Мектептегі психолог қызметінің қажеттілігі мен ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.8
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық негізі.
1.1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны ... 8.14
1.2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.20
1.3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның себептері ... ... ... ... ... ...
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психологиялық зерттеу әдістемелері мен көмек көрсетудің жолдары
2.1. Оқушылар мінез ауытқуларын коррекциялау топтарын құру әдістемесі...
2.2.Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.8
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық негізі.
1.1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны ... 8.14
1.2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.20
1.3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның себептері ... ... ... ... ... ...
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психологиялық зерттеу әдістемелері мен көмек көрсетудің жолдары
2.1. Оқушылар мінез ауытқуларын коррекциялау топтарын құру әдістемесі...
2.2.Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық салаларында кеңінене тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қиындықтары мен шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету 18 ғасырда кезіне Батыс Еуропа елдерінде аяқ ала бастады. 19 ғасырда психологиялық зерттеулерге қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкерлердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер тәжірибесін зерттеп жүйеге келтірген ғалымдар З.А. Малькова, В.М. Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников, И.О. Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте, бұрынғы Кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар М.Р. Битянова, И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И. Рогов, Р. Римский, С. Римская т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі, мектептегі психологиялық қызмет мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған. Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруы қажет. Олардың үлгі моделін жасағанда М.Р. Битянованың психодиагностикалық минимумдар негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар И.В. Дубровинана мен Л.И. Прихожан жасаған «Положение о школьной психологической службе» деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәселелердің мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелі құралдар орыс тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан мектеп психологтары тұп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері анықтан шығуға тура келіп отыр. Тек соңғы кезде С.Х. Бектенгалиева, Н.Қ. Ядгарова «Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру» жақында жарық көрген әдістемелік құралдар Л.К. Көмекбаеваның «Псмхологиялық қызметті ұйымдастыру», Т.Р. Нұрмұхамбетова, Ш.Е. Рсмаханбетова «Тәжірибелік психология» кітабы осы олқылықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Мектеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан дипломдық зерттеу тақырыбын: «Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру бағыттары» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психиологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық салаларында кеңінене тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қиындықтары мен шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету 18 ғасырда кезіне Батыс Еуропа елдерінде аяқ ала бастады. 19 ғасырда психологиялық зерттеулерге қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкерлердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер тәжірибесін зерттеп жүйеге келтірген ғалымдар З.А. Малькова, В.М. Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников, И.О. Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте, бұрынғы Кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар М.Р. Битянова, И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И. Рогов, Р. Римский, С. Римская т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі, мектептегі психологиялық қызмет мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған. Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруы қажет. Олардың үлгі моделін жасағанда М.Р. Битянованың психодиагностикалық минимумдар негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар И.В. Дубровинана мен Л.И. Прихожан жасаған «Положение о школьной психологической службе» деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәселелердің мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелі құралдар орыс тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан мектеп психологтары тұп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері анықтан шығуға тура келіп отыр. Тек соңғы кезде С.Х. Бектенгалиева, Н.Қ. Ядгарова «Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру» жақында жарық көрген әдістемелік құралдар Л.К. Көмекбаеваның «Псмхологиялық қызметті ұйымдастыру», Т.Р. Нұрмұхамбетова, Ш.Е. Рсмаханбетова «Тәжірибелік психология» кітабы осы олқылықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Мектеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан дипломдық зерттеу тақырыбын: «Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру бағыттары» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психиологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Әдебиеттер тізімі.
1. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
2. Алдамұратова Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
3. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1981.
4. Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
5. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
6. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
7. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. С-Пб., 1998.
8. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. М., 1991.
9. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1996.
10. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
11. Возрастная и педагогическая психология. Под.ред. М.В.Гомезо и др. М., 1984.
12. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. М., 1982.
13. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
14. Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения.
15. Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей. Ж. «Вопросы психологии», 1988, №16.
16. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. М., 1992.
17. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. Киев, 1989.
18. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М., 1989.
19. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. Ж. «Вопросы психологии», 1972, №2.
20. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1996.
21. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
22. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1970.
23. Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения (социальный и личностные типы общения, их профессиальные, познавательные и генетические аспекуты) Ростон-на-Дону, 1976.
24. Зейгарник Б.В. Патопсихология. М., 2000.
25. Квимен В. Прикладная психология. С-Пб., 2001.
26. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
27. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или практическая психология на каждый день. М., 1998.
28. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
29. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
30. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ, 1981.
31. Матейчик З. Родители и дети. Книга для учителя. М., 1992.
32. Морозов А.В. Деловая психология. С-Пб., 2000.
33. Нұрмахамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
34. Немчин Т.А. Состояния нерво-психологического напряжения. Л., 1983.
35. Немов Р.С. Психология. В 3 т.т.3. М., 1996.
36. Особенности обучения и психического развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В. Дубровиной, Б.С. Кругловой. М., 1998.
37. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. М., 1996.
38. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию М., 2000.
39. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь. М., 1990.
40. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С. Спиваковской. С-Пб., 1997.
41. Платонов К.К. Психологический практикум. М., 1980.
42. Поддьяков Н.К. К вопросу о развитии мышления. М., 1981.
43. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.
44. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. М., 1996.
45. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология. М., 1990.
46. Римский С., Римская Р. Практическая психология. М., 1999.
47. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
48. Семья в психологической консультации. Под ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. М., 1999.
49. Субботский Е.В. Ребенов открывает мир. М., 1991.
50. Снайдер Д. Практическая психология для подростков. М., 1999.
51. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993.
52. Учителям и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г. Аракелова. М., 1990.
53. Херсонский Б.Г., Дворяк С.В. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев, 1991.
54. Хоменстаускас Г.Т. Семья глазами ребенка. М., 1989.
55. Цукерман Г.А., Мастеров Б.М. Психология саморазвития. М., 1995.
56. Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.
57. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
58. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004.
59. Чирков Р.И. Оценка школьной зрелости ребенка. М., 1993.
60. Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
1. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
2. Алдамұратова Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
3. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1981.
4. Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
5. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
6. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
7. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. С-Пб., 1998.
8. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. М., 1991.
9. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1996.
10. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
11. Возрастная и педагогическая психология. Под.ред. М.В.Гомезо и др. М., 1984.
12. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. М., 1982.
13. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
14. Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения.
15. Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей. Ж. «Вопросы психологии», 1988, №16.
16. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. М., 1992.
17. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. Киев, 1989.
18. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М., 1989.
19. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. Ж. «Вопросы психологии», 1972, №2.
20. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1996.
21. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
22. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1970.
23. Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения (социальный и личностные типы общения, их профессиальные, познавательные и генетические аспекуты) Ростон-на-Дону, 1976.
24. Зейгарник Б.В. Патопсихология. М., 2000.
25. Квимен В. Прикладная психология. С-Пб., 2001.
26. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
27. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или практическая психология на каждый день. М., 1998.
28. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
29. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
30. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ, 1981.
31. Матейчик З. Родители и дети. Книга для учителя. М., 1992.
32. Морозов А.В. Деловая психология. С-Пб., 2000.
33. Нұрмахамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
34. Немчин Т.А. Состояния нерво-психологического напряжения. Л., 1983.
35. Немов Р.С. Психология. В 3 т.т.3. М., 1996.
36. Особенности обучения и психического развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В. Дубровиной, Б.С. Кругловой. М., 1998.
37. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. М., 1996.
38. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию М., 2000.
39. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь. М., 1990.
40. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С. Спиваковской. С-Пб., 1997.
41. Платонов К.К. Психологический практикум. М., 1980.
42. Поддьяков Н.К. К вопросу о развитии мышления. М., 1981.
43. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.
44. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. М., 1996.
45. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология. М., 1990.
46. Римский С., Римская Р. Практическая психология. М., 1999.
47. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
48. Семья в психологической консультации. Под ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. М., 1999.
49. Субботский Е.В. Ребенов открывает мир. М., 1991.
50. Снайдер Д. Практическая психология для подростков. М., 1999.
51. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993.
52. Учителям и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г. Аракелова. М., 1990.
53. Херсонский Б.Г., Дворяк С.В. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев, 1991.
54. Хоменстаускас Г.Т. Семья глазами ребенка. М., 1989.
55. Цукерман Г.А., Мастеров Б.М. Психология саморазвития. М., 1995.
56. Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.
57. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
58. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004.
59. Чирков Р.И. Оценка школьной зрелости ребенка. М., 1993.
60. Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
Мектептегі психолог қызметінің қажеттілігі мен ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық
негізі.
1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны ... 8-14
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-20
1.3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның
себептері ... ... ... ... ... ...
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психологиялық зерттеу
әдістемелері мен көмек көрсетудің жолдары
2.1. Оқушылар мінез ауытқуларын коррекциялау топтарын құру әдістемесі...
2.2.Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық
салаларында кеңінене тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде
орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қиындықтары мен
шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау
үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету 18 ғасырда кезіне Батыс Еуропа
елдерінде аяқ ала бастады. 19 ғасырда психологиялық зерттеулерге
қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде
әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкерлердің
психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер
тәжірибесін зерттеп жүйеге келтірген ғалымдар З.А. Малькова, В.М. Вульфсон,
К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников, И.О. Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және
оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте, бұрынғы
Кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар М.Р. Битянова,
И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И. Рогов, Р.
Римский, С. Римская т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде психолог
қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі, мектептегі
психологиялық қызмет мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған.
Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен
қолданылып жүр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруы қажет. Олардың
үлгі моделін жасағанда М.Р. Битянованың психодиагностикалық минимумдар
негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар
И.В. Дубровинана мен Л.И. Прихожан жасаған Положение о школьной
психологической службе деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәселелердің
мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелі құралдар орыс
тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан
мектеп психологтары тұп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері
анықтан шығуға тура келіп отыр. Тек соңғы кезде С.Х. Бектенгалиева, Н.Қ.
Ядгарова Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жақында жарық
көрген әдістемелік құралдар Л.К. Көмекбаеваның Псмхологиялық қызметті
ұйымдастыру, Т.Р. Нұрмұхамбетова, Ш.Е. Рсмаханбетова Тәжірибелік
психология кітабы осы олқылықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Мектеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан
дипломдық зерттеу тақырыбын: Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру
бағыттары деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психиологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысының негізгі бағыттары мен
зерттеу әдістерін жүйеге келтіру.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру проблемасы
бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау негізінде мектеп
психологиялық қызметінің міндеттері мен мазмұнын анықтау;
- мектеп психологі қызметінің негізін құратын психодиагностикалық
әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп, ауытқуы
байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №41 мектеп – лицейі.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау, оқушылардың
жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, КОС тестерін пайдалану
жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша түзету-
дамыту жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады.
Бірінші кезеңде мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
зерттеп, нәтижелерін талдау арқылы олардың психологиялық мәнездемелері
жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен коррекциялық жұмыстар
ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық қызметтің пайда болуы мен даму тарихы
зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің
мазмұны туралы ұсыныстар және психодиагностикалық зерттеу жүргізуге негіз
болатын әдістемелер жүйеге келтірілді.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық
негізі
1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны
Білім беру саласында психологиялық қызмет көрсету жүйесінің ғасырдан
астам тарихы бар. 19 ғасырдың 50-шы жылдарынан бастап жеке тұлға жан
дүниесінің ерекшеліктерін зерттеуге, психологиялық қасиеттер көрсеткіштерін
анықтап, оларды сандық және сапалық жағынан бағалауға өте көп көңіл бөліне
бастады. 19 ғасырдың 70 жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге арналған
біршама әдістемелер жасалды. Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла
бастаған әдістемелерді 1870 жылы АҚШ ғалымы Гальтон ұсынысы бойынша тест
деп атады. Тестерді жасау және олардың көмегімен жандүние ерекшеліктерін
анықтауға қызығушылық өте жоғаы болды. Сондықтан психодиагностикалық
тестерді жасаудың өзі психологиялық ғылымының бір саласы ретінде кеңінен
орын алды.
Психодиагоностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психикалық қасиеттерін анықтау 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап дамып
келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық аурулар
арасында жүргізілді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеу негізін құрушылардың айтуы бойынша,
психоз ауруына ұшырағандардың психикалық қасиеттері дені саулармен бірдей,
тек кейбір қасиеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауытқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болатындықтан психологиялық қасиеттердің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Тәжірибелік психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
19 ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерлі 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты қанағаттандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу 20 ғасырдың басында бірнеше
салада жүргізілді. Дегенмен ең бірінші қызығушылық тудырған мәселелер
темперамент ерекшеліктерін анықтау, мінез көрсеткіштеріне сипаттама жасау,
интеллектуалдық қабілет шкалаларын түзу, жеке процестердің ерекшеліктерін
зерттеу т.с.с болып тармақталды. Бұл зерттеулерді бастапқы кезде
психиатрлар психикалық дертке ұшырағандарды емдеу жолдарын анықтау
мақсатымен және дені сау адамдардың психикалық ерекшеліктерін бағалау
мақсатымен жүргізіледі.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер шақырылды. Фишер
дисперсиялық талдауды, ал Спирмен – факторлық талдауды психологиялық
зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер ұсынған дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесінде тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен жасап шығарған
көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-бірімен корреляциялық
байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың байқалуын статистикалық
жолмен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г. Айзенк және Р. Кеттел фактоорлық талдауды жекелік
қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға,
барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір-бірімен ұштастырып анықтауға
жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері
кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуальдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада
бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалап беруге қызығушылық көп болды және өз ерекшеліктерін
зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап алуға сұраныс қалыптасты. Соның арқасында
батыс Еуропа елдерінде психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл
зертханаларды Германияда – Вундт, Францияда – Бине, АҚШ-да – Мюнстерберге,
Торндайк т.б. ғалымдар ұйымдастырды. Бұл зертханаларда барлық
талапкерлердің іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға, кәсіби
жарамдылығын анықтап, мамандыққа баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
барысында Гальтонның ұсынысы бойынша темт көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Сол кездерде неміс психиатры және психолог Э. Кремчер және АҚШ
психологі У. Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінле адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлапы Э. Фромм, К. Леонгард, А.Е. Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрады. Олар
мінез типін анықтау негізіне келесі қағидаларды ұсынды: а) адам мінезі
онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмір сүрудің барлық
кезеңдерінде тұрақты көрініс береді; б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы
кездейсоқ мәселе емес. олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып
ерекше тұлға болуына негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар
негізінде мінез типологиясын құруға мүмкіндік туады; в) адамдардың басым
көпшілігін осы типологияға байланысты бірнеше топқа бөліп, олардың жекелік
ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер психологиялық
орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық зерттеулерде
мироэлементтерлің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға пайдаланған
әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-бірімен
корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп шығарды.
Нәтижесінле Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал Фишер
дисперисиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау әдісі
көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесінде тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізілді.
өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я. Морреноның социометриялық зерттеу әдісі, К.
Левиннің өлшеу әдістемелері, Я. Коломенскийдің ұжымының қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық
зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және
диагностикалық әдістер көбейе түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық
зерттеу орталықтары, мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты
анықтау қызметін көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан
шығару шараларын ұйымдастыратын орталықтар ашылды. Тәжірибелік
психологияның дамуындағы бұл кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің барлық
салаларында кеңінен қолданылуда. Психологиялық қызмет көрсету жүйесі жақсы
дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыру бүгінгі күн талабы деп айтуға әбден
болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихы және мол тәжірибесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласындағы психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын Р.Б.
Радионов, И.А. Соколова, З.А. Малькова және т.б. ғалымдар зерттелген. Жеке
тұлға ерекшеліктерін психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірибесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А. Бине жекелік қасиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жарияланды. 1905 жылы психологиялық зертхана
ұйымдастырылып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды қызықтырып
психологиялық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды. 1908 жылы Бостон
қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы бюро
қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қорытындылай келіп, мамандықты
таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білуі қажет екенін көрсетті.
Олар: 1) өз қабілеті мен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2) Таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып, ол қызметті орындау
үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағлұмат алу; 3) әр баланың
арманы мен мүмкіншіліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағлұматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил, Бэрт, АҚШ-да Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балаларға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейінен Гайденс қызметі (гайд-көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып дамып келеді. Ірі
мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
атауға болады. Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз іс-шараларын
бірнеше бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып
отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға көшуіне
көмек көрсету;
- Мектепке оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- Жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- Оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Осы зерттеулерге байланысты өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
психологиялық қызметке сұраныс туа бастады. Ресейде тәжірибелік
психологиялық зерттеулер педалогия деп аталады. Бұл салада И.А. Артемьев
баланың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін психофизиологиялық
зерттеулермен ұштастырып жүргізу қажеттігі туралы еңбектер жазды.
П.П. Блонский, Л.С. Выготский өз еңбектерінде балалардың жеке даралық
ерекшеліктерін зерттеудің ірге тасын құрды. Көптеген батыс елдерде
қолданылып жүрген әдістемелерді П.П. Блонский орыс тіліне аударып, оларды
пайдалану жолдарын анықтады. Дегенмен өткен ғасырдың 30-шы жылдары
жүргізілген зерттеулер өзінің жалғасын таппастан тәжірибелік психологиялық
ілімдердің дамуы кеңес мектептерінде қолданылмады. Тек қана өткен ғасырдың
60-шы жылдарынан бастап бұл саладағы қызметке көңіл бөліне бастады. Балтық
теңізі жағалауындағы мемлекеттерде, әсіресе Эстоноияда, психодиагностикалық
зерттеулерді жүргізуге, мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтарын құруға үлкен мән беріліп, Х.И. Леймтес, Ю.Л. Сыэрд бұл
қызметтерге ғылыми жетекшілік жасады.
Қазіргі кезде көптеген елдер психологиялық қызетті мектеп қабырғасында
және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет көрсету дәстүрі
кеңінен қалыптасып келеді. Психологиялық қызмет ерте құрылған мемлекеттер
тәжірибесін жан-жақты зерттеудің мән-мағынасы өте терең болып отыр. Оларда
қалыптасқан ұйымдастыру түрлерін және бұл жұмыстың мазмұнын зерттеу
негізінде көптеген елдер өз мектептерінде психологиялық қызметті
ұйымдастыру мақсаты мен міндеттерін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты мен
мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемлекеттер тәжірибесі мол
мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемлекеттердің тәжірибесін, теориялық
және әдістемелік құралдарын терең және жан-жақты талдау үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- психологиялық және әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан қыйындық көріп
жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер кезінде көмек
көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен басап оны бітіргенше
жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан-жақты зерттеп, оны туғызатын себебін
анықтау және түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық қасиеттерін өңдеу үшін
психологиялық тренингтер ұйымдастыру;
- оқу-тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап әр оқытушының ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық білімін жетілдіру және
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында тұрған шиеленіс
жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып, бағыт-
бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологі енді тағайындалып,
өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі таяз жас
мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін ізденіс
үстінде.
Психологиялық қызмет моделін құру қажет екенін анықтап алу оңай емес.
бұл мәселені шешу үшін бұрынғы Кеңес мектептерінде психологиялық қызметтің
мазмұнын анықтағандар Н.Р. Битянова, И.В. Дубровина, А.И. Прихожан ұсынған
үлгілерді қолдануға немесе басқа елдерде қалыптасқан тәжірибені үлгі
ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі бағыттарда
ұйымдастыруға болады:
- психодиагностикалық жұмыс;
- психопрофилактиклық жұмыс;
- психологиялық кеңес беру;
- психокоррекция жүргізу;
- ата-аналарға психологиялық-педагогиклық білім беру және біліктілігін
арттыру;
- психологиялық қызмет көрсету жүйесі қызметін насихаттау;
- әлеуметтік – диспетчерлік қызмет көрсету;
Осы аталған бағыттардағы іс-шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген .
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық қызмет
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу-тәрбие жұмысы
барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып, оқушылардың таным
процестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің қалыптасуы, оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуы талданып, әр балаға
қандай жәрдем керек екендігі нақты анықталады. Психологиялық қызмет
мазмұнын анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат-міндеттеріне сүйене отырып оның
барлық жоғарыда келтірілген салалары бойынша іс-шаралар тізімін толық
жүйеге келтіріп жұмыс жоспарында көрсету қажет.
Сонымен қатар, қазіргі кезде психологиялық қызметті білім беру
жүйесіне ендіру, әр оқушыға, педагогтарға, оқушылардың ата-аналарына
психологиялық қызмет көрсету, дамуында ауыткуы бар балаларға дер кезінде
көмек көрсету ерекше орын алып отыр. Күн талабына байланысты психологиялық
қызмет тек мектеп – гимназиялар емес, барлық мектептерде толық қанды қызмет
атқаратын психолог жұмысы қажет. Осы талаптарды толық қанағаттандыру үшін
мектеп психологиялық қызметінің мазмұнын анықтау және пайдаланатын
әдістемелерді жүйеге келтіру жұмысын көптеген ғалымдар мен мектеп
психологтары жүргізуде.
Психологиялық қызметтерді ұйымдастыруда кездесетін қиыншылықтар
көбінесе қазақ тіліндегі әдістемелік материалдардың тапшылығымен
байланысты. Соған қарамастан мектептерде психологиялық қызмет кеңінен
тарауда. Әр мектептегі психологтар өздері әдістемелік материалдарды
жинақтастырып, соларды пайдалану салаларына байланысты әр психолог өз
жұмысының мазмұнын анықтауда. Жинақталған әдістемелік материалдар
балалардың жас ерекшеліктеріне, жекелік даму көрсеткіштеріне және балаларда
кездесетін проблемаларға байланысты топтастырылған. Сондықтан мектептерде
психологиялық зертханалар қалыптасып келе жатыр деп айтуға болады.
Психолог қызметіне негіз болатын құжаттарды анықтап алу да оңай болмай
отыр. Қазіргі кезде Қазақстан психологтар ассоциациясы, Сорос қоры қаржы
бөлген мекемелер, психолог ғалымдар мен мектеп психологтары жинақтаған
материалдар жүйеге келтіріліп, қазақ тіліндегі әдістемелік жинақтар жарық
көріп жатыр. Олардың ішінде Көмекбаева, Нұрмаханбетова т.б. ғалымдардың
жасаған әдістемелік құралдарын кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар
озық тәжірибелі мектеп психологтардың шығармашылық еңбектері де баспадан
шыға бастады. Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру барысында соларды
басшылыққа алып отырмыз.
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың еңбектері
Психологиялық қызмет өзінің алдында тұрған мақсаты мен міндеттерін
толық орындауға негіз болатын құжат – психолог жұмысының жоспары.
Психологиялық қызмет барлық талаптарға сай жүргізілу үшін оны жоспарлау
барысында психологиялық қызмет моделін жасап алу қажет. Психолог жұмысы
барлық талаптарға сай жоспарланған болса оның іс-әрекеттерінің барлығы
жүйелі ұйымдастырылады және нәтижесі сапалы болады. Жұмыстың осылай
ұйымдастыруға кепіл болатын құжат – психолог жоспары.
Жоспар жасау үлгісі Н.Р. Битянованың Практическая психология деген
еңбегіндегі үлгі ретінде берілген. Дегенмен ұсынылған үлгіде жалдық жоспар
апталарға бөлініп жасаған. Тәжірибе көрслеткендей апталық жоспарда психолог
жұмысының ең күрделі кезеңдерін анықтап алып, оны оқу жылының тоқсандарына
бөліп көрсету өте қиын болды. Сондықтан психолог қызметінің мазмұнын
анықтауға арналған көптеген талаптарды зерттеу нәтижесінде оның мақсат-
міндеттерін анықтап алып, сол мақсатқа сай жоспар түзіп алу қажет.
Жоспарда барлық мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемалар
анықталып, сонымен қатар, оқушылардан, ата-аналардан, педагогтардан түскен
өтініштерде ескере отырып психодиагностикалық, психологиялық кеңес беру,
психологиялық түзету-дамыту жұмыстарының мазмұны барынша толық анықталуы
қажет.
Психолог өз жұмысын ұйымдастыру барысында баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады. Олардың
негізгі бағыттарын анықтау негіздерін И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан жасап
шығарған. Олардың Положение о школьной психологической службе (20), И.В.
Дубровинаның Настольная книга практического психолога (23), М.Р.
Битяновланың Практическая психология (10) еңбектерінде жан-жақты
көрсетілген. Осы еңбектерге сүйене отырып мектеп психологі іс-қағаздарының
тізімін жасап шығардық.
Мектеп психологі іс қағаздары тізімі:
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік жұмыс
жоспары;
2. Психологиялық қызмет бағыттарын көрсететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинетінің жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар карточкасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар.
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілген сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматериалдар:
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Осы тізімде көрсетілген қажетті документтерді түгел жасап алғаннан соң
психолог қызметін жоспарлау қажет. Жоспарда психологиялық қызметтің барлық
салалары бтолық қамтылып, оларды өткізетін мерзімдері анықталып
көрсетіледі. М.Р. Битянованың айтуы бойынша жоспар бірнеше түрде болуға
тиіс.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін. Жоспар негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде
психологиялық қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар
нәтижесі, психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған проблемасы бар
балалармен жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық
жұмыстардың нәтижелеріне қысқаша сипаттама берілді. Бұл талдаудың негізгі
мақсаты психологиялық қызметтің жүйелілігі және біріздігін қамтамасыз ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған
жылдық жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық
қызметтің алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрсетіледі. Жалпы
білім беретін орта мектеп және мектеп – гимназия психологиялық қызметі
жоспарларының ортақ және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды
бір үлгі бойынша жасауға болады. Тек қана мектеп – гимназия жоспарында
оқушылардың интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға
арналған іс-шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жылдық календарлық жоспар
келесі үлгі бойынша жасап шығуға болады.
Календарлық жоспарды оқу жылына толық жасап шығарудың мән-мағынасы өте
терең.
1. бағыт. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсету.
Бірінші сыныпқа қабылданған балаларды психо-диагностикалық минимумнан
өткізу;
- баланың ата-анасымен танысып, отбасындағы материалдық, психологиялық-
педагогикалық жағдайын анықтау;
- мектепке келген баланың таным процестерін зерттеу, интеллектуалдық
дамуын анықтау;
- баланың оқу мотивациясын анықтау;
- баланың өзіне және қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастыру;
- оқушының мектеішілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Мектепке қабылғандардың ішінде оқу мазмұнын меңгеруге шамасы келмеген
балаларың таным процестері мен жекелік қасиеттерін терең зерттеп, себебін
анықтау. Қажеттілік туғанда дамуында дағдарыс бар балаларды МПК тексеруіне
жіберу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін, жекелік қасиеттерін
және мектеішілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Бесінші, алтыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу. Гимназиялық сыныптарды таңдап алуға
көмек көрсету. Орта буын оқушыларының қарым – қатынас мәдениетін зерттеу.
Топішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу. Оқу барысында табысты болу немесе
сәтсіздіктен бас тарту мотивацияларының қайсысы жетекші екенін анықтау.
Оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу (өзін-өзі бағалауы,
талап ету деңгейі, топ ішіндегі мәртебесі, эмоционалдық жағдайы).
Жас өспірімдер мінез-құлқында акцентуацияның көрініс беруін талдау.
Акцентуация түрлерін анықтау әдіс-тәсілдерін қолданып балалардың мінездерін
ауытқуларды жан-жақты талдау.
Оқытушылардан, ата-аналардан шағым түскен балалардың жекелік
ерекшеліктерін тереңдетіп зерттеп. Қажетті болған кезде әлеуметтік-
диспетчерлік қызмет атқару.
Сегізінші, тоғызыншы сынып оқушыларын сиходиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу.
Оқушылардың интеллектуалдық даму деңгейін анықтау және мамандықты
таңдау мотивациясын зерттеу.
Мектеп бітіруші сыныптар оқушыларын қажеттілігіне байланысты оларды
жан-жақты психодиагностикалық зерттеулерден өткізу.
Онбірінші сынып оқушыларының мамандыққа икемділігін зерттеу. Оқушылар
қалауы бойынша жеке тұлғалық ерекшеліктерін, интеллектуалдық қабілет
көрсеткіштерін анықтап беру, педагогтардың қалауы бойынша олардың жеке
тұлғалық қасиеттерін және мамандық құзырлылығын анықтау және басқа
психодиагностикалық қызмеи көрсету.
Ата-аналардың қалауы бойынша оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін
терең зерттеу.
2. бағыт. Психологиялық түзету-дамыту жұмысы.
Бастауыш сыныптарға қабылданған балаларды мектеп күнтәртібіне
бейімделуіне арналған сауықтыру іс-шаралары.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке даярлығын зерттеу барысында таным
процестерінде ақаулық бар және оқуға даярлығы төмен балалармен дамыту
машықтарын және ойындарын жүргізу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін түзету-дамыту іс-
шараларын және шығармашылық ойлауын дамыту сабақтарын ұйымдастыру.
Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған ойын
коррекцияларын ұйымдастыру. Үлкен үзілістер кезінде балаларды сауықтыру
ойындарын жүргізу.
Орта сынып оқушыларының жеке тұлғалық жағымсыз мінез көрсеткіштерін
өңдеу-түзету жұмыстарын ұйымдастыру.
Талапкерлерге арналған өзін-өзі психологиялық талдау мектебін
ұйымдастыру. Оқушылар көмегімен психологиялық апталығын өткізу.
Жоғары сынып оқушыларына арналған психологиялық кеңес беру орталығы
жұмысын ұйымдастыру.
Мектеп бітірушілердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған
тренинг және түзету іс-шаралары мен ойындар ұйымдастыру. Проблемасы бар
балалармен жеке жұмыстар жүргізу. Сұаныс бойынша мінез-құлқы қиын балаларға
арналған жаттығулар ұйымдастыру. Психологиялық түзету-дамыту жұмыстарын
және тренингтер жүргізу.
3. бағыт. Кеңес беру жұмысы.
Баланы мектепке даярлау барысында отбасы мен мектептің бірлескен
жұмыстары туралы ата-аналарға кеңес беру.
Ата-аналарға арналған психологиялық Кеңес пункті жұмысын ұйымдастыру.
Ата-аналарды психодиагностикалық зерттеу нәтижелерімен таныстыру.
Психокоррекция және арнайы дамыту жұмыстарды талап ететін балалармен
жүргізілетін іс-шаралар бағдарламасымен таныстыру.
Ата-аналардың психологиялық білімін жетілдіру үшін оларға арналған
лекциялар және басқа арнайы сабақтар жүргізу. Ата-аналар мен олардың
балалары арасындағы түсініспеушіліктер туралы кеңес ұйымдастыру. Проблемасы
бар отбасына психологиялық көмек көрсету.
Орта буын оқушыларында кездесетін ерекшеліктер туралы олардың ата-
аналарымен әңгімелесу. Психологиялық білімді насихаттау жұмысын жүргізу.
Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау проблемасы туралы кеңес
беру. Болашақ отбасы өміріне дайындау және жыныстық тәрбие мәселелері
бойынша кеңес беру. Оқушылар алдында тұрған проблемалары бойынша топтық
және жеке – дара кеңес беру.
4. бағыт. Ғылыми-әдістемелік жұмыс.
Оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу жолдары және оны қалыптастырудағы
мұғалімнің орны. әдістемелік семинар ұйымдастыру. Семинарр тақырыптары:
- жеке тұлға дамуында кездесетін ауытқулар және олардың пайда болу
себептері;
- шығармашылық қабілеттілікті тәрбиелеу;
- түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мақсаты мен міндеттері.
Сұраныстар бойынша анықталған мәселелер:
- ата – аналардың психиологиялық-педагогикалық
- білімін жетілдіру іс-шараларын ұйымдастыру
- ата-аналар жиналыстарына баяндамалар даярлау, әртүрлі саладан мамандар
шақыру.
5. бағыты. Әлеуметтік-диспетчерлік қызметі.
Дамуында патологиялық ауытқуы бар балаларды дәрігер мамандарға
көрсету, олардың құжаттарын медициналық-психологиялық комиссияға дайындау.
Медициналық-психологиялық комиссияның шешімі бойынша психологиялық дауында
патологиясы бар баланы арнайы мектепке орналастыру т.б. қажеттілікке
байланысты көмек көрсету.
Осы аталған бағыттар бойынша психологиялық қызметті ұйымдастыру барысында
балалардың таным процестерін және жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп,
нәтижелерін нормадағы көрсеткіштермен салыстырып, ауытқуы бар, немесе
кейбір көрсеткіштері нормадан төмен болса олармен психокоррекциялық түзету-
дамыту жұмыстары жүргізіледі.
Дипломдық зерттеу барысында тәжірибелік психологияның теориялық мәселелерін
зерттеу, әдістемелерін қалыптастыру жұмыстары екі ғасырдан беру жүргізіліп
келе жатқанын анықтадық. Осы тәжірибені жүйелі түрде зерттеу мамандық
қызметтің көптеген проблемаларын толығырақ түсінуге мүмкіндік берді.
3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның себептері
Оқушы жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларын зерттеу және оның
негізінде мінез типологиясын жасау 19 ғасырдың аяғында басталды. Бұл
мәселені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұлғаның қоршаған
әлеуметтік ортаға икемделуіне және қарым-қатынас мәдениетіне үлкен әсер
ететінін атай отырып, типология жасаудың қажеттілігін көрсеткен. Бірінші
типологияны жасан неміс психиатры Э.Кречмер 41, кейінірек бұл
проблеманы тереңірек зерттегендер У.Шелдон 42, Э.Фромм 43, К.Леонгард
44, А.Е.Личко 45 т.б. ғалымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі
ортақ пікірлерге сүйенген:
Л.С.Выготский Кризистік кезең теориясы бойынша кризистік жас
дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі
өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың ішкі позициясынан өзгеруі
жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы АҚШ психологтарының жүргізген
зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы
оқушы кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп оқушыларында,
яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау өте жоғары
болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге көзқарасы,
жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Осы
анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың басшылығымен бір
топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас
аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі белгілі болды. Сонымен
қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын ерекшеленіп
тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ оқушыларіне психодиагностика
ретінде жүргізген даралық минесоттық тестімен дәлелдеуге болады.
Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері
псиопатия, шизофрения, гипомания, шкалалары бойынша көрсеткіштері
үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл
көрсеткіштер оқушы немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген
қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқа да психологиялық ерекшеліктерін анықтау
мақсатында С.Хатауэй және Э.Монакези 41 жүргізген Роршах және
Тақырыптық апперцепция тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар, Кеңес
уақытында үлкен маман болып табылатын оқушылар психиатры А.А.Мехрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар, әр жас кезеңіндегі
мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская проективті
тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды.
Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы мазасыздану
бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен
қарым-қатынас кезінде көрінсе, оқушыларде бейтаныс адамдармен
оқушыларден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас кезінде,
ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында, әсіресе ата-
аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да үлкендермен
қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге мазасыздану
деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі, оқушы кездегі
эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның жалғаса беруінде және
эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында. Төмен реактивтілік
психологиялық жағымсыз фактор болып табылады. Осыған байланысты
жүргізілшен Калифорниялық лонгютидтің нәтижесі бойынша төмен эмоционалды
реактив тән оқушылар мен жасөспірімдерге біршама мазасыздық тән,
эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу және қарым-қатынассыздау болып келеді
екен.
1. Мінез онтогенезде қалыптаса бастайды және адамның өмірінің
барысында біршама тұрақтылықпен көрініс береді.
2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұлға көрсеткіштері
кездейсоқ болмайды, олар анық байқалатын типтерді құратын болғандықтан
осы ерекшеліктер негізінде типология жасауға болады.
3. Адамдардың басым көпшілігін типтерге жатқызып зерттеуге болады.
Э.Кречмер жеке тұлға құрылымындағы психологиялық және физикалық
қасиеттердің бір-біріне тәуелді деп тұжырымдама жасап, барлық адамдарды
дене құрылысына байланысты конституционалды типтерге бөліп, олард:
астеникалық, атлетикалық және пикникалық топтарға бөлді. Әр тип өкілдері
өздеріне тән ерекше темперамент иелері деп көрсетті. Сонымен қатар әр тип
өкілдері психоз ауруына ұшыраса оның бір түріне жақындығымен
сипатталатынын атап өтті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол нормадағы
жеке тұлғаның келемежденген сипаты.
Кейінгі кезде жүргізілген зерттеулерге осы типология негіз болды.
А.Безумен 46 оқушылардың өз-өзін бағалауындағы өзгерістердің
динамикасын алты деңгейге бөліп көрсеткен. Солардың ішіндегі ең
бағалыларын қарама-қарсы көрсеткіштермен бағалайды, мысалы: күшті-әлсіз;
дені сау-ауыру; сұлу-ұсқынсыз. Оқушыларді осы қоршаған ортадағыларды
бағалауын негізгі көрсеткіш ретінде анықтау арқылы типологиялау жолдарын
К.Леонгард ұсынған. Леонгард оқушытік жас кезеңінде орын алатын
акцентуация мәселесін жан-жақты зерттеді. Оның айтуынша акцентуация ол
нормадағы мінездің шекаралық жағдайға дейін дамыған варианттары болып
табыладыі. Акцентуация оқушылар алдына көптеген проблемалар қояды да
баланың қоршағандармен қарым-қатынасында түсініспеушіліктер, дау-дамайлар
мен қиындықтар туғызады. Безумен, Леоггард, Личко т.б. ғалымдардың
зерттеулеріне сүйенсек оқушылардың жартысынан көбінің мінезінде
акцентуация байқалады. К.Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация деп
барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше
дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен
темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко пікірі бойынша, осы
ерекшеліктердің негізгі себебі, 12-18 жас аралығының психопатияға
кризистік кезең болуында. Сондықтан да дәл осы кезеңде оларға аса көңіл
бөлінбесе олардың мінез-құлқының эмоционалды үйлеспеушілігінің тереңдеп
кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік тек қана гармоналды
өзгерумен ашылмайды, срнымен қатар, әлеуметтік факторға және тәрбие
шартына тәуелді және индевидуалды – типологиялық ерекшеліктерге де
байланысты болады. Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның
пайымдау дүниесін өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу
күрделі нәрсе. Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары мен
бейнесі және талпыну еңгейінің қарама-қайшылығы сияқты оқушыларге тән
эмоционалды күштену ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді.
Сонымен қатар, балалардағы дисгармонияның оқушытік синдромы, яғни,
оқушылардың өзінің денесіне және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, тағы
сол сияқты жағдайлар олардың эмоционалды үйлеспеуіне әкеліп соғады. Бірақ
нормадағы оқушылардың эмоционалды үйлеспеушіліктің психопатиялық
белгілері аз көлемде болады. Жалпы эмоционалды үйлеспеушілік өтпелі
кезеңнің барлық кезіне тән және олар қиын балалар қатарына жатады.
Мұндай балаларға оқудың өзі қиын, үйде ешкім көмектеспейді, өздігінше
өмір сүруге ешкім тәрбиелемейді. Олардың өзіндік бағасы оқудағы
жетістіктерге жетпеуіне байланысты төмен болады. Бұл жағдайда бала өзін-
өзі көсетуге қысылады. Оқушылардың оқу әрекетінде апатия, ашушаңды,
қаталдық, өкпе, түңілушілік кездесіп отырады, сонымен бірге, олардың
мінез-құлқына тітіркенудің импульсивті формасы тән болып отырады.
Бұл мәселені толық түсіру үшін балада орын алған акцентуацияның
түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың
теориясына сүйене отырып жасалған және бүл мәселені зерттеуге кеңінен
қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личко 47 акцентуацияның
түрлері мен олардың сипаттамасын ұсынған.
Личко ұсынған сыныптастыру бойынша оқушылар акцентуациясы келесі
сипатта көрініс береді.
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер.
Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта
көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі,
сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына
жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның
белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді.
Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен
балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді.
Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда
жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-
қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа
жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік
ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге
қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді.
Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт
шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-
туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір
эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады.
Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық
көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі
қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда-
эпилептикалық психопатия ретінде көрініс береді.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық
оқушылар - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер.
Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан
да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін
бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін
адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік
реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз,
көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және
аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше
және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін
барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық
белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын
бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған,
эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң,
ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып,
агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға
қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың
наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын,
экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды.
Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі.
Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта
гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген
қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен
ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте
көп көңіл бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетуге, экзальтацияға
жақын, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген,
педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын,
өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда
болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект
Оқушылардың мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып,
ситуациялық мінез-құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн.
Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың
құрамы күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың
бірі – олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның
негізгі себебі - өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік
еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың
жан талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда
көңілі қалып отырады.
Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері,
керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бәрін
керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздіктерінше дұрыс
саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты
жағдайдағы шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы
үйреншікті басқаша оқу немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып
көрінеді. Ол біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды:
үшіншіден, әшейін аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден тәрбиелену
қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды
зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды
және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі
оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады,
сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе
талап етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады.
Оқушылардағы мазасыздану деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-
қатынастың шектелуімен, стерстерімен сипатталады. Мұндай балалардан ашық
агрессия сирек пайда болады.Оларға когнетивті стиль, өзінің
мүмкіншілігін байқай алмаушылық тән және оларда ешкім көмектеспейді
деген көзқарас немесе айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып
отырады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас
тарта бастайды. Оқушыларды психологиялық энергетиканың жоғарылауы және
төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып
жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы
бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші
жағдайға қарағанда жиі көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына
көңіл бөлу керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына
байланысты жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру
дәрежесінде тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға
негізгі көңіл бөлу керек нәрсе - көп балаларда мұндай стресс
эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау
нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі
факторларды анықтадық. Олар:
1. Биологиялық ерекшеліктер;
2. Әлеуметтік орда.
Жалпылап айтқанда мазасызданудың орын алуын және одан шығу жолын
В.М.Астапов 48 келесі нұсқамен көрсеткен.
1 сурет. Мазасыздану және одан шығу нұсқасы.
Осы нұсқа бойынша мазасыздану ыңғайсыз күй-жағдайдың орын алуына
түрткі болады, сонымен қатар мазасыздану орын алғанда одан шығудың
көптеген варианттағы жолын іздеу функциясын атқарады. Мазасыздану жеке
тұлғалық (ағзада орын алған ішкі үйлеспеушілікке байланысты), және
ситуативті (сыртқы ортада орын алған көптеген қайшылықтар, дау-дамай,
келіспеушілік т.с.с. себептерге байланысты. Осы тұрғыдан талдағанда
оқушылар мазасыздануы мектептік, отбасылық т.б. баланың өмір сүру
ортасына байланысты орын алады. Мазасыздану агрессияның орын алуына
негіз болады.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе
оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз
себептерден болуы мүмкін.
Психология ғылымында психикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық
негізі.
1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны ... 8-14
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-20
1.3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның
себептері ... ... ... ... ... ...
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психологиялық зерттеу
әдістемелері мен көмек көрсетудің жолдары
2.1. Оқушылар мінез ауытқуларын коррекциялау топтарын құру әдістемесі...
2.2.Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық
салаларында кеңінене тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде
орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қиындықтары мен
шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау
үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету 18 ғасырда кезіне Батыс Еуропа
елдерінде аяқ ала бастады. 19 ғасырда психологиялық зерттеулерге
қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде
әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкерлердің
психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер
тәжірибесін зерттеп жүйеге келтірген ғалымдар З.А. Малькова, В.М. Вульфсон,
К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников, И.О. Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және
оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте, бұрынғы
Кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар М.Р. Битянова,
И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И. Рогов, Р.
Римский, С. Римская т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде психолог
қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі, мектептегі
психологиялық қызмет мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған.
Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен
қолданылып жүр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруы қажет. Олардың
үлгі моделін жасағанда М.Р. Битянованың психодиагностикалық минимумдар
негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады. Сонымен қатар
И.В. Дубровинана мен Л.И. Прихожан жасаған Положение о школьной
психологической службе деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәселелердің
мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелі құралдар орыс
тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан
мектеп психологтары тұп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері
анықтан шығуға тура келіп отыр. Тек соңғы кезде С.Х. Бектенгалиева, Н.Қ.
Ядгарова Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру жақында жарық
көрген әдістемелік құралдар Л.К. Көмекбаеваның Псмхологиялық қызметті
ұйымдастыру, Т.Р. Нұрмұхамбетова, Ш.Е. Рсмаханбетова Тәжірибелік
психология кітабы осы олқылықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Мектеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан
дипломдық зерттеу тақырыбын: Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру
бағыттары деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психиологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысының негізгі бағыттары мен
зерттеу әдістерін жүйеге келтіру.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру проблемасы
бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау негізінде мектеп
психологиялық қызметінің міндеттері мен мазмұнын анықтау;
- мектеп психологі қызметінің негізін құратын психодиагностикалық
әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп, ауытқуы
байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №41 мектеп – лицейі.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау, оқушылардың
жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, КОС тестерін пайдалану
жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша түзету-
дамыту жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады.
Бірінші кезеңде мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
зерттеп, нәтижелерін талдау арқылы олардың психологиялық мәнездемелері
жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен коррекциялық жұмыстар
ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық қызметтің пайда болуы мен даму тарихы
зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің
мазмұны туралы ұсыныстар және психодиагностикалық зерттеу жүргізуге негіз
болатын әдістемелер жүйеге келтірілді.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық көмек берудің теориялық
негізі
1. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің мәні мен мазмұны
Білім беру саласында психологиялық қызмет көрсету жүйесінің ғасырдан
астам тарихы бар. 19 ғасырдың 50-шы жылдарынан бастап жеке тұлға жан
дүниесінің ерекшеліктерін зерттеуге, психологиялық қасиеттер көрсеткіштерін
анықтап, оларды сандық және сапалық жағынан бағалауға өте көп көңіл бөліне
бастады. 19 ғасырдың 70 жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге арналған
біршама әдістемелер жасалды. Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла
бастаған әдістемелерді 1870 жылы АҚШ ғалымы Гальтон ұсынысы бойынша тест
деп атады. Тестерді жасау және олардың көмегімен жандүние ерекшеліктерін
анықтауға қызығушылық өте жоғаы болды. Сондықтан психодиагностикалық
тестерді жасаудың өзі психологиялық ғылымының бір саласы ретінде кеңінен
орын алды.
Психодиагоностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психикалық қасиеттерін анықтау 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап дамып
келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық аурулар
арасында жүргізілді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеу негізін құрушылардың айтуы бойынша,
психоз ауруына ұшырағандардың психикалық қасиеттері дені саулармен бірдей,
тек кейбір қасиеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауытқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болатындықтан психологиялық қасиеттердің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Тәжірибелік психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
19 ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерлі 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты қанағаттандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу 20 ғасырдың басында бірнеше
салада жүргізілді. Дегенмен ең бірінші қызығушылық тудырған мәселелер
темперамент ерекшеліктерін анықтау, мінез көрсеткіштеріне сипаттама жасау,
интеллектуалдық қабілет шкалаларын түзу, жеке процестердің ерекшеліктерін
зерттеу т.с.с болып тармақталды. Бұл зерттеулерді бастапқы кезде
психиатрлар психикалық дертке ұшырағандарды емдеу жолдарын анықтау
мақсатымен және дені сау адамдардың психикалық ерекшеліктерін бағалау
мақсатымен жүргізіледі.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер шақырылды. Фишер
дисперсиялық талдауды, ал Спирмен – факторлық талдауды психологиялық
зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер ұсынған дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесінде тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен жасап шығарған
көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-бірімен корреляциялық
байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың байқалуын статистикалық
жолмен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г. Айзенк және Р. Кеттел фактоорлық талдауды жекелік
қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға,
барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір-бірімен ұштастырып анықтауға
жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері
кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуальдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада
бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалап беруге қызығушылық көп болды және өз ерекшеліктерін
зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап алуға сұраныс қалыптасты. Соның арқасында
батыс Еуропа елдерінде психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл
зертханаларды Германияда – Вундт, Францияда – Бине, АҚШ-да – Мюнстерберге,
Торндайк т.б. ғалымдар ұйымдастырды. Бұл зертханаларда барлық
талапкерлердің іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға, кәсіби
жарамдылығын анықтап, мамандыққа баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
барысында Гальтонның ұсынысы бойынша темт көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Сол кездерде неміс психиатры және психолог Э. Кремчер және АҚШ
психологі У. Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінле адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлапы Э. Фромм, К. Леонгард, А.Е. Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрады. Олар
мінез типін анықтау негізіне келесі қағидаларды ұсынды: а) адам мінезі
онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмір сүрудің барлық
кезеңдерінде тұрақты көрініс береді; б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы
кездейсоқ мәселе емес. олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып
ерекше тұлға болуына негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар
негізінде мінез типологиясын құруға мүмкіндік туады; в) адамдардың басым
көпшілігін осы типологияға байланысты бірнеше топқа бөліп, олардың жекелік
ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер психологиялық
орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық зерттеулерде
мироэлементтерлің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға пайдаланған
әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-бірімен
корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп шығарды.
Нәтижесінле Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал Фишер
дисперисиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау әдісі
көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесінде тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізілді.
өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я. Морреноның социометриялық зерттеу әдісі, К.
Левиннің өлшеу әдістемелері, Я. Коломенскийдің ұжымының қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық
зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және
диагностикалық әдістер көбейе түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық
зерттеу орталықтары, мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты
анықтау қызметін көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан
шығару шараларын ұйымдастыратын орталықтар ашылды. Тәжірибелік
психологияның дамуындағы бұл кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің барлық
салаларында кеңінен қолданылуда. Психологиялық қызмет көрсету жүйесі жақсы
дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыру бүгінгі күн талабы деп айтуға әбден
болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихы және мол тәжірибесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласындағы психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын Р.Б.
Радионов, И.А. Соколова, З.А. Малькова және т.б. ғалымдар зерттелген. Жеке
тұлға ерекшеліктерін психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірибесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А. Бине жекелік қасиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жарияланды. 1905 жылы психологиялық зертхана
ұйымдастырылып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды қызықтырып
психологиялық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды. 1908 жылы Бостон
қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы бюро
қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қорытындылай келіп, мамандықты
таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білуі қажет екенін көрсетті.
Олар: 1) өз қабілеті мен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2) Таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып, ол қызметті орындау
үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағлұмат алу; 3) әр баланың
арманы мен мүмкіншіліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағлұматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил, Бэрт, АҚШ-да Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балаларға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейінен Гайденс қызметі (гайд-көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып дамып келеді. Ірі
мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
атауға болады. Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз іс-шараларын
бірнеше бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып
отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға көшуіне
көмек көрсету;
- Мектепке оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- Жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- Оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Осы зерттеулерге байланысты өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
психологиялық қызметке сұраныс туа бастады. Ресейде тәжірибелік
психологиялық зерттеулер педалогия деп аталады. Бұл салада И.А. Артемьев
баланың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін психофизиологиялық
зерттеулермен ұштастырып жүргізу қажеттігі туралы еңбектер жазды.
П.П. Блонский, Л.С. Выготский өз еңбектерінде балалардың жеке даралық
ерекшеліктерін зерттеудің ірге тасын құрды. Көптеген батыс елдерде
қолданылып жүрген әдістемелерді П.П. Блонский орыс тіліне аударып, оларды
пайдалану жолдарын анықтады. Дегенмен өткен ғасырдың 30-шы жылдары
жүргізілген зерттеулер өзінің жалғасын таппастан тәжірибелік психологиялық
ілімдердің дамуы кеңес мектептерінде қолданылмады. Тек қана өткен ғасырдың
60-шы жылдарынан бастап бұл саладағы қызметке көңіл бөліне бастады. Балтық
теңізі жағалауындағы мемлекеттерде, әсіресе Эстоноияда, психодиагностикалық
зерттеулерді жүргізуге, мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтарын құруға үлкен мән беріліп, Х.И. Леймтес, Ю.Л. Сыэрд бұл
қызметтерге ғылыми жетекшілік жасады.
Қазіргі кезде көптеген елдер психологиялық қызетті мектеп қабырғасында
және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет көрсету дәстүрі
кеңінен қалыптасып келеді. Психологиялық қызмет ерте құрылған мемлекеттер
тәжірибесін жан-жақты зерттеудің мән-мағынасы өте терең болып отыр. Оларда
қалыптасқан ұйымдастыру түрлерін және бұл жұмыстың мазмұнын зерттеу
негізінде көптеген елдер өз мектептерінде психологиялық қызметті
ұйымдастыру мақсаты мен міндеттерін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты мен
мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемлекеттер тәжірибесі мол
мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемлекеттердің тәжірибесін, теориялық
және әдістемелік құралдарын терең және жан-жақты талдау үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- психологиялық және әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан қыйындық көріп
жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер кезінде көмек
көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен басап оны бітіргенше
жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан-жақты зерттеп, оны туғызатын себебін
анықтау және түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық қасиеттерін өңдеу үшін
психологиялық тренингтер ұйымдастыру;
- оқу-тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап әр оқытушының ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық білімін жетілдіру және
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында тұрған шиеленіс
жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып, бағыт-
бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологі енді тағайындалып,
өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі таяз жас
мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін ізденіс
үстінде.
Психологиялық қызмет моделін құру қажет екенін анықтап алу оңай емес.
бұл мәселені шешу үшін бұрынғы Кеңес мектептерінде психологиялық қызметтің
мазмұнын анықтағандар Н.Р. Битянова, И.В. Дубровина, А.И. Прихожан ұсынған
үлгілерді қолдануға немесе басқа елдерде қалыптасқан тәжірибені үлгі
ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі бағыттарда
ұйымдастыруға болады:
- психодиагностикалық жұмыс;
- психопрофилактиклық жұмыс;
- психологиялық кеңес беру;
- психокоррекция жүргізу;
- ата-аналарға психологиялық-педагогиклық білім беру және біліктілігін
арттыру;
- психологиялық қызмет көрсету жүйесі қызметін насихаттау;
- әлеуметтік – диспетчерлік қызмет көрсету;
Осы аталған бағыттардағы іс-шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген .
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық қызмет
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу-тәрбие жұмысы
барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып, оқушылардың таным
процестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің қалыптасуы, оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуы талданып, әр балаға
қандай жәрдем керек екендігі нақты анықталады. Психологиялық қызмет
мазмұнын анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат-міндеттеріне сүйене отырып оның
барлық жоғарыда келтірілген салалары бойынша іс-шаралар тізімін толық
жүйеге келтіріп жұмыс жоспарында көрсету қажет.
Сонымен қатар, қазіргі кезде психологиялық қызметті білім беру
жүйесіне ендіру, әр оқушыға, педагогтарға, оқушылардың ата-аналарына
психологиялық қызмет көрсету, дамуында ауыткуы бар балаларға дер кезінде
көмек көрсету ерекше орын алып отыр. Күн талабына байланысты психологиялық
қызмет тек мектеп – гимназиялар емес, барлық мектептерде толық қанды қызмет
атқаратын психолог жұмысы қажет. Осы талаптарды толық қанағаттандыру үшін
мектеп психологиялық қызметінің мазмұнын анықтау және пайдаланатын
әдістемелерді жүйеге келтіру жұмысын көптеген ғалымдар мен мектеп
психологтары жүргізуде.
Психологиялық қызметтерді ұйымдастыруда кездесетін қиыншылықтар
көбінесе қазақ тіліндегі әдістемелік материалдардың тапшылығымен
байланысты. Соған қарамастан мектептерде психологиялық қызмет кеңінен
тарауда. Әр мектептегі психологтар өздері әдістемелік материалдарды
жинақтастырып, соларды пайдалану салаларына байланысты әр психолог өз
жұмысының мазмұнын анықтауда. Жинақталған әдістемелік материалдар
балалардың жас ерекшеліктеріне, жекелік даму көрсеткіштеріне және балаларда
кездесетін проблемаларға байланысты топтастырылған. Сондықтан мектептерде
психологиялық зертханалар қалыптасып келе жатыр деп айтуға болады.
Психолог қызметіне негіз болатын құжаттарды анықтап алу да оңай болмай
отыр. Қазіргі кезде Қазақстан психологтар ассоциациясы, Сорос қоры қаржы
бөлген мекемелер, психолог ғалымдар мен мектеп психологтары жинақтаған
материалдар жүйеге келтіріліп, қазақ тіліндегі әдістемелік жинақтар жарық
көріп жатыр. Олардың ішінде Көмекбаева, Нұрмаханбетова т.б. ғалымдардың
жасаған әдістемелік құралдарын кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар
озық тәжірибелі мектеп психологтардың шығармашылық еңбектері де баспадан
шыға бастады. Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру барысында соларды
басшылыққа алып отырмыз.
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұны жайлы психологтардың еңбектері
Психологиялық қызмет өзінің алдында тұрған мақсаты мен міндеттерін
толық орындауға негіз болатын құжат – психолог жұмысының жоспары.
Психологиялық қызмет барлық талаптарға сай жүргізілу үшін оны жоспарлау
барысында психологиялық қызмет моделін жасап алу қажет. Психолог жұмысы
барлық талаптарға сай жоспарланған болса оның іс-әрекеттерінің барлығы
жүйелі ұйымдастырылады және нәтижесі сапалы болады. Жұмыстың осылай
ұйымдастыруға кепіл болатын құжат – психолог жоспары.
Жоспар жасау үлгісі Н.Р. Битянованың Практическая психология деген
еңбегіндегі үлгі ретінде берілген. Дегенмен ұсынылған үлгіде жалдық жоспар
апталарға бөлініп жасаған. Тәжірибе көрслеткендей апталық жоспарда психолог
жұмысының ең күрделі кезеңдерін анықтап алып, оны оқу жылының тоқсандарына
бөліп көрсету өте қиын болды. Сондықтан психолог қызметінің мазмұнын
анықтауға арналған көптеген талаптарды зерттеу нәтижесінде оның мақсат-
міндеттерін анықтап алып, сол мақсатқа сай жоспар түзіп алу қажет.
Жоспарда барлық мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемалар
анықталып, сонымен қатар, оқушылардан, ата-аналардан, педагогтардан түскен
өтініштерде ескере отырып психодиагностикалық, психологиялық кеңес беру,
психологиялық түзету-дамыту жұмыстарының мазмұны барынша толық анықталуы
қажет.
Психолог өз жұмысын ұйымдастыру барысында баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады. Олардың
негізгі бағыттарын анықтау негіздерін И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан жасап
шығарған. Олардың Положение о школьной психологической службе (20), И.В.
Дубровинаның Настольная книга практического психолога (23), М.Р.
Битяновланың Практическая психология (10) еңбектерінде жан-жақты
көрсетілген. Осы еңбектерге сүйене отырып мектеп психологі іс-қағаздарының
тізімін жасап шығардық.
Мектеп психологі іс қағаздары тізімі:
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік жұмыс
жоспары;
2. Психологиялық қызмет бағыттарын көрсететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинетінің жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар карточкасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар.
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілген сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматериалдар:
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Осы тізімде көрсетілген қажетті документтерді түгел жасап алғаннан соң
психолог қызметін жоспарлау қажет. Жоспарда психологиялық қызметтің барлық
салалары бтолық қамтылып, оларды өткізетін мерзімдері анықталып
көрсетіледі. М.Р. Битянованың айтуы бойынша жоспар бірнеше түрде болуға
тиіс.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін. Жоспар негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде
психологиялық қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар
нәтижесі, психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған проблемасы бар
балалармен жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық
жұмыстардың нәтижелеріне қысқаша сипаттама берілді. Бұл талдаудың негізгі
мақсаты психологиялық қызметтің жүйелілігі және біріздігін қамтамасыз ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған
жылдық жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық
қызметтің алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрсетіледі. Жалпы
білім беретін орта мектеп және мектеп – гимназия психологиялық қызметі
жоспарларының ортақ және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды
бір үлгі бойынша жасауға болады. Тек қана мектеп – гимназия жоспарында
оқушылардың интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға
арналған іс-шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жылдық календарлық жоспар
келесі үлгі бойынша жасап шығуға болады.
Календарлық жоспарды оқу жылына толық жасап шығарудың мән-мағынасы өте
терең.
1. бағыт. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсету.
Бірінші сыныпқа қабылданған балаларды психо-диагностикалық минимумнан
өткізу;
- баланың ата-анасымен танысып, отбасындағы материалдық, психологиялық-
педагогикалық жағдайын анықтау;
- мектепке келген баланың таным процестерін зерттеу, интеллектуалдық
дамуын анықтау;
- баланың оқу мотивациясын анықтау;
- баланың өзіне және қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастыру;
- оқушының мектеішілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Мектепке қабылғандардың ішінде оқу мазмұнын меңгеруге шамасы келмеген
балаларың таным процестері мен жекелік қасиеттерін терең зерттеп, себебін
анықтау. Қажеттілік туғанда дамуында дағдарыс бар балаларды МПК тексеруіне
жіберу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін, жекелік қасиеттерін
және мектеішілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Бесінші, алтыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу. Гимназиялық сыныптарды таңдап алуға
көмек көрсету. Орта буын оқушыларының қарым – қатынас мәдениетін зерттеу.
Топішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу. Оқу барысында табысты болу немесе
сәтсіздіктен бас тарту мотивацияларының қайсысы жетекші екенін анықтау.
Оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу (өзін-өзі бағалауы,
талап ету деңгейі, топ ішіндегі мәртебесі, эмоционалдық жағдайы).
Жас өспірімдер мінез-құлқында акцентуацияның көрініс беруін талдау.
Акцентуация түрлерін анықтау әдіс-тәсілдерін қолданып балалардың мінездерін
ауытқуларды жан-жақты талдау.
Оқытушылардан, ата-аналардан шағым түскен балалардың жекелік
ерекшеліктерін тереңдетіп зерттеп. Қажетті болған кезде әлеуметтік-
диспетчерлік қызмет атқару.
Сегізінші, тоғызыншы сынып оқушыларын сиходиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу.
Оқушылардың интеллектуалдық даму деңгейін анықтау және мамандықты
таңдау мотивациясын зерттеу.
Мектеп бітіруші сыныптар оқушыларын қажеттілігіне байланысты оларды
жан-жақты психодиагностикалық зерттеулерден өткізу.
Онбірінші сынып оқушыларының мамандыққа икемділігін зерттеу. Оқушылар
қалауы бойынша жеке тұлғалық ерекшеліктерін, интеллектуалдық қабілет
көрсеткіштерін анықтап беру, педагогтардың қалауы бойынша олардың жеке
тұлғалық қасиеттерін және мамандық құзырлылығын анықтау және басқа
психодиагностикалық қызмеи көрсету.
Ата-аналардың қалауы бойынша оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін
терең зерттеу.
2. бағыт. Психологиялық түзету-дамыту жұмысы.
Бастауыш сыныптарға қабылданған балаларды мектеп күнтәртібіне
бейімделуіне арналған сауықтыру іс-шаралары.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке даярлығын зерттеу барысында таным
процестерінде ақаулық бар және оқуға даярлығы төмен балалармен дамыту
машықтарын және ойындарын жүргізу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін түзету-дамыту іс-
шараларын және шығармашылық ойлауын дамыту сабақтарын ұйымдастыру.
Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған ойын
коррекцияларын ұйымдастыру. Үлкен үзілістер кезінде балаларды сауықтыру
ойындарын жүргізу.
Орта сынып оқушыларының жеке тұлғалық жағымсыз мінез көрсеткіштерін
өңдеу-түзету жұмыстарын ұйымдастыру.
Талапкерлерге арналған өзін-өзі психологиялық талдау мектебін
ұйымдастыру. Оқушылар көмегімен психологиялық апталығын өткізу.
Жоғары сынып оқушыларына арналған психологиялық кеңес беру орталығы
жұмысын ұйымдастыру.
Мектеп бітірушілердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған
тренинг және түзету іс-шаралары мен ойындар ұйымдастыру. Проблемасы бар
балалармен жеке жұмыстар жүргізу. Сұаныс бойынша мінез-құлқы қиын балаларға
арналған жаттығулар ұйымдастыру. Психологиялық түзету-дамыту жұмыстарын
және тренингтер жүргізу.
3. бағыт. Кеңес беру жұмысы.
Баланы мектепке даярлау барысында отбасы мен мектептің бірлескен
жұмыстары туралы ата-аналарға кеңес беру.
Ата-аналарға арналған психологиялық Кеңес пункті жұмысын ұйымдастыру.
Ата-аналарды психодиагностикалық зерттеу нәтижелерімен таныстыру.
Психокоррекция және арнайы дамыту жұмыстарды талап ететін балалармен
жүргізілетін іс-шаралар бағдарламасымен таныстыру.
Ата-аналардың психологиялық білімін жетілдіру үшін оларға арналған
лекциялар және басқа арнайы сабақтар жүргізу. Ата-аналар мен олардың
балалары арасындағы түсініспеушіліктер туралы кеңес ұйымдастыру. Проблемасы
бар отбасына психологиялық көмек көрсету.
Орта буын оқушыларында кездесетін ерекшеліктер туралы олардың ата-
аналарымен әңгімелесу. Психологиялық білімді насихаттау жұмысын жүргізу.
Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау проблемасы туралы кеңес
беру. Болашақ отбасы өміріне дайындау және жыныстық тәрбие мәселелері
бойынша кеңес беру. Оқушылар алдында тұрған проблемалары бойынша топтық
және жеке – дара кеңес беру.
4. бағыт. Ғылыми-әдістемелік жұмыс.
Оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу жолдары және оны қалыптастырудағы
мұғалімнің орны. әдістемелік семинар ұйымдастыру. Семинарр тақырыптары:
- жеке тұлға дамуында кездесетін ауытқулар және олардың пайда болу
себептері;
- шығармашылық қабілеттілікті тәрбиелеу;
- түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мақсаты мен міндеттері.
Сұраныстар бойынша анықталған мәселелер:
- ата – аналардың психиологиялық-педагогикалық
- білімін жетілдіру іс-шараларын ұйымдастыру
- ата-аналар жиналыстарына баяндамалар даярлау, әртүрлі саладан мамандар
шақыру.
5. бағыты. Әлеуметтік-диспетчерлік қызметі.
Дамуында патологиялық ауытқуы бар балаларды дәрігер мамандарға
көрсету, олардың құжаттарын медициналық-психологиялық комиссияға дайындау.
Медициналық-психологиялық комиссияның шешімі бойынша психологиялық дауында
патологиясы бар баланы арнайы мектепке орналастыру т.б. қажеттілікке
байланысты көмек көрсету.
Осы аталған бағыттар бойынша психологиялық қызметті ұйымдастыру барысында
балалардың таным процестерін және жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп,
нәтижелерін нормадағы көрсеткіштермен салыстырып, ауытқуы бар, немесе
кейбір көрсеткіштері нормадан төмен болса олармен психокоррекциялық түзету-
дамыту жұмыстары жүргізіледі.
Дипломдық зерттеу барысында тәжірибелік психологияның теориялық мәселелерін
зерттеу, әдістемелерін қалыптастыру жұмыстары екі ғасырдан беру жүргізіліп
келе жатқанын анықтадық. Осы тәжірибені жүйелі түрде зерттеу мамандық
қызметтің көптеген проблемаларын толығырақ түсінуге мүмкіндік берді.
3. Оқушыларда кездесетін қиындықтар және оның себептері
Оқушы жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларын зерттеу және оның
негізінде мінез типологиясын жасау 19 ғасырдың аяғында басталды. Бұл
мәселені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұлғаның қоршаған
әлеуметтік ортаға икемделуіне және қарым-қатынас мәдениетіне үлкен әсер
ететінін атай отырып, типология жасаудың қажеттілігін көрсеткен. Бірінші
типологияны жасан неміс психиатры Э.Кречмер 41, кейінірек бұл
проблеманы тереңірек зерттегендер У.Шелдон 42, Э.Фромм 43, К.Леонгард
44, А.Е.Личко 45 т.б. ғалымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі
ортақ пікірлерге сүйенген:
Л.С.Выготский Кризистік кезең теориясы бойынша кризистік жас
дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі
өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың ішкі позициясынан өзгеруі
жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы АҚШ психологтарының жүргізген
зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы
оқушы кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп оқушыларында,
яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы қабылдау өте жоғары
болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың дүниеге көзқарасы,
жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Осы
анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың басшылығымен бір
топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде 5-17 жас
аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі белгілі болды. Сонымен
қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден айқын ерекшеленіп
тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ оқушыларіне психодиагностика
ретінде жүргізген даралық минесоттық тестімен дәлелдеуге болады.
Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы балалардың өздері
псиопатия, шизофрения, гипомания, шкалалары бойынша көрсеткіштері
үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру симптомы болып табылатын бұл
көрсеткіштер оқушы немесе жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген
қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқа да психологиялық ерекшеліктерін анықтау
мақсатында С.Хатауэй және Э.Монакези 41 жүргізген Роршах және
Тақырыптық апперцепция тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар, Кеңес
уақытында үлкен маман болып табылатын оқушылар психиатры А.А.Мехрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар, әр жас кезеңіндегі
мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская проективті
тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды.
Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы мазасыздану
бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен
қарым-қатынас кезінде көрінсе, оқушыларде бейтаныс адамдармен
оқушыларден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас кезінде,
ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында, әсіресе ата-
аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да үлкендермен
қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге мазасыздану
деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі, оқушы кездегі
эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның жалғаса беруінде және
эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында. Төмен реактивтілік
психологиялық жағымсыз фактор болып табылады. Осыған байланысты
жүргізілшен Калифорниялық лонгютидтің нәтижесі бойынша төмен эмоционалды
реактив тән оқушылар мен жасөспірімдерге біршама мазасыздық тән,
эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу және қарым-қатынассыздау болып келеді
екен.
1. Мінез онтогенезде қалыптаса бастайды және адамның өмірінің
барысында біршама тұрақтылықпен көрініс береді.
2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұлға көрсеткіштері
кездейсоқ болмайды, олар анық байқалатын типтерді құратын болғандықтан
осы ерекшеліктер негізінде типология жасауға болады.
3. Адамдардың басым көпшілігін типтерге жатқызып зерттеуге болады.
Э.Кречмер жеке тұлға құрылымындағы психологиялық және физикалық
қасиеттердің бір-біріне тәуелді деп тұжырымдама жасап, барлық адамдарды
дене құрылысына байланысты конституционалды типтерге бөліп, олард:
астеникалық, атлетикалық және пикникалық топтарға бөлді. Әр тип өкілдері
өздеріне тән ерекше темперамент иелері деп көрсетті. Сонымен қатар әр тип
өкілдері психоз ауруына ұшыраса оның бір түріне жақындығымен
сипатталатынын атап өтті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол нормадағы
жеке тұлғаның келемежденген сипаты.
Кейінгі кезде жүргізілген зерттеулерге осы типология негіз болды.
А.Безумен 46 оқушылардың өз-өзін бағалауындағы өзгерістердің
динамикасын алты деңгейге бөліп көрсеткен. Солардың ішіндегі ең
бағалыларын қарама-қарсы көрсеткіштермен бағалайды, мысалы: күшті-әлсіз;
дені сау-ауыру; сұлу-ұсқынсыз. Оқушыларді осы қоршаған ортадағыларды
бағалауын негізгі көрсеткіш ретінде анықтау арқылы типологиялау жолдарын
К.Леонгард ұсынған. Леонгард оқушытік жас кезеңінде орын алатын
акцентуация мәселесін жан-жақты зерттеді. Оның айтуынша акцентуация ол
нормадағы мінездің шекаралық жағдайға дейін дамыған варианттары болып
табыладыі. Акцентуация оқушылар алдына көптеген проблемалар қояды да
баланың қоршағандармен қарым-қатынасында түсініспеушіліктер, дау-дамайлар
мен қиындықтар туғызады. Безумен, Леоггард, Личко т.б. ғалымдардың
зерттеулеріне сүйенсек оқушылардың жартысынан көбінің мінезінде
акцентуация байқалады. К.Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация деп
барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше
дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен
темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко пікірі бойынша, осы
ерекшеліктердің негізгі себебі, 12-18 жас аралығының психопатияға
кризистік кезең болуында. Сондықтан да дәл осы кезеңде оларға аса көңіл
бөлінбесе олардың мінез-құлқының эмоционалды үйлеспеушілігінің тереңдеп
кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік тек қана гармоналды
өзгерумен ашылмайды, срнымен қатар, әлеуметтік факторға және тәрбие
шартына тәуелді және индевидуалды – типологиялық ерекшеліктерге де
байланысты болады. Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның
пайымдау дүниесін өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу
күрделі нәрсе. Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары мен
бейнесі және талпыну еңгейінің қарама-қайшылығы сияқты оқушыларге тән
эмоционалды күштену ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді.
Сонымен қатар, балалардағы дисгармонияның оқушытік синдромы, яғни,
оқушылардың өзінің денесіне және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, тағы
сол сияқты жағдайлар олардың эмоционалды үйлеспеуіне әкеліп соғады. Бірақ
нормадағы оқушылардың эмоционалды үйлеспеушіліктің психопатиялық
белгілері аз көлемде болады. Жалпы эмоционалды үйлеспеушілік өтпелі
кезеңнің барлық кезіне тән және олар қиын балалар қатарына жатады.
Мұндай балаларға оқудың өзі қиын, үйде ешкім көмектеспейді, өздігінше
өмір сүруге ешкім тәрбиелемейді. Олардың өзіндік бағасы оқудағы
жетістіктерге жетпеуіне байланысты төмен болады. Бұл жағдайда бала өзін-
өзі көсетуге қысылады. Оқушылардың оқу әрекетінде апатия, ашушаңды,
қаталдық, өкпе, түңілушілік кездесіп отырады, сонымен бірге, олардың
мінез-құлқына тітіркенудің импульсивті формасы тән болып отырады.
Бұл мәселені толық түсіру үшін балада орын алған акцентуацияның
түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың
теориясына сүйене отырып жасалған және бүл мәселені зерттеуге кеңінен
қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личко 47 акцентуацияның
түрлері мен олардың сипаттамасын ұсынған.
Личко ұсынған сыныптастыру бойынша оқушылар акцентуациясы келесі
сипатта көрініс береді.
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер.
Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта
көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі,
сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына
жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның
белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді.
Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен
балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді.
Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда
жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-
қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа
жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік
ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге
қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді.
Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт
шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-
туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір
эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады.
Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық
көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі
қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда-
эпилептикалық психопатия ретінде көрініс береді.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық
оқушылар - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер.
Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан
да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін
бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін
адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік
реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз,
көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және
аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше
және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін
барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық
белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын
бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған,
эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң,
ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып,
агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға
қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың
наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын,
экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды.
Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі.
Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта
гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген
қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен
ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте
көп көңіл бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетуге, экзальтацияға
жақын, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген,
педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын,
өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда
болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект
Оқушылардың мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып,
ситуациялық мінез-құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн.
Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың
құрамы күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың
бірі – олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның
негізгі себебі - өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік
еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың
жан талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда
көңілі қалып отырады.
Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері,
керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бәрін
керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздіктерінше дұрыс
саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты
жағдайдағы шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы
үйреншікті басқаша оқу немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып
көрінеді. Ол біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды:
үшіншіден, әшейін аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден тәрбиелену
қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды
зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды
және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі
оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады,
сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе
талап етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады.
Оқушылардағы мазасыздану деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-
қатынастың шектелуімен, стерстерімен сипатталады. Мұндай балалардан ашық
агрессия сирек пайда болады.Оларға когнетивті стиль, өзінің
мүмкіншілігін байқай алмаушылық тән және оларда ешкім көмектеспейді
деген көзқарас немесе айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып
отырады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас
тарта бастайды. Оқушыларды психологиялық энергетиканың жоғарылауы және
төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып
жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы
бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші
жағдайға қарағанда жиі көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына
көңіл бөлу керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына
байланысты жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру
дәрежесінде тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға
негізгі көңіл бөлу керек нәрсе - көп балаларда мұндай стресс
эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау
нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі
факторларды анықтадық. Олар:
1. Биологиялық ерекшеліктер;
2. Әлеуметтік орда.
Жалпылап айтқанда мазасызданудың орын алуын және одан шығу жолын
В.М.Астапов 48 келесі нұсқамен көрсеткен.
1 сурет. Мазасыздану және одан шығу нұсқасы.
Осы нұсқа бойынша мазасыздану ыңғайсыз күй-жағдайдың орын алуына
түрткі болады, сонымен қатар мазасыздану орын алғанда одан шығудың
көптеген варианттағы жолын іздеу функциясын атқарады. Мазасыздану жеке
тұлғалық (ағзада орын алған ішкі үйлеспеушілікке байланысты), және
ситуативті (сыртқы ортада орын алған көптеген қайшылықтар, дау-дамай,
келіспеушілік т.с.с. себептерге байланысты. Осы тұрғыдан талдағанда
оқушылар мазасыздануы мектептік, отбасылық т.б. баланың өмір сүру
ортасына байланысты орын алады. Мазасыздану агрессияның орын алуына
негіз болады.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе
оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз
себептерден болуы мүмкін.
Психология ғылымында психикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz