Мұхтар Әуезов – абайтанушы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығы.
1.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. «Абай жолы» роман.эпопеясы . Мұхтар талантының өлмес туындысы ... .6
II тарау. Абайтану ғылымын дүниеге әкелген тұлға.
2.1. М.Әуезов . абайтануды асқақтатушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығы.
1.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. «Абай жолы» роман.эпопеясы . Мұхтар талантының өлмес туындысы ... .6
II тарау. Абайтану ғылымын дүниеге әкелген тұлға.
2.1. М.Әуезов . абайтануды асқақтатушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығын зерттей отырып, оның абайтану ғылымын дүниеге әкелуін және сол ғылымды асқақтата түсуін көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абайтану ғылымы өзіне ерекше назар аудартатын саланың бірі. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылық жолын, әдеби мұраларының мәні мен маңызын тану, тағылым алу бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері деуге болады. Сол себепті абайтану ғылымы да жалпы әдебиеттанудың бір көрнекті саласы болып дамып, өркендеп келеді. Міне, осы аталған жайттардың бәрін ескере келіп зерттеу жұмысымыздың алдына бірнеше мақсат пен міндеттер қойдық:
- Абайтану ғылымының өзіне тән ерекшелігін, өміршеңдігін және келешегінің де мол екенін таныту;
- Абайтанушы ғалымдардың шығармашылығына талдаулар жасау, салыстырулар жүргізу көзделді;
- Сонымен қатар абайтанудың тарихын да тереңнен қозғап, жан-жақты сөз ету көзделді;
- Абайтану тарихында із қалдырған тұлғалардың еңбектеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беруді жүзеге асыру;
- Абайтанудың ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дамып, жетіліп отырғанын дәлелдеу, саралау мәселелері жайында мақсат пен міндеттер көзделді.
Курстық жұмыстың нысаны Мұхтар Әуезов – абайтанушы
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы
абайтану ғылымының қалыптасу жолдары, абайтану тарихының тың дерек
көздерінің бәрі сарапқа салынып, ой елегінен өткізілді. Абай мұрасын
таныту, баға беру, ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылғандардың бәрінің бір арнаға түсіп, абайтану ғылымына айналу
процесін көрсету жүзеге асырылды. Абайтану ғылымының қалыптасуы мен
тарихының сан-салалы жолдары көрсетілді, сонымен қатар кешегі мен
бүгінгі тарихы салыстырыла отырып талдау объектісіне айналды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындадан бөлек екі тараудан, әр тарауда екі тараушадан, сонымен қатар жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығын зерттей отырып, оның абайтану ғылымын дүниеге әкелуін және сол ғылымды асқақтата түсуін көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абайтану ғылымы өзіне ерекше назар аудартатын саланың бірі. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылық жолын, әдеби мұраларының мәні мен маңызын тану, тағылым алу бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері деуге болады. Сол себепті абайтану ғылымы да жалпы әдебиеттанудың бір көрнекті саласы болып дамып, өркендеп келеді. Міне, осы аталған жайттардың бәрін ескере келіп зерттеу жұмысымыздың алдына бірнеше мақсат пен міндеттер қойдық:
- Абайтану ғылымының өзіне тән ерекшелігін, өміршеңдігін және келешегінің де мол екенін таныту;
- Абайтанушы ғалымдардың шығармашылығына талдаулар жасау, салыстырулар жүргізу көзделді;
- Сонымен қатар абайтанудың тарихын да тереңнен қозғап, жан-жақты сөз ету көзделді;
- Абайтану тарихында із қалдырған тұлғалардың еңбектеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беруді жүзеге асыру;
- Абайтанудың ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дамып, жетіліп отырғанын дәлелдеу, саралау мәселелері жайында мақсат пен міндеттер көзделді.
Курстық жұмыстың нысаны Мұхтар Әуезов – абайтанушы
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы
абайтану ғылымының қалыптасу жолдары, абайтану тарихының тың дерек
көздерінің бәрі сарапқа салынып, ой елегінен өткізілді. Абай мұрасын
таныту, баға беру, ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылғандардың бәрінің бір арнаға түсіп, абайтану ғылымына айналу
процесін көрсету жүзеге асырылды. Абайтану ғылымының қалыптасуы мен
тарихының сан-салалы жолдары көрсетілді, сонымен қатар кешегі мен
бүгінгі тарихы салыстырыла отырып талдау объектісіне айналды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындадан бөлек екі тараудан, әр тарауда екі тараушадан, сонымен қатар жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. А., Білік, 1999, - 750.
2. Әдебиеттану терминдер сөздігі. /құраст. З.Ахметов, Т.Шаңбаев. А.,
Ана тілі, 1998,-384.
3. Абай. Энциклопедия. Бас редактор Р.Нұрғалиев. А., Атамұра, -720.
4. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері./құраст. Л.Әуезова,
М.Мырзахметұлы. А., Санат, 1997, -448.
5. Мырзахметұлы М. Абайтанудың бірегей зерттеушісі. // Әуезов М.
Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат, 1997, -416.
6. Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат, 1997, -416.
7. Ахметов З. Кемел ақын, кемеңгер ойшыл. // Абай шығармаларының
екі томдық толық жинағы. 1 том. А., Жазушы, 1995, -336.
8. Мұхаметханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. А., Дәуір, 1995, -320.
9. Мұқанов С. Халық мұрасы. А., Жазушы, 2002, -304.
10. Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. А., Білім, 2000, -248.
11. Н.Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. А., Ғылым, 2001, -448.
12. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А.-, Жазушы, 1980, -312.
13. Абай және қазіргі заман. А., Ғылым, 1994, -336.
14. Омаров Д. Абайтану. А., Мектед, 2002, -216.
15. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., Ана тілі, 1994, -192.54
16. http://turkiya.kz/?p=758
17. http://kk.wikipedia.org/wiki/Мұхтар_Омарханұлы_Әуезов
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. А., Білік, 1999, - 750.
2. Әдебиеттану терминдер сөздігі. /құраст. З.Ахметов, Т.Шаңбаев. А.,
Ана тілі, 1998,-384.
3. Абай. Энциклопедия. Бас редактор Р.Нұрғалиев. А., Атамұра, -720.
4. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері./құраст. Л.Әуезова,
М.Мырзахметұлы. А., Санат, 1997, -448.
5. Мырзахметұлы М. Абайтанудың бірегей зерттеушісі. // Әуезов М.
Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат, 1997, -416.
6. Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат, 1997, -416.
7. Ахметов З. Кемел ақын, кемеңгер ойшыл. // Абай шығармаларының
екі томдық толық жинағы. 1 том. А., Жазушы, 1995, -336.
8. Мұхаметханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. А., Дәуір, 1995, -320.
9. Мұқанов С. Халық мұрасы. А., Жазушы, 2002, -304.
10. Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. А., Білім, 2000, -248.
11. Н.Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. А., Ғылым, 2001, -448.
12. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А.-, Жазушы, 1980, -312.
13. Абай және қазіргі заман. А., Ғылым, 1994, -336.
14. Омаров Д. Абайтану. А., Мектед, 2002, -216.
15. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., Ана тілі, 1994, -192.54
16. http://turkiya.kz/?p=758
17. http://kk.wikipedia.org/wiki/Мұхтар_Омарханұлы_Әуезов
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Есбатыров Мереке Замирович
Мұхтар Әуезов - абайтанушы
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші: Сейсембай Г. А.,
аға оқытушы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығы.
0.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..4
0.2. Абай жолы роман-эпопеясы - Мұхтар талантының өлмес туындысы ... .6
II тарау. Абайтану ғылымын дүниеге әкелген тұлға.
2.1. М.Әуезов - абайтануды асқақтатушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығын зерттей отырып, оның абайтану ғылымын дүниеге әкелуін және сол ғылымды асқақтата түсуін көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абайтану ғылымы өзіне ерекше назар аудартатын саланың бірі. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылық жолын, әдеби мұраларының мәні мен маңызын тану, тағылым алу бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері деуге болады. Сол себепті абайтану ғылымы да жалпы әдебиеттанудың бір көрнекті саласы болып дамып, өркендеп келеді. Міне, осы аталған жайттардың бәрін ескере келіп зерттеу жұмысымыздың алдына бірнеше мақсат пен міндеттер қойдық:
- Абайтану ғылымының өзіне тән ерекшелігін, өміршеңдігін және келешегінің де мол екенін таныту;
- Абайтанушы ғалымдардың шығармашылығына талдаулар жасау, салыстырулар жүргізу көзделді;
- Сонымен қатар абайтанудың тарихын да тереңнен қозғап, жан-жақты сөз ету көзделді;
- Абайтану тарихында із қалдырған тұлғалардың еңбектеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беруді жүзеге асыру;
- Абайтанудың ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дамып, жетіліп отырғанын дәлелдеу, саралау мәселелері жайында мақсат пен міндеттер көзделді.
Курстық жұмыстың нысаны Мұхтар Әуезов - абайтанушы
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы
абайтану ғылымының қалыптасу жолдары, абайтану тарихының тың дерек
көздерінің бәрі сарапқа салынып, ой елегінен өткізілді. Абай мұрасын
таныту, баға беру, ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылғандардың бәрінің бір арнаға түсіп, абайтану ғылымына айналу
процесін көрсету жүзеге асырылды. Абайтану ғылымының қалыптасуы мен
тарихының сан-салалы жолдары көрсетілді, сонымен қатар кешегі мен
бүгінгі тарихы салыстырыла отырып талдау объектісіне айналды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындадан бөлек екі тараудан, әр тарауда екі тараушадан, сонымен қатар жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілді.
I. МҰХТАР ӘУЕЗОВ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері
Мұхтар Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазіргі Шығыс Қазақстан облысының (бұрынғы Семей облысы) Шыңғыстау бөктеріндегі Қасқабұлақ деген елді мекенде дүниеге келді. Мұхтар туылғанда, Абай елу екі жаста, есімі елге кеңінен тараған атақты ақын еді. М.Әуезов Абайды өз көзімен көреді. Жастайынан Абай өлеңдерін жаттап, ауылдағы ескі құлақ қариялардан аңыз-ертегілерді, жыр-дастандарды жалықпай тыңдап, Абай мектебінен осылайша тағлым алады; ұлы Абай поэзиясының асыл қасиеттері жас Мұхтардың жүрек түкпіріне сөз өнерінің ұрығын терең сеуіп, келешекте шешек атып гүлдеуіне негіз жасайды.
Жас Мұхтар Семей қаласындағы медреседе, бес кластық орыс мектебінде, оқытушылар семинариясында (1914-1919) білім алады. Бұл кез Семей қаласының қазақ даласындағы рүхани-саяси орталықтардың біріне айнала бастаған уақыты болатын. Осындағы оқыған қазақ жастарымен, әсіресе ұлт азаттығын мақсат тұтқан алашордашылармен қоян-қолтық араласудың барысында семинарист Мұхтардың ұлттық сана-сезімі жетіліп, біржола халықтық, ұлттық жолға түседі. М. Әуезов осы жылдарда қалыптасқан ұлттық-халықтық бағыттағы азаматтық бет-бағдары үшін өмір бойы (әсіресе 30,50-ші жылдары) кеңес өкіметі тарапынан қуғынға ұшырап, әупірім-тәңіріммен аман қалып отырды.
М. Әуезов оқуын бітірісімен бұрқ-сарқ қайнап жатқан қоғамдық өмірге белсене араласып кетеді: Семей губерниялық атқару комитетінде председательдің орынбасары, соңынан төрағасы болып, Орынборда КАЗЦИК-тің орталық аппаратында істейді. Ленинград университеті қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөлімін (1923-1928), Ташкенттегі Орта Азия университеті түркітану бөлімінің аспирантурасын (1928-1931) бітірген. Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтында (1932-1933), С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде (1934-1955), М. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде (1954) оқытушылық, КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының Тіл-әдебиет және тарих институтының әдебиет секторында аға ғылыми қызметкер (1943-1945), Қазақ әдебиеті секторының меңгерушісі (1946-1956), Қазақ КСР ҒА Тіл және әдебиет институты халық творчествосы бөлімінің меңгерушісі (1957-1961) қызметтерін атқарады.
Жазушының мәдениет, әдебиет мәселелеріне араласып, баспасөз бетінде мақалалар жаза бастауы аласапыран кезең - Қазан төңкерісіне тұспа-тұс келді. Бұл алдыңғы қатарлы қазақ зиялыларын отаршылдық езгіде есеңгіреген елдің ертеңі ойландыра бастаған уақыт болатын. Қазақ халқының болашақ даму жолдары қай бағытта болмақ, не істеу керектігі жайлы қызу пікір алысулар жүріп жатты.
Міне, осындай отаршыл саясатқа Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов бастаған ұлтшыл азаматтар қарсы шығып, елінің ертеңін оның егемендігінен көрді. Осы мақсатқа алашорда қозғалысы құрылып, қазақ зиялыларының көпшілігін маңына топтастырды. М.Дулатов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов сынды қазақтың аса дарынды ақын-жазушыларымен бірге М.Әуезов те осы топта жүрді. Оның ағартушылық-демократтық бағытта жазған алғашқы мақалаларында өнер-білімге, ғылымға, кәсіпке ұмтылмай, қамсыз отырған халқының болашағына алаңдаушылық, ұйқыдағы қалыптан оятып, жақсылыққа жетелейтін дұрыс жол іздеушілік байқалады. Кейін келе жазушы публицистикасы әдебиет мәселелеріне қарай ойысты.
Заманының заңғар жазушысы, дарқан дарын иесі Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шығармашылық мұрасы аса бай. Ол көркем әдебиеттің барлық саласында дерлік қалам тербеп, көркемдігі кемел туындылар жазды. Поэзия үлгісіндегі дәстүрлі қазақ әдебиеті ХХ ғасырда М. Әуезовтің кең құлашты роман-эпопеясы арқылы әлемдік әдебиеттің ақ айдынына шығып, дүние жүзіне танылды.
Мұхтар Әуезов - ең алдымен, жазушы. Жазушылық қызметінің алғашқы жылдарында жазылған "Еңлік-Кебек" драмасы мен "Қорғансыздың күні", "Ескілік көлеңкесінде", "Көксерек", "Қыр әңгімелері", "Қыр суреттері", "Жетім", "Қараш-қараш", "Қаралы сұлу" т.б. сияқты қазақ даласының ұлттық тұрмыс - тіршілігін шынайы бейнелеген әңгімелері арқылы-ақ ол өзінің ұзаққа шабар зор дарын иесі екендігін танытты. Қазақ әңгімесінің деңгейін әлемдік биік дәрежеге көтерді.
Сан-алуан тақырыпқа жазылып, өмірдің көкейкесті мәселелерін қозғаған көптеген әңгімелері мен повестерін, очерктерін былай қойғанның өзінде, ол - жиырмадан астам пьесаның, "Қилы заман", "Абай", "Абай жолы", "Өскен өркен" сияқты романдардың авторы. М.Әуезовтің профессионалды қазақ әдебиетінің туып қалыптасуында, дамуында атқарған ролі айрықша.
Мұхтар Әуезовтің есімі қазақ халқының соңғы ғасырдағы мәдени, әдеби тарихымен тікелей байланысты. 1926 жылы қазақтың тұңғыш театры өзінің сахнасын "Еңлік-Кебек" пьесасымен ашты. Оның қаламынан туған "Еңлік-Кебек", "Бәйбіше-тоқал", "Қаракөз", "Түнгі сарын", "Айман-Шолпан", "Қарақыпшақ Қобыланды", "Абай" т.б. көптеген драмалық туындылары ұзақ уақыттар бойы қазақ театрларының сахнасынан түспей, негізгі репертуарын құрады. М.Әуезов пьесаларының көпшілігі қазақ театр өнерінің классикалық туындыларына айналды.
Жазушы қазақ драматургиясында төлтума туындылар жасаумен ғана тынған жоқ, сонымен бірге әлемдік әдебиеттің асылдарынан тамаша аудармалар да жасады. Ол қазақшалаған В.Шекспирдің "Отелласы" мен "Асауға тұсауы", Н.Гогольдің "Ревизоры", К.Треновтің "Любовь Яроваясы", Н.Погодиннің "Ақсүйектері" - бір тілден екінші тілге тәржімалаудың тамаша үлгілері.
Мұхтар Әуезовтің шығармашылығында маңызды орын алатын шығармалардың бірі - "Қилы заман". Ромен 1916 жылы Жетісу өңіріндегі Албан руының патша өкіметіне қарсы бағытталған халықтық бас көтеру оқиғаларына арналған. М.Әуезов өзінің бұл туындысында эпикалық баяндау тәсілін игерген кең тынысты суреткер екендігін көрсете білді. "Қилы заман" - өз елін, туған жерін сүйе біліп, халқы басынан кешірген 1916 жыл трагедиясын жан-тәнімен сезініп, терең ойға орап, сезімтал жүректің қанымен жазылған кемел көркем шығарма. Бұл кітап елінің елдігі, халқының азаттығы үшін алысып өткен, сол жолда құрбан болғандарға арнап орнатқан еңсесі биік көркем ескерткіш іспеттес.
1.2. Абай жолы роман-эпопеясы - Мұхтар талантының өлмес туындысы
Мұхтар Әуезов талантының барынша жарқырай бар қырымен, сыр-сымбатымен көрінген шығармасы - "Абай жолы" роман-эпопеясы. Қазақтың өткен ғасырда жасаған ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың өмірінен жазылған төрт томдық эпопея жазушы шығармашылығының бас кітабына айналды.
М.Әуезов "Абай жолына" үлкен дайындықпен келді. Жазушы тетралогияны он бес жылға жуық уақытта жазды. Абайдың шығармашылық өмір жолын тереңдеп зерттеген көптеген ғылыми мақалалар мен монография жариялады. 1936 жылы Леонид Соболевпен бірігіп жазған "Абай" трагедиясы (1939) қазақ драматургиясының үздік туындыларының біріне айналды.
"Абай жолы" романының алғашқы тараулары отызыншы жылдардың аяғында-ақ әдебиет журналында жариялана бастады. Пушкиннің 100 жылдығына орай жарық көрген Татьянаның қырдағы әні әңгімесі кейін Абай жолы роман-эпопеясына бір тарау болып енді. Төрт томдық роман-эпопеяның біріншісі 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы, үшіншісі 1950 жылы, соңғысы 1949 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығына ие болды. 1959 жылы төрт томдық "Абай жолы" роман-эпопеясы үшін Мұхтар Әуезовке "Лениндік сыйлықтың лауреаты" атағы берілді. Ұлы жазушының өлмес еңбегіне, заңғар талантына көрсетілген бұл баға сол кездегі әдебиет пен өнерге берілетін ең жоғары, ең беделді атақ болатын.
Мұхтар Әуезов қазақ халқының да әлемдік өркениетте өзіне лайықты құрметті орны бар екенін "Абай жолы" роман-эпопеясын жазу арқылы дәлелдеп берді. Көркемдік әдістің, бейнелеу құралдарының мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланып, өмірді көркемдік тұрғыдан бейнелеп көрсетудің асқан үлгісін көрсетті; қазақ халқының философ ақыны Абайдың толық қанды бейнесін жасады; қазақ әдебиетіне жан-дүниесі, өмірлік бағыты айқын бейнеленіп сом жасалған тың кейіпкерлер әкелді; өткен ғасырдағы қазақ даласының тұрмыс-тіршілігін барлық тынысымен суреттей білді; қазақ даласының көркем келбеті шын мәнінде тұңғыш рет осы эпопеяда толық бояуымен, суретімен көрінді; қазақ прозасына терең психологизм әкелді. Ең соңында, қазақ әдебиетін әлемге паш етіп, М.Әуезовтің өзі әлемдік әдебиет алыптарының қатарынан берік орын алды; ал "Абай жолы" эпопеясы болса, аса жоғары бағаланды да дүние жүзілік әдебиеттің классикалық шығармасы қатарында адамзат рухани байлығының алтын қазынасына қосылды.
1956 жылы атақты "Абай жолы" эпопеясын аяқтаған соң, Мұхтар Әуезов бүгінгі күн тақырыбынан жаңа шығармалар жазуды жоспарлайды. "Өскен өркен" (1962) - аяқталмаған роман. Сонда да болса бұл кітаптың басты ерекшеліктері ретінде коммунизм құрылысшыларының еңбегін марапаттау, социалистік құрылыстың көшбасшылары совет коммунистерінің бейнесін жасау басты мақсат болғандығын да айта кеткен жөн.
Әдебиетті шын сүйген әрбір қаламгер күнделікті әдеби өмірдің өзекті мәселелеріне үн қосып, пікір айтудан қалыс қала алмайды. М.Әуезов те өз кезіндегі көркемдік дамудың өткір өңірлеріне батыл барып, белсене араласып отырған. Қазақ кеңес әдебиетінің тарихында Мұхаң араласпаған әдеби оқиға, пікір білдірмеген қаламгер жоқ шығар, сірә. Ол С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, К.Әбдіқадыров, Ә.Тәжібаев т.б. көптеген ақын-жазушылардың өзіндік ерекшеліктері, жеке шығармалары жайлы жылы лебіздер білдірді. КСРО халықтарының, Батыс, Шығыс әдебиеттерін жетік білген жазушы әлемдік әдебиеттің көрнекті өкілдері хақында да бірсыпыра құнды пікірлер айтты.
М.Әуезов тек қана үлкен суреткер, дарынды драматург немесе тамаша аудармашы, белсенді сыншы ғана емес, диапазоны кең ғұлама ғалым да. Жазушының дарын қырлары ғалым-зерттеуші ретінде де жарқырап көрінді. Ол қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушылардың бірі болды. "Әдебиет тарихында" (1927) қазақ ауыз әдебиеті алғаш рет түрлерге бөліп, жүйелеу ұсынылды. "Абай Құнанбайұлы" атты көлемді монография М.Әуезовтің ақын шығармашылығын зерттеген ұзақ жылдарғы еңбегінің нәтижесі секілді. Мүнда Абай өмір сүрген дәуір, Абайды зерттеу мәселелері, Абайдың өмірбаяны, жастық шағындағы шығармалары, лирикасы, поэмалары, аудармалары, қара сөздері жеке-жеке тарауларда кеңінен зерттелінеді. Абайдың ақын балалары Ақылбай мен Мағауияның шығармалары жайлы да айта кетуді жөн көрген. М.Әуезов қазақ әдебиетінің тарихынан оқулық ретінде жазылған "ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы" (1933), "Әдебиет хрестоматиясы" (1937) кітаптарын да шығарды.
Қазақтың даңқты жазушысы, ғұлама ғалымы, әдебиет сыншысы, тамаша педагогі Мұхтар Әуезов белгілі қоғам қайраткері де болатын. Ол әсіресе, Азия, Африка жазушыларының демократиялық бағыттағы қозғалысын ұйымдастыруда көп еңбек сіңірді. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазақ ССР Ғылым Академиясының толық мүшесі, КСРО және Қазақстан Жазушылар Одағы басқармаларының, Лениндік сыйлықтар беру жөніндегі комитет пен Дүниежүзілік Бейбітшілік сақтау комитетінің, көптеген одақтық, республикалық баспа органдарының редколлегия мүшесі ретінде ұлан-ғайыр қызметтер атқарды.
Халық құрметіне бөленген ол Ленин ((1957), Еңбек Қызыл Ту (1945), Құрмет белгісі (1956) ордендарымен марапатталған.
Абай жолы - Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай жолы - қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи Арагон) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай (1942, 1947), онан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның танымдық мәнімен бірге ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін өркендетудегі рөлі зор болды. Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды. Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі том болып басылды.
ІІ. АБАЙТАНУ ҒЫЛЫМЫН ДҮНИЕГЕ ӘКЕЛГЕН ТҰЛҒА.
2.1. М.Әуезов - абайтануды асқақтатушы.
Қазақ әдебиеттану ғылымы, оның ішіндегі іргелі үш саласы әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны ерекше қарқынмен өсіп-өркендеп келеді. Осы үш саланың ішінде әдебиет теориясы мен сынына қарағанда әдебиет тарихының ілгерілеушілігі мол деп қарауға болады. Әдебиет тарихын жасау, түгендеу жаңа дәуірге лайықталып, жаңаша көзқараспен пайымдалып жасалуда. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы - әдебиет тарихының үлкен бір саласы - Абайтану. Абайтану ғылымына академик Зәки Ахметов былай деп баға береді: Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерді қамтиды [1.18.].
Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген М.Әуезов болды. Әуезов өзінің Абай жолы эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып тұлғасын дүние жүзі оқырмандарына толық танытып, әдеби бейне қатарына жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек етті. М.Әуезовтің Абай жөніндегі зерттеулері осы ғылымның мызғымас негізі болып табылады. М.Әуезов 1933 жылдан 1957 жылға дейін ақын шығармаларын жариялауда, олардың ғылыми басылымын жасауда орасан зор еңбек етті. Бұл басылымдар ақынның 1909 жылғы жинағы мен Мүрсейіттің бірнеше қолжазбасы негізінде жүзеге асырылды. Әсіресе, 1957 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген, М.Әуезовтің басшылығымен және тікелей қатысуымен дайындалған Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының абайтану ғылымындағы елеулі табыс болғанын атап айту қажет. Алдағы уақытта осы ғылыми басылым үнемі негізге алынуға тиіс. М.Әуезов ұзақ жылдар бойы ізденіп, сан алуан деректерді зерттеп, жүйеге түсіріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазып шықты. Кейінгі жылдарда абайтану ғылымы көптеген әдебиетшілер, тіл зерттеушілер, музыка мамандары және басқа ғылым салаларының өкілдерінің еңбектерімен толыға түсті. Абайтану ғылымына С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тәжібаев, Қ.Мұхамедханов, М.Сильченко, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Б.Ерзакович, М.Мырзахметов, Ғ.Есімов, Ж.Ысмағұлов т.б. ғалымдар салмақты үлес қосты.
Қазіргі кезде әдебиеттану және басқа қоғамдық ғылымдар идеологиялық қатаң қағидалардың тар шеңберінен шығып, кең құлаш жаюға мүмкіндік алған жағдайда абайтану ғылыми жаңа белеске көтеріліп жалғаса, толыға беруі керек. Абай шығармашылығының танымдық, көркемдік, тәрбиелік мәнін жаңа қырларынан қарап, терең ашып көрсететін еңбектер ғана абайтану ғылымын байыта түспек [2.25].
Абайтану ғылымының тарихы бай, кемел, іргетасы мықты ғылым десе де болғандай. Осының бәрін ескере келгенде келесі бір жағдаяттарды толық аңғаруға болады.
Абайтану - ұлы ақын мұрасын жан-жақты, терең зерттеуді мақсат ететін қазақ әдебиеті тарихы салаларының бірі. Совет өкіметі орнасымен-ақ, өткендегі мұраға қамқорлық жаңа дүниетаным негізінде жүргізіле бастады. Ал Абай мұрасын тану, таныту, насихаттаудың алғашқы белгілері революцияға дейін-ақ көрінгенімен, оны шын мағынасындағы ғылыми тұрғыдан танып бағалау ісі біздің заманымызда ғана жүзеге асты. 1933 жылы М.Әуезов Абайдың тұңғыш ғылыми өмірбаянын жазып, Абайтанудың негізін салуды бастап берді. Бірақ 30 жылдардың аяғына дейінгі кезеңде жазылған сын мақала, зерттеулерде бұл мұраны танып, бағалауға сол тұстың әдеби атмосферасында орын тепкен тұрпайы социологиялық, компоративистік негіздегі теріс танымдардың салқыны тимей қалған жоқ [3.54].
Абайтану ғылымының негізін салушы, іргетасын қалаушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов десек қателеспейміз. Сол себепті ең алдымен ұлы ақынның шығармашылық мұрасын зерттеуге бар ғұмырын арнаған ғалымның кейбір еңбектеріне қысқаша болса да талдау жасап кеткенді жөн көрдік. 1997 жылы жиырмасыншы ғасырдың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толды. Осы мерекеге орай профессор, Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты Мекемтас Мырзахметұлы мен тарих ғылымдарының докторы Ләйла Әуезовалардың құрастыруымен жарық көрген кітап Абайтану дәрістерінің дерек көздері деп аталған екен.
М.Әуезовтің бұл кітабының үлкен тарихи маңызы бар. Академик ғалымның Абай мұрасы туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен көркем туындылары, олардың түрлі қолжазба нұсқалары мол. Ұлы жазушының абайтану саласында жарияланбаған, архив сөресінде сақталынып келген материалдарының өзі әлденеше кітап болатыны белгілі болып отыр. М.Әуезовтің абайтану саласындағы ғұмыр бойғы ізденістері екі салада қатар жүргізіледі: ғалымның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнады. М.Әуезовтің бұл кітабында абайтанудың негізін салу жолындағы мол мұрасы жүйеленіп берілген. Енді осы жүйелеулердің үлгісін көрсете кетейік.
І. Абай өмірбаяны.
II. Абай шығармаларының текстологиясы,
III. Абай мұрасының рухани көздері.
ІҮ. Абайдың ақындық дәстүрі.
Ү. Абайтанудың арнаулы курсы.
ҮІ. Баяндамалар, сөздер, пікірлер.
ҮІІ. Абайтану жайлы еңбектерге пікірлер.
ҮІІІ. Абай жолы эпопеясының жүргізілу тарихынан.
IX. Түсініктемелер. Комментарии.
Орыс және қазақ тілдерінде, тоғыз бөлімнен тұратын, төрт жүз қырық екі беттен тұратын бұл еңбектің әрбір бөлімі, әр бөлімдегі алуан-алуан еңбектердің қай-қайсысы болса да абайтану ғылымының бір бөлесіндей, абайтану ғылымының өнегелі, өркениетті беттеріндей белгі береді. Абайтануға барар жолдың кілті I бөлімде, бұл бөлімде Абайдың өмірбаяны, Абай Құнанбаев (1845-1904), Құнанбаев Абай (Ибраһим), Абайдың өмірі т.б. тараушаларды қамтиды. Әрине бұл тараушалардың барлығын бірдей талдап шығу мүмкін емес, алайда Абайдың өмірі тараушасынан төмендегі мысал үлгілерін келтіре кетсек.
Абай 1845 жылы бұрынғы Семей облысының, Семей уезі, Шыңғыс болысында туған. Шыққан руы тобықты. Ата тегі сол тобықты ішінде билік құрып, ықпалын жүргізіп, үстемдік етіп келген тұқым. Үлкен әкесі Өскембай тобықтының атақты биі Кеңгірбайдан бата алып өмір бойы сол өз руының биі болып өткен. Өз әкесі Құнанбай көп заман тобықты болысына старшын (ол уақыттың дәреже ретінде қарағанда болыс) боп кеп, бір уақыт Қарқаралы округіне аға сұлтан да болды [4.20].
Абай өзі осы сияқты әралуан соққылармен шөгіп келе жатқанда 1904 жылы көктемде ең жақсы көрген өнерлі ойлы баласы Мағауия өліп, соның артынан қырық күннен соң өзі де өледі. Мағауияның өлімінен соң ешкіммен сөйлеспейтін боп үндемей, ас ішпей жапа жалғыз отырып алған болса керек. Дерті болса өзінде бір алуан осы сияқты дерт болады. Немесе өмірінен қажыған соң өзін-өзі өлтіру ретінде таңдап алған өлім түрі осы болуы керек. 1904 жылы 23 июньде өзі де қайтыс болады. Сүйегі өзінің ата қыстауы Жидебай деген жерде қойылған.
Абайтану ғылымының өміршең, мықты болып қалыптасуы үшін ең
алдымен ұлы ақын Абайдың өмірі, өмірбаяны, сондай-ақ ғылыми өмірбаяны
түзілуі керек, осы жолда М.Әуезов өлшеусіз үлес қосты, орыс және қазақ
тілдерінде қилы-қилы зерттеулер жазды. Ендігі бір назар аударатын бөлім
Абайтанудың арнаулы курсы десе де болғандай.
Ғалым-зерттеуші М.Әуезов Абайтанудың арнаулы курсында бірнеше
мәселелерді қамтиды, атап айтқанда: Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің
ерекшеліктері, Абай шығармалары, Абайдың Пушкинге баруы,
Абайдың ақын шәкірттері, Абайтанудың арнаулы курсы қамтитын
мәселелер өте көп, енді Әуезовтің кейбір ойларына тоқталып, дерек көздеріне
үңіліп көрейік. М.Әуезов Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің
ерекшеліктерінде былай деп атап көрсетеді.
Абайды да сол дәуір, қоғамдық жағдай туғызды. Абай 1845 жылы туды.
Осы кездегі, алдыңғы кезеңдердегі ерекшеліктері қандай еді? Бұл кезде
Қазақстан Россияға түгелдей қосылып біткен. Сондықтан осы мәселеге жауап
беру үшін 30-50 жылдардағы бүкіл Қазақстанның жағдайын айту керек. Ол
кездердегі халық көтерілістерінің (Исатай-Махамбет, Бекет) кейбіреулері
нағыз халықтық форманы сақтап отырды. Дегенмен ол көтерілістер
бұқаралық (крестьянский) жұмысшы күшіне сүйенбеген көтерілістер болып,
жеңіліс тауып отырған жайы да болды [4.187].
Абай дүниеге, келгенде бұл мәселелер аяқталып біткен болатын, бірақ
отарлау мәселесі әлі аяқталмаған еді. Орыс крестьяндары жер
жетіспегендіктен, қайыршылықта болатын. Олар патша отаршылдары
тарапынан Қазақстанға жіберіле бастайды. Солай ету арқылы Россия ішіндегі
ереуіл, қайшылықтан құтылу мақсатын көздейді. Сонымен бірге патша
үкіметі өзінің атқан оғы, шапқан қылышы казачестволары да қазақ
жерлеріне, тек жақсы, шұрайлы жерлерге орналастырылған.
Қазақ сахарасын билеуге патша үкіметі түрлі әдістер қолданып отырды.
Абай өмір сүре бастаған кезде Қазақстан ішкі Россияға сәйкес
административтиік жүйеге сай бөлінген еді. Алты облысқа (Семей, Жетісу,
Торғай, Сырдария, Орал, Ақмола) бөлінген еді. Әр облыстың басында
военный губернатор (жандарал) түрған. Әр облыс бес-алты уезге бөлінген.
Ал уезд болыстарға (волость) бөлінген. Бір уезде жиырма-жиырма бестен
болыс болған. Ал әр болыс ауылнайға (старшинство) бөлінетін. Бір болыста
мың я бес жүз үй болатын. Әр жүз үйден бір ауылнай сайланған. Болыстың
басында (волостный управитель) болыс сайланып қойылатын. Ал
болыстықтан жоғары әкімшілік қазаққа берілмеген. Болыс үш жылда бір
сайланатын. Оларды халық емес, елубасылар (әр елу үйден бір адам)
сайлайды. Осы елубасылардың тасын алу үшін, бүгін сайлама салып үш жыл
бойы талас жүргізілетін. Бұл жағдайлар Абайдың өлеңінде сықақпен
айтылып отырады. Сөйтіп, әкімшілікке ылғи үстем шонжарлар сайланып
отырған. Ал, облыстар үш генерал-губернаторларға бөлінді. Мәселен, Семей-
Ақмола Омскі губернаторына қарады. Қазақтар осы генерал-
губернаторларды корпус деп атайтын. Уездный начальниктерге қазақтан
тілмаштар болған.
Абайтанудың дәрістерінің дерек көздеріндегі келесі бір зерттеу Абай
шығармалары деп аталыпты. Бұл бөлімнің де абайтану ғылымына қосар
үлесі өте көп деуге боады. Абайдың әр алуан үлгідегі, әр алуан тақырыптағы
шығармаларының әрқайсысының шығу тарихына талдаулар жасайды,
түсінік, түйін айтады. Мысалы: Абай шығармалары туралы көп зерттеулер
бар. Әр тақырыпты болуы да заңды. Өйткені, Абай шығармалары жан-жақты,
өте көп. Сан жағынан басқа классиктерден аз. Ал сапа жағы жеткілікті. Бірақ
осылай кесіп, бөліп тексеру керек емес. Шығармаларын өсу жағынан, жылма-
жыл, тұтас, эволюциялық жолын аша тексеру керек деп баға береді, жол
көрсетеді.
Абайдың өмірлік программасы, жаңа Абай екенін көрсететін өлеңі 1885
жылғы Жасымда ғылым бар деп ескермедім деген өлеңі, ұлы ақынның
өкініші. Мұнда үлгілі, жемісті өкініш айтылады. Кейінгілерге үлгі ретінде
айтылады. Бұл сол замандағы барлық саналы ата-ананың өкініші еді.
Бұл мақрұм қалмағыма кім жазалы? дейді. Бұл мақрұм қалған Абай
сол кезде Пушкин, Лермонтов, Толстой, С.Щедрин, Крылов т.б. біледі. Сонда
да білген сайынғы білімге қомағайлықты көрсетеді. Қызмет қылсын, шен
алсын деп бермедім дегенде дін медресе емес, басқа оқу жүйесін айтады.
Шен алуды Абай сол 1885 жылы-ақ жек көрген, патшаға қызмет етіп,
жанбай жатып сөнуден сырт тұрады.
1886 жылы Абай ақындық жолға біржолата құлай беріліп, үлкен-кішілі
18 өлең жазған. Бұл жылда програмды үлкен өрісті ақындық жеміс беру
кезеңі көрінеді. Бар буын түгел қамтылады. Әуелі ата-аналар болып, кейін
жігіттерге арнайды. Енді Интернатта оқып жүр деп балаларға оралады.
Өлеңді қоғам тіршілігін көрсететін құрал екенін түсінеді. Абай мораль
тәрбиесімен қауымды түзеуге болады деп түсінген. Бұл Маркстен бұрынғы
ойшылдардың түсінігі еді. Осы 1886 жылы Абай халқымды түзеймін деп
кіріседі, әрі келешек Абайдың әр жақтылығы көрініп қалады. Жаз деген
пейзажды өлеңін жазады. 1886 жылғы өлеңдерінен Абай үлкен, жан-жақты
ақын екенін көреміз.
Әрине, Абайтанудың дерек көздерінің дәрістерінде қамтылған,
айтылған мәселелердің бәріне бірдей талдау жасап, айтып шығу мүмкін емес,
оған диплом жұмысының көлемі де көтермейді. Ұлы Әуезовтің абайтану
ғылымын қалыптастыруға ролі өлшеусіз деп жоғарыда айттық. Соның дәлелі
ретінде келесі бір еңбекті айтуға болады. Бұл еңбектің де құрастырушысы,
алғы сөзін жазушысы филология ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты Мекемтас
Мырзахметұлы. Кітап Абайды білмек парыз ойлы жасқа Ибраһим
Құнанбайұлының ғұмырнамасы деп аталып, оқу құралы ретінде ұсынылған.
Бұл кітаптың өзіне тән ерекшелігі бар, дәлірек айтқанда кітаптың атауына
сәйкес Ибраһим Құнанбайұлының ғұмырнамасы, яғни Әуезов қаламынан
туған Абай өмірбаянының төрт түрлі нұсқасы жүйеленіп берілген. Кемеңгер,
данышпан Абай ақынның өмірі мен шығармашылығын 20 жылдардан бастап
ғұмырбойы зерттеген абайтанушы Әуезов ұлы ақынның ғылыми
өмірбаянының алғашқы нұсқасын 1933 жылы түзген екен. Уақыт өте келе
жаңа, тың деректермен толықтырып 1940 жылы екінші нұсқасын, ал 1945
жылы ұлы Абайдың туғанына 100 жыл толу мерекесі қарсаңында үшінші
нұсқасын жазған екен.
Сондай-ақ Абай жөніндегі алғашқы екі кітабын аяқтағаннан кейін, Абай
жайындағы көркем шығарма жазып жүрген ғалым 1950 жылы ақын
өмірбаянының ең соңғы төртінші нұсқасын жазған екен және бұған сол
кезеңдегі қоғамдық-саяси ахуалы тарих талқысы, тағы да қайтадан жаппай
етек алған қуғын-сүргіннің де әсері аз болды деп айта алмаймыз. Бұл кітап
екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде Мұхтар Әуезов және Абай әлемі
(алғысөз орнына), Мұхтартану және Абай ғұмырнамасы деген екі зерттеу
берілген, бұл екі зерттеудің авторы Мекемтас Мырзахметұлы, ал екінші
бөлім жоғарыда айтқандай Абай ғұмырнамасының төрт нұсқасы жайында
айтылған.
20-жылдардың басында Абай мұрасын зерттеу саласында талантты
көркем шығармаларымен, әдебиет тарихын зерттеудегі еңбектерімен үздік
таныла бастаған М.Әуезовтің араласуы абайтануға үлкен зерттеушінің келіп
қосылғанын бірден аңғартты. Жас таланттың ерте қанаттанып, өз ортасында
даралана бастаған қазақ әдебиеті тарихына байланысты зерттеушілік
қадамын жете тани білген Семей губерниялық Атқару Комитетінің 1925
жылғы 20 маусымдағы Ленинград университетінде жолдаған ресми
қатынасында ...М.Әуезов қазақ әдебиетіне қызығуы мен осы саладағы өз
бетінше жүргізген зерттеулері арқылы техникумда қазақ әдебиетін оқытатын
лектор ретінде бірден-бір кандидатура болып табылады - деп көрсетуі
шындық еді. 1924-1925 жылдар аралығында Семейдегі оқу орындарында
Абай мұрасынан дәріс оқып, Таң журналында ақын шығармаларын
жариялап, Абайдың өмірбаяны жайлы деректер мен шығармаларын
толықтыра түсу жолында тынымсыз әрекет етіп жүрген М.Әуезовті көреміз.
Ол бұл кезде көлемді монографиялық еңбегін жазу үстінде болатын. Абайды
көзі көрген ақын замандастарына естелік жаздырып, ел аузынан Абай
өмірбаяны мен сол заман шындығы жайлы деректерді қағаз бетіне түсіріп
қалуға асыға кірісті.
Кейін Абай еліне деректер іздестіру мақсатымен дүркін-дүркін соғып
отырған. Тек баспасөзде жарияланған деректерге ғана сүйенгеннің өзінде:
1936 жылы Абай туралы жаңа деректер жию мақсатымен барса, 1943 жылы
арнайы ұйымдастырылған экспедицияны өзі басқарып барады. 1944 жылы
Е.Ысмайылов бастаған экспедицияны ұйымдастыруға ат салысса, 1945 жылы
Абайдың жүз жылдық юбилейі қарсаңында Семей өңірінен басқа Ақмола,
Қарағанды, Солтүстік Қазақстан тарапынан да арнайы экспедиция шығару
мәселесін мерейтой комиссиясы алдына қояды. Абайдың жүз жылдық
юбилейі қарсаңында жазылған Абай өмірбаянының үшінші нұсқасын даярлау
үстінде Тіл-әдебиет институты Абайдың өмірін, шығармаларын зерттеу
жөнінде екі экспедиция ұйымдастырып (1943ж М.Әуезов басқаруымен, 1944
жылы Е.Ысмайыловтың басқаруымен) Абайдың өміріне, шығармаларына
байланысты жаңа материалдар тапты. Бұл осы жинаққа кіріп отырған
жаңадан жазылған ғылыми өмірбаян, естегі сөз, ескертулерде толық
пайдаланылды, - деп хабарлайды. Әрі Абаймен бірге болған, ақын өмірінің
ең жемісті тұсында жазылған шығармаларының дүниеге келу сыры мен көп
оқиғаларға куәгер болған тірі архив иелерінің естеліктерін дер кезінде түгел,
сарқа жазып ала алмай, көз жазып қалғанына, соңыра қатты өкініш те
білдірген еді.
Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми
өмірбаянында жатқаны мәлім нәрсе. Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза
отырып М.Әуезов абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді
тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Бұлай етпейінше Абай өмірбаянын
жазуға кірісудің өзі қиынға соғары мәлім еді.
Абай өмірбаянын қалпына келтірудегі басты әдіс - ауызша сұрау, тірі
архив иелерінің естеліктерін жинау, жариялау. Ең бастысы Абай
өлеңдеріндегі негізгі әлеуметтік сарындарға сүйену арқылы биограф көп
шындықтың сырын ашады. Осы арқылы М.Әуезов Абай мұрасының зерттелу
жолына зор үлес қосты.
Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып шығару арқылы
М.Әуезов келешекте абайтану саласында зор көлемде жүргізер зерттеу
жұмыстары үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды. 1924
жылдың өзінде-ақ М.Әуезов Абай шығармаларының тұңғыш толық жинағын
құрастырып, Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын анықтап алуға
ұмтылды. Абай, Шолпан журналындағы ақын жайлы пікірлері мен Орыс
Географиялық Қоғамы Семей бөлімінің Абайға арналған салтанатты
кешіндегі Қазақ әдебиетіндегі Абайдың орны деген баяндамасы - осы
әрекеттің айғағы. Бұл бөлімдегі келесі бір зерттеу де назар аударатындай, ол
зерттеу Абайтанудың бірегей зерттеушісі деп аталады. Мекемтас
Мырзахметұлы мұхтартану саласында да, абайтану саласында да жемісті
еңбек етіп жүрген білгір ғалым. Сол себепті ғалым Мырзахметовтің әрбір
пікірі салмақты, тиянақты, ойлы болып келеді. Мысалы: Үдере даму
үстіндегі қазақ кеңес әдебиетінің ірі саласына айналып отырған абайтанудың
негізін қалаушы ғұлама ғалым М.Әуезовтің Абай мұрасы туралы ұлан-ғайыр
ғылыми зерттеулері туған әдебиет тарихында ерекше орын алатын бірегей
қайталанбас құбылысқа айналып та үлгірді. Ұлы ақын мұрасының сыры
терең болмысына бойлай еніп, ғылыми зерттеулерімен бірге тарихи
шындықты бойына дарытқан суреткерлік құдіретімен, көркемдік шындыққа
айналдыру арқылы көркемөнердің көптеген жанрында теңдесі жоқ
қайталанбас туындыларымен рухани жан дүниемізді айтарлықтай байытты
[5.52].
Белгілі ғалым М.Мырзахметов М.Әуезовтің Абай мұрасы жайлы ұзақ
жылдарға созылған шығармашылық ізденістері мен ғылыми зерттеулерін,
көркем туындыларын бір-бірімен тығыз байланыста алып төрт түрлі іргелі
салаға бөле отырып қарастыру қажеттігі сезіледі. Оларды бас-басына жеке
түрде атап өтеді, санамалап көрсетеді.
1. Абайтанудың іргелі саласына айналып отырған ақын
шығармаларының текстологиясы жөніндегі аса қиын да күрделі
проблемаларын тұтас қамтитын Абай өлеңдерін жинау, екшеп толықтыру,
тұңғыш толық басылымдарын дайындау, түсініктер жазудағы ізденістері мен
осы саладағы арнаулы зерттеулерін қамтиды.
2. Абайдың тұңғыш ғылыми өмірбаянын жазу үстінде алғашқы биограф,
тарихшы ретінде көптеген ақын замандастарымен бетпе-бет кездесіп, тікелей
тілдесу, жүзбе-жүз әңгімелесу арқылы естеліктер жинау, жаздырып алу,
соларға орай тарихи деректер көзін іздестіру әрекеті жатады.
3. Абайдың әдеби мұрасы жайлы арнайы ғылыми зерттеу жұмыстарын,
негізінен сегіз түрлі проблема шеңберінде жүргізе отырып, әр жылдар
айтылған ой-пікірлерін қорытындылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Есбатыров Мереке Замирович
Мұхтар Әуезов - абайтанушы
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші: Сейсембай Г. А.,
аға оқытушы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығы.
0.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..4
0.2. Абай жолы роман-эпопеясы - Мұхтар талантының өлмес туындысы ... .6
II тарау. Абайтану ғылымын дүниеге әкелген тұлға.
2.1. М.Әуезов - абайтануды асқақтатушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Мұхтар Әуезов өмірі мен шығармашылығын зерттей отырып, оның абайтану ғылымын дүниеге әкелуін және сол ғылымды асқақтата түсуін көрсету.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абайтану ғылымы өзіне ерекше назар аудартатын саланың бірі. Ұлы Абайдың өмірі мен шығармашылық жолын, әдеби мұраларының мәні мен маңызын тану, тағылым алу бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері деуге болады. Сол себепті абайтану ғылымы да жалпы әдебиеттанудың бір көрнекті саласы болып дамып, өркендеп келеді. Міне, осы аталған жайттардың бәрін ескере келіп зерттеу жұмысымыздың алдына бірнеше мақсат пен міндеттер қойдық:
- Абайтану ғылымының өзіне тән ерекшелігін, өміршеңдігін және келешегінің де мол екенін таныту;
- Абайтанушы ғалымдардың шығармашылығына талдаулар жасау, салыстырулар жүргізу көзделді;
- Сонымен қатар абайтанудың тарихын да тереңнен қозғап, жан-жақты сөз ету көзделді;
- Абайтану тарихында із қалдырған тұлғалардың еңбектеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беруді жүзеге асыру;
- Абайтанудың ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дамып, жетіліп отырғанын дәлелдеу, саралау мәселелері жайында мақсат пен міндеттер көзделді.
Курстық жұмыстың нысаны Мұхтар Әуезов - абайтанушы
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы
абайтану ғылымының қалыптасу жолдары, абайтану тарихының тың дерек
көздерінің бәрі сарапқа салынып, ой елегінен өткізілді. Абай мұрасын
таныту, баға беру, ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында
жазылғандардың бәрінің бір арнаға түсіп, абайтану ғылымына айналу
процесін көрсету жүзеге асырылды. Абайтану ғылымының қалыптасуы мен
тарихының сан-салалы жолдары көрсетілді, сонымен қатар кешегі мен
бүгінгі тарихы салыстырыла отырып талдау объектісіне айналды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындадан бөлек екі тараудан, әр тарауда екі тараушадан, сонымен қатар жұмыс соңында әдебиеттер тізімі берілді.
I. МҰХТАР ӘУЕЗОВ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1. Мұхтар Әуезов өмірінің жарқын кезеңдері
Мұхтар Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазіргі Шығыс Қазақстан облысының (бұрынғы Семей облысы) Шыңғыстау бөктеріндегі Қасқабұлақ деген елді мекенде дүниеге келді. Мұхтар туылғанда, Абай елу екі жаста, есімі елге кеңінен тараған атақты ақын еді. М.Әуезов Абайды өз көзімен көреді. Жастайынан Абай өлеңдерін жаттап, ауылдағы ескі құлақ қариялардан аңыз-ертегілерді, жыр-дастандарды жалықпай тыңдап, Абай мектебінен осылайша тағлым алады; ұлы Абай поэзиясының асыл қасиеттері жас Мұхтардың жүрек түкпіріне сөз өнерінің ұрығын терең сеуіп, келешекте шешек атып гүлдеуіне негіз жасайды.
Жас Мұхтар Семей қаласындағы медреседе, бес кластық орыс мектебінде, оқытушылар семинариясында (1914-1919) білім алады. Бұл кез Семей қаласының қазақ даласындағы рүхани-саяси орталықтардың біріне айнала бастаған уақыты болатын. Осындағы оқыған қазақ жастарымен, әсіресе ұлт азаттығын мақсат тұтқан алашордашылармен қоян-қолтық араласудың барысында семинарист Мұхтардың ұлттық сана-сезімі жетіліп, біржола халықтық, ұлттық жолға түседі. М. Әуезов осы жылдарда қалыптасқан ұлттық-халықтық бағыттағы азаматтық бет-бағдары үшін өмір бойы (әсіресе 30,50-ші жылдары) кеңес өкіметі тарапынан қуғынға ұшырап, әупірім-тәңіріммен аман қалып отырды.
М. Әуезов оқуын бітірісімен бұрқ-сарқ қайнап жатқан қоғамдық өмірге белсене араласып кетеді: Семей губерниялық атқару комитетінде председательдің орынбасары, соңынан төрағасы болып, Орынборда КАЗЦИК-тің орталық аппаратында істейді. Ленинград университеті қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөлімін (1923-1928), Ташкенттегі Орта Азия университеті түркітану бөлімінің аспирантурасын (1928-1931) бітірген. Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтында (1932-1933), С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде (1934-1955), М. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде (1954) оқытушылық, КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының Тіл-әдебиет және тарих институтының әдебиет секторында аға ғылыми қызметкер (1943-1945), Қазақ әдебиеті секторының меңгерушісі (1946-1956), Қазақ КСР ҒА Тіл және әдебиет институты халық творчествосы бөлімінің меңгерушісі (1957-1961) қызметтерін атқарады.
Жазушының мәдениет, әдебиет мәселелеріне араласып, баспасөз бетінде мақалалар жаза бастауы аласапыран кезең - Қазан төңкерісіне тұспа-тұс келді. Бұл алдыңғы қатарлы қазақ зиялыларын отаршылдық езгіде есеңгіреген елдің ертеңі ойландыра бастаған уақыт болатын. Қазақ халқының болашақ даму жолдары қай бағытта болмақ, не істеу керектігі жайлы қызу пікір алысулар жүріп жатты.
Міне, осындай отаршыл саясатқа Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов бастаған ұлтшыл азаматтар қарсы шығып, елінің ертеңін оның егемендігінен көрді. Осы мақсатқа алашорда қозғалысы құрылып, қазақ зиялыларының көпшілігін маңына топтастырды. М.Дулатов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов сынды қазақтың аса дарынды ақын-жазушыларымен бірге М.Әуезов те осы топта жүрді. Оның ағартушылық-демократтық бағытта жазған алғашқы мақалаларында өнер-білімге, ғылымға, кәсіпке ұмтылмай, қамсыз отырған халқының болашағына алаңдаушылық, ұйқыдағы қалыптан оятып, жақсылыққа жетелейтін дұрыс жол іздеушілік байқалады. Кейін келе жазушы публицистикасы әдебиет мәселелеріне қарай ойысты.
Заманының заңғар жазушысы, дарқан дарын иесі Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шығармашылық мұрасы аса бай. Ол көркем әдебиеттің барлық саласында дерлік қалам тербеп, көркемдігі кемел туындылар жазды. Поэзия үлгісіндегі дәстүрлі қазақ әдебиеті ХХ ғасырда М. Әуезовтің кең құлашты роман-эпопеясы арқылы әлемдік әдебиеттің ақ айдынына шығып, дүние жүзіне танылды.
Мұхтар Әуезов - ең алдымен, жазушы. Жазушылық қызметінің алғашқы жылдарында жазылған "Еңлік-Кебек" драмасы мен "Қорғансыздың күні", "Ескілік көлеңкесінде", "Көксерек", "Қыр әңгімелері", "Қыр суреттері", "Жетім", "Қараш-қараш", "Қаралы сұлу" т.б. сияқты қазақ даласының ұлттық тұрмыс - тіршілігін шынайы бейнелеген әңгімелері арқылы-ақ ол өзінің ұзаққа шабар зор дарын иесі екендігін танытты. Қазақ әңгімесінің деңгейін әлемдік биік дәрежеге көтерді.
Сан-алуан тақырыпқа жазылып, өмірдің көкейкесті мәселелерін қозғаған көптеген әңгімелері мен повестерін, очерктерін былай қойғанның өзінде, ол - жиырмадан астам пьесаның, "Қилы заман", "Абай", "Абай жолы", "Өскен өркен" сияқты романдардың авторы. М.Әуезовтің профессионалды қазақ әдебиетінің туып қалыптасуында, дамуында атқарған ролі айрықша.
Мұхтар Әуезовтің есімі қазақ халқының соңғы ғасырдағы мәдени, әдеби тарихымен тікелей байланысты. 1926 жылы қазақтың тұңғыш театры өзінің сахнасын "Еңлік-Кебек" пьесасымен ашты. Оның қаламынан туған "Еңлік-Кебек", "Бәйбіше-тоқал", "Қаракөз", "Түнгі сарын", "Айман-Шолпан", "Қарақыпшақ Қобыланды", "Абай" т.б. көптеген драмалық туындылары ұзақ уақыттар бойы қазақ театрларының сахнасынан түспей, негізгі репертуарын құрады. М.Әуезов пьесаларының көпшілігі қазақ театр өнерінің классикалық туындыларына айналды.
Жазушы қазақ драматургиясында төлтума туындылар жасаумен ғана тынған жоқ, сонымен бірге әлемдік әдебиеттің асылдарынан тамаша аудармалар да жасады. Ол қазақшалаған В.Шекспирдің "Отелласы" мен "Асауға тұсауы", Н.Гогольдің "Ревизоры", К.Треновтің "Любовь Яроваясы", Н.Погодиннің "Ақсүйектері" - бір тілден екінші тілге тәржімалаудың тамаша үлгілері.
Мұхтар Әуезовтің шығармашылығында маңызды орын алатын шығармалардың бірі - "Қилы заман". Ромен 1916 жылы Жетісу өңіріндегі Албан руының патша өкіметіне қарсы бағытталған халықтық бас көтеру оқиғаларына арналған. М.Әуезов өзінің бұл туындысында эпикалық баяндау тәсілін игерген кең тынысты суреткер екендігін көрсете білді. "Қилы заман" - өз елін, туған жерін сүйе біліп, халқы басынан кешірген 1916 жыл трагедиясын жан-тәнімен сезініп, терең ойға орап, сезімтал жүректің қанымен жазылған кемел көркем шығарма. Бұл кітап елінің елдігі, халқының азаттығы үшін алысып өткен, сол жолда құрбан болғандарға арнап орнатқан еңсесі биік көркем ескерткіш іспеттес.
1.2. Абай жолы роман-эпопеясы - Мұхтар талантының өлмес туындысы
Мұхтар Әуезов талантының барынша жарқырай бар қырымен, сыр-сымбатымен көрінген шығармасы - "Абай жолы" роман-эпопеясы. Қазақтың өткен ғасырда жасаған ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың өмірінен жазылған төрт томдық эпопея жазушы шығармашылығының бас кітабына айналды.
М.Әуезов "Абай жолына" үлкен дайындықпен келді. Жазушы тетралогияны он бес жылға жуық уақытта жазды. Абайдың шығармашылық өмір жолын тереңдеп зерттеген көптеген ғылыми мақалалар мен монография жариялады. 1936 жылы Леонид Соболевпен бірігіп жазған "Абай" трагедиясы (1939) қазақ драматургиясының үздік туындыларының біріне айналды.
"Абай жолы" романының алғашқы тараулары отызыншы жылдардың аяғында-ақ әдебиет журналында жариялана бастады. Пушкиннің 100 жылдығына орай жарық көрген Татьянаның қырдағы әні әңгімесі кейін Абай жолы роман-эпопеясына бір тарау болып енді. Төрт томдық роман-эпопеяның біріншісі 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы, үшіншісі 1950 жылы, соңғысы 1949 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығына ие болды. 1959 жылы төрт томдық "Абай жолы" роман-эпопеясы үшін Мұхтар Әуезовке "Лениндік сыйлықтың лауреаты" атағы берілді. Ұлы жазушының өлмес еңбегіне, заңғар талантына көрсетілген бұл баға сол кездегі әдебиет пен өнерге берілетін ең жоғары, ең беделді атақ болатын.
Мұхтар Әуезов қазақ халқының да әлемдік өркениетте өзіне лайықты құрметті орны бар екенін "Абай жолы" роман-эпопеясын жазу арқылы дәлелдеп берді. Көркемдік әдістің, бейнелеу құралдарының мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланып, өмірді көркемдік тұрғыдан бейнелеп көрсетудің асқан үлгісін көрсетті; қазақ халқының философ ақыны Абайдың толық қанды бейнесін жасады; қазақ әдебиетіне жан-дүниесі, өмірлік бағыты айқын бейнеленіп сом жасалған тың кейіпкерлер әкелді; өткен ғасырдағы қазақ даласының тұрмыс-тіршілігін барлық тынысымен суреттей білді; қазақ даласының көркем келбеті шын мәнінде тұңғыш рет осы эпопеяда толық бояуымен, суретімен көрінді; қазақ прозасына терең психологизм әкелді. Ең соңында, қазақ әдебиетін әлемге паш етіп, М.Әуезовтің өзі әлемдік әдебиет алыптарының қатарынан берік орын алды; ал "Абай жолы" эпопеясы болса, аса жоғары бағаланды да дүние жүзілік әдебиеттің классикалық шығармасы қатарында адамзат рухани байлығының алтын қазынасына қосылды.
1956 жылы атақты "Абай жолы" эпопеясын аяқтаған соң, Мұхтар Әуезов бүгінгі күн тақырыбынан жаңа шығармалар жазуды жоспарлайды. "Өскен өркен" (1962) - аяқталмаған роман. Сонда да болса бұл кітаптың басты ерекшеліктері ретінде коммунизм құрылысшыларының еңбегін марапаттау, социалистік құрылыстың көшбасшылары совет коммунистерінің бейнесін жасау басты мақсат болғандығын да айта кеткен жөн.
Әдебиетті шын сүйген әрбір қаламгер күнделікті әдеби өмірдің өзекті мәселелеріне үн қосып, пікір айтудан қалыс қала алмайды. М.Әуезов те өз кезіндегі көркемдік дамудың өткір өңірлеріне батыл барып, белсене араласып отырған. Қазақ кеңес әдебиетінің тарихында Мұхаң араласпаған әдеби оқиға, пікір білдірмеген қаламгер жоқ шығар, сірә. Ол С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, К.Әбдіқадыров, Ә.Тәжібаев т.б. көптеген ақын-жазушылардың өзіндік ерекшеліктері, жеке шығармалары жайлы жылы лебіздер білдірді. КСРО халықтарының, Батыс, Шығыс әдебиеттерін жетік білген жазушы әлемдік әдебиеттің көрнекті өкілдері хақында да бірсыпыра құнды пікірлер айтты.
М.Әуезов тек қана үлкен суреткер, дарынды драматург немесе тамаша аудармашы, белсенді сыншы ғана емес, диапазоны кең ғұлама ғалым да. Жазушының дарын қырлары ғалым-зерттеуші ретінде де жарқырап көрінді. Ол қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушылардың бірі болды. "Әдебиет тарихында" (1927) қазақ ауыз әдебиеті алғаш рет түрлерге бөліп, жүйелеу ұсынылды. "Абай Құнанбайұлы" атты көлемді монография М.Әуезовтің ақын шығармашылығын зерттеген ұзақ жылдарғы еңбегінің нәтижесі секілді. Мүнда Абай өмір сүрген дәуір, Абайды зерттеу мәселелері, Абайдың өмірбаяны, жастық шағындағы шығармалары, лирикасы, поэмалары, аудармалары, қара сөздері жеке-жеке тарауларда кеңінен зерттелінеді. Абайдың ақын балалары Ақылбай мен Мағауияның шығармалары жайлы да айта кетуді жөн көрген. М.Әуезов қазақ әдебиетінің тарихынан оқулық ретінде жазылған "ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы" (1933), "Әдебиет хрестоматиясы" (1937) кітаптарын да шығарды.
Қазақтың даңқты жазушысы, ғұлама ғалымы, әдебиет сыншысы, тамаша педагогі Мұхтар Әуезов белгілі қоғам қайраткері де болатын. Ол әсіресе, Азия, Африка жазушыларының демократиялық бағыттағы қозғалысын ұйымдастыруда көп еңбек сіңірді. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазақ ССР Ғылым Академиясының толық мүшесі, КСРО және Қазақстан Жазушылар Одағы басқармаларының, Лениндік сыйлықтар беру жөніндегі комитет пен Дүниежүзілік Бейбітшілік сақтау комитетінің, көптеген одақтық, республикалық баспа органдарының редколлегия мүшесі ретінде ұлан-ғайыр қызметтер атқарды.
Халық құрметіне бөленген ол Ленин ((1957), Еңбек Қызыл Ту (1945), Құрмет белгісі (1956) ордендарымен марапатталған.
Абай жолы - Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай жолы - қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи Арагон) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай (1942, 1947), онан кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның танымдық мәнімен бірге ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін өркендетудегі рөлі зор болды. Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды. Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі том болып басылды.
ІІ. АБАЙТАНУ ҒЫЛЫМЫН ДҮНИЕГЕ ӘКЕЛГЕН ТҰЛҒА.
2.1. М.Әуезов - абайтануды асқақтатушы.
Қазақ әдебиеттану ғылымы, оның ішіндегі іргелі үш саласы әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны ерекше қарқынмен өсіп-өркендеп келеді. Осы үш саланың ішінде әдебиет теориясы мен сынына қарағанда әдебиет тарихының ілгерілеушілігі мол деп қарауға болады. Әдебиет тарихын жасау, түгендеу жаңа дәуірге лайықталып, жаңаша көзқараспен пайымдалып жасалуда. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы - әдебиет тарихының үлкен бір саласы - Абайтану. Абайтану ғылымына академик Зәки Ахметов былай деп баға береді: Абайтану кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерді қамтиды [1.18.].
Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген М.Әуезов болды. Әуезов өзінің Абай жолы эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып тұлғасын дүние жүзі оқырмандарына толық танытып, әдеби бейне қатарына жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек етті. М.Әуезовтің Абай жөніндегі зерттеулері осы ғылымның мызғымас негізі болып табылады. М.Әуезов 1933 жылдан 1957 жылға дейін ақын шығармаларын жариялауда, олардың ғылыми басылымын жасауда орасан зор еңбек етті. Бұл басылымдар ақынның 1909 жылғы жинағы мен Мүрсейіттің бірнеше қолжазбасы негізінде жүзеге асырылды. Әсіресе, 1957 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген, М.Әуезовтің басшылығымен және тікелей қатысуымен дайындалған Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының абайтану ғылымындағы елеулі табыс болғанын атап айту қажет. Алдағы уақытта осы ғылыми басылым үнемі негізге алынуға тиіс. М.Әуезов ұзақ жылдар бойы ізденіп, сан алуан деректерді зерттеп, жүйеге түсіріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазып шықты. Кейінгі жылдарда абайтану ғылымы көптеген әдебиетшілер, тіл зерттеушілер, музыка мамандары және басқа ғылым салаларының өкілдерінің еңбектерімен толыға түсті. Абайтану ғылымына С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тәжібаев, Қ.Мұхамедханов, М.Сильченко, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Б.Ерзакович, М.Мырзахметов, Ғ.Есімов, Ж.Ысмағұлов т.б. ғалымдар салмақты үлес қосты.
Қазіргі кезде әдебиеттану және басқа қоғамдық ғылымдар идеологиялық қатаң қағидалардың тар шеңберінен шығып, кең құлаш жаюға мүмкіндік алған жағдайда абайтану ғылыми жаңа белеске көтеріліп жалғаса, толыға беруі керек. Абай шығармашылығының танымдық, көркемдік, тәрбиелік мәнін жаңа қырларынан қарап, терең ашып көрсететін еңбектер ғана абайтану ғылымын байыта түспек [2.25].
Абайтану ғылымының тарихы бай, кемел, іргетасы мықты ғылым десе де болғандай. Осының бәрін ескере келгенде келесі бір жағдаяттарды толық аңғаруға болады.
Абайтану - ұлы ақын мұрасын жан-жақты, терең зерттеуді мақсат ететін қазақ әдебиеті тарихы салаларының бірі. Совет өкіметі орнасымен-ақ, өткендегі мұраға қамқорлық жаңа дүниетаным негізінде жүргізіле бастады. Ал Абай мұрасын тану, таныту, насихаттаудың алғашқы белгілері революцияға дейін-ақ көрінгенімен, оны шын мағынасындағы ғылыми тұрғыдан танып бағалау ісі біздің заманымызда ғана жүзеге асты. 1933 жылы М.Әуезов Абайдың тұңғыш ғылыми өмірбаянын жазып, Абайтанудың негізін салуды бастап берді. Бірақ 30 жылдардың аяғына дейінгі кезеңде жазылған сын мақала, зерттеулерде бұл мұраны танып, бағалауға сол тұстың әдеби атмосферасында орын тепкен тұрпайы социологиялық, компоративистік негіздегі теріс танымдардың салқыны тимей қалған жоқ [3.54].
Абайтану ғылымының негізін салушы, іргетасын қалаушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов десек қателеспейміз. Сол себепті ең алдымен ұлы ақынның шығармашылық мұрасын зерттеуге бар ғұмырын арнаған ғалымның кейбір еңбектеріне қысқаша болса да талдау жасап кеткенді жөн көрдік. 1997 жылы жиырмасыншы ғасырдың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толды. Осы мерекеге орай профессор, Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты Мекемтас Мырзахметұлы мен тарих ғылымдарының докторы Ләйла Әуезовалардың құрастыруымен жарық көрген кітап Абайтану дәрістерінің дерек көздері деп аталған екен.
М.Әуезовтің бұл кітабының үлкен тарихи маңызы бар. Академик ғалымның Абай мұрасы туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен көркем туындылары, олардың түрлі қолжазба нұсқалары мол. Ұлы жазушының абайтану саласында жарияланбаған, архив сөресінде сақталынып келген материалдарының өзі әлденеше кітап болатыны белгілі болып отыр. М.Әуезовтің абайтану саласындағы ғұмыр бойғы ізденістері екі салада қатар жүргізіледі: ғалымның ұлы ақын мұрасын ғылыми негізде тану бағытындағы зерттеулері жиырма жылға жуық мерзімді қамтыса, Абайдың көркем бейнесін әр түрлі жанрда сомдауға он екі жыл өмірін арнады. М.Әуезовтің бұл кітабында абайтанудың негізін салу жолындағы мол мұрасы жүйеленіп берілген. Енді осы жүйелеулердің үлгісін көрсете кетейік.
І. Абай өмірбаяны.
II. Абай шығармаларының текстологиясы,
III. Абай мұрасының рухани көздері.
ІҮ. Абайдың ақындық дәстүрі.
Ү. Абайтанудың арнаулы курсы.
ҮІ. Баяндамалар, сөздер, пікірлер.
ҮІІ. Абайтану жайлы еңбектерге пікірлер.
ҮІІІ. Абай жолы эпопеясының жүргізілу тарихынан.
IX. Түсініктемелер. Комментарии.
Орыс және қазақ тілдерінде, тоғыз бөлімнен тұратын, төрт жүз қырық екі беттен тұратын бұл еңбектің әрбір бөлімі, әр бөлімдегі алуан-алуан еңбектердің қай-қайсысы болса да абайтану ғылымының бір бөлесіндей, абайтану ғылымының өнегелі, өркениетті беттеріндей белгі береді. Абайтануға барар жолдың кілті I бөлімде, бұл бөлімде Абайдың өмірбаяны, Абай Құнанбаев (1845-1904), Құнанбаев Абай (Ибраһим), Абайдың өмірі т.б. тараушаларды қамтиды. Әрине бұл тараушалардың барлығын бірдей талдап шығу мүмкін емес, алайда Абайдың өмірі тараушасынан төмендегі мысал үлгілерін келтіре кетсек.
Абай 1845 жылы бұрынғы Семей облысының, Семей уезі, Шыңғыс болысында туған. Шыққан руы тобықты. Ата тегі сол тобықты ішінде билік құрып, ықпалын жүргізіп, үстемдік етіп келген тұқым. Үлкен әкесі Өскембай тобықтының атақты биі Кеңгірбайдан бата алып өмір бойы сол өз руының биі болып өткен. Өз әкесі Құнанбай көп заман тобықты болысына старшын (ол уақыттың дәреже ретінде қарағанда болыс) боп кеп, бір уақыт Қарқаралы округіне аға сұлтан да болды [4.20].
Абай өзі осы сияқты әралуан соққылармен шөгіп келе жатқанда 1904 жылы көктемде ең жақсы көрген өнерлі ойлы баласы Мағауия өліп, соның артынан қырық күннен соң өзі де өледі. Мағауияның өлімінен соң ешкіммен сөйлеспейтін боп үндемей, ас ішпей жапа жалғыз отырып алған болса керек. Дерті болса өзінде бір алуан осы сияқты дерт болады. Немесе өмірінен қажыған соң өзін-өзі өлтіру ретінде таңдап алған өлім түрі осы болуы керек. 1904 жылы 23 июньде өзі де қайтыс болады. Сүйегі өзінің ата қыстауы Жидебай деген жерде қойылған.
Абайтану ғылымының өміршең, мықты болып қалыптасуы үшін ең
алдымен ұлы ақын Абайдың өмірі, өмірбаяны, сондай-ақ ғылыми өмірбаяны
түзілуі керек, осы жолда М.Әуезов өлшеусіз үлес қосты, орыс және қазақ
тілдерінде қилы-қилы зерттеулер жазды. Ендігі бір назар аударатын бөлім
Абайтанудың арнаулы курсы десе де болғандай.
Ғалым-зерттеуші М.Әуезов Абайтанудың арнаулы курсында бірнеше
мәселелерді қамтиды, атап айтқанда: Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің
ерекшеліктері, Абай шығармалары, Абайдың Пушкинге баруы,
Абайдың ақын шәкірттері, Абайтанудың арнаулы курсы қамтитын
мәселелер өте көп, енді Әуезовтің кейбір ойларына тоқталып, дерек көздеріне
үңіліп көрейік. М.Әуезов Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің
ерекшеліктерінде былай деп атап көрсетеді.
Абайды да сол дәуір, қоғамдық жағдай туғызды. Абай 1845 жылы туды.
Осы кездегі, алдыңғы кезеңдердегі ерекшеліктері қандай еді? Бұл кезде
Қазақстан Россияға түгелдей қосылып біткен. Сондықтан осы мәселеге жауап
беру үшін 30-50 жылдардағы бүкіл Қазақстанның жағдайын айту керек. Ол
кездердегі халық көтерілістерінің (Исатай-Махамбет, Бекет) кейбіреулері
нағыз халықтық форманы сақтап отырды. Дегенмен ол көтерілістер
бұқаралық (крестьянский) жұмысшы күшіне сүйенбеген көтерілістер болып,
жеңіліс тауып отырған жайы да болды [4.187].
Абай дүниеге, келгенде бұл мәселелер аяқталып біткен болатын, бірақ
отарлау мәселесі әлі аяқталмаған еді. Орыс крестьяндары жер
жетіспегендіктен, қайыршылықта болатын. Олар патша отаршылдары
тарапынан Қазақстанға жіберіле бастайды. Солай ету арқылы Россия ішіндегі
ереуіл, қайшылықтан құтылу мақсатын көздейді. Сонымен бірге патша
үкіметі өзінің атқан оғы, шапқан қылышы казачестволары да қазақ
жерлеріне, тек жақсы, шұрайлы жерлерге орналастырылған.
Қазақ сахарасын билеуге патша үкіметі түрлі әдістер қолданып отырды.
Абай өмір сүре бастаған кезде Қазақстан ішкі Россияға сәйкес
административтиік жүйеге сай бөлінген еді. Алты облысқа (Семей, Жетісу,
Торғай, Сырдария, Орал, Ақмола) бөлінген еді. Әр облыстың басында
военный губернатор (жандарал) түрған. Әр облыс бес-алты уезге бөлінген.
Ал уезд болыстарға (волость) бөлінген. Бір уезде жиырма-жиырма бестен
болыс болған. Ал әр болыс ауылнайға (старшинство) бөлінетін. Бір болыста
мың я бес жүз үй болатын. Әр жүз үйден бір ауылнай сайланған. Болыстың
басында (волостный управитель) болыс сайланып қойылатын. Ал
болыстықтан жоғары әкімшілік қазаққа берілмеген. Болыс үш жылда бір
сайланатын. Оларды халық емес, елубасылар (әр елу үйден бір адам)
сайлайды. Осы елубасылардың тасын алу үшін, бүгін сайлама салып үш жыл
бойы талас жүргізілетін. Бұл жағдайлар Абайдың өлеңінде сықақпен
айтылып отырады. Сөйтіп, әкімшілікке ылғи үстем шонжарлар сайланып
отырған. Ал, облыстар үш генерал-губернаторларға бөлінді. Мәселен, Семей-
Ақмола Омскі губернаторына қарады. Қазақтар осы генерал-
губернаторларды корпус деп атайтын. Уездный начальниктерге қазақтан
тілмаштар болған.
Абайтанудың дәрістерінің дерек көздеріндегі келесі бір зерттеу Абай
шығармалары деп аталыпты. Бұл бөлімнің де абайтану ғылымына қосар
үлесі өте көп деуге боады. Абайдың әр алуан үлгідегі, әр алуан тақырыптағы
шығармаларының әрқайсысының шығу тарихына талдаулар жасайды,
түсінік, түйін айтады. Мысалы: Абай шығармалары туралы көп зерттеулер
бар. Әр тақырыпты болуы да заңды. Өйткені, Абай шығармалары жан-жақты,
өте көп. Сан жағынан басқа классиктерден аз. Ал сапа жағы жеткілікті. Бірақ
осылай кесіп, бөліп тексеру керек емес. Шығармаларын өсу жағынан, жылма-
жыл, тұтас, эволюциялық жолын аша тексеру керек деп баға береді, жол
көрсетеді.
Абайдың өмірлік программасы, жаңа Абай екенін көрсететін өлеңі 1885
жылғы Жасымда ғылым бар деп ескермедім деген өлеңі, ұлы ақынның
өкініші. Мұнда үлгілі, жемісті өкініш айтылады. Кейінгілерге үлгі ретінде
айтылады. Бұл сол замандағы барлық саналы ата-ананың өкініші еді.
Бұл мақрұм қалмағыма кім жазалы? дейді. Бұл мақрұм қалған Абай
сол кезде Пушкин, Лермонтов, Толстой, С.Щедрин, Крылов т.б. біледі. Сонда
да білген сайынғы білімге қомағайлықты көрсетеді. Қызмет қылсын, шен
алсын деп бермедім дегенде дін медресе емес, басқа оқу жүйесін айтады.
Шен алуды Абай сол 1885 жылы-ақ жек көрген, патшаға қызмет етіп,
жанбай жатып сөнуден сырт тұрады.
1886 жылы Абай ақындық жолға біржолата құлай беріліп, үлкен-кішілі
18 өлең жазған. Бұл жылда програмды үлкен өрісті ақындық жеміс беру
кезеңі көрінеді. Бар буын түгел қамтылады. Әуелі ата-аналар болып, кейін
жігіттерге арнайды. Енді Интернатта оқып жүр деп балаларға оралады.
Өлеңді қоғам тіршілігін көрсететін құрал екенін түсінеді. Абай мораль
тәрбиесімен қауымды түзеуге болады деп түсінген. Бұл Маркстен бұрынғы
ойшылдардың түсінігі еді. Осы 1886 жылы Абай халқымды түзеймін деп
кіріседі, әрі келешек Абайдың әр жақтылығы көрініп қалады. Жаз деген
пейзажды өлеңін жазады. 1886 жылғы өлеңдерінен Абай үлкен, жан-жақты
ақын екенін көреміз.
Әрине, Абайтанудың дерек көздерінің дәрістерінде қамтылған,
айтылған мәселелердің бәріне бірдей талдау жасап, айтып шығу мүмкін емес,
оған диплом жұмысының көлемі де көтермейді. Ұлы Әуезовтің абайтану
ғылымын қалыптастыруға ролі өлшеусіз деп жоғарыда айттық. Соның дәлелі
ретінде келесі бір еңбекті айтуға болады. Бұл еңбектің де құрастырушысы,
алғы сөзін жазушысы филология ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты Мекемтас
Мырзахметұлы. Кітап Абайды білмек парыз ойлы жасқа Ибраһим
Құнанбайұлының ғұмырнамасы деп аталып, оқу құралы ретінде ұсынылған.
Бұл кітаптың өзіне тән ерекшелігі бар, дәлірек айтқанда кітаптың атауына
сәйкес Ибраһим Құнанбайұлының ғұмырнамасы, яғни Әуезов қаламынан
туған Абай өмірбаянының төрт түрлі нұсқасы жүйеленіп берілген. Кемеңгер,
данышпан Абай ақынның өмірі мен шығармашылығын 20 жылдардан бастап
ғұмырбойы зерттеген абайтанушы Әуезов ұлы ақынның ғылыми
өмірбаянының алғашқы нұсқасын 1933 жылы түзген екен. Уақыт өте келе
жаңа, тың деректермен толықтырып 1940 жылы екінші нұсқасын, ал 1945
жылы ұлы Абайдың туғанына 100 жыл толу мерекесі қарсаңында үшінші
нұсқасын жазған екен.
Сондай-ақ Абай жөніндегі алғашқы екі кітабын аяқтағаннан кейін, Абай
жайындағы көркем шығарма жазып жүрген ғалым 1950 жылы ақын
өмірбаянының ең соңғы төртінші нұсқасын жазған екен және бұған сол
кезеңдегі қоғамдық-саяси ахуалы тарих талқысы, тағы да қайтадан жаппай
етек алған қуғын-сүргіннің де әсері аз болды деп айта алмаймыз. Бұл кітап
екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде Мұхтар Әуезов және Абай әлемі
(алғысөз орнына), Мұхтартану және Абай ғұмырнамасы деген екі зерттеу
берілген, бұл екі зерттеудің авторы Мекемтас Мырзахметұлы, ал екінші
бөлім жоғарыда айтқандай Абай ғұмырнамасының төрт нұсқасы жайында
айтылған.
20-жылдардың басында Абай мұрасын зерттеу саласында талантты
көркем шығармаларымен, әдебиет тарихын зерттеудегі еңбектерімен үздік
таныла бастаған М.Әуезовтің араласуы абайтануға үлкен зерттеушінің келіп
қосылғанын бірден аңғартты. Жас таланттың ерте қанаттанып, өз ортасында
даралана бастаған қазақ әдебиеті тарихына байланысты зерттеушілік
қадамын жете тани білген Семей губерниялық Атқару Комитетінің 1925
жылғы 20 маусымдағы Ленинград университетінде жолдаған ресми
қатынасында ...М.Әуезов қазақ әдебиетіне қызығуы мен осы саладағы өз
бетінше жүргізген зерттеулері арқылы техникумда қазақ әдебиетін оқытатын
лектор ретінде бірден-бір кандидатура болып табылады - деп көрсетуі
шындық еді. 1924-1925 жылдар аралығында Семейдегі оқу орындарында
Абай мұрасынан дәріс оқып, Таң журналында ақын шығармаларын
жариялап, Абайдың өмірбаяны жайлы деректер мен шығармаларын
толықтыра түсу жолында тынымсыз әрекет етіп жүрген М.Әуезовті көреміз.
Ол бұл кезде көлемді монографиялық еңбегін жазу үстінде болатын. Абайды
көзі көрген ақын замандастарына естелік жаздырып, ел аузынан Абай
өмірбаяны мен сол заман шындығы жайлы деректерді қағаз бетіне түсіріп
қалуға асыға кірісті.
Кейін Абай еліне деректер іздестіру мақсатымен дүркін-дүркін соғып
отырған. Тек баспасөзде жарияланған деректерге ғана сүйенгеннің өзінде:
1936 жылы Абай туралы жаңа деректер жию мақсатымен барса, 1943 жылы
арнайы ұйымдастырылған экспедицияны өзі басқарып барады. 1944 жылы
Е.Ысмайылов бастаған экспедицияны ұйымдастыруға ат салысса, 1945 жылы
Абайдың жүз жылдық юбилейі қарсаңында Семей өңірінен басқа Ақмола,
Қарағанды, Солтүстік Қазақстан тарапынан да арнайы экспедиция шығару
мәселесін мерейтой комиссиясы алдына қояды. Абайдың жүз жылдық
юбилейі қарсаңында жазылған Абай өмірбаянының үшінші нұсқасын даярлау
үстінде Тіл-әдебиет институты Абайдың өмірін, шығармаларын зерттеу
жөнінде екі экспедиция ұйымдастырып (1943ж М.Әуезов басқаруымен, 1944
жылы Е.Ысмайыловтың басқаруымен) Абайдың өміріне, шығармаларына
байланысты жаңа материалдар тапты. Бұл осы жинаққа кіріп отырған
жаңадан жазылған ғылыми өмірбаян, естегі сөз, ескертулерде толық
пайдаланылды, - деп хабарлайды. Әрі Абаймен бірге болған, ақын өмірінің
ең жемісті тұсында жазылған шығармаларының дүниеге келу сыры мен көп
оқиғаларға куәгер болған тірі архив иелерінің естеліктерін дер кезінде түгел,
сарқа жазып ала алмай, көз жазып қалғанына, соңыра қатты өкініш те
білдірген еді.
Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми
өмірбаянында жатқаны мәлім нәрсе. Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза
отырып М.Әуезов абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді
тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Бұлай етпейінше Абай өмірбаянын
жазуға кірісудің өзі қиынға соғары мәлім еді.
Абай өмірбаянын қалпына келтірудегі басты әдіс - ауызша сұрау, тірі
архив иелерінің естеліктерін жинау, жариялау. Ең бастысы Абай
өлеңдеріндегі негізгі әлеуметтік сарындарға сүйену арқылы биограф көп
шындықтың сырын ашады. Осы арқылы М.Әуезов Абай мұрасының зерттелу
жолына зор үлес қосты.
Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып шығару арқылы
М.Әуезов келешекте абайтану саласында зор көлемде жүргізер зерттеу
жұмыстары үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды. 1924
жылдың өзінде-ақ М.Әуезов Абай шығармаларының тұңғыш толық жинағын
құрастырып, Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын анықтап алуға
ұмтылды. Абай, Шолпан журналындағы ақын жайлы пікірлері мен Орыс
Географиялық Қоғамы Семей бөлімінің Абайға арналған салтанатты
кешіндегі Қазақ әдебиетіндегі Абайдың орны деген баяндамасы - осы
әрекеттің айғағы. Бұл бөлімдегі келесі бір зерттеу де назар аударатындай, ол
зерттеу Абайтанудың бірегей зерттеушісі деп аталады. Мекемтас
Мырзахметұлы мұхтартану саласында да, абайтану саласында да жемісті
еңбек етіп жүрген білгір ғалым. Сол себепті ғалым Мырзахметовтің әрбір
пікірі салмақты, тиянақты, ойлы болып келеді. Мысалы: Үдере даму
үстіндегі қазақ кеңес әдебиетінің ірі саласына айналып отырған абайтанудың
негізін қалаушы ғұлама ғалым М.Әуезовтің Абай мұрасы туралы ұлан-ғайыр
ғылыми зерттеулері туған әдебиет тарихында ерекше орын алатын бірегей
қайталанбас құбылысқа айналып та үлгірді. Ұлы ақын мұрасының сыры
терең болмысына бойлай еніп, ғылыми зерттеулерімен бірге тарихи
шындықты бойына дарытқан суреткерлік құдіретімен, көркемдік шындыққа
айналдыру арқылы көркемөнердің көптеген жанрында теңдесі жоқ
қайталанбас туындыларымен рухани жан дүниемізді айтарлықтай байытты
[5.52].
Белгілі ғалым М.Мырзахметов М.Әуезовтің Абай мұрасы жайлы ұзақ
жылдарға созылған шығармашылық ізденістері мен ғылыми зерттеулерін,
көркем туындыларын бір-бірімен тығыз байланыста алып төрт түрлі іргелі
салаға бөле отырып қарастыру қажеттігі сезіледі. Оларды бас-басына жеке
түрде атап өтеді, санамалап көрсетеді.
1. Абайтанудың іргелі саласына айналып отырған ақын
шығармаларының текстологиясы жөніндегі аса қиын да күрделі
проблемаларын тұтас қамтитын Абай өлеңдерін жинау, екшеп толықтыру,
тұңғыш толық басылымдарын дайындау, түсініктер жазудағы ізденістері мен
осы саладағы арнаулы зерттеулерін қамтиды.
2. Абайдың тұңғыш ғылыми өмірбаянын жазу үстінде алғашқы биограф,
тарихшы ретінде көптеген ақын замандастарымен бетпе-бет кездесіп, тікелей
тілдесу, жүзбе-жүз әңгімелесу арқылы естеліктер жинау, жаздырып алу,
соларға орай тарихи деректер көзін іздестіру әрекеті жатады.
3. Абайдың әдеби мұрасы жайлы арнайы ғылыми зерттеу жұмыстарын,
негізінен сегіз түрлі проблема шеңберінде жүргізе отырып, әр жылдар
айтылған ой-пікірлерін қорытындылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz