғам туралы тарихта, көптеген ойшылдардың құнды теоретикалық мұрасы қалған. Осы ойларды қорыту арқылы азаматтық қоғамның белгілі – бір идеалды бейнесі дүниеге келеді. Осы идеалды бейнені ғылыми тұрғыдан терең және жан – жақты зерттеп, нақты болмыста жүзеге асыру қажет.
Азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену формациясында да, федалдық формация да болған жоқ . Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес . Бұл ұғым тек буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық мемлекет туралы қарастырамыз.
Азаматтық қоғам мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңістік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз – дербестікте дамыту.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды . Көне дәуірдің ойшылдары : Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық, парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң үстемдігі болмаса демократия жоқ,- деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли, Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар : Г. Гроцкий, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б.
Гроцкий – қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл, парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілер арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс.
Монтескье- мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк- Маркс құқықтық мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант – құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір – қасиетін, ар – намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді.
Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық философия . Мемлекет дегеніміз жан – жақты дамыған құқық деп түсіндірді. Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде – мақсатын қорғайды. Мемлекет құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік
жағдайын жан – жанты жақсарту.
Маркс – құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнатумен аяқтауға тиіс. Бостандық Маркстің ұғымында, - қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде – мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан – жаты дамып, дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп , ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі мамұны – халықтың, адамдардың егемендігі , олардың табиғи бостандығы мен құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші – адам, қалың бұқара . Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық саласын басқаруға қатыстыру қажет.
1.3 Азаматтық қоғам түсінігі,белгілері.
Азаматтық қоғам түсінігіне құқықтанушылар тарапынан нақты және бір – біріне сәйкес келетін анықтама берілмейді. Олар қазіргі кездегі азаматтық қоғам түсінігінің негізгі құқықтық өлшемдерін бекітуге тырысады немесе азаматтық қоғам өмір сүруі үшін қажетті болатын негізгі белгілерін және қасиеттерін атайды.
Азаматтық қоғам мәселесін теоретикалық тұрғыдан зерттеулерде оның мәнін түсінудің екі түрлі жолын бейнелеуге болады. Бір авторлар осы түсінікті социумның белгілі бір қалпын сипаттау үшін қолданады. Осылай түсіндіргенде азаматтық қоғам мемлекеттің ерекше тұрпатымен сәйкестендіріледі. Осы мемлекетте жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары заңды түрде қамтамасыз етіліп, саяси түрде қорғалған, сондықтан, ол “өркениетті, яғни азаматтық қоғам ” деп аталуға лайық.
Екінші түсінікте, азаматтық қоғам, социумның белгілі бір саласы – мемлекеттен тыс қатынастар, құрылымдар және институттар саласы ретінде қолданылады.
Әлеуметтік стратталған қоғамның ұйымдасуының және өмір сүруінің ерекше қалпы ретіндегі мемлекеттілікке, оның құрылымында әртүрлі мемлекеттік емес құрылымдардың жиынтығының қалыптасуы тән. Көпшілік биліктік емес, мелекеттік емес осындай қатынастар, институттар, құрылымдар қоғамның өзіндік бір көрінісі, оның болмысының объективті түрде қажетті саласы болып табылады.
“Азаматтық қоғам” термині ерекше мазмұнға ие және қазіргі мағынасында қоғамның нақты бір тұрпатын, қалпын, сипатын, оның әлеуметтік – экономикалық, саяси және құқықтық табиғатын, даму және кемелдену дәрежесін білдіреді. Басқаша айтқанда, осы түсінік арқылы тарих тәжірбиесімен қалыптастырылған өлшем – критерийлерге сәйкес келетін өркениетті қоғам анықталады.
“Азаматтық” түсінігі шартты болғанымен терең мазмұнға ие. Осы құбылыстың мәні көп қырлы және ғалымдармен әртүрлі түсіндіріледі. Дегенмен, оның бір белгісі айқын, яғни құқық әрекет ететін әрбір мемлекет құқықтық емес, сол сияқты азаматтары бар әрбір қоғам, азаматтық емес. Мысалыға, Кеңестік қоғам ешқашан құқықтық және азаматтық болған емес.
Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптасуы үшін, оның институттарының табиғатының нақты түсініктерін қалыптастыру қажет. Азаматтық қоғамға құқықтық әдебиетте және баспада берілетін анықтамалар түрлі болады.
Ресейлік фәлсәфашы К.С. Гаджиев келесідей анықтаманы және түсініктемені ұсынады: “Азаматтық қоғам дегеніміз әлеуметтік, мәдени және рухани салалардың әрекет етуін, олардың қайта өндірілуін, ұрпақтан ұрпаққа өтуін және өмір сүруін қамтамасыз ететін жүйе, жеке индивидтердің және олардың ұжымдарының жеке және ұжымдық мүдделері мен қажеттіліктерінің жүзеге асуына жағдайлар жасауға бағытталған мемлекетке тәуелсіз, жеке дербес қоғамдық институттар және қатынастар жүйесі. Осы мүдделер мен қажеттіліктер жанұя, шіркеу, білім беру жүйесі, ғылыми, кәсіби бірлестіктер, асоциациялар, ұйымдар және т.б. арқылы көрінісін тауып жүзеге асады. Жалпы, азаматтық қоғам жеке индивидтердің жеке мүдделері, қажеттіліктері және т.б. саласымен теңестіріледі”[10;27].
“Азаматтық қоғам – меншік иелері болып табылатын еркін индивидтердің және олардың бірлестіктерінің өзіндік мүдделерінің ерекше саласын құрайтын мемлекеттен және саясаттан тыс қатынастардың (экономикалық, әлеуметтік, мәдени, өнегелік, рухани, корпоративті, жанұялық, діни) жиынтығы ”[11;84].
“Азаматтық қоғам – мемлекеттің саяси іс – әрекетінен тыс болатын экономикалық, әлеуметтік, мәдени, идеологиялық, діни, өнегелік – қоғамдық қатынастардың алуан түрлілігі. Осы түсінік мемлекеттік – құқықтық құбылыстардың мәнін ашуға, мемлекеттік іс – әрекеттің шектерін анықтауға көмектеседі. Мемлекет әлсіз және бәсең болмауы керек, сонымен қатар, мемлекет толық билікті және қоғамнан үстем болмауы керек. Қоғам өміріне өзінің араласуының шектерін анық білетін және қоғамдық қатынастардың бәрін емес, тек қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін маңызды болатын қатынастарды реттейтін күшті мемлекет қажет ”[12;29].
Баспада және құқықтық әдебиетте тарихи қалыптасқан “азаматық қоғам” түсінігі өзінің мағынасына сай келмейтіндігі туралы пікірлер айтылады. Қоғамды, мемлекеттен айырмашылығында және сәйкестігінде қарастырғанда оны “азаматтық қоғам” деп ұғыну әрқашан орынды болмайды. В.С. Нерсесянцтың пікірінше, “азаматтық қоғам - азаматтардың (саяси субектілердің) қоғамы емес, керісінше жеке мақсаттардың және мүдделердің иегерлері болып табылатын жеке (саяси емес) түлғалардың қауымдастығы. Азаматтардың қауымдастығы дегеніміз, саяси қауымдастық, яғни мемлекет
(саяси мемлекет) болып табылады, ол қоғамнан (азаматтық қоғамнан) өзгеше”.
Азаматтық қоғам шынымен жеке мақсат - мүдде иегері болып табылатын – жеке (саяси емес) тұлғалар қауымдастығы болып табылады. Сонымен бірге тағы бір пікір орынды болып табылады: индивидтерді қамтитын мемлекет, адами субстрат бойынша сол қауымдастықтың дәл өзі болып табылады, ол тек көпшілік биліктік сипатта ұйымдасқан. Міне осы себептен болар “азаматтық қоғам” және “мемлекет” терминдері ұзақ уақыт бойы – Аристотельден Ж.Ж. Руссоға дейін синонимдер болып келген. Азаматтық қоғам және мемлекет екеуі де адамдардың ұжымы болып танылады. Қоғам болмысының мемлекеттік және мемлекеттік емес осы екі түрлі саласы еуропалық өркениеттің дамуының кейінгі кезеңдерінде ғана, бір – бірінен өзгешеленетін салалар болып айқындала бастады. Осы салалардың бір – біріне ұқсамайтындығы жеке меншік және бәсекелестік бостандығына негізделген капиталистік – нарықтық экономиканың қарқынды өсу үрдісі барысында, барлық адамдардың заң алдында теңдігінің орнауы, әлеуметтік өмірде демократиялық институттардың орнығуы барысында, әр адамды автономды субъекті, жоғары биліктегілердің еркімен емес, табиғатпен берілген ажырамас табиғи құқықтар мен бостандықтардың иегері ретінде тану барысында айқын көріне бастады. Жаңа еуропалық тарихтың ұрпағы болатын, осындай автономды субъект – “азамат” атағына ие болды, ал осындай индивидтерден құралатын әлеуметтік ұжым “азаматтық қоғам” деп атала бастады. 17 – 18 ғасырлардың ойшылдары өздерін, бұрын сонды болмаған феноменнің, яғни “азаматтық қоғамның” дүниеге келуінің күәлары деп санады. Сол кездері қалыптасқан, түсініктерді қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е. А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
тақырыбы: Азаматтық қоғамының экономикалық жүйесі
Орындаған: Ю-10 тобының студенті
Балтабаев Қанағат
Тексерген: Байжанова
Қарағанды-2014 жыл
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ...5
1.1. Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Азаматтық қоғам туралы теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8-15
1.3 Азаматтық қоғам түсінігі,белгілері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-22
ІІ. Азаматтық қоғамының экономикалық саясатын жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 Экономикалық жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-25
2.2 Азаматтық қоғамды реттеудің - экономикалық құралдары ... ... ... ... ...25-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша адамға қатысты әділ болатын, ақыл – парасат, бостандық, сәттілік, тиімділік және әділеттілік мекендейтін идеалды қоғамдық құрылым үлгісін іздестіру, ойшылдарды әрқашан толғандырған.
Қайта өрлеу дәуірінен бастау алатын ізгілік идеялары, әрбір тарихи кезеңде ойшылдардың еңбектерінде өз көрінісін тапқан.Үшінші мынжылдыққа аяқ басқан кезеңде, ізгілік идеялары жалпы әлемдік деп танылып, өз көрінісін құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам идеяларында табады. Қазіргі әлемде мемлекеттер арасында тығыз байланыс, жақындасу және ғаламдану үрдістерінің кең етек алуы, сонымен қатар, осы күнгі болмыс шындығы, мемлекеттердің, белгілі бір стандарттарға сәйкес келуін, өздеріне және адамға деген көзқарастарды жаңадан, объективті түрде қалыптастыруды қажет етеді.
Әлемдік саяси – құқықтық ілімнің құндылығы болып табылатын, демократиялық елдердің ата заңдарында бекітілген азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет, ертеңін ойлайтын әр мемлекет үшін ұмтылуға нысана және жоғарғы стандарт болып табылады.
Әрине азаматтық қоғам жүйесі дамыған, құқықтық мемлекеттің экономикасы да тұрақты болуы қажет.
Өзінің тарихи дамуында экономикалық жүйе ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек бір ғана буынмен —мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар құрады.. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап отырды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысаңдар — бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық айналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысаңдары мен әдістерін пайдаланады.Курстық жұмыстың мақсаты. Азаматтық қоғам түсінігін ,мәнін ашып жеткізу,азаматтық қоғамның экономикаға байланысын,оның экономикалық жүйесіне анықтама беру.Экономикалық саясатты жүзеге асыру механизмдерін көрсете кету,экономиканың тарихын, қалыптасу, өзгеру, даму жолдарын ашу.Мемлекетті реттеудің экономикалық құралдырын, яғни салық саясатын айту.
I. Азаматтық қоғам туралы идеялардың тарихи қалыптасуы
1.1Азаматтық қоғамның тарихи қалыптасуы
“Азаматтық қоғам” түсінігі түп тамырларын Аристотельдің полис (koinoia politike – азаматтық қоғам), Цицеронның societas civilis және табиғи құқық идеаларынан алады. Азаматтық қоғам (koinoia politike, societas civilis, burgeliche Gesellschaft, socite civile) және саяси қоғам немесе мемлекет (polis, civitas, staat, etat, stato) мәні бойынша бір – бірін алмастыратын терминдер болды.
Ежелгі грек ойшылдары “саяси” түсінігіне қоғам өмірінің бүкіл салаларын енгізген: жанұя, дін, білім алу, көркем мәдениеті, өнер және т.б. Politike–нің мүшесі болу, яғни, азамат болу - мемлекеттің мүшесі болу, яғни, басқа азаматтарға зиян келтірмей, мемлекет заңдары бойынша өмір сүру және әрекет ету.
Осындай түсінік өзгермеген қалпында 18 – ші ғасырға дейін сақталып келді. Дж. Локктың өзі “азаматтық қоғам” және “мемлекет” түсініктерін өзара алмастырушы ретінде қолданған. И. Кант өзінің еңбектерінде “burgerliche Gesselschaft” (азаматтық қоғам) және мемлекет түсініктері синонимдер ретінде қолданылады. Осы екі түсініктің бір – біріне жақындығы Ж.Ж. Руссо еңбектерінде айқын көрінеді. Руссоға сәйкес, әр азаматтың биліктік қатынастарға қатысуына, халықтың толық билікке иеленуіне негізделген басқару жүйесі ғана, заңды күшке ие. Осының негізінде, Руссо өкілдік қағидасын сынаған, өйткені онда, азамат өзінің еркін басқа адамға тапсырып, өзінің азаматтық құқығынан айрылады. Руссо “societe civile” немесе азаматтық қоғам және мемлекет мәнін осылайша ұсынған.
Орта ғасырдан жаңа заманға өту шағы, азаматтық қоғамның мемлекеттік институттардан өзгешеліктері бар екенін түсінуменен айшықтанды. Осы тұрғыдан, сол кездегі орта ғасырлық бытыраңқы мемлекеттердің орнына ұлттық мемлекеттің қажеттігі идеялогиясы саяси ілімдерге елеулі әсер етті. 14 – ші ғасырда Еуропада Гогенштауфендер империясының дағдарысынан бастап ұлттық жеке – даралық түсінігі пайда бола бастады, нәтижесінде ұлттық мемлекет идеясы дүниеге келді. Осы үрдісте, өзінің Бонифаций 8-ші папасына қарсы күресінде, римдік теократизміне және ұлттық жеке – даралыққа негізделген король билігінің егемендігі қағидасын қарсы қойған, Әдемі Филипптің таққа отырған кезеңі өте маңызды болды. Бастапқыда, еуропалық қоғамдық – саяси ілім өкілдері (Ж. Боден, Т. Гоббс, Б. Спиноза және т.б.) мемлекетті табиғи қалыптан аттап өтуге бағытталған институт деп түсіндірген. Осы табиғи қалыпты біреулері (Т. Гоббс) бәрінің бәріне қарсы соғыс қалпы ретінде түсінген, басқалары болса (Ж.Ж Руссо) осы қалыпты жоғары үйлесімділік деп түсінген.
Мемлекеттің егемендігі қағидасын енгізген Ж. Боденнің ойынша, мемлекет қоғамның бүкіл мүшелерінің үстінен және оларға тиесілінің бәріне егеменді билігін жүргізеді. Қоғамның бытыраңқы мүшелері үстем билік, яғни егемендік астында жиналғанда мемлекет пайда болады. Осы дәстүрді жалғастыра отырып, Т. Гоббс келесідей тұжырымдаған: “мемлекет соғыс қалпынан өту құқығын, мемлекетке дейінгі адамдар қоғамдастығының бүкіл мүшелерінің келісімі нәтижесінде алады. Осы келісімнің нәтижесінде пайда болған азаматтық қоғам мемлекетке және оның заңдарына теңестіріледі. Руссо айтқандай, табиғи бостандығын жоғалтқан адамдар, өздерінің табиғи құқықтарынан айрылудан үрейленіп қоғамдық келісімге бірікті. Осы келісім барлық мүшелердің жеке басын және мүлкін қорғау үшін тағайындалады, осы жерде әрбір мүше басқаларымен бірігеді, дегенмен олар өздеріне ғана бағынады және бұрынғыдай еркін болып қала береді. Руссоның айтуынша, осы ассоциация, кезінде “азаматтық қоғам” деп аталған, қазір Республика немесе Саяси ағза деп аталады: оның мүшелері осы саяси ағзаны, ол бәсең кезінде Мемлекет деп, белсенді кезінде Егемен (Суверен) деп, және оған ұқсайтындармен салыстырғанда Держава деп атайды.
Т.Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж Руссо, Монтескье және т.б.-рмен өнделген индивидуализм концепциясы, мемлекеттен тәуелсіз қоғам азаматы ретіндегі тұлғаның еркіндігі мәселесін алға қойды. Нәтижесінде, әсіресе 18 – ші ғасырдың екінші жартысынан societas civilis дәстүрлі концепциясы эрозияға ұшырап қайта қарала бастады.
Осы жағдай Дж. Локк, А. Фергюсон, С. Пуфендорф, И. Кант, физиократтар және т.б. – рмен қалыптастырған ұсыныстарында көрінді. Дж. Локк сенімі бойынша қоғам мемлекеттен бұрын болған, ол “табиғатқа сәйкес” өмір сүреді. Автордың айтуынша, мемлекет “жаңа ағза” болып табылады ; осы мемлекет құқықтар кешеніне ие, ал құқықтар осы мемлекетті құрайтын жеке тұлғалардың құқықтарынан басым түседі. Гоббста саяси биліктен бұрын болған “қоғам” түсінігі болмайды, Локктың тұжырымдауынша мемлекет табиғи қалыптағы қоғамдық қатынастар негізінде пайда болады. Егер үкімет, түрлі себептермен жойылса да, қоғам өзінің табиғи заңдары және құқықтары негізінде өмір сүре береді. Қоғамды құрайтын халық егеменді, осы себептен, оның егемендігі мемлекетке өткен күннің өзінде, мемлекет қоғамды толық алмастыра алмайды. Керісінше, мемлекеттің басты мақсаты осы қоғамды қорғау. Осы ойды ұстанушылардың тұжырымы бойынша, мемлекет қоғамның орнына келмейді, ол оны басқаруға тағайындалған. Мемлекет – қоғамның құралы, сол арқылы өзін айқындайды. Қалай дегенмен, тым кеңейіп кеткен мемлекет жеке индивидтің еркін білдіруіне және ықтималды мүмкіндіктерін жүзеге асыруына кедергі жасайды деген пікір қалыптаса бастады.
В. фон Гумбольт азаматық қоғаммен мемлекет арасындағы қайшылықтарды және өзгешеліктерді нақты мысалдар арқылы көрсетуге тырысты. Сонымен қатар, В. фон Гумбольт мына ойды айтқан: “Мемлекеттің ықпалы неғұрлым үлкен болса, ықпал етушілер және осы ықпал астындағылар соғұрлым ұқсас болады. Осындай мемлекеттік құрылым – көптеген әрекет етуші және қозғаушы күштер емес, әрекет ету және тұтынудың өлі және тірі құралдарының жиынтығына ұқсап қалады”[3;45]. Осылай дами келе, азаматтық қоғаммен мемлекеттің айырмашылығы орнығып қалған жағдайға қарсы тұжырым ретінде қалыптаса бастады, сонымен қатар ол, адамдардың әлеуметтік теңдігін, азаматтардың бостандықтарын және шектелген конституциялық үкіметті қамтамасыз етуге бағытталған жаңа қоғамдық құрылым идеялары арқылы құнды бола бастайды. “Азаматтық қоғам мемлекетке қарсы” тақырыбы, төңкеріліс сипатындағы мазмұнды иеленіп, Т. Спенс, Т. Ходжскин, Э.Ж. Сиэйс еңбектерінде, әсіресе, Ұлы Француз төнкерілісінің бағдарламасы – “Адам және азамат құқықтары Декларациясы” құжаттарында кең қарастырылды.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай- бұл туралы бір қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүние жүзілік ғылыми, саяси қайраткерлкрдің, ойшылдардың айтуынша- қоғам саналы адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес. Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам осы екі мүдде- мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды. К. Маркс қысқаша:"Қоғам- адамдардың өзара еңбек жасауының одағы", - дейді. Қоғамдық мүдде- мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты, объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы дамуға, нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам саналы адамдрдың ерікті түрде қалыптасқан одағы.Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде ұйымдастырылса, ондай нәтижесіз тез тарап кетер еді. Адам қоғамның бірінші - клеткасы. Қоғам күрделі әлеуметтік бірлкстігі. Бұл бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым - қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму процесінің заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп, басқарып отырлы. Сондықтан мемлект пен құқық пайда болды. "Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп жазды Маркс, - бірақ олар оны өз қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болды"
Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың қалыптасуы;
адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
қоғамлық мүдде- мақсат, тілек арқылы қарым- қатынастарды реттеп- басқару;
- қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын мемлекеттік
аппараттың өмірге келуі.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орынлау үшін саналы түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті ерікті шартты элемент бар: мүдде- мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым - қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т. б. Осылардың ішіндегі ең күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге двмып келе жатқан азаматтық қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез құрылдып, тез жарап жатады. Олардың өмірі, іс - әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмацды, уақыты көпке созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік - экономикалық және мәдени - рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған қатысушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды, уақыты шектелмейді, өлкеге- аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін, барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерешеліктері: кеңкстік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандығы азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айығы - онда "Азаматтық қоғам" бөліиінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағларлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақиы қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік мнешік пен жеке меншік (6-баптың 1- тармағы); адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтатас кешені (2-бөлім); отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (27- бап); идеологиялық және саяси әр алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген қазақстандық- азаматтық қоғамды ерікті дамыту дың алғы шарттарың жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты мүдде -мақсаты.
1.2 Азаматтық қоғам туралы теориялар
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой- пікірлер, әр түрлі теориялар бар. Бұл ой- пікірлердің, теориялардың көп болатын себептері тек қана мемлекеттің, қоғамның мазмұнының өте күрделі болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы өзгеуінен емес, сонымен бірге азаматтық қоғам мен мемлекеттцің саяси билікті жүргізу және олардың іс әрекеті барлық таптардың, топтардың мүдде- мақсатына қатысты болуы. Тағы да бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі идеологиямен, саяси партиялармен байланысты болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе - Кеңес дәуірінде елімізде марксистік мемлекеттің теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде қоғам мен мелекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны, басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді, дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық жәнетарихи нақты дәлелдеп болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу, пайдалану өте қажет. Сло деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің ғылымға, қоғамға пайдасы мол.
Тағы бір ескертетін мәселе - "азаматтық қоғам " деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену формасында да, феодалдық формация да болған жоқ.
Азаматтық қоғамның ең радикалды концепциясын “Адам құқықтары” атты атақты памфлеттің авторы Т. Пейн қалыптастырды. Мемлекетке қарсы тұратын азаматтық қоғам мәселесі Т. Пейн еңбектерінде басты тақырып болды. Пейн мемлекетті қажетті зұлымдық деп атады: ол неғұрлым аз болса, соғұрлым қоғамға тиімді болады[4;56]. Осы себептен, мемлекттің билігі азаматтық қоғам пайдасына шектелген болуы қажет, өйткені, әрбір индивид, ішінен қоғамға бағытталады. Мемлекеттен бұрын пайда болған осындай әлеуметтілік, ортақ мүддеге және өзара көмек сезіміне негізделген, бәсеке және сабақтастықтың бейбіт қатынастарын қалыптастуруға жағдай жасайды. Азаматтық қоғам неғұрлым кемелденген болса, соғұрлым өз істерін өзі реттеп, үкіметке деген қажеттілігі азаяды.
Ажырамас құқықтарға ие, еркін және тең индивидтер мемлекеттен жоғары тұрады. Сондықтан, мемлекетті заңды және “өркениетті” деп тану үшін, ол бүкіл индивидтердің келісімімен құрылған болуы керек. Осы келісім конституциялық түрде рәсімделген және парламентарлы өкілді механизмдер арқылы бекітілген болуы тиіс. өркениетті басқару жүйелері – еркін және тең индивидтердің белсенді келісімімен билікке ие болатын, конституциялық басқару жүйелері. Бұндай үкіметтер құқықтарға ие болмай, тек өзінің азаматтары алдында міндеттерге ие болады.
Нақты үкіметтер өз белсенділігімен конституцияларды өзгертуге немесе кеңейтуге, немесе азаматтардың келісімдерін және сенімдерін бұзуға құқықтары жоқ. Азаматтар табиғи қалыпта ғана, тұрақты егеменділікке ие болады. Осы табиғи қалыпты кез – келген бұзушылық және де құқықтың негізі ретіндегі, белсенді келісімге кез – келген қарсы тұру талпынысы деспотизм және агрессивті басқару әрекеті болып табылады. Осы тұрғыдан, Пейн азаматтық қоғамды мемлекетке қарсы қояды. Оның сенуі бойынша, өзіне сенетін және өзін - өзі басқаратын қоғам саяси механизмдердің минимумын ғана қажет етеді. Мемлекеттің билігін минимумға дейін қысқарту, тәуелсіз ұлтттық және бір – біріменен бейбіт араласатын азаматтық қоғамдардың халықаралық конфедерациясын құру мүмкіндігіне жол ашады. Бұл жағдайда, ұлттық егеменді мемлекет, сайланатын басқарушыдан және “жалпы бейбітшілік, өркениет және сауда” кепілі болатын, азаматтық қоғамнан тұрады. “Қоғам қағидалары негізінде әрекет ететін, осындай ұлттық ассоциация” азаматтық қоғам қамтамасыз ете алмайтын қоғамдық қызметтерді қамтамасыз етуге ғана қажетті. Кейіннен осы дәстүр, А. Де Токвиль, Дж.С. Милл және т.б. тарапынан жалғасты.
Олар оны, келесідей ереже төңірегінде дамытты, яғни, мемлекет және азаматтық қоғам арасындағы бөлініс, шынайы демократиялық, әлеуметтік және саяси жүйенің тұрақты сипаты болып табылады. Осы жүйеде өндірістік меншік, шешім қабылдай алу мәртебесі жеке салаға бағынышты емес. 19 – шы ғасырдың ғалымдары мен ойшылдары азаматтық қоғамның аса көп мөлшердегі еркіндігін қоғамның бөлектенуі және кекілжіндердің өршігуіне себеп ретінде қарастырған, сондықтан олар, қатал мемлекеттік реттеуді және бақылауды орнатуға шақырды. “Мемлекет азаматтық қоғамға қарсы” мәселесі И. Бентам, Ж. Сисмонди және т.б. еңбектерінде көрінеді.
Азаматтық қоғам туралы көзқарастардың қалыптасуына Гегель Г.Ф. зор үлес қосты. Гегель, оны жеке мүдде әрекет ететін сала деп анықтады. Осы кеңістікке ол, жанұяны, әулеттік қатынастарды, дінді, білім алуды, заңдарды және олардан пайда болатын субъектілердің құқықтық қатынастарын жатқызды. Азаматтық қоғам және мемлекет өзара әрекеттесуші институттар болып табылады. Мемлекетте азаматтардың жалпы еркі білдірілген, азаматтық қоғам – жеке индивидтердің ерекше, жеке мүдделерінің саласы. Гегель француз, англо – саксондық және неміс қоғамдық – саяси ілімінің бүкіл мұрасын жүйелеу негізінде келесідей ой қорытындыға келеді: азаматтық қоғам, орта ғасырдан жаңа заманға өтудің ұзақ, әрі күрделі тарихи үрдісі кезінде жанұядан мемлекетке қарай диалектикалық қозғалыстың ерекше кезеңі болып табылады. Азаматтық қоғамға тән болатын әлеуметтік өмір, жанұяның болмыс тіршілігінен және мемлекттің көпшілік өмір салтынан түбегейлі өзгешеленеді. Азаматтық қоғамға нарықтық экономика, әлеуметтік топтар, корпорациялар, институттар кіреді. Қоғамның өмір сүру қабілеттілігін қамтамасыз ету және азаматтық құқықты жүзеге асыру осылардың міндеті болып табылады. Азаматтық қоғам жеке тұлғалар, таптар, топтар және институттар кешеңін құрайды, олардың өзара әрекеттесуі азаматтық құқықпен реттеледі және олар саяси мемлекетке тікелей тәуелді емес. Гегельдің ойынша, жанұя мемлекеттің түп тамыры болып табылады, оның мүшелері бір – бірімен бәсекеге түспейді, жанұя мәнді біртұтас болып келеді. Азаматтық қоғам болса, оның көпсанды құрамдас бөліктері көбінесе, бір – біріне сәйкес келмейтін тұрақсыз және кекілжіндерге толы болып келеді. Онда әрдайым, жеке мүдделер басқа бір жеке мүдделермен қақтығысып тұрады. Оған қоса, азаматтық қоғамның бір элементтерінің күрт дамуы, басқа элементтердің басылып қалуына әкеледі. Азаматтық қоғам мемлекет бақылауымен басқарылмаса, ол “азаматтық” болудан аластайды. өйткені, тек жоғарғы көпшілік билік, яғни, тек конституциялық мемлекет осы қоғамның әділетсіздіктерін жойып, нақты мүдделерді әмбебап саяси қауымдастыққа топтастыра алады. Осы тұрғыдан Гегель, табиғи құқық теориясын сынға алады, өйткені, осы теория мемлекетті өз қоластындағыларының серігі ретінде қарастырып, осы арқылы “мемлекеттің абсолюттік құдайшыл қағидасына” күмән келтіреді.
Гегель, азаматтық қоғаммен мемлекет арасындағы бөліністі жоюға қарсы шыққанымен, азаматтық қоғамның мемлекеттен еркіндігі дәрежесін нақты ережелер арқылы нақты бекіту мүмкін емес. Ол айтқандай: “егер, мемлекетпен азаматтық қоғамды араластырса және ол, меншікті және жеке бостандықты қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған деп анықталса, демек, осы арқылы нақты адамдардың мүдделерін түпкі мақсат ретінде қабылдайды және де әркім өз бетінше ойына келгенді істеп, мемлекеттің мүшесі болуға немесе болмауға ерікті екендігі қабылданады. Бірақ, мемлекет индивидке қатысты басқа қарым – қатынаста болады; яғни, мемлекет объективті рух болғандықтан, индивид мемлекет мүшесі болғандықтан ғана, ол объективті, шынайы және өнегелі болады. Мемлекет жеке құқық және жеке игілік салаларына, жанұя және азаматтық қоғамға қатысты сыртқы қажетттілік және соған қарасты, мақсат болады.
Гегель бойынша, адамдар табиғи, “мәдениетсіз” қалыптан азаматтық қоғамға бірігулері қажет, өйткені, тек осында құқықтық қатынастар шынайы болады. Азаматтық қоғам жабайылыққа, өркениетсіздікке қарсы қойылады. Және азаматтық қоғам деп, классикалық буржуазиялық қоғам танылады.
Сонымен, Гегельдің идеалды мемлекеті мәнгі соғыстың табиғи қалпы емес (Гоббс, Спиноза), табиғи қоғамның сақталуының және аяқталуының құралы емес (Локк, Пуфендорф), табиғатпен жаратылған, өзін - өзі реттейтін азаматтық қоғамды әкімшілік басқарудың қарапайым механизмі де емес. Соңғысы, өзі анықталатын біртұтас ретіндегі азаматтық қоғамның элементтерін біріктіретін дербес және егеменді мемлекет үшін жағдайларды талап етіп, оларды қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамды танып және бағынышты жағдайда ұстап тұрған мемлекет ғана, оның бостандығын қамтамасыз ете алады. Азаматтық қоғам, саяси ұйымдасқан, кеңейтілген, күрделенген және жоғары тұратын қауымдастықтың бағынышты аспектісі ретінде сақталып бастан өткеріледі. Марксизмде азаматтық қоғам мәселесіне ерекше ұстаным қалыптасады.
Гегельді қайталап, К. Маркс азаматтық қоғамды табиғатпен жаратылған қалып ретінде емес, тарихи дамудың нәтижесі ретіндегі тарихи феномен деп санаған. Мемлекетпен кепілдік етілетін азаматтық қоғам, мәңгі табиғи заңдарға бейімделмейді. Азаматтық қоғамды, өндірістің, таптық күрестің ерекше нысандары және қатынастарымен сипатталатын жәнеде тиісті саяси – құқықтық механизмдермен қорғалатын, тарихи анықталған құрылымдар құрайды. Азаматтық қоғамның өзі, өтпелі сипатқа ие, өйткені, ол азаматтық қоғамды дүниеге әкелген буржуазиялық қоғамды жоятын пролетариатты дүниеге әкеледі. өз талдауын өндіріс тәсілі негізінде қалыптастырған Маркс, үй шаруашылығы, ерікті ассоциациялар, бұқаралық ақпарат құралдары, мектептер, ауруханалар және т.б. сияқты азаматтық қоғамның элементтеріне тиісті назар аударған жоқ. Ол, 18 – ші ғасырдан бастап пайда болған, инженерлердің, дәрігерлердің, заңгерлердің т.б.- дың кәсіби одақтарын елемеді. Маркстың теориясында азаматтық қоғам жеке мүдддені білдіреді. Азаматтық қоғам материалдық салаға жатады, ал мемлекет болса қондырманы құрайды. “Еврей мәселесіне” деген еңбегінде, Маркс: “аяқталған саяси мемлекет - өзінің мәні бойынша адамның материалдық өміріне қарама - қарсы болатын оның тектік өмірі. Осындай өзімшіл өмірдің алғышарттары мемлекеттік саладан тыс болатын азаматтық қоғамда өз өмір сүруін жалғастырады. Дамыған саяси мемлекетте адам қос өмірде өмір сүреді, яғни, саяси қауымда қоғамдық жан ретінде және азаматтық қоғамда жеке тұлға ретінде әрекет етеді. Азаматтық қоғамда адам шынайы индивид болады. Мемлекетте болса, адам тектік жан ретінде танылып, өзінің шынайы даралығынан айрылған”[5;390].
Азаматтық қоғам концепциясының әртүрлі тұспалдарының қалыптасуы, жеке бостандық, әрбір жеке тұлғаның өзінің құндылығы идеясының қалыптасуымен тығыз байланысты. Орта ғаcырларда адам өзін экономикалық, әлеуметті, әлеуметтік – мәдени, діни, саяси және басқа салалардан тыс, осы салаларда өзінің мәртебесін және рөлдік уәзіптерінен тыс елестете алмады. өз кезегінде осы салалар мемлекетпен және саяси жүйемен ажырамас байланыста болады. Феодализм уақытында қоғам саяси сипатта болды. Бұнда, меншік, жанұя, еңбекті ұйымдастыру және т.б. сияқты адам өмірінің маңызды институттары, жерді феодалдық басқару, корпорациялар нысанында болып мемлекетік өмір элементтері мәртебесіне ие болды. Солар арқылы жеке тұлғалардың мемлекеттік ұйымға қатынастары қалыптасты. Жекелеген адамдар жеке саланы қалыптастырмайды. Олардың тағдыры, олар жататын топқа немесе ұйымға ажырамастай болған. Сондықтан да, азаматтық қоғамның қалыптасуында маңызды кезең болып, адам құқықтырының тарихи сипатын
тану табылады.
17 – ші ғасырдағы әкімшілік монархиясының француздық теориясында қоғам мемлекетпен бірігіп, сіңісіп кеткен. Онда, саяси құрылымнан бұрын болған және одан жоғары тұратын құқық туралы түсінік мүлдем жоқ. Бұндай түсінік Г. Гроций және Жюрьеде пайда болады. Оның ерекшелігі, онда мемлекеттік билікке шек қоятын жеке құқықтар идеясы кездеспейді. А. Мишель айтқанындай: “сол кездері индивид және мемлекет арасында кекілжіннің болмауының себебі, олардың бір – біріне қарсы қою идеясы, сол кездегі үстем болған идеялардың арасында орын алу мүмкіндігінің болмауы”[6;96]. Ал, буржуазиялық қоғамда басқаша, - страттанудың саяси және әлеуметтік нысандарының бөлінісі, буржуазиялық қоғамның ерекшелігі болды. Ол, жеке адамның мәртебесін, оның азаматтық қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық рөлінінен ажыратады, ол адамдарды қоғамның бірден, жеке тұлғасы және азаматына айналдырады. Жеке мүдделер, жалдамалы еңбек және жеке құқықтар саласы саяси бақылаудан арылған. Жаңа заман ойшылдарының, мұрагерлік билік және таптық артықшылықтар нысандарының өз күштерін жоғалтуы туралы жария етулері, анықтаушы маңызға ие болды. Олар, бірінші орынға әлеуметтік әрекеттің тәуелсіз бірлігі ретіндегі, жеке индивидтің бостандығын және табиғи мүкіндіктерін қойды.
Феодалдық қоғамды жою үшін ескі тәртіпке қарсы шыққан төнкеріліс, бүкіл сословияларды, корпорацияларды, цехтарды, артықшылықтарды және мемлекет алдында бағыныштылардың тең құқықтылығы қағидасын бұзатын басқада институттарды жоюға бағытталды. Осылайша, Маркс айтқандай: “азаматтық қоғамның саяси сипаты жойылды”[7;28].
Ескі тәртіпке қарсы саяси төнкерілісті, Маркс азаматтық қоғамның төнкерілісі деп, негізді атаған. Ол, жалпыға бірдей және міндетті құқықтық тәртіпті орнатуға тағайындалған. Кезінде Ж. Боден және Т. Гоббс егеменді және біртұтас мемлекет талабын ұсынды, яғни, орта ғасырларға тән болатын, құқықтардың теңсіздігін және әртүрлілігін жою. И. Канттан бұрын болған, құқықтың философиясы қоғамға қатысты екі пікір төнірегінде қалыптасты – біріне сәйкес, қоғам жеке бостандықтың сыртқы шекарасы ретінде қарастырылды, ал, екіншісіне сәйкес, қоғам - бәрін қамтитын бастау. Біріншісі, қатынасты жеке тұлға еркіне бағындырса, екіншісі, бұндай ерікті жоққа шығарып, қоғамды бірден – бір және соңғы саты ретінде қарастырған. Канттың, бостандық туралы ілімі осындай қайшылықтарды бұзуға бағытталған.
Кант “өнегелі автономия” түсінігін енгізген, оған сәйкес, мемлекеттен тәуелсіз түрде, жеке индивидті жалпымен қабылданған өнегелік нормаларды сақтауға мәжбүрлеу үшін санкцияларға және құралдарға ие қоғам болған жерде ғана, құқықтық тәртіп орнайды. Жанұя, мектеп, шіркеу, көрші – қолан немесе басқада қауымдар, түрлі ерікті ұйымдар, одақтар және т.б. тәріздес, азаматтық қоғамның институттары осындай уәзіптерді атқаруға бейім болады. Осындай уәзіптер мемлекетке жат болады, бірақ азаматтық қоғамның институттары оларды атқаруға дәрменсіз болған жағдайда, оларды мемлекет
атқарады.
И. Кант азаматтық қоғамды келесідей қағидаларға негіздеген: а) қоғамның әр мүшесінің бостандығы; ә) оның басқалармен теңдігі; б) қоғамның әрбір
мүшесінің, азамат ретіндегі дербестігі[8;38].
“Саяси бостандық жеке бостандықтың кепілі бола алады, бірақ оны алмастыра алмайды”, - деп Б. Констан айтып кеткен. Сондықтан, азаматтық қоғамда адам және азамат құқықтарының бөлінуі негізді болып табылады. К. Маркс жазғандай, - адам құқықтары мемлекет азаматының құқықтарынан өзгешеленеді. Осындағы адам, дегеніміз, азаматтық қоғамның мүшесі. Осындай аражік, саяси мемлекттің азаматтық қоғамға қатысты қатынасымен, саяси эмансипациясы мәнімен анықталады. Осы тұрғыдан қарастырғанда, азаматтық қоғам адамның құқықтарын қамтамасыз етеді, ал мемлекет, азаматтардың құқықтарын қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да жеке тұлғаның құқықтары туралы айтылған, біріншісінде – адам баласының өмір сүруге, бостандық, бақытқа ұмтылу және т.б. құқықтары, екінші жағдайда, - саяси құқықтары туралы айтылған. Азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің өмір сүрулерінің бірден – бір шарты – жеке тұлға, оның өзін - өзі жүзеге асыру құқығы. Ол, жеке бостандықты тануға негізделеді. Азаматтық қоғамның өзегі нақты бір тұлға болса, негізін қалыптастырушы тіректер ретінде, осы тұлғаның, оның мүдделерінің, мүмкіндіктерінің, мақсаттарының жанжақты жүзеге асуына атсалысуға бағытталған институттар, ұйымдар, топтар және т.б. қарастырылады. Осы себептен, шынайы азаматтық қоғамның пайда болуының және орнығуының маңызды алғышарты болып, экономикалық және саяси биліктің аражігін анықтау табылады[9;27].
Жеке бостандықты және жеке меншікті теңдестіруге негізделген индивидуализм, өндіріс күштерінің дамуы үшін, қоғамдық дамудың және саяси демократияның қалыптасуының, елеулі ынталандырушы күші болды. Тарих дәлелдегендей, өмірді қамтамасыз етудің әртүрлі алуан түрлі көздері жоқ жерде және экономикалық таңдау бостандығы болмаған жерде, жеке тұлғаның бостандығының болуы мүмкін емес. Индивидуализмнің және жеке меншік құқығының экономикалық салада еркін нарық және еркін бәсеке қағидалары арқылы іске асады.
Жаңа заманның ойшылдары жеке бостандықты қорғаған, жеке меншікті қолдады және индивидтің жеке бостандығы жеке меншікке негізделген деп, сенген. Ал, Руссо жеке бостандықты және теңдікті жалпының еркі идеясымен біріктіруге және жеке меншікті жоққа шығаруға тырысты. Жеке меншікті және шаруашылық іс–әрекет бостандығын жақтаған физиократтар және олардан кейін энциклопедисттер, артықшылықтарға және цехтерге, мемлееттің экономикалық саладағы, шамадан тыс қамқорлығына қарсы болды.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ортағасырлық теократия идеалына қарсы реакция ретінде қалыптасып дамыды. Олардың негізгі сипаттамаларының бірі – зайырлық басамасы. Дін, өнеге, ғылым, өнер және басқада рухани феномендер саяси сипаттан арылған жағдайда ғана, шынайы түрде толық қанды өмір сүре алады.
Азаматтық қоғам туралы әлеуметтік, саяси, құқықтық және фәлсәфалық
ой – пікірлер ұзақ эволюциядан өтті. Азаматтық қоғам туралы тарихта, көптеген ойшылдардың құнды теоретикалық мұрасы қалған. Осы ойларды қорыту арқылы азаматтық қоғамның белгілі – бір идеалды бейнесі дүниеге келеді. Осы идеалды бейнені ғылыми тұрғыдан терең және жан – жақты зерттеп, нақты болмыста жүзеге асыру қажет.
Азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену формациясында да, федалдық формация да болған жоқ . Себебі ол қоғамдарда азаматтық деген ұғым болған емес . Бұл ұғым тек буржуазиялық қоғамда өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық мемлекет туралы қарастырамыз.
Азаматтық қоғам мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңістік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз – дербестікте дамыту.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды . Көне дәуірдің ойшылдары : Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық, парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң үстемдігі болмаса демократия жоқ,- деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли, Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар : Г. Гроцкий, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б.
Гроцкий – қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөледі: табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл, парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілер арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс.
Монтескье- мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады.
Локк- Маркс құқықтық мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант – құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір – қасиетін, ар – намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді.
Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық философия . Мемлекет дегеніміз жан – жақты дамыған құқық деп түсіндірді. Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде – мақсатын қорғайды. Мемлекет құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік
жағдайын жан – жанты жақсарту.
Маркс – құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес қараған. Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнатумен аяқтауға тиіс. Бостандық Маркстің ұғымында, - қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде – мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда ғана құқықтық мемлекет қалыптасады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан – жаты дамып, дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп , ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі мамұны – халықтың, адамдардың егемендігі , олардың табиғи бостандығы мен құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші – адам, қалың бұқара . Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық саласын басқаруға қатыстыру қажет.
1.3 Азаматтық қоғам түсінігі,белгілері.
Азаматтық қоғам түсінігіне құқықтанушылар тарапынан нақты және бір – біріне сәйкес келетін анықтама берілмейді. Олар қазіргі кездегі азаматтық қоғам түсінігінің негізгі құқықтық өлшемдерін бекітуге тырысады немесе азаматтық қоғам өмір сүруі үшін қажетті болатын негізгі белгілерін және қасиеттерін атайды.
Азаматтық қоғам мәселесін теоретикалық тұрғыдан зерттеулерде оның мәнін түсінудің екі түрлі жолын бейнелеуге болады. Бір авторлар осы түсінікті социумның белгілі бір қалпын сипаттау үшін қолданады. Осылай түсіндіргенде азаматтық қоғам мемлекеттің ерекше тұрпатымен сәйкестендіріледі. Осы мемлекетте жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары заңды түрде қамтамасыз етіліп, саяси түрде қорғалған, сондықтан, ол “өркениетті, яғни азаматтық қоғам ” деп аталуға лайық.
Екінші түсінікте, азаматтық қоғам, социумның белгілі бір саласы – мемлекеттен тыс қатынастар, құрылымдар және институттар саласы ретінде қолданылады.
Әлеуметтік стратталған қоғамның ұйымдасуының және өмір сүруінің ерекше қалпы ретіндегі мемлекеттілікке, оның құрылымында әртүрлі мемлекеттік емес құрылымдардың жиынтығының қалыптасуы тән. Көпшілік биліктік емес, мелекеттік емес осындай қатынастар, институттар, құрылымдар қоғамның өзіндік бір көрінісі, оның болмысының объективті түрде қажетті саласы болып табылады.
“Азаматтық қоғам” термині ерекше мазмұнға ие және қазіргі мағынасында қоғамның нақты бір тұрпатын, қалпын, сипатын, оның әлеуметтік – экономикалық, саяси және құқықтық табиғатын, даму және кемелдену дәрежесін білдіреді. Басқаша айтқанда, осы түсінік арқылы тарих тәжірбиесімен қалыптастырылған өлшем – критерийлерге сәйкес келетін өркениетті қоғам анықталады.
“Азаматтық” түсінігі шартты болғанымен терең мазмұнға ие. Осы құбылыстың мәні көп қырлы және ғалымдармен әртүрлі түсіндіріледі. Дегенмен, оның бір белгісі айқын, яғни құқық әрекет ететін әрбір мемлекет құқықтық емес, сол сияқты азаматтары бар әрбір қоғам, азаматтық емес. Мысалыға, Кеңестік қоғам ешқашан құқықтық және азаматтық болған емес.
Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптасуы үшін, оның институттарының табиғатының нақты түсініктерін қалыптастыру қажет. Азаматтық қоғамға құқықтық әдебиетте және баспада берілетін анықтамалар түрлі болады.
Ресейлік фәлсәфашы К.С. Гаджиев келесідей анықтаманы және түсініктемені ұсынады: “Азаматтық қоғам дегеніміз әлеуметтік, мәдени және рухани салалардың әрекет етуін, олардың қайта өндірілуін, ұрпақтан ұрпаққа өтуін және өмір сүруін қамтамасыз ететін жүйе, жеке индивидтердің және олардың ұжымдарының жеке және ұжымдық мүдделері мен қажеттіліктерінің жүзеге асуына жағдайлар жасауға бағытталған мемлекетке тәуелсіз, жеке дербес қоғамдық институттар және қатынастар жүйесі. Осы мүдделер мен қажеттіліктер жанұя, шіркеу, білім беру жүйесі, ғылыми, кәсіби бірлестіктер, асоциациялар, ұйымдар және т.б. арқылы көрінісін тауып жүзеге асады. Жалпы, азаматтық қоғам жеке индивидтердің жеке мүдделері, қажеттіліктері және т.б. саласымен теңестіріледі”[10;27].
“Азаматтық қоғам – меншік иелері болып табылатын еркін индивидтердің және олардың бірлестіктерінің өзіндік мүдделерінің ерекше саласын құрайтын мемлекеттен және саясаттан тыс қатынастардың (экономикалық, әлеуметтік, мәдени, өнегелік, рухани, корпоративті, жанұялық, діни) жиынтығы ”[11;84].
“Азаматтық қоғам – мемлекеттің саяси іс – әрекетінен тыс болатын экономикалық, әлеуметтік, мәдени, идеологиялық, діни, өнегелік – қоғамдық қатынастардың алуан түрлілігі. Осы түсінік мемлекеттік – құқықтық құбылыстардың мәнін ашуға, мемлекеттік іс – әрекеттің шектерін анықтауға көмектеседі. Мемлекет әлсіз және бәсең болмауы керек, сонымен қатар, мемлекет толық билікті және қоғамнан үстем болмауы керек. Қоғам өміріне өзінің араласуының шектерін анық білетін және қоғамдық қатынастардың бәрін емес, тек қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін маңызды болатын қатынастарды реттейтін күшті мемлекет қажет ”[12;29].
Баспада және құқықтық әдебиетте тарихи қалыптасқан “азаматық қоғам” түсінігі өзінің мағынасына сай келмейтіндігі туралы пікірлер айтылады. Қоғамды, мемлекеттен айырмашылығында және сәйкестігінде қарастырғанда оны “азаматтық қоғам” деп ұғыну әрқашан орынды болмайды. В.С. Нерсесянцтың пікірінше, “азаматтық қоғам - азаматтардың (саяси субектілердің) қоғамы емес, керісінше жеке мақсаттардың және мүдделердің иегерлері болып табылатын жеке (саяси емес) түлғалардың қауымдастығы. Азаматтардың қауымдастығы дегеніміз, саяси қауымдастық, яғни мемлекет
(саяси мемлекет) болып табылады, ол қоғамнан (азаматтық қоғамнан) өзгеше”.
Азаматтық қоғам шынымен жеке мақсат - мүдде иегері болып табылатын – жеке (саяси емес) тұлғалар қауымдастығы болып табылады. Сонымен бірге тағы бір пікір орынды болып табылады: индивидтерді қамтитын мемлекет, адами субстрат бойынша сол қауымдастықтың дәл өзі болып табылады, ол тек көпшілік биліктік сипатта ұйымдасқан. Міне осы себептен болар “азаматтық қоғам” және “мемлекет” терминдері ұзақ уақыт бойы – Аристотельден Ж.Ж. Руссоға дейін синонимдер болып келген. Азаматтық қоғам және мемлекет екеуі де адамдардың ұжымы болып танылады. Қоғам болмысының мемлекеттік және мемлекеттік емес осы екі түрлі саласы еуропалық өркениеттің дамуының кейінгі кезеңдерінде ғана, бір – бірінен өзгешеленетін салалар болып айқындала бастады. Осы салалардың бір – біріне ұқсамайтындығы жеке меншік және бәсекелестік бостандығына негізделген капиталистік – нарықтық экономиканың қарқынды өсу үрдісі барысында, барлық адамдардың заң алдында теңдігінің орнауы, әлеуметтік өмірде демократиялық институттардың орнығуы барысында, әр адамды автономды субъекті, жоғары биліктегілердің еркімен емес, табиғатпен берілген ажырамас табиғи құқықтар мен бостандықтардың иегері ретінде тану барысында айқын көріне бастады. Жаңа еуропалық тарихтың ұрпағы болатын, осындай автономды субъект – “азамат” атағына ие болды, ал осындай индивидтерден құралатын әлеуметтік ұжым “азаматтық қоғам” деп атала бастады. 17 – 18 ғасырлардың ойшылдары өздерін, бұрын сонды болмаған феноменнің, яғни “азаматтық қоғамның” дүниеге келуінің күәлары деп санады. Сол кездері қалыптасқан, түсініктерді қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz