Міржақып Дулат
Жоспар
1.1 Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шығармалық мұрасы, Өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 "Бақытсыз Жамал" романы,Міржақып Дулатұлының Абай шығармашылығын зерттеуі
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.1 Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шығармалық мұрасы, Өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 "Бақытсыз Жамал" романы,Міржақып Дулатұлының Абай шығармашылығын зерттеуі
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Міржақып Дулатов – қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы, жалын көсемсөз шебері. Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің Сарқопа болысының үшінші ауылы. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:«Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,Өткізбей қараңғыда бекер жасты», -деп, жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс-әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты – түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: «Оян, қазақ!» деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен «маса» болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ерте оянып, ерте есейген өр мінезді Міржақып қашанда күрес шебінің алдында болды. Жалынды сөзімен де, тындырымды ісімен де, жеке басының жүріс-тұрысымен де ол өзінен кейінгі жастарға әсер етіп, оларды халық ісіне алаңсыз берілуге үндеді. Оның публицистикалық толғауларынан шағын өлеңдеріне дейін, «Бақытсыз Жамал» романынан газет-журналдардағы шағын мақаласына дейін халық мүддесіне арналды. Сонымен қатар ол жастарды тәрбиелеу жөнінде көп ойланып, көп еңбектенді, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын сақтауға, елін, жерін сүйетін тәрбие беруге күш салды.
Міржақып Дулатов – қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы, жалын көсемсөз шебері. Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің Сарқопа болысының үшінші ауылы. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:«Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,Өткізбей қараңғыда бекер жасты», -деп, жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс-әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты – түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: «Оян, қазақ!» деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен «маса» болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ерте оянып, ерте есейген өр мінезді Міржақып қашанда күрес шебінің алдында болды. Жалынды сөзімен де, тындырымды ісімен де, жеке басының жүріс-тұрысымен де ол өзінен кейінгі жастарға әсер етіп, оларды халық ісіне алаңсыз берілуге үндеді. Оның публицистикалық толғауларынан шағын өлеңдеріне дейін, «Бақытсыз Жамал» романынан газет-журналдардағы шағын мақаласына дейін халық мүддесіне арналды. Сонымен қатар ол жастарды тәрбиелеу жөнінде көп ойланып, көп еңбектенді, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын сақтауға, елін, жерін сүйетін тәрбие беруге күш салды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Алаш. Алашорда. Энциклопедия/ Құраст. Ғ. Әнес, С.Смағұлова.-Алматы: Арыс, 2009.-544 б.
2 Балқаш Бафин: Тарихи шежіре.Тағдырлы тіл. Хат жаздым қалам алып.-Алматы: Ел-шежіре, 2007.- 576 б.
3 Қамзабекұлы Д. Алаштың рухани тұғыры.-Астана: Ел-шежіре, 2008.- 360 б.
4 Алаш ақиықтары: Мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар.-Алматы: Алаш, 2006.- 288 б.
5 Алаш қозағлысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Желтоқсан 1917 ж.-мамыр, 1920ж. Движения Алаш. Сборник документов и материалов. Декабрь 1917.-май 1920.-Алматы: Алаш, 2005.- Т.2.- 496 б.
1 Алаш. Алашорда. Энциклопедия/ Құраст. Ғ. Әнес, С.Смағұлова.-Алматы: Арыс, 2009.-544 б.
2 Балқаш Бафин: Тарихи шежіре.Тағдырлы тіл. Хат жаздым қалам алып.-Алматы: Ел-шежіре, 2007.- 576 б.
3 Қамзабекұлы Д. Алаштың рухани тұғыры.-Астана: Ел-шежіре, 2008.- 360 б.
4 Алаш ақиықтары: Мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар.-Алматы: Алаш, 2006.- 288 б.
5 Алаш қозағлысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Желтоқсан 1917 ж.-мамыр, 1920ж. Движения Алаш. Сборник документов и материалов. Декабрь 1917.-май 1920.-Алматы: Алаш, 2005.- Т.2.- 496 б.
Жоспар
1.1
Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығармалық мұрасы,
Өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 "Бақытсыз Жамал" романы,Міржақып Дулатұлының Абай шығармашылығын
зерттеуі
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Міржақып Дулатов – қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері,
ақын, жазушы, жалын көсемсөз шебері. Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің
Сарқопа болысының үшінші ауылы. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс
тілін жетік меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен
танысуы арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды
күндердің тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Кең даласында
алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:Көзіңді аш, оян, қазақ,
көтер басты,Өткізбей қараңғыда бекер жасты, -деп, жырымен жұлқылап оятып,
оларды білімге, ел үшін пайдалы іс-әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың
еркіндікке жетуінің басты шарты – түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан
ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: Оян, қазақ! деп
ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын
құлағының түбінен маса болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан
өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар
естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар
көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен
екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар
естіліп тұрды. Ерте оянып, ерте есейген өр мінезді Міржақып қашанда күрес
шебінің алдында болды. Жалынды сөзімен де, тындырымды ісімен де, жеке
басының жүріс-тұрысымен де ол өзінен кейінгі жастарға әсер етіп, оларды
халық ісіне алаңсыз берілуге үндеді. Оның публицистикалық толғауларынан
шағын өлеңдеріне дейін, Бақытсыз Жамал романынан газет-журналдардағы
шағын мақаласына дейін халық мүддесіне арналды. Сонымен қатар ол жастарды
тәрбиелеу жөнінде көп ойланып, көп еңбектенді, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын
сақтауға, елін, жерін сүйетін тәрбие беруге күш салды.
1.1 Өмірбаяны
Міржақып Дұлатұлы (1885—1935) — қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам
қайраткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері.
Алыстан Алаш десе аттанамын,
Қазақты қазақ десе мақтанамын.
Болғанда әкем қазақ, шешем қазақ –
Мен неге, қазақтықтан сақтанамын?!
Туған жері — Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri
Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі — Дулат
аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі тіккен.
Шешесі — Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған. Әкесі балаларын
жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат
таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл
мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп
Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса
зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын
қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ
мектебінің түлегі болатын. Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие,
терең білім береді. Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында
айырылып, ағасы Асқардың қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі Дулаттың
Міржақыптың оқып, білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай,
інісінің оқуын әрі жалғап, білім алуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып,
ауылда өскен, ауылда оқып, ауылда қызмет етіп, ауыл мұғалімі атанған
зерделі жас ауыл тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты хәлін
көріп, түңіле түршігіп, тебірене толқиды. Бұл кезең патша өкіметінің
отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп, қалың елге тізесін қатты
батырып тұрған шағы болатын. Бұл жағдай сол кездегі қазақтың көзі ашық,
оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды. Наразылық туды. Күресудің жолдары
қарастырылып жатты. Оның негізгі жолы ретінде оқуға, білім алуға ұмтылыс
күшейді. Бірте-бірте халық саяси құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл
саясатқа қарсы ұлт-азаттық идеялары туындады. Патшалық Ресей де бірінші
буржуазиялық-демократиялық дүмпудің қарсаңында болатын. Алаш партиясының
басшылары, сол жағында Ахмет Байтұрсынұлы, ортасында Әлихан Бөкейхан, оң
жағында Міржақып Дулатұлы, Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын
мұңдауға серт байлайды. Халық ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп,
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі, Пайдалан шаруаңа жараса, алаш! деп бар
даусымен жар салады. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік
меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы
арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің
тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Міне, осындай күрделі кезеңде,
1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы
Ахмет Байтұрсынұлымен кездеседі. Бұдан кейінгі уақытта біpi — ұстаз, бipi —
ізбасары ретінде жұптарын жазбайды. 1905 жылы Міржақып Ахмет
Байтұрсынұлымен бipre Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық жұмыстарға қатысады.
1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың
қатарында болады. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам
халқын: Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер
жасты деп жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс
әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек
болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу
деп білген ол: Оян, қазақ! деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның
үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен маса болып, маза бермей
ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет
Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз
үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері
таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп,
қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ол екеуі екі атадан туса
да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір еді, екі
ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді. Өйткені оларды туыстырған халқының
мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары болатын.
Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын жазбай,
Ахаң, Жахаң деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартап, халқының
бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып, кешегі күні
Қызылдың қызылкөз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып өлтіріп,
атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл есімдерін есінен шығарған жоқ,
аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты. 1906 жылы Петербургке барып қайтады.
Бұл сапарынан ол саяси күрескер ғана емес, шабытты ақын болып оралады. 1907
жылы Петербургте шыққан "Серке" газетіне “Жастарға" деген өлеңін, бүркенпік
атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақала жариялайды. Мақалада Міржақып қазақ
халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты
әшкерелейді. Патша өкіметі мақала авторын тұтқындамақ болғанмен, бүркеншік
аттың иесін таба алмайды. 1909 жылы Петербургте М. Дулатұлының "Оян,
қазақ!" атты өлеңдер жинағы жарық көреді. Бұл кітап та патша әкімшілігінің
қуғындауына ұшырайды.1913 жылы ол Ахмет Байтұрсынұлымен бipre "Қазақ"
газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады. 1920
жылы Ташкентке келіп, сондағы “Ақ жол" газетінде қызмет атқарады. 1922 жылы
жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағы
ағарту институтында оқытушы болады. 1928 жылдың аяғында бip топ қазақ
зиялыларымен бipre қамауға алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы
тұтқында қайтыс болады.
1.2 Шығармалық мұрасы, Өлеңдері
Міржақып Дулатұлы — әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер.
Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург қаласындағы жарық
көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы
"Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты
такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында
ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді. Қайта басылады. Кітаптың
нeriзгi мазмұны халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер
құрады. Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.Өзінің
шығармашылық жолын ә дегеннен өлеңнен бастаған Міржақып проза жанрына да
қалам сілтейді. 1910 жылы оның осы жанрдағы туындысы "Бақытсыз Жамал"
романы Қазан қаласында басылып шықты. Бұл - қазақ әдебиетіндегі таза көркем
проза үлгісінде туған тұңғыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт басылды.
Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар мен фельетондар жазады. 1922 жылы
Ташкентте екі бөлімнен тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады. "Балқия"
пьесасын жазады.
М. Дулатұлының шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен бастап
кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал 1996-
1997 жылдары екі томдық жинақтары жарык көрді. М. Дулатұлы шығармашылығы
жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен мақалалар
жарияланды. Өзінің алғашқы өлеңдерінен бастап туған халқының тағдырындағы
қиындықтар мен ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын
әшкерелеуді мақсат еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер
жинағьн мынандай өлең жолдарымен бастайды:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас- ты.
Ресей патшасының отарлау саясаты, қазақ жұртының хал-жағдайы, өнер-білімнің
аздығы, басқа да түрлі қacipeттep осы төрт жолға сыйып тұрған секілді. Онын
үстіне бұл жолдарды Міржақып шығармашылығының өне бойына тартылған
темірқазық, идеяның басты бағдардың көрінісі деуге де болады. Ақын үшін
халқының өмірін жырлаудан асқан мәртебелі тақырып жоқ. Көп өлеңдерінде ол
қазақ елінің ауыртпалықтағы, отарлық езгідегі жағдайын баяндай келіп, елдің
мүддесіне қызмет ету—әpбip азаматтың парызы деген тұжырым жасайды. Атап
айтқанда, "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі", "Таршылық халіміз
хақында аз мінәжат", "Сайлаулар хақында", "Жастарға", “Қазақтың ру
басшыларына", "Атқамінер сұмдарға", тәрізді өлеңдерінде қазақ қоғамының
сипаты, ондағы адамдар психологиясы, соларды көрген ақынның өкінішті күйі
анық бейнеленген. Ақынның сол тақырыптағы шығармаларының бipi — "Шағым"
өлеңі ... Бір қарағанда "Шағым" өлеңі ақынның аз ғана сәттік көңіл күйінен
туған тәрізді. Әйтсе де мұнда жеке бастың мұңынан гөpi әлеуметтік ой басым
жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкүйездік, жалқаулық, енжарлық, алауыздық
тәрізді тольш жатқан кеселдерді көре тұрып, ақын мұңаяды. Тығырыққа
тірелгендей болады.
Жүректен қашан шығар қадалған оқ,
Жандырған жанды нахақ сөнер ме шоқ?
Қажыған қам көңілді бip көтерер
Жанымда жан ашитын адам да жоқ, — деп Міржақыптың өзі айтқандай, халқының
тұрмысындағы әлгіндей керітартпа кемшіліктер оның жүрегіне оқ болып
қадалады. Сондай сәттерде айналасынан өзіне серік болатын, тірек болатын
адам іздейді. Таппай көңілі құлазиды. Дегенмен ақынның мұңы терең қайғыға
ұласьш кетпейді. Өлеңінің соңында: "Әділдік аста қалған еш күні жоқ", —
деп, түптің түбінде әділдіктің жеңетініне сенеді. Сол жолда өзінің бар
күшін, өмірін аямайтынын былайша жеткізеді:
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі —
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш!
Аталған өлең азамат ақынның алдына қойған мақсатын қаншалықты айқын
түсінетінін байқатады. Ақынның мақсаты—халқының тағдырына ара түсу, елі
үшін еңбек етуге, бел буу. Сол себепті де ақынның өлеңдері ел ішіндегі
надандықты, әділетсіздікті әшкерелейді, олардан арылудың жолын іздейді.
Мәселен, "Таршылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1
Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығармалық мұрасы,
Өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 "Бақытсыз Жамал" романы,Міржақып Дулатұлының Абай шығармашылығын
зерттеуі
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Міржақып Дулатов – қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері,
ақын, жазушы, жалын көсемсөз шебері. Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің
Сарқопа болысының үшінші ауылы. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс
тілін жетік меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен
танысуы арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды
күндердің тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Кең даласында
алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын:Көзіңді аш, оян, қазақ,
көтер басты,Өткізбей қараңғыда бекер жасты, -деп, жырымен жұлқылап оятып,
оларды білімге, ел үшін пайдалы іс-әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың
еркіндікке жетуінің басты шарты – түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан
ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: Оян, қазақ! деп
ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын
құлағының түбінен маса болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан
өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар
естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз үн тарих мінбесінен қатар
көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері таусылғанша, тағдыр талқысымен
екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп, қамауға алынса да үзілмей, қатар
естіліп тұрды. Ерте оянып, ерте есейген өр мінезді Міржақып қашанда күрес
шебінің алдында болды. Жалынды сөзімен де, тындырымды ісімен де, жеке
басының жүріс-тұрысымен де ол өзінен кейінгі жастарға әсер етіп, оларды
халық ісіне алаңсыз берілуге үндеді. Оның публицистикалық толғауларынан
шағын өлеңдеріне дейін, Бақытсыз Жамал романынан газет-журналдардағы
шағын мақаласына дейін халық мүддесіне арналды. Сонымен қатар ол жастарды
тәрбиелеу жөнінде көп ойланып, көп еңбектенді, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын
сақтауға, елін, жерін сүйетін тәрбие беруге күш салды.
1.1 Өмірбаяны
Міржақып Дұлатұлы (1885—1935) — қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам
қайраткері, ақын, жазушы, жалынды көсемсөз шебері.
Алыстан Алаш десе аттанамын,
Қазақты қазақ десе мақтанамын.
Болғанда әкем қазақ, шешем қазақ –
Мен неге, қазақтықтан сақтанамын?!
Туған жері — Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri
Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Әкесі — Дулат
аймағына аты шыққан шебер кісі болған, ер тұрман жасап, етік, мәсі тіккен.
Шешесі — Дәмеш ойын тойдың базары, әнші кісі болған. Әкесі балаларын
жастайынан оқуға береді. Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат
таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл
мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп
Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса
зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын
қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ
мектебінің түлегі болатын. Өз шәкірттеріне де ол осы рухта тәлім-тәрбие,
терең білім береді. Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында
айырылып, ағасы Асқардың қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі Дулаттың
Міржақыптың оқып, білімді азамат болып, өсуін армандаған тілегіне сай,
інісінің оқуын әрі жалғап, білім алуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып,
ауылда өскен, ауылда оқып, ауылда қызмет етіп, ауыл мұғалімі атанған
зерделі жас ауыл тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі жоқ аянышты хәлін
көріп, түңіле түршігіп, тебірене толқиды. Бұл кезең патша өкіметінің
отаршылдықты қазақ даласында күрт күшейтіп, қалың елге тізесін қатты
батырып тұрған шағы болатын. Бұл жағдай сол кездегі қазақтың көзі ашық,
оқыған, зиялы азаматтарына қозғау салды. Наразылық туды. Күресудің жолдары
қарастырылып жатты. Оның негізгі жолы ретінде оқуға, білім алуға ұмтылыс
күшейді. Бірте-бірте халық саяси құбылысқа айналып, ел ішінде отаршыл
саясатқа қарсы ұлт-азаттық идеялары туындады. Патшалық Ресей де бірінші
буржуазиялық-демократиялық дүмпудің қарсаңында болатын. Алаш партиясының
басшылары, сол жағында Ахмет Байтұрсынұлы, ортасында Әлихан Бөкейхан, оң
жағында Міржақып Дулатұлы, Езілген еліне ес болуға, жоғын жоқтап, мұңын
мұңдауға серт байлайды. Халық ісіне бар болмысымен бүтіндей беріліп,
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі, Пайдалан шаруаңа жараса, алаш! деп бар
даусымен жар салады. Өз бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік
меңгерген Міржақып орыстың озық ойлы азаматтарының еңбектерімен танысуы
арқасында замана тозаңын суырып, дүниені дүр сілкіндірер дауылды күндердің
тақап келе жатқанын өзгелерден бұрын сезеді. Міне, осындай күрделі кезеңде,
1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Осында ұлт зиялыларының ұстазы
Ахмет Байтұрсынұлымен кездеседі. Бұдан кейінгі уақытта біpi — ұстаз, бipi —
ізбасары ретінде жұптарын жазбайды. 1905 жылы Міржақып Ахмет
Байтұрсынұлымен бipre Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық жұмыстарға қатысады.
1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазушылардың
қатарында болады. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам
халқын: Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер
жасты деп жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс
әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек
болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу
деп білген ол: Оян, қазақ! деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның
үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен маса болып, маза бермей
ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет
Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. Сол егіз
үн тарих мінбесінен қатар көрінген екі алыптың қашан соңғы демдері
таусылғанша, тағдыр талқысымен екеуі екі жақта жүрсе де, қуғынға түсіп,
қамауға алынса да үзілмей, қатар естіліп тұрды. Ол екеуі екі атадан туса
да, бір туған бауыр еді, екі баспен ойласа да, қорытар ойы бір еді, екі
ауызбен сөйлесе де, шығар сөзі бір еді. Өйткені оларды туыстырған халқының
мүддесі, ойландырған халқының қамы, сөйлеткен халқының мұң зары болатын.
Сондықтан да халқы оларды жанашыр жақыным деп білді, олардың жұбын жазбай,
Ахаң, Жахаң деп бірге атады. Пенделік бар қазақтан бас тартап, халқының
бақыты үшін күрескен есіл ерлерді өз халқының жауы атандырып, кешегі күні
Қызылдың қызылкөз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып өлтіріп,
атын өшіреміз дегенде де халқы олардың асыл есімдерін есінен шығарған жоқ,
аялап жүрегінде сақтады, ардақ тұтты. 1906 жылы Петербургке барып қайтады.
Бұл сапарынан ол саяси күрескер ғана емес, шабытты ақын болып оралады. 1907
жылы Петербургте шыққан "Серке" газетіне “Жастарға" деген өлеңін, бүркенпік
атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақала жариялайды. Мақалада Міржақып қазақ
халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты
әшкерелейді. Патша өкіметі мақала авторын тұтқындамақ болғанмен, бүркеншік
аттың иесін таба алмайды. 1909 жылы Петербургте М. Дулатұлының "Оян,
қазақ!" атты өлеңдер жинағы жарық көреді. Бұл кітап та патша әкімшілігінің
қуғындауына ұшырайды.1913 жылы ол Ахмет Байтұрсынұлымен бipre "Қазақ"
газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады. 1920
жылы Ташкентке келіп, сондағы “Ақ жол" газетінде қызмет атқарады. 1922 жылы
жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағы
ағарту институтында оқытушы болады. 1928 жылдың аяғында бip топ қазақ
зиялыларымен бipre қамауға алынады да, он жылға сотталып, 1935 жылы
тұтқында қайтыс болады.
1.2 Шығармалық мұрасы, Өлеңдері
Міржақып Дулатұлы — әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер.
Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург қаласындағы жарық
көрген өлең жинағы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы
"Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты
такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында
ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді. Қайта басылады. Кітаптың
нeriзгi мазмұны халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер
құрады. Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.Өзінің
шығармашылық жолын ә дегеннен өлеңнен бастаған Міржақып проза жанрына да
қалам сілтейді. 1910 жылы оның осы жанрдағы туындысы "Бақытсыз Жамал"
романы Қазан қаласында басылып шықты. Бұл - қазақ әдебиетіндегі таза көркем
проза үлгісінде туған тұңғыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт басылды.
Бұл жылдары Міржақып бірқатар мақалалар мен фельетондар жазады. 1922 жылы
Ташкентте екі бөлімнен тұратын "Есеп кұралы" оқулығын бастырады. "Балқия"
пьесасын жазады.
М. Дулатұлының шығармалары қазақ елінің тәуелсіздік алған кезінен бастап
кеңінен жариялана бастады. 1991 жылы шығармаларының бip томдық, ал 1996-
1997 жылдары екі томдық жинақтары жарык көрді. М. Дулатұлы шығармашылығы
жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірқатар кітаптар мен мақалалар
жарияланды. Өзінің алғашқы өлеңдерінен бастап туған халқының тағдырындағы
қиындықтар мен ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын
әшкерелеуді мақсат еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер
жинағьн мынандай өлең жолдарымен бастайды:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас- ты.
Ресей патшасының отарлау саясаты, қазақ жұртының хал-жағдайы, өнер-білімнің
аздығы, басқа да түрлі қacipeттep осы төрт жолға сыйып тұрған секілді. Онын
үстіне бұл жолдарды Міржақып шығармашылығының өне бойына тартылған
темірқазық, идеяның басты бағдардың көрінісі деуге де болады. Ақын үшін
халқының өмірін жырлаудан асқан мәртебелі тақырып жоқ. Көп өлеңдерінде ол
қазақ елінің ауыртпалықтағы, отарлық езгідегі жағдайын баяндай келіп, елдің
мүддесіне қызмет ету—әpбip азаматтың парызы деген тұжырым жасайды. Атап
айтқанда, "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі", "Таршылық халіміз
хақында аз мінәжат", "Сайлаулар хақында", "Жастарға", “Қазақтың ру
басшыларына", "Атқамінер сұмдарға", тәрізді өлеңдерінде қазақ қоғамының
сипаты, ондағы адамдар психологиясы, соларды көрген ақынның өкінішті күйі
анық бейнеленген. Ақынның сол тақырыптағы шығармаларының бipi — "Шағым"
өлеңі ... Бір қарағанда "Шағым" өлеңі ақынның аз ғана сәттік көңіл күйінен
туған тәрізді. Әйтсе де мұнда жеке бастың мұңынан гөpi әлеуметтік ой басым
жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкүйездік, жалқаулық, енжарлық, алауыздық
тәрізді тольш жатқан кеселдерді көре тұрып, ақын мұңаяды. Тығырыққа
тірелгендей болады.
Жүректен қашан шығар қадалған оқ,
Жандырған жанды нахақ сөнер ме шоқ?
Қажыған қам көңілді бip көтерер
Жанымда жан ашитын адам да жоқ, — деп Міржақыптың өзі айтқандай, халқының
тұрмысындағы әлгіндей керітартпа кемшіліктер оның жүрегіне оқ болып
қадалады. Сондай сәттерде айналасынан өзіне серік болатын, тірек болатын
адам іздейді. Таппай көңілі құлазиды. Дегенмен ақынның мұңы терең қайғыға
ұласьш кетпейді. Өлеңінің соңында: "Әділдік аста қалған еш күні жоқ", —
деп, түптің түбінде әділдіктің жеңетініне сенеді. Сол жолда өзінің бар
күшін, өмірін аямайтынын былайша жеткізеді:
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі —
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш!
Аталған өлең азамат ақынның алдына қойған мақсатын қаншалықты айқын
түсінетінін байқатады. Ақынның мақсаты—халқының тағдырына ара түсу, елі
үшін еңбек етуге, бел буу. Сол себепті де ақынның өлеңдері ел ішіндегі
надандықты, әділетсіздікті әшкерелейді, олардан арылудың жолын іздейді.
Мәселен, "Таршылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz