XIX ғасыр қазақ әдебиетіндегі нәзиралық шығармалар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Нәзирагөйлік дәстүрдің қалыптасу тарихы
1.1 Нәзирагөйлік дәстүрдің теориялық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ІІ. XIX ғасыр әдебиетіндегі нәзирагөйлік дәстүрдің таралу кеңестегі
2.1 Көрнекті нәзирагөй ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2Абай қалыптастырған нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Нәзирагөйлік дәстүрдің қалыптасу тарихы
1.1 Нәзирагөйлік дәстүрдің теориялық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ІІ. XIX ғасыр әдебиетіндегі нәзирагөйлік дәстүрдің таралу кеңестегі
2.1 Көрнекті нәзирагөй ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2Абай қалыптастырған нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нәзирагөйлік дәстүр қазақтың тілін, салт – дәстүрін, дінін тұғыр еткен дәстүр екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер тарапынан аталған дәстүрге аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік дәстүр аударма деген түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт – дәстүріне күле қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр қалпында тұр. Көреген ата – бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса – дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік дәстүрді жаңаша тұрғыда қарастыру арқылы біз де қисса – дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік дәстүрдің осы кезге дейін ескерілмей келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ. Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ, олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір – бірінен аймақтық ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір – біріне ұқсамайтын өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп, тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Жұмыстың мақсат -міндеттері. Нәзирагөйлік дәстүрдің қазақ әдебиетінде қалыптасуы, Абай поэзиясындағы нәзиралық дәстүрдің белгілері жайлы.
- нәзирагөйлік дәстүрдің Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған дәстүрдің көркемдік сипаттарын ашу;
- ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
Тақырыптың өзектілігі. Нәзирагөйлік дәстүр қазақтың тілін, салт – дәстүрін, дінін тұғыр еткен дәстүр екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер тарапынан аталған дәстүрге аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік дәстүр аударма деген түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт – дәстүріне күле қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр қалпында тұр. Көреген ата – бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса – дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік дәстүрді жаңаша тұрғыда қарастыру арқылы біз де қисса – дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік дәстүрдің осы кезге дейін ескерілмей келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ. Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ, олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір – бірінен аймақтық ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір – біріне ұқсамайтын өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп, тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Жұмыстың мақсат -міндеттері. Нәзирагөйлік дәстүрдің қазақ әдебиетінде қалыптасуы, Абай поэзиясындағы нәзиралық дәстүрдің белгілері жайлы.
- нәзирагөйлік дәстүрдің Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған дәстүрдің көркемдік сипаттарын ашу;
- ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы, Атамұра, 2005.
2.Қыраубаева Алмагүл. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса – дастандардың түп – төркіні мен қалыптасуы. Докторлық диссертация. Алматы, 1999.
3. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Алатау, 2006.
4.Әдебиеттану терминдер сөздігі, Семей – Новосибирск, Талер – Пресс, 2006.
5. Әуезов М. «Әр жылдар ойлары». Алматы, 1959.
6. Келімбетов Н. Шәді ақын. Алматы, Жазушы, 1974.
7. Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса – дастандар. Алматы, Рауан, 1997
8. Хисамов Н. Ш. Поэма «Кысса – И Йусуф» Кул Али. Москва, Наука, 1979
9.Мырзахметұлы М. Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы діни танымдық өзгерістер. Қазақстандағы дәстүрлі діни танымдық үрдіс және оның сабақтастығы (Ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2004
10. Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Алматы, Қазақ Ұлттық Университеті, 1993.
11. Конрад Н. Н. Запад и Восток. Москва, Восточная литература, 1966.
12. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. Алматы, 1997.
13. Әуезов М. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. ХІІ том. Алматы, Жазушы, 1969.
14. Құдайбердіұлы Ш. Шығармалары. Алматы, Жазушы, 1988
15. Қалижанұлы У. Діни-ағартушылық ағым. Алматы, 2002
16. Бабалар сөзі. Діни дастандар. –Астана, Фолиант, 2004
17. Бабалар сөзі, 10-том, -Астана, Фолиант, 2004
18. Мырзахметов М. Ақын творчествосындағы нәзирагөйлік дәстүр //Жетісу. 1985 ж, 10 тамыз.
19. Дербісәлин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Құраст: Қожакеев Т. Алматы: Ғылым.
20. Сұлтанбеков М. Ақын поэмаларының жазылу тарихынан //Семей таңы. 1970.
21. Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Алматы, 1984
22. М. Мырзахметов. Абай және Шығыс, Алматы, Қазақстан, 1994
23. Дербісәлин. Ә. Мезгіл және қаламгер Алматы, Жазушы.1968
24. Машани А. Әл-Фараби және Абай. Алматы, Қазақстан, 1994
1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы, Атамұра, 2005.
2.Қыраубаева Алмагүл. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса – дастандардың түп – төркіні мен қалыптасуы. Докторлық диссертация. Алматы, 1999.
3. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Алатау, 2006.
4.Әдебиеттану терминдер сөздігі, Семей – Новосибирск, Талер – Пресс, 2006.
5. Әуезов М. «Әр жылдар ойлары». Алматы, 1959.
6. Келімбетов Н. Шәді ақын. Алматы, Жазушы, 1974.
7. Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса – дастандар. Алматы, Рауан, 1997
8. Хисамов Н. Ш. Поэма «Кысса – И Йусуф» Кул Али. Москва, Наука, 1979
9.Мырзахметұлы М. Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы діни танымдық өзгерістер. Қазақстандағы дәстүрлі діни танымдық үрдіс және оның сабақтастығы (Ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2004
10. Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Алматы, Қазақ Ұлттық Университеті, 1993.
11. Конрад Н. Н. Запад и Восток. Москва, Восточная литература, 1966.
12. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. Алматы, 1997.
13. Әуезов М. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. ХІІ том. Алматы, Жазушы, 1969.
14. Құдайбердіұлы Ш. Шығармалары. Алматы, Жазушы, 1988
15. Қалижанұлы У. Діни-ағартушылық ағым. Алматы, 2002
16. Бабалар сөзі. Діни дастандар. –Астана, Фолиант, 2004
17. Бабалар сөзі, 10-том, -Астана, Фолиант, 2004
18. Мырзахметов М. Ақын творчествосындағы нәзирагөйлік дәстүр //Жетісу. 1985 ж, 10 тамыз.
19. Дербісәлин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Құраст: Қожакеев Т. Алматы: Ғылым.
20. Сұлтанбеков М. Ақын поэмаларының жазылу тарихынан //Семей таңы. 1970.
21. Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Алматы, 1984
22. М. Мырзахметов. Абай және Шығыс, Алматы, Қазақстан, 1994
23. Дербісәлин. Ә. Мезгіл және қаламгер Алматы, Жазушы.1968
24. Машани А. Әл-Фараби және Абай. Алматы, Қазақстан, 1994
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нәзирагөйлік дәстүр қазақтың тілін, салт - дәстүрін, дінін тұғыр еткен дәстүр екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер тарапынан аталған дәстүрге аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік дәстүр аударма деген түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт - дәстүріне күле қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр қалпында тұр. Көреген ата - бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса - дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік дәстүрді жаңаша тұрғыда қарастыру арқылы біз де қисса - дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік дәстүрдің осы кезге дейін ескерілмей келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ. Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ, олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір - бірінен аймақтық ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір - біріне ұқсамайтын өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп, тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Жұмыстың мақсат -міндеттері. Нәзирагөйлік дәстүрдің қазақ әдебиетінде қалыптасуы, Абай поэзиясындағы нәзиралық дәстүрдің белгілері жайлы.
- нәзирагөйлік дәстүрдің Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған дәстүрдің көркемдік сипаттарын ашу;
- ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
Зерттеу нысаны. ХІХ ғасырдағы нәзирагөйлік дәстүрді қарастыру,
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.НӘЗИРАГӨЙЛІК ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Нәзирагөйлік дәстүрдің теориялық мәні мен маңызы
Түркі халықтарының ХІІ - ХV ғасырларда Алтын Орда деп аталатын ірі мемлекетке бірігуі олардың тұтас ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты болды. Алтын Орда Шыңғысхан құрған айбарлы Моңғол империясының құрамынан бөлініп шығып Дешті - Қыпшақта жеке - дара үстемдікке жетті. Бату мен Берке билеген тұстарда Алтын Орданың жеке мемлекеттік идеологиясы айқындалып, бір дінде - ислам дінінде сенімдері тоғысқан түркі халықтары материалдық жағынан ғана емес, рухани, мәдени жағынан да өрлеудің ең биік сатыларына жетті. Алтын Орда ішкі жағынан да, сыртқы әлеуметтік жағынан да көршілес елдерге қарағанда, әлеуетті, ынтымағы күшті, білімі мен ғылымы қатты дамыған елге айналды. Оның себебі ішкі рухани бірліктің мықты болғандығында еді. Алтын Орданы құраған халықтар әр тараптын бас қосқан түркі тайпалары болса да, бір тектен шыққан елдей қарым - қатынасты мықты ұстады. Ал бұл үрдіс мемлекетте экономиканың, ғылымның, білімнің өркендеуіне себеп болды.
Алтын Орда кезеңіндегі бұл мәдени өрлеу әдебиеттанушы, шығыстанушы ғалымдардың назарларынан тыс қалған жоқ. Әсіресе ХІV ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орда мемлекетінің Еділ бойындағы астанасы Сарай қаласы дүние жүзіне мәшһүр мәдени орталықтардың біріне айналды. Мұнда қысқа мерзім ішінде әлемнің әр түкпірінен атақты ғалымдар, ақындар, өнер қайраткерлері, сәулетшілер т.б. жиналды десек те болады.
Берке, Өзбек және Жәнібек хандардың тұсында Алтын Орда астанасы Сарай шаһарында ислам әлемінің ең атақты ғалымдары (Құтб ад-Дин ар-Рази, Сад ад-Дин ат-Тафтазани, Хафиз ад-Дин ал-Баззави, т.б.) мен ақын - жазушылары өмір сүріп, еңбек етті. Бұл кезде олар Дешті Қыпшақты Батыс пен Шығысқа танытқан өздерінің ғылыми, әдеби туындыларын қыпшақ тілінде жазды [1, 249-бет ].
Бұл мәдени ренессанс (қайта өрлеу) көрші елдердің, оның ішінде славян, еуропа, ислам дінін қабылдамаған шығыс халықтарының, алыс жатқан мысыр елінің мазасыздануынан себеп болды. Аталған елдердің билеушілері Алтын Орда мемлекеті осы қарқынмен дами берсе, тыныштық болмайтынын сезгендей аласұрды. Олар әскери құрылымы жақсы жетілген, соғыс ісіне жетік мемлекетті соғыспен ала алмайтынын білгендіктен, Алтын Орданы құлатудың бір ғана жолы болса, ол идеологиялық жағынан шабуылдаудың нәтижесінде ғана жүзеге асады деп есептеді. Осылайша, ХІV ғасырларда құпия діни тапсырмалармен Еуропа жерлерінен, Италиядан миссионерлер, Үнді жерлерінен будда дінін уағыздаушылар түркі жеріне қаптады. Олардың мақсаты біреу ғана: Түркі мемлекетін идеологиялық тұрғыдан әлсіретіп құлату болды.
Бұл кезеңдегі жағдай ғалым Алма Қыраубаеваның докторлық диссертациясында көрініс тапқан: Алтын Орда құрамындағы түркі тайпалары, оның ішінде қазақ халқы да орасан ауыр рухани халды бастарынан кешірді. Үндістаннан буддашылар, еуропадан христиан діні уағыздаушылар, Қытайдан конфуцияндық ілімнің өкілдері келіп, түркі халықтарын діни тұрғыдан бөлуді мақсат етті. Бұл алдын ала ойластырылған жоспар өз жемісін берді де. Қазақпен қаны бір туыс халықтар ойраттар, қалмақтар, жоңғарлар идеологиялық экспансиялық қыспаққа шыдай алмай, біреулері бұрхан дініне кірді, екіншілері будда дінін қабылдады. Осындай қыспақта қазақ халқы ғана өзінің рухани - мәдени тұтастығын сақтап қалды. Бірақ бұл оңай болған жоқ. Қазақ халқы бұл мәдени шабуылдан үш түрлі құндылықтарының арқасында, дінінің, салт-дәстүрінің, тілінің арқасында аман қалды. Оны екінші Ояну дәуірі деп санауымызға болады [2, 34-бет] деген ұтымды пікір айтады.
Діні жат, мақсаттары бөтен өзге ұлттар осылайша түркі тайпаларының бірлігіне қол сұғып, оларды идеологиялық жақтан бөлшектеп жатқанда, қатер енді түркі халықтарына екінші жақтан төнді. Ол діні бөлек ұлттардың тарапынан емес, Алтын Ордада сол кезде тым басым сипат алған араб-парсы тілінің, мәдениетінің, салт-дәстүрінің ел арасына тым кең жайылып, түркі тілінің ескерусіз қалып бара жатқандығынан болды. Әміршілер мен сарай төңірегіндегі басқа да лауазымды тұлғалар араб-парсы тілінде сөйлеп, сол тілде іс қағаздарын, жарлықтарын жүргізуді үлкен мәртебе ретінде санады. Араб мәдениетіне, тіліне, әдебиетіне еліктеу белең алып бара жатты. Бұл шындығына келгенде, сырттай білінбегенімен, іштей халықтардың құлдырауына әкеле жатты.
Алтын Орда кезеңінде өмір сүрген түркі тайпаларының мәдени - қоғамдық бейнесі үлкен өзгерістерді бастан кешіруде еді. Сол кезде Алтын Ордада араб, парсы мәдениетінің үстемдік етіп, тез тарауына себеп болған нәрсе - билеушілердің араб, парсы тілінде сөйлеп, солардың мәдениетінің, салт - дәстүрінің ықпалында жүруі еді. Сондықтан Ордадағы көптеген маңызды, мемлекеттік деңгейдегі мәселелер түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан үлгілерде шешілмей, көбінесе араб, парсы дәстүрлерінің ыңғайында шешімін тапты. Шынына келсек, мұндай әрекет - түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан өзіндік ұлттық ерекшелігін жойып, оны араб, не парсы тектес халықтарға айналдырып жіберуі мүмкін еді. Ал бұл сол кездегі билік басында отырған әміршілердің қаперінде болған жоқ. Себебі олар араб не парсы тілінде сөйлеудің елдің, ұлттың болашағына қандай зиянды әсерін тигізерін бағамдай алмады. Түркі халықтарының мыңдаған жылдардан бері қалыптасқан ұлттық болмысын, ұлттық менталитетін ығыстыра бастаған бұл мәдени шабуылдардың әсерін тек көкірек көзі ашық, рухани жетілген адам ғана сезіне алатын еді. Түркі халықтарының тағдырын айқындайтын мұндай қысылтаяң сәтте сол міндет халықтардың рухани көсемдері абыз - жыраулардың, ақын - жыршыларға артылды. Түркі халықтарының ішінде, оның ішінде қазақ елінің тарихында ерекше орын алатын жыршылар, ақындар ұлтты мұндай шабуылдардан сақтап қалатын жолды табуы керек болды.
Осындай екі жақты шабуылдан сақтану үшін рухани қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін түркі халықтары тығырықтан шығатын жолды өздері табуға мәжбүр болды. Бұл үшін үлкен бір мәдени, әдеби, рухан сілкініс керек - ақ еді. Және оның әдеби ағым ретінде пайда болғандығы ешкімді де, ешқандай халықтарды да таңқалдырмаса керек - ті. Ал бұл бағыт кейін назирагөйлік немесе нәзира дәстүрі деген ат алып, әдебиет тарихында өзіндік ерекшелігі бар ағым ретінде бағаланады.
Нәзира дәстүрінің қалыптасуына осы кездегі саяси - мәдени жағдайлар әсер етті. Яғни араб, парсы халықтарының дендеп кіріп бара жатқан мәдени жаулап алушылығына тосқауыл қою мақсатында осы бағыт қалыптасып дамыды. Нәзира дәстүрінің пайда болуына және дамуына Әли, Дүрбек сияқты сол кездегі атақты Алтын Орда ақындары үлес қосты. Бұлардың барлығын ғалым А. Қыраубаева өз диссертациясында келтіріп кеткен және назирагөйліктің басталуынан түркі халықтарында қандай зор рухани өзгеріс болғанын айтқан. Ғалымның назирагөйлік, тіптен , Мұхаммед пайғамбардың өзінен басталуы мүмкін деген пікірі айқын. Өйткені пайғамбар сахабаларына Жүсіп пен Зылиха туралы хикаяны алғаш рет көркем тілмен, рухани жағын көрсете отырып, өзі әңгімелеп берген екен. Мұның өзі түркілік ақындардың, жыршылардың ойдан ештеңені де шығармағанын мәдени қақтығыстарға шешім табатын нәрсені діннің өз ішінен тапқанын көрсетеді. Демек, назирагөйлік өз бетінше шығарыла салынған дәстүр емес, оның астарында пайғамбардын қалған руханият ілімі жатыр. Назирагөйлік жайлы осы тақырыпқа арнайы барған ғалымдардың тұжырымдарына шолу жасасақ: XIII - XIV ғасырлардағы түркі тектес халықтар әдебиетіндегі негізгі бағыттың бірі - өткенге назар салу, өз заманындағы тірлік тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың шығармаларынан тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде одан да асырып жазып, айрықша талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай ағымның бел алуына бір кезде әл - Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол дәуірде жер жүзі мәдениетіне жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.
Мұндай әсерлер мен ықпалдар Әли, Құтба, Сәйф Сарай творчествосындағы классикалық парсы әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта Өрлеу идеясына бой ұрған ақындардың шығармаларын, бұрынғы араб - парсы әдебиеті үлгілерін өз заманына лайықтап қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінеді [3, 33-бет].
Назирагөйлік деген ұғымның өзіне ғалымдар әр тараптан шолу жасап, сипаттама береді:
Нәзира (араб. назират - жауап, ұқсату мағынасында) - мұсылмандық Шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан үрдіс. Белгілі бір ақынның өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр бұрыннан мәлім шиырдан жаңадан жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, ілкі туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояуы, реңі бар шығарма жазуы тиіс. Бұл - ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі. Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердоуси сарындарымен мәснәуи жазған Низами дүние салғаннан кейінгі жерде (ХІІІ) оның Хәмсасын бағдарға алған нәзирашылық дәстүрі қаулай өркендеп, кең өріс табады. Түркі, парсы тілдес әдебиеттерге әлденеше ғасыр өзек болады [4, 252-бет].
Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүріне қатысты Мұхтар Әуезов мынадай түсінік береді:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт - шалым сынасып, жырмен жарысу еспті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәуірде Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да берген [5, 150-бет].
ХІІІ - XIV ғасырларда жаңаша творчестволық еліктеу (тақлид, назира) пайда болды. Оның бастаулары Шахнамаға еліктеу жазбаларында байқалады. Бұл әдеби тәсіл тек өзіндік шығармашылық көрініс ретінде жаңа әдеби фактінің (мысалы, жаңа идеялар, тақырыптар, сюжеттер, кейіпкерлер, тілдік құралдар жүйесі) жасалуы ғана қарастырылмайды, сонымен қатар алдында басқа әдеби деректерде келтіріліп қойған оқиғалардың жаңа нұсқасы жасалады .
Аталған анықтамалардан, түсініктерден көріп отырғанымыздай, нәзирагөйлік, нәзира дәстүрі тіпті де аудармаға жатпайтын құбылыс. Себебі, аударма белгілі бір бекітіліп берілген шарттардан, талаптардан ауытқымай, негізгі аударманың заңдылықтарына бағына отырып, туындыны бір тілден басқа тілге аударуды білдірсе, нәзира дәстүрінде бұлай емес, оқиғалар сюжеті негізге алынып, идеялық - көркемдік шешім басқаша өрбуі мүмкін.
Нәзира дәстүрі негізінен, Алтын Орда кезеңінде ақындардың түркі тілін араб тілінен қорғау мақсатында пайда болды деген пікірге келтіретін дәлелдер әр ғалымдарда кездесіп отырады. Шығыс әлеміне белгілі шайыр Шейх Сағдидің Гүлстанын Сайф Сараи нәзира дәстүрімен өңдеп, қайта жазып шыққан. Дастанның түркі тілінде жырлануына қатысты берілген түсінігінде мынадай жолдар бар: Бір жолы мен раушан гүлдері жайқалған бақ ішінде ойға жүйрік ғұлама - ғалымдармен әңгімелесіп отыр едім. Біз сөз саптау, сөйлем құру мәселесін талқылап жатқан болатынмын. Мен ғажайып бәйіттер мен тамаша өлеңдер оқыдым. Сол сәтте әлгі ғалымдардың ішіндегі ақсақалы аруз өлшемімен жазылған бір қиын бәйіттің құрылысы туралы маған сұрақ қойды. Мен дереу жауап бердім. Сонда әлгі ғұлама: - О, жат жұрттық қаламгер, мен саған бір жақсы кеңес бермекпін, егер сол кеңесімді қабыл алсаң, жақсы болар еді, - деді. - Айтыңыз, - дедім мен. - Егер шейх Сағдидің Гүлістанын түркі тіліне аударып, оны бір бақытты жанға арнасаң, жақсы болар еді. Сол жаннан естелік болып қалар еді.[6, 258-бет]
Сонымен қатар Мұхаббат - наме дастанында да түркі тілінде жырлануына қатысты өлең жолдары кездеседі. Бұл дастанның басында өлең шумақтарының ішінде беріледі:
Жымиып күлді де айтты: ей, пәленшеке,
Келтіргін сыйңды бізге лайық.
Тілер ем біздің тілде жазуыңды, -
Кітапты осы қыста менің қасымда.
Қабыл қылдым, жер өптім, ей шах - дедім.
Есігіңнің топырағы дәулет сарайы. Бұл жерде автордың біздің тіл деп отырғаны түркі тілі екендігі даусыз. Түркі тілінде ең бірінші рет қисса жаздым деп есептейтін, Иусуф уа Зулайха деген атпен дастан жазған Дүрбектің де түркі тілінде қисса жазғандығын тегін мақтаныш етпейді. Мұнда туған тіліне деген құрмет, еліне деген шексіз перзенттік махаббат жатқан тәрізді. Алтын Орда ақындарының арасынан ең бірінші болып Жүсіп - Зылиха дастанын түркі тілінде қайта жырлап шыққан Әли де ана тілінң алдындағы парызын терең түсінген жан болса керек. Өйткені араб тілінде мемлекет ішінде тарап бара жатқан қисса, хикаялық дастандарды аударып, оларды билеушілерге таза түркі тілінде сыйға тартқандығы тілге деген шексіз құрметтің белгісі, тіл ғана емес, ел болашағын көрегендікпен болжай білген отаншылдық сезім.
Әлидің түркі мәдениетінде, әдебиетінде өшпес орны бар тұлға екені оның қисса - дастандарды тек түркі тілінде жырлап шығуынан көрінбейді, нәзира дәстүрін шебер пайдаланып, араб - парсы өлең үлгілерінен тыс поэзияға жаңа түркілік өлең өлшемдерін, түркілік сарын ала келгендігімен бағаланады: Әлидің Қисса - Жүсібі қарапайым, түсініктілігімен ерекшеленеді. Өйткені онда ежелгі Иосиф мифтерінен Иосиф пен Потифордың жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқалары осы фабулалық желінің айналасына жинақтаған Жәми үлгісіне ұқсайды. Сөйте тұра өзіне дейін Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік өлеңінің формасымен төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бір ерекшелігі, түрік фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармашылығынан түрік Оянушылығының көріністері байқалатындығының куәсі деуге болады. Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын жырлауындағы көркемдік ерекшеліктерді кезінде көрнекті ғалым, шығыстанушы Е. Э. Бертельс те атап көрсетті: Әли парсылық туындыгердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба сызбасымен жазып шыққан. Бұл өлең түрі бірқатар түркі тайпаларында қазір де қолданылады [7, 63-бет].
Қазіргі кезде басқа да шығыстанушы ғалымдар Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын талдау барысында оның көркемдік сипаттарын ашып көрсеткенді жөн санайды: Ақын дастандағы халықаралық сюжет желісін түркі тілдік топырағына көшіру кезінде қандай поэтикалық үлгілерге сүйенді екен, енді соған назар аударайық. Сюжеттік материалды қайта өңдеу (назирагөйлік) кезінде ежелгі түркі фольклоры мызғымас орын тепкен, бұл жерде ең басты байқалатыны эпостық элементтер. Ежелгі түркілердің эпостық дәстүрделі шығарманың барлық бөліктерінде бар: образдар мен жеке мотивтерде, сонымен қатар композиция мен стильде де кездеседі. Ақын сиқырлы ертегілерге, халық лирикасына және тәмсілдік жанрға көбірек сүйенген. Жеке мотивтердің негізгі бастау көзі оғыз эпостары болып табылады. Дастанның өзі де тілдік жағынан оғыздарға жақын [8, 9-бет].
Осылайша Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан нәзирагөйлік дәстүрі түркі жұртының рухани ,мәдени жақтан ыдырамауының кепілі болды. Қазақ халқы басқа түркі халықтарымен бірге бұл мәдени қақтығыстардын нәзирагөйліктің арқасында аман өтті.
Нәзирагөйлік дәстүрді қарастырушы ғалымдар оның екінші кезеңін ХІХ ғасырмен байланыстырады. Яғни бұл кезде де дәл Алтын Орда кезіндегідей үлкен бір қыспаққа кірген қазақ халқы тығырықтан шығар жолды тағы да нәзирагөйлік үлгіден іздеді. Орыс отаршылдары мен миссионерлері қазақ даласына келіп, діни саясаттарын ашықтан ашық жүргізді. Олардың мақсаты біреу - ақ қана болды: ол - қазақ халқына христиан дінін қабылдатып, сол арқылы оның ұлттық ерекшелігін жойып, орысқа айналдыру болды. Қазақстан Ресей империясының отаршылдық иіріміне тартылған кезден бастап ақ қазақтарды шоқындыру арқылы орыстандыру әрекетінің жоспарлары бұл елдің ресми құжаттарында өз көрінісін бере бастады. 1719 жылғы Ресей сенатының шешімінде Еділ қалмақтарын шоқындыру, қыздарын оқыту арқылы орыстандыру саясатын біртіндеп жүргізу, олар қолданып келген байырғы жазу таңбасын кириллицаға алматстыру ниеттері ресмим түрде айқын көрсетілген болатын-ды. Ал қашан Қазан қаласында Рухани академия ашылып, ондағы Противомусульманская кафедраның тұңғыш меңгерушілігіне профессор Ильминский отырысымен-ақ миссионерлік саясат іс жүзінде қарқынды түрде өріс ала бастады. Өйткені шет аймақтағы бұратана халықтарды шоқындыру арқылы орыстандыру мәселесін Святой Синод миссионер ғалымдардың қолына тапсырған болатын [9,5-бет]. Осындай жағдайда идеологиялық қорған табу қазақтың көзі ашық азаматтарының, ақындарының алдында тұрды. Сол кездегі ақындар, жыршылдар татар, башқұрт, не болмаса басқа да түрік тілдеріндегі қисса - дастандарды қазақ тілінде нәзира үлгісімен жырлап шығуға ден қойды. Олардың ел алдындағы еңбектері соншама зор болды Өйткені олар осы қызметтері үшін ешкімнен де ақы дәметкен жоқ немесе ешкімге де еңбектерін сатқан жоқ.
ХІХ - ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихындағы бодандық бұлты қоюлаған тұста, рухани тәуелділікке қарай бірыңғай бет бұрған кездегі Ұлттық Оянушылықтың бір көрінісі ретінде нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами бастады. Ұлт Оянушылығының жан - жақты көрінісінің бір жағында Абай бастаған, ұлттық сананы жаңаша қозғаудың бағыты тұрса, екінші жағында қазақи салт пен имандылықтан айырылмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар тобы жинақталды. Ж. Шайхұсламұлы, А. Сабалұлы, Қ. Шаһмарданұлы, Ш. Жәңгірұлы, Ә. Тәңірбергенұлы, Ә. Найманбайұлы, М. Көпейұлы, М. Жұмашұлы, Ақыт қажы, Кете Жүсіп, Ораз молда, Молда Мұса, Мәделі қожа, Тұрмағамбет т.б. көптеген нәзирашы - қиссашы ақындар шығармалары ХІХ - ХХ ғасыр басындағы әдебиетте елеулі рухани қызмет атқарды. Бір ғана Ақылбек Сабалұлының жүзге жуық қисса жазуы - осының айғағы. Қазан, Ташкент баспаларын, қолжазба қорларын құнттап зерттейтін болсақ, қисса - дастандардың ұзын саны мыңға таяу баруы мүмкін[7, 138-бет]
Рухани және отаршылдық қысым, қазіргі тілмен айтқанда, мәдени экспансия көп тұста қазақ халқының тағдырын шеше жаздағанын тарихи деректерден білеміз. Алайда осындай қиын - қыстау кездері қазақ халқы тығырықтан қалай жол тауып шықты деген сұрақтың шешімін таба алмай келгеніміз шындық. Яғни жоғарыда келтірілген мәліметтерден, ғалымдардың ғылыми деректерінен түсінікті болғандай, қазақ халқының мәдени өрлеуіне, керек кезінде мәдени басқыншылықтан құтқарып қалуына себеп болған бір нәрсе бар, ол - нәзирагөйлік.
ХІІІ - XIV ғасырлардағы қалыптасқан әдеби үрдіс өз кезегінде нәзирагөйлік дәстүр деген ат алып, қазақ әдебиетінің ежелгі тарихында өзіндік орны қалғаны белгілі. Бұл дәстүрдің кереметі ақындар мен жыршылар араб - парсы немесе басқа тілдердегі жырларды, қиссаларды тікелей сөзбе - сөз тәржімалаған жоқ, көркемдік нұсқасын өзгешелеу құрып, тек негізгі сюжеттік желіні ғана сақтай отырып, өз әлінше жаңадан жырлап шықты. Мұның барлығы түркі әдебиетінде жаңа ағымның қалыптасуына себеп болды. Ол ағым кейінірек нәзирагөйлік ағымы деп аталып, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып , ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде қайтадан шықты. Ол негізінде дін мен халықтың рухани таным деңгейіне қатысты болды. Нәзирагөйлік дәстүр кейін де маңызын жоймағандығы оның нағыз халық басына қиын - қыстау күн туып, ел тағдыры шешілер тұста қайтадан жаңғыртылуы.
Назирагөйлікті көптеген әдебиетші ғалымдар Түркі әдебиетіндегі Оянушылық дәуірдің жалғасы деп есептейді. Ғалым Алма Қыраубаева аталмыш ағым әл - Фараби кезінде туып - дамыған Қайта Өрлеуден кейін пайда болды. Назирагөйлік дәстүр түркі халықтарының мәдениетін, өнерін, әдебиетін жаңа белестерге, даму белестеріне көтеріп тастаған ерекше құбылыс болды. Ислам дүниесіндегі Қайта Өрлеу ислам өркениетінің дамуына негіз болып тұрақталды. Бұл кезде нәзирагөйлік ағымның қалыптастырушы тұлғалары Әли, Құтб, Дүрбек сияқты озық ойлы жыршылар парсы әдебиетіндегі қиссаларды, дастандарды, діни, ғашықтық хикаяларды түркі әдебиетіне өзгеше жаңа леппен, түрік дүниетанымына сәйкес сюжетпен баяндап шықты.
II. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НӘЗИРАГӨЙЛІК ДӘСТҮРДІҢ ТАРАЛУ КЕҢЕСТІГІ
2.1 Көрнекті нәзирагөй ақындар
Назира дәстүрінің барлық көркемдік заңдылықтары негізінен жазылған бірқатар қазақ әдебиетінің қолтума шығармалары күні бүгінге дейін аударма туынды ретінде қарастырылып жүр. Соның салдарынан кезінде назира дәстүрімен қазақ топырағына лайықталып жазылған идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі жоғары қазақ поэзиясының кебір ғажайып үлгілері әдебиет тарихынан өзінің тиісті орнын ала алмай жүр. Бұл сөзімізге Әбілқасым Фердаусидің (940-1030) Шахнамасын аударма деп айтылып жүрген Тұрмағанбет Ізтілеуовтің (1882-1939) Рүстем-Дастанын дәлел етіп келтіруге болады. Кезінде М.Әуезов Рүстем-Дастанын аударма емес, қазақтың төл туындысы деп қарағаны мәлім. Ал Рүстем-Дастанға негіз болған Рүстем батыр жайындағы сюжет Шығыс поэзиясының Шахнамеден де басқа дастандарыда жиі ұшырасады.
Сондай-ақ Шәді Жәңгірұлының (1855-1933) Назым Чәһәр дәруіш дастаны да күні бүгінгіге дейін Шайыр Хирамий жазған Төрт дәуіш дастанынның тәржімасы деп жүр. Ал шындығында олай емес. Бұл сюжет кезінде Шығыс поэзиясында кеңінен таралған. Осы тақырыпты тек Хироми ғана емес, басқа шығыстың ақындары да өз туындаларына арқау еткен. Мәселен, Шығыстың белгілі ақындары Тахсин, XVIII ғасырда Мир Амман 1802 ж. Осы сюжетке прозалық шығармалар жазды.
Хорезм ақынның Сиддик пен Шахрисабз қаласынан шыққан белгілі өзбек шайыры Құрбан Хиромидің Төрт дәруіш тақырыбына ХІХ ғ. жазған дастадары кезінде бірнеше рет басылып шыққан. Сондай-ақ ХІХ ғ. ұйғыр классик әдебиетінің аса көрнекті өкілдері А. Кизарий мен Н. Зияийлер де Төрт дәруіш тақырыбына ұйғыр тілінде дастан жазып шығарғаны мәлім.
Әрине, қазақ ақыны Шәді солардың бәрін жетік білген. Әйтсе де назира дәстүрін шебер меңгерген. Шәді қазақ оқырманының жанына жақын, ұғым-түсінігіне лайықты, әдет-ғұрпына сәйкес келетін мүлдем тың туынды Назым Чәкәр дәруіш дастанын жазды. Мұндай мысалдарды қазақ әдебиеті тарихынан көптеп келтіруге болады.
Кейбір әдебиет зертеушілері қазақ поэзиясындағы еліктеу категорясын теріс түсіндіріп келеді. Көркем әдебиеттен еліктеудің сыртқы формасын көреді де, ішкі табиғатына қатысты өзгерістерді аңғармайды. Соның салдарынан назира дәстүрін сырттай еліктеу процесі деп бағалайды. Мұндай зерттеушілер қазақ поэзиясының барлық заңдарына толық жауап беретін төл туынларлың өзін пәленшеге еліктеп жазылған жасанды шығарма деп те кеміткісі келді. Мұндай сыншылар әдетте көркем әдебиеттегі еліктеу процесінің табиғатына терең пайымдай алмайды. Көркем әдебиеттегі еліктеу категориясы туралы кезінде Е. Э. Бертельсасы құнды пікір айтқан. Ғалымның пікірі бойынша Ескендір (Александр Македонский) туралы екі жүзден астам поэма бар екен. Алайда олардың әрқайсысының айтар ойы, идеялық бағыт-бағдары бір-біріне ұқсас емес. Ескендір тақырыбына жазылған дастандар туралы айта келіп, Е. Э. Бертельс: Разбор этой поэмы убедительна паказывает, как неправильно называть назира, подражением, ибо самая сущность этого явление отнюдь не в подражением, а в том новом, что поэт выносит тему, причем эти изменения приводет сплош и рядом изменению всей концепции,-- деп жазды.Міне, осы Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүн дастанын да осы ғылыми көзқарас бағалай білуіміз қажет. Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн поэмасында кезінде М. Әуезов Ташкентте шығатын Шолпан журналында (1992 ж. № 2-3, 1923 ж. № 4-5) жариялап, оны назирагөйлік дәстүрі бойынша жазылған қазақ поэзиясының төл туындысы деп санаған.
Ләйлі-Мәжнүн поэмасын арнайы кең көлемде жырлап, дастан жазған әзербайжанның ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низами (1141-1209) еді. Одан кейін бұл тақырыпты жырлаған парсы-тәжік ақыны Әбдірахман Жәми (ХVғ.), үнді ақыны Хосрау Дехлеви (ХІІІ ғ.). Сондай-ақ XV ғ. ІІ жартысында өмір сүрген өзбектің ұлы ақын Әлішер Науаи (1441-1501) да осы сюжет бойынша қиял-ғажайып дастан жазды. Әйтсе де бұл ұлы шайырлар жырлаған Ләйлі-Мәжнүн тақыбындағы туындылардың бірде-бірі Физули жазған Ләйлі-Мәжнүнмен бәсекеге түсе алмады. Мұхамед Физули (1498-1556) дастаны ақынның көзі тірісінде-ақ бүкіл әлемге мәшһүр болды.
Міне, сол себептен Шәкәрім (1858-1931) Ләйлі-Мәжнүнің Физули жырлаған нұсқасын таңдап алған еді. Соның өзінде қазақ ақыны Шәкәрім өзінен бұрын Физули жазған дастанынның сюжеттік желісін ала отырып, сол тақырыты өзінше жырлады. Зерттеуші Т. Қожекеев нәзира дәстүрінің қазақ әдебиетіндегі көріністері туралы айта келіп, Алтын Орда -- Қыпшақ дәуірінде кең жайлаған нәзирашыл дәстүрі ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. арасында қазақ ақындарына әдеби мектеп болған деген тұжырым жасайды. [10,143-бет]
Қазақ ақындары өз оқырмандарының талғам-түсінігін өзі өмір сүріп отырған дәуір ерекшелігін мықтап ескерген. Мұның өзін дастанға Шәкәрім тарапынан енгізілген бірқатар өзгерістер мен толықтырулар аңғару қиын емес. Мәселен, Физули дастаны прозалық кіріспе сөзбен басталып, іле-шала авторлық толғау-жыр берілген. Шәкәрім поэмасында мұндай кіріспе жоқ. Физули дастанының әр тарауынан кейін авторлық монолог арқылы өз ойын қорытып, түйіндеп отырады. Қазақ ақыны оны да қажет деп таппаған. Сондай-ақ Ләйлі-Мәжнүннің қазақшасында Физули дастанының соңғы тарауы жоқ. Бұл тарауда Физули жарық қосыла алмай, арманда кеткен ғашықтардың жұмақтағы өмірін жыр еткен. Көп көрініс дастанда Зайттың көрген түсі арқылы берілген.
Ұлы Физули дастанында Қайыс анасынан туылған сәтте-ақ өмірдегі сұлулық атаулыға ғашық болады. Ал, Шәкәрім поэмасында Қайыс емшектегі сәби кезден-ақ Ләйліні көрмесе шырылдап жылай береді.
Күндіз-түні Ләйлі деп күйіп-жанған Қайыс енді жұрт көзіне жынды адам болып көрінеді. Сол себепті адамдар Қайысты Мәжнүн (арабша жынды, есі ауысқан) деп атайды.
Шәкәрім жазған Ләйлі-Мәжнүн дастаны шайыр Физули туындысына өзінің сюжеттік жағынан да, композициялық құрылысы тұрғысынан да мейлінше жақын тұр.
Қазақ әдебиеті тарихында Шығыс хикаяларының желісіне құрылылған қисса-дастандар көптеп саналады. Олар: Бозжігіт, Сейфулмәлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-Зылиқа, Ләйлі-Мәжнүн т.б.
Дәл осы сюжеттерге құрылған дастанлар, өзбек, әзербайжан, түркімен әдебиеттерінде де бар. Алайды олардың әрқайсысы бұл дастандарды тек өз халықтарының еншісі деп біледі.
Әрине, тарихы тағдырлас, тілі жақын, салт-санасы ұқсас халықтардың әдебиетіндегі өзара байланыстың сыры мен қырын ғылыми негізде жан-жақты талдап білген жоқ. Соның өзінде көркем әдебиетте назира дәстүрінің тың туындалар тудырған құдіретті қасиетін ұдайы есте ұстауымыз қажет сияқты.
Бұл туралы атақты ғалым Н.Н.Конрад: Бір халықтың әдебиеті екінші халықтың әдебиет әлеміне тек екі жолмен, яғни шығарманың түпнұсқасы және аударма арқылы ғана енеді деп ойламау керек. Әлемдік әдебиеттер байланысының тарихы мұнан басқа да формалары бар екенін дәлелдеп отыр. Мұнда формалардың бірі -- бір халықтың сөз зергерлері шығармалары арқылы қайта тударып болып табылады. Орта Азия, Иран және Алдыңғы Азия әдебиетінде осы форма айрықша өріс алды. [11, 518]
Назира дәстүрін кезінде Абайдың өзі де терең меңгеріп, шығармалар жазғанын әдебиет тарихынан жақсы білеміз. Сондай-ақ Абай кезінде өзінің Ескендір, Масғұт, Әзім поэмаларын жазғанын және А.С.Пушкиннің өлеңімен жазылған Евгений Онегин романына жеке-жеке жеті үзінді алып, назира дәстүрімен орыс қызы Татяна туралы ғажайып махаббат дастанын жазғаны белгілі. Абайдың сол туындысын кейбір зерттеушілер аударма деп қарайды. Сол себепті ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін кеткен, тіпті өз жанынан көп қосып жіберген деп сынады.
Шығыстың классикалық поэзиясындағы назира дәстүріның тарих хақында бірер сөз айта кетейік. Шығыс поэзиясындағы баршы оқырман қауымға бұрыннан белгілі болғанбір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шеберлік сынасып дырлай беретін болға. Осылайша аға буын жырлап кеткентақырыпты кейінгі буын кейінгі толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін танытатындай туындылар жазу арқылы жауап (жауап -- арабша назира, ал парсы тілінде -- татаббу деп аталады) беріп отырған. Шығыстың атақты шайырлары мұндай туындыларды аударма, еліктеу деп таныған емес. [12, 204-бет]
М. Әуезов көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған тақырыпты, келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді.
... Олар біреудің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінесе алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдалансаа да кең жерде өз еркімен өзгертіп, тыңнан жырлап шығаратын болған. Бұлайша бір тақырыптың әр ақында қайталауы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге назира, назирагөйлік деп атау берген. [13,533-бет]
Назира дәстүрі сан ғасырлар бойы бір сәтке үзілмей, үздіксіз жалғасып жатқан көркемдік салт, әдеби тәсіл деуге болады. Әйтсе де, қазақ әдебиеті тарихынан мықтап орын алған бұл көркемдік дәстүрді қысқа мерзім аясында алып қарастыруға болмайды. Назира дәстүрі сан ғасырлық әдеби құбылыстарды өз ішінде қамытып, көркемдік ізденістері бірінен соң бірі туындап жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс. Бұл сөзімізге бірер дәлел келтіре кетейік. Мәселен, Әзірбайжан халқының ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низами ХІ ғ. өзінің атақты Хосрау мен Шырын поэмасын жазды. Ал араға үш ғасырдан астам уақыт салып барып, Дешті Қыпшақ даласында қыпшақ ақыны Құтбтың (XIV ғ.) Хосрау-Шырын дастаны өмірге келді. Рас, Құтб ақын өз жырын ұлы Низами жазған поэманы бетке ұстай отырып, соның негізінде жазған болатын Алайда Құтбтың қыпшақ тілінде жазған дастаны Низпми поэмасының аудармасы емес, қыпшақ даласының қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді жаңа тарихи жағдайда сөз еткен қолтума, тың туынды еді.
Низами поэмасында байлыққа малынған патша сарайының сән-салтанаты, дүние-жиһаздары, алтын, күміс бұйымдары, көрікті кілемдері, әлем-жәлем киінген бектер, сұлтандар, ханзадалар көбірек көрініс тапқан.
Ал Құтб ақынның дастандарында негізінен көшіп-қонып жүрген малшылар қауымының сан қырлы ғұмыры, көркіне көз тоймайтын көрікті жайлау мен көлдер, малы төлдеп улап-шулап жатқан ауыл бейнесі, той негізіндегі жарыс, жамбы ату т.б. зор шеберлікпен суреттелген.
Бұл екі дастанның көлемі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы үлкен. низами жазған Хосрау мен Шырын поэмасы 7000 бәйіттен тұрса, Құтбтың дастаны небәрі 4740 бәйіт болып келеді.
Сөйтіп Хосрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббатты жырлау арқылы Низами таққа таласып, өзара қырық болып жатқан Иран елінің қоғамдық проблемаларын сөз етсе, Қыпшақ ақыны Құтб осы сюжетті толғау арқылы Алтын Орда мемлекетіндегі келелі мәселелерді ортаға салады.
Қазақ поэзиясындағы назира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері терең танып-білу үшін кезінде Шығыс поэзиясының алыптары көтерген тақырыптар мен идеяларды ғылыми негізде танып алу қажет. Шығыс шайырлары көтерген ең басты идея -- адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал гуманистік әдебиеттің негізгі қаһарманы -- жеке бас бостандығы бар, жан-жақты ерікті, азат адам,ғылымның сан түрлі салаларын игерген ғалым шеберлігімен жұртты сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар -- бүкіл әлем о баста адам үшін жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі адамдар, дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты болуын қамтаммасыз ету жаратылған деген қорытындыға келеді. Шығыстың ұлы гуманист ақындары адамның моральды тұрғыдан таза, кіршіксіз, әдепті, арлы, сыпайы, өнегелі, ұстамды болуын талап етті.
Шығыс классикалық поэзиясының қазақ әдебиетіне жасаған ықпалы мейлінше зор болғанын жоғарыда айттық. Мұның өзі негізінен екі түрлі жолмен іске асты деуге болады.
1. Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты Шығыс шайырларының жырларын, дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта жырлап, тыңнан толғап, назирагөйлік дәстүрмен жаңа шығармалар тудырады. Бұрыннан оқырманға мәлім болған қызықты сюжеттер, тарихи шындықтар бойынша бір ақын жырлаған тақырыпты келесі бір ақынның, қайта жырлап, топ дастандар шығаратын дәстүр болғанын айттық. Бұл дәстүрді Шығыс классикалық поэзия кезінде заңды деп таныған. Оны назира немесе назирагөйлік деп атаған. Сөйтіп Фирдоуси, Низами, Науаи т.б. жырлаған Шахнама, Ләйлі-Мәжнүн, Хосрау-Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ топырағына лайықты етіп қайта жырландады.
2. Қазақ ақындары араб, парсы, үнді т.б. Шығыс халықтарының сан алуан тақырыптарға аңыз-хикаяларының желісін негізге ала отырып, қазақ оқырмандарының ұғымына жақын келетін қисса-дастандар жазды. Бұған Бозжігіт, Сейфілмәлік, Таһир-Зуһра, Иранғайып шаһ Ғаббас, Жүсіп-Зылиқа, Шәкір-Шәкірат, Шияда- Шаһмұрын, Мәлік-Хасан, Мың бір түн сияқты қисса, дастандар дәлел.
Дәл осы арада қисса, хикая, дастан деген ұғым терминдер туралы бірер сөз айта кетейік. бұл ұғым-терминдердің түп-төркіні бір-біріне жақын. бұлар өзара мағыналас, мазмұндас астарлас сөздер.
Қалай дегенде де Қазан ағартушылығының бір қайнар көзі мұсылман ағартушылығы екендігі талас тудырмайды. Нақты тарихи деректерді айтпағанның өзінде, бұл тұжырымның растылығы Шәді Жәңгіұлы, Мақыш Қалтайұлы, Әбубәкір Кердері, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы т.б. шығармашылығы дәлелдейді.
Исламның егізгі канондары мен тұлғаларын (пайғамбар, сахаба т.б.) халық арасында Шығыстық назира тәсілімен және дәстүрлі қисса дастан жанрымен жырлап түсіндірілген.
Дінді-бір адамның, ұлттың, мемлекеттің рухани ұстаны ел есептеп, халықты діни тұрғыда ағарту - басты шарт екеніне көңілі ұйыған мұсылман ағартушылығы және оған үн қосқан қазақ азаматтарының тұжырымын сараптай отырып, мынадай тоқтамға келеміз.
1. Мұсылман ағартушылығы -- шығыстағы негізгі діндердің бірі -- исламның құндылықтарын жаңа дәуірге сәйкес, жүйелі дамытуға бағытталған ағым.
2. Бұл ағымды негіздеген -- Мысыр, Сирия, Үнді зиялылары. Ал оны өрістеуге Ресей мен Еуропаның мұсылман оқығандары да ат салысты.
3. Мұсылман ағартушыларының іздері, еңбегі -- адамзат ақыл-ойның желісі болып табылады.
Назира дәстүрі бір күнде өмірге келмеген, оның сан ғасырлық тарихы бар. Бұл туралы академик Н.И.Конрад әдеби байланыстар -- тарихи деп тегін айтпаса керек.
Назира дәстүрімен жырланған қисса, дастандардың қай тілде болсын ортақ бір жай бар. Ол осы қисса немесе дастанда автордың сюжет, образдардың қай арнадан, кімнен, қай тұстан алатынын көрсете бермейдң.
Қазақ жеріне үнді, парсы, шағатай-түркі елдер мәдениеті және басқа шығыс халықарының эпостары мен аңыздары (Мың бір түн, Тоты) кең тарады. Орта Азия елдері әдебиеті біте қайнасып, аралысып жатты. Шаһнама, Рүстем дастан, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Есендір- нама т.б. шығармаларды қазақ ақындары жырлап келген. Бұл шығармалар қазақ жазба әдебиеті мен халық поэзиясына күшті әсер етті. ХІХ ғасырдың аяқ шенінде қазақ әдебиеті сахнасына Шығыс қиссаларын назира дәстүрімен қазақ тілінде қайта түрлендіріп шығады. Олар: Шәді, Ақылбек Сабалұлы, Мәулекей Жүсіпбек т.б. еді.
Тотынама - шығыс елдеріне кең тараған әйел мекерлігі мен аярлығын әшкерлейтін көркем шығармалар қатарына жатады. Ондағы хикаяттар бір ғана мысал емес, сатира, мысқал, әжуа, терең мағыналы ғибратқа толы. Мұра сонысымен де қымбат, көркем, тартымды. Қазақ бұл шығарманы Тотының тоқсан тарауы деп атайды.
Д.Е.Бертельс оның жалпы саны 85 деп көрсетеді. Оның VII ғасырдағы назираланған бір нұсқасы -- Синдбаднама.
Шығыс әдебиетін және бір жақсы білетін қазақ ақын Әсет Найманбаев (1867-1923). Бұл Абай дәстүрінен тәрбие алған ақын. Айтулы әнші-компазитор болған. Ол шағын аңыз-әдебиеттерін өзінше жыр еткен. Жаңа, қазақ тіліндегі нұсқасын жасаған. Жәмсап, Ағаш ат, Шеризат, Мәлімдарай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Нәзирагөйлік дәстүр қазақтың тілін, салт - дәстүрін, дінін тұғыр еткен дәстүр екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер тарапынан аталған дәстүрге аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік дәстүр аударма деген түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт - дәстүріне күле қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр қалпында тұр. Көреген ата - бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса - дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік дәстүрді жаңаша тұрғыда қарастыру арқылы біз де қисса - дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік дәстүрдің осы кезге дейін ескерілмей келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ. Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ, олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір - бірінен аймақтық ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір - біріне ұқсамайтын өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп, тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Жұмыстың мақсат -міндеттері. Нәзирагөйлік дәстүрдің қазақ әдебиетінде қалыптасуы, Абай поэзиясындағы нәзиралық дәстүрдің белгілері жайлы.
- нәзирагөйлік дәстүрдің Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған дәстүрдің көркемдік сипаттарын ашу;
- ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
Зерттеу нысаны. ХІХ ғасырдағы нәзирагөйлік дәстүрді қарастыру,
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.НӘЗИРАГӨЙЛІК ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Нәзирагөйлік дәстүрдің теориялық мәні мен маңызы
Түркі халықтарының ХІІ - ХV ғасырларда Алтын Орда деп аталатын ірі мемлекетке бірігуі олардың тұтас ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты болды. Алтын Орда Шыңғысхан құрған айбарлы Моңғол империясының құрамынан бөлініп шығып Дешті - Қыпшақта жеке - дара үстемдікке жетті. Бату мен Берке билеген тұстарда Алтын Орданың жеке мемлекеттік идеологиясы айқындалып, бір дінде - ислам дінінде сенімдері тоғысқан түркі халықтары материалдық жағынан ғана емес, рухани, мәдени жағынан да өрлеудің ең биік сатыларына жетті. Алтын Орда ішкі жағынан да, сыртқы әлеуметтік жағынан да көршілес елдерге қарағанда, әлеуетті, ынтымағы күшті, білімі мен ғылымы қатты дамыған елге айналды. Оның себебі ішкі рухани бірліктің мықты болғандығында еді. Алтын Орданы құраған халықтар әр тараптын бас қосқан түркі тайпалары болса да, бір тектен шыққан елдей қарым - қатынасты мықты ұстады. Ал бұл үрдіс мемлекетте экономиканың, ғылымның, білімнің өркендеуіне себеп болды.
Алтын Орда кезеңіндегі бұл мәдени өрлеу әдебиеттанушы, шығыстанушы ғалымдардың назарларынан тыс қалған жоқ. Әсіресе ХІV ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орда мемлекетінің Еділ бойындағы астанасы Сарай қаласы дүние жүзіне мәшһүр мәдени орталықтардың біріне айналды. Мұнда қысқа мерзім ішінде әлемнің әр түкпірінен атақты ғалымдар, ақындар, өнер қайраткерлері, сәулетшілер т.б. жиналды десек те болады.
Берке, Өзбек және Жәнібек хандардың тұсында Алтын Орда астанасы Сарай шаһарында ислам әлемінің ең атақты ғалымдары (Құтб ад-Дин ар-Рази, Сад ад-Дин ат-Тафтазани, Хафиз ад-Дин ал-Баззави, т.б.) мен ақын - жазушылары өмір сүріп, еңбек етті. Бұл кезде олар Дешті Қыпшақты Батыс пен Шығысқа танытқан өздерінің ғылыми, әдеби туындыларын қыпшақ тілінде жазды [1, 249-бет ].
Бұл мәдени ренессанс (қайта өрлеу) көрші елдердің, оның ішінде славян, еуропа, ислам дінін қабылдамаған шығыс халықтарының, алыс жатқан мысыр елінің мазасыздануынан себеп болды. Аталған елдердің билеушілері Алтын Орда мемлекеті осы қарқынмен дами берсе, тыныштық болмайтынын сезгендей аласұрды. Олар әскери құрылымы жақсы жетілген, соғыс ісіне жетік мемлекетті соғыспен ала алмайтынын білгендіктен, Алтын Орданы құлатудың бір ғана жолы болса, ол идеологиялық жағынан шабуылдаудың нәтижесінде ғана жүзеге асады деп есептеді. Осылайша, ХІV ғасырларда құпия діни тапсырмалармен Еуропа жерлерінен, Италиядан миссионерлер, Үнді жерлерінен будда дінін уағыздаушылар түркі жеріне қаптады. Олардың мақсаты біреу ғана: Түркі мемлекетін идеологиялық тұрғыдан әлсіретіп құлату болды.
Бұл кезеңдегі жағдай ғалым Алма Қыраубаеваның докторлық диссертациясында көрініс тапқан: Алтын Орда құрамындағы түркі тайпалары, оның ішінде қазақ халқы да орасан ауыр рухани халды бастарынан кешірді. Үндістаннан буддашылар, еуропадан христиан діні уағыздаушылар, Қытайдан конфуцияндық ілімнің өкілдері келіп, түркі халықтарын діни тұрғыдан бөлуді мақсат етті. Бұл алдын ала ойластырылған жоспар өз жемісін берді де. Қазақпен қаны бір туыс халықтар ойраттар, қалмақтар, жоңғарлар идеологиялық экспансиялық қыспаққа шыдай алмай, біреулері бұрхан дініне кірді, екіншілері будда дінін қабылдады. Осындай қыспақта қазақ халқы ғана өзінің рухани - мәдени тұтастығын сақтап қалды. Бірақ бұл оңай болған жоқ. Қазақ халқы бұл мәдени шабуылдан үш түрлі құндылықтарының арқасында, дінінің, салт-дәстүрінің, тілінің арқасында аман қалды. Оны екінші Ояну дәуірі деп санауымызға болады [2, 34-бет] деген ұтымды пікір айтады.
Діні жат, мақсаттары бөтен өзге ұлттар осылайша түркі тайпаларының бірлігіне қол сұғып, оларды идеологиялық жақтан бөлшектеп жатқанда, қатер енді түркі халықтарына екінші жақтан төнді. Ол діні бөлек ұлттардың тарапынан емес, Алтын Ордада сол кезде тым басым сипат алған араб-парсы тілінің, мәдениетінің, салт-дәстүрінің ел арасына тым кең жайылып, түркі тілінің ескерусіз қалып бара жатқандығынан болды. Әміршілер мен сарай төңірегіндегі басқа да лауазымды тұлғалар араб-парсы тілінде сөйлеп, сол тілде іс қағаздарын, жарлықтарын жүргізуді үлкен мәртебе ретінде санады. Араб мәдениетіне, тіліне, әдебиетіне еліктеу белең алып бара жатты. Бұл шындығына келгенде, сырттай білінбегенімен, іштей халықтардың құлдырауына әкеле жатты.
Алтын Орда кезеңінде өмір сүрген түркі тайпаларының мәдени - қоғамдық бейнесі үлкен өзгерістерді бастан кешіруде еді. Сол кезде Алтын Ордада араб, парсы мәдениетінің үстемдік етіп, тез тарауына себеп болған нәрсе - билеушілердің араб, парсы тілінде сөйлеп, солардың мәдениетінің, салт - дәстүрінің ықпалында жүруі еді. Сондықтан Ордадағы көптеген маңызды, мемлекеттік деңгейдегі мәселелер түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан үлгілерде шешілмей, көбінесе араб, парсы дәстүрлерінің ыңғайында шешімін тапты. Шынына келсек, мұндай әрекет - түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан өзіндік ұлттық ерекшелігін жойып, оны араб, не парсы тектес халықтарға айналдырып жіберуі мүмкін еді. Ал бұл сол кездегі билік басында отырған әміршілердің қаперінде болған жоқ. Себебі олар араб не парсы тілінде сөйлеудің елдің, ұлттың болашағына қандай зиянды әсерін тигізерін бағамдай алмады. Түркі халықтарының мыңдаған жылдардан бері қалыптасқан ұлттық болмысын, ұлттық менталитетін ығыстыра бастаған бұл мәдени шабуылдардың әсерін тек көкірек көзі ашық, рухани жетілген адам ғана сезіне алатын еді. Түркі халықтарының тағдырын айқындайтын мұндай қысылтаяң сәтте сол міндет халықтардың рухани көсемдері абыз - жыраулардың, ақын - жыршыларға артылды. Түркі халықтарының ішінде, оның ішінде қазақ елінің тарихында ерекше орын алатын жыршылар, ақындар ұлтты мұндай шабуылдардан сақтап қалатын жолды табуы керек болды.
Осындай екі жақты шабуылдан сақтану үшін рухани қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін түркі халықтары тығырықтан шығатын жолды өздері табуға мәжбүр болды. Бұл үшін үлкен бір мәдени, әдеби, рухан сілкініс керек - ақ еді. Және оның әдеби ағым ретінде пайда болғандығы ешкімді де, ешқандай халықтарды да таңқалдырмаса керек - ті. Ал бұл бағыт кейін назирагөйлік немесе нәзира дәстүрі деген ат алып, әдебиет тарихында өзіндік ерекшелігі бар ағым ретінде бағаланады.
Нәзира дәстүрінің қалыптасуына осы кездегі саяси - мәдени жағдайлар әсер етті. Яғни араб, парсы халықтарының дендеп кіріп бара жатқан мәдени жаулап алушылығына тосқауыл қою мақсатында осы бағыт қалыптасып дамыды. Нәзира дәстүрінің пайда болуына және дамуына Әли, Дүрбек сияқты сол кездегі атақты Алтын Орда ақындары үлес қосты. Бұлардың барлығын ғалым А. Қыраубаева өз диссертациясында келтіріп кеткен және назирагөйліктің басталуынан түркі халықтарында қандай зор рухани өзгеріс болғанын айтқан. Ғалымның назирагөйлік, тіптен , Мұхаммед пайғамбардың өзінен басталуы мүмкін деген пікірі айқын. Өйткені пайғамбар сахабаларына Жүсіп пен Зылиха туралы хикаяны алғаш рет көркем тілмен, рухани жағын көрсете отырып, өзі әңгімелеп берген екен. Мұның өзі түркілік ақындардың, жыршылардың ойдан ештеңені де шығармағанын мәдени қақтығыстарға шешім табатын нәрсені діннің өз ішінен тапқанын көрсетеді. Демек, назирагөйлік өз бетінше шығарыла салынған дәстүр емес, оның астарында пайғамбардын қалған руханият ілімі жатыр. Назирагөйлік жайлы осы тақырыпқа арнайы барған ғалымдардың тұжырымдарына шолу жасасақ: XIII - XIV ғасырлардағы түркі тектес халықтар әдебиетіндегі негізгі бағыттың бірі - өткенге назар салу, өз заманындағы тірлік тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың шығармаларынан тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде одан да асырып жазып, айрықша талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай ағымның бел алуына бір кезде әл - Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол дәуірде жер жүзі мәдениетіне жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.
Мұндай әсерлер мен ықпалдар Әли, Құтба, Сәйф Сарай творчествосындағы классикалық парсы әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта Өрлеу идеясына бой ұрған ақындардың шығармаларын, бұрынғы араб - парсы әдебиеті үлгілерін өз заманына лайықтап қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінеді [3, 33-бет].
Назирагөйлік деген ұғымның өзіне ғалымдар әр тараптан шолу жасап, сипаттама береді:
Нәзира (араб. назират - жауап, ұқсату мағынасында) - мұсылмандық Шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан үрдіс. Белгілі бір ақынның өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр бұрыннан мәлім шиырдан жаңадан жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, ілкі туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояуы, реңі бар шығарма жазуы тиіс. Бұл - ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі. Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердоуси сарындарымен мәснәуи жазған Низами дүние салғаннан кейінгі жерде (ХІІІ) оның Хәмсасын бағдарға алған нәзирашылық дәстүрі қаулай өркендеп, кең өріс табады. Түркі, парсы тілдес әдебиеттерге әлденеше ғасыр өзек болады [4, 252-бет].
Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүріне қатысты Мұхтар Әуезов мынадай түсінік береді:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт - шалым сынасып, жырмен жарысу еспті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәуірде Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да берген [5, 150-бет].
ХІІІ - XIV ғасырларда жаңаша творчестволық еліктеу (тақлид, назира) пайда болды. Оның бастаулары Шахнамаға еліктеу жазбаларында байқалады. Бұл әдеби тәсіл тек өзіндік шығармашылық көрініс ретінде жаңа әдеби фактінің (мысалы, жаңа идеялар, тақырыптар, сюжеттер, кейіпкерлер, тілдік құралдар жүйесі) жасалуы ғана қарастырылмайды, сонымен қатар алдында басқа әдеби деректерде келтіріліп қойған оқиғалардың жаңа нұсқасы жасалады .
Аталған анықтамалардан, түсініктерден көріп отырғанымыздай, нәзирагөйлік, нәзира дәстүрі тіпті де аудармаға жатпайтын құбылыс. Себебі, аударма белгілі бір бекітіліп берілген шарттардан, талаптардан ауытқымай, негізгі аударманың заңдылықтарына бағына отырып, туындыны бір тілден басқа тілге аударуды білдірсе, нәзира дәстүрінде бұлай емес, оқиғалар сюжеті негізге алынып, идеялық - көркемдік шешім басқаша өрбуі мүмкін.
Нәзира дәстүрі негізінен, Алтын Орда кезеңінде ақындардың түркі тілін араб тілінен қорғау мақсатында пайда болды деген пікірге келтіретін дәлелдер әр ғалымдарда кездесіп отырады. Шығыс әлеміне белгілі шайыр Шейх Сағдидің Гүлстанын Сайф Сараи нәзира дәстүрімен өңдеп, қайта жазып шыққан. Дастанның түркі тілінде жырлануына қатысты берілген түсінігінде мынадай жолдар бар: Бір жолы мен раушан гүлдері жайқалған бақ ішінде ойға жүйрік ғұлама - ғалымдармен әңгімелесіп отыр едім. Біз сөз саптау, сөйлем құру мәселесін талқылап жатқан болатынмын. Мен ғажайып бәйіттер мен тамаша өлеңдер оқыдым. Сол сәтте әлгі ғалымдардың ішіндегі ақсақалы аруз өлшемімен жазылған бір қиын бәйіттің құрылысы туралы маған сұрақ қойды. Мен дереу жауап бердім. Сонда әлгі ғұлама: - О, жат жұрттық қаламгер, мен саған бір жақсы кеңес бермекпін, егер сол кеңесімді қабыл алсаң, жақсы болар еді, - деді. - Айтыңыз, - дедім мен. - Егер шейх Сағдидің Гүлістанын түркі тіліне аударып, оны бір бақытты жанға арнасаң, жақсы болар еді. Сол жаннан естелік болып қалар еді.[6, 258-бет]
Сонымен қатар Мұхаббат - наме дастанында да түркі тілінде жырлануына қатысты өлең жолдары кездеседі. Бұл дастанның басында өлең шумақтарының ішінде беріледі:
Жымиып күлді де айтты: ей, пәленшеке,
Келтіргін сыйңды бізге лайық.
Тілер ем біздің тілде жазуыңды, -
Кітапты осы қыста менің қасымда.
Қабыл қылдым, жер өптім, ей шах - дедім.
Есігіңнің топырағы дәулет сарайы. Бұл жерде автордың біздің тіл деп отырғаны түркі тілі екендігі даусыз. Түркі тілінде ең бірінші рет қисса жаздым деп есептейтін, Иусуф уа Зулайха деген атпен дастан жазған Дүрбектің де түркі тілінде қисса жазғандығын тегін мақтаныш етпейді. Мұнда туған тіліне деген құрмет, еліне деген шексіз перзенттік махаббат жатқан тәрізді. Алтын Орда ақындарының арасынан ең бірінші болып Жүсіп - Зылиха дастанын түркі тілінде қайта жырлап шыққан Әли де ана тілінң алдындағы парызын терең түсінген жан болса керек. Өйткені араб тілінде мемлекет ішінде тарап бара жатқан қисса, хикаялық дастандарды аударып, оларды билеушілерге таза түркі тілінде сыйға тартқандығы тілге деген шексіз құрметтің белгісі, тіл ғана емес, ел болашағын көрегендікпен болжай білген отаншылдық сезім.
Әлидің түркі мәдениетінде, әдебиетінде өшпес орны бар тұлға екені оның қисса - дастандарды тек түркі тілінде жырлап шығуынан көрінбейді, нәзира дәстүрін шебер пайдаланып, араб - парсы өлең үлгілерінен тыс поэзияға жаңа түркілік өлең өлшемдерін, түркілік сарын ала келгендігімен бағаланады: Әлидің Қисса - Жүсібі қарапайым, түсініктілігімен ерекшеленеді. Өйткені онда ежелгі Иосиф мифтерінен Иосиф пен Потифордың жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқалары осы фабулалық желінің айналасына жинақтаған Жәми үлгісіне ұқсайды. Сөйте тұра өзіне дейін Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік өлеңінің формасымен төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бір ерекшелігі, түрік фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармашылығынан түрік Оянушылығының көріністері байқалатындығының куәсі деуге болады. Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын жырлауындағы көркемдік ерекшеліктерді кезінде көрнекті ғалым, шығыстанушы Е. Э. Бертельс те атап көрсетті: Әли парсылық туындыгердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба сызбасымен жазып шыққан. Бұл өлең түрі бірқатар түркі тайпаларында қазір де қолданылады [7, 63-бет].
Қазіргі кезде басқа да шығыстанушы ғалымдар Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын талдау барысында оның көркемдік сипаттарын ашып көрсеткенді жөн санайды: Ақын дастандағы халықаралық сюжет желісін түркі тілдік топырағына көшіру кезінде қандай поэтикалық үлгілерге сүйенді екен, енді соған назар аударайық. Сюжеттік материалды қайта өңдеу (назирагөйлік) кезінде ежелгі түркі фольклоры мызғымас орын тепкен, бұл жерде ең басты байқалатыны эпостық элементтер. Ежелгі түркілердің эпостық дәстүрделі шығарманың барлық бөліктерінде бар: образдар мен жеке мотивтерде, сонымен қатар композиция мен стильде де кездеседі. Ақын сиқырлы ертегілерге, халық лирикасына және тәмсілдік жанрға көбірек сүйенген. Жеке мотивтердің негізгі бастау көзі оғыз эпостары болып табылады. Дастанның өзі де тілдік жағынан оғыздарға жақын [8, 9-бет].
Осылайша Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан нәзирагөйлік дәстүрі түркі жұртының рухани ,мәдени жақтан ыдырамауының кепілі болды. Қазақ халқы басқа түркі халықтарымен бірге бұл мәдени қақтығыстардын нәзирагөйліктің арқасында аман өтті.
Нәзирагөйлік дәстүрді қарастырушы ғалымдар оның екінші кезеңін ХІХ ғасырмен байланыстырады. Яғни бұл кезде де дәл Алтын Орда кезіндегідей үлкен бір қыспаққа кірген қазақ халқы тығырықтан шығар жолды тағы да нәзирагөйлік үлгіден іздеді. Орыс отаршылдары мен миссионерлері қазақ даласына келіп, діни саясаттарын ашықтан ашық жүргізді. Олардың мақсаты біреу - ақ қана болды: ол - қазақ халқына христиан дінін қабылдатып, сол арқылы оның ұлттық ерекшелігін жойып, орысқа айналдыру болды. Қазақстан Ресей империясының отаршылдық иіріміне тартылған кезден бастап ақ қазақтарды шоқындыру арқылы орыстандыру әрекетінің жоспарлары бұл елдің ресми құжаттарында өз көрінісін бере бастады. 1719 жылғы Ресей сенатының шешімінде Еділ қалмақтарын шоқындыру, қыздарын оқыту арқылы орыстандыру саясатын біртіндеп жүргізу, олар қолданып келген байырғы жазу таңбасын кириллицаға алматстыру ниеттері ресмим түрде айқын көрсетілген болатын-ды. Ал қашан Қазан қаласында Рухани академия ашылып, ондағы Противомусульманская кафедраның тұңғыш меңгерушілігіне профессор Ильминский отырысымен-ақ миссионерлік саясат іс жүзінде қарқынды түрде өріс ала бастады. Өйткені шет аймақтағы бұратана халықтарды шоқындыру арқылы орыстандыру мәселесін Святой Синод миссионер ғалымдардың қолына тапсырған болатын [9,5-бет]. Осындай жағдайда идеологиялық қорған табу қазақтың көзі ашық азаматтарының, ақындарының алдында тұрды. Сол кездегі ақындар, жыршылдар татар, башқұрт, не болмаса басқа да түрік тілдеріндегі қисса - дастандарды қазақ тілінде нәзира үлгісімен жырлап шығуға ден қойды. Олардың ел алдындағы еңбектері соншама зор болды Өйткені олар осы қызметтері үшін ешкімнен де ақы дәметкен жоқ немесе ешкімге де еңбектерін сатқан жоқ.
ХІХ - ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихындағы бодандық бұлты қоюлаған тұста, рухани тәуелділікке қарай бірыңғай бет бұрған кездегі Ұлттық Оянушылықтың бір көрінісі ретінде нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами бастады. Ұлт Оянушылығының жан - жақты көрінісінің бір жағында Абай бастаған, ұлттық сананы жаңаша қозғаудың бағыты тұрса, екінші жағында қазақи салт пен имандылықтан айырылмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар тобы жинақталды. Ж. Шайхұсламұлы, А. Сабалұлы, Қ. Шаһмарданұлы, Ш. Жәңгірұлы, Ә. Тәңірбергенұлы, Ә. Найманбайұлы, М. Көпейұлы, М. Жұмашұлы, Ақыт қажы, Кете Жүсіп, Ораз молда, Молда Мұса, Мәделі қожа, Тұрмағамбет т.б. көптеген нәзирашы - қиссашы ақындар шығармалары ХІХ - ХХ ғасыр басындағы әдебиетте елеулі рухани қызмет атқарды. Бір ғана Ақылбек Сабалұлының жүзге жуық қисса жазуы - осының айғағы. Қазан, Ташкент баспаларын, қолжазба қорларын құнттап зерттейтін болсақ, қисса - дастандардың ұзын саны мыңға таяу баруы мүмкін[7, 138-бет]
Рухани және отаршылдық қысым, қазіргі тілмен айтқанда, мәдени экспансия көп тұста қазақ халқының тағдырын шеше жаздағанын тарихи деректерден білеміз. Алайда осындай қиын - қыстау кездері қазақ халқы тығырықтан қалай жол тауып шықты деген сұрақтың шешімін таба алмай келгеніміз шындық. Яғни жоғарыда келтірілген мәліметтерден, ғалымдардың ғылыми деректерінен түсінікті болғандай, қазақ халқының мәдени өрлеуіне, керек кезінде мәдени басқыншылықтан құтқарып қалуына себеп болған бір нәрсе бар, ол - нәзирагөйлік.
ХІІІ - XIV ғасырлардағы қалыптасқан әдеби үрдіс өз кезегінде нәзирагөйлік дәстүр деген ат алып, қазақ әдебиетінің ежелгі тарихында өзіндік орны қалғаны белгілі. Бұл дәстүрдің кереметі ақындар мен жыршылар араб - парсы немесе басқа тілдердегі жырларды, қиссаларды тікелей сөзбе - сөз тәржімалаған жоқ, көркемдік нұсқасын өзгешелеу құрып, тек негізгі сюжеттік желіні ғана сақтай отырып, өз әлінше жаңадан жырлап шықты. Мұның барлығы түркі әдебиетінде жаңа ағымның қалыптасуына себеп болды. Ол ағым кейінірек нәзирагөйлік ағымы деп аталып, ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып , ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде қайтадан шықты. Ол негізінде дін мен халықтың рухани таным деңгейіне қатысты болды. Нәзирагөйлік дәстүр кейін де маңызын жоймағандығы оның нағыз халық басына қиын - қыстау күн туып, ел тағдыры шешілер тұста қайтадан жаңғыртылуы.
Назирагөйлікті көптеген әдебиетші ғалымдар Түркі әдебиетіндегі Оянушылық дәуірдің жалғасы деп есептейді. Ғалым Алма Қыраубаева аталмыш ағым әл - Фараби кезінде туып - дамыған Қайта Өрлеуден кейін пайда болды. Назирагөйлік дәстүр түркі халықтарының мәдениетін, өнерін, әдебиетін жаңа белестерге, даму белестеріне көтеріп тастаған ерекше құбылыс болды. Ислам дүниесіндегі Қайта Өрлеу ислам өркениетінің дамуына негіз болып тұрақталды. Бұл кезде нәзирагөйлік ағымның қалыптастырушы тұлғалары Әли, Құтб, Дүрбек сияқты озық ойлы жыршылар парсы әдебиетіндегі қиссаларды, дастандарды, діни, ғашықтық хикаяларды түркі әдебиетіне өзгеше жаңа леппен, түрік дүниетанымына сәйкес сюжетпен баяндап шықты.
II. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ НӘЗИРАГӨЙЛІК ДӘСТҮРДІҢ ТАРАЛУ КЕҢЕСТІГІ
2.1 Көрнекті нәзирагөй ақындар
Назира дәстүрінің барлық көркемдік заңдылықтары негізінен жазылған бірқатар қазақ әдебиетінің қолтума шығармалары күні бүгінге дейін аударма туынды ретінде қарастырылып жүр. Соның салдарынан кезінде назира дәстүрімен қазақ топырағына лайықталып жазылған идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі жоғары қазақ поэзиясының кебір ғажайып үлгілері әдебиет тарихынан өзінің тиісті орнын ала алмай жүр. Бұл сөзімізге Әбілқасым Фердаусидің (940-1030) Шахнамасын аударма деп айтылып жүрген Тұрмағанбет Ізтілеуовтің (1882-1939) Рүстем-Дастанын дәлел етіп келтіруге болады. Кезінде М.Әуезов Рүстем-Дастанын аударма емес, қазақтың төл туындысы деп қарағаны мәлім. Ал Рүстем-Дастанға негіз болған Рүстем батыр жайындағы сюжет Шығыс поэзиясының Шахнамеден де басқа дастандарыда жиі ұшырасады.
Сондай-ақ Шәді Жәңгірұлының (1855-1933) Назым Чәһәр дәруіш дастаны да күні бүгінгіге дейін Шайыр Хирамий жазған Төрт дәуіш дастанынның тәржімасы деп жүр. Ал шындығында олай емес. Бұл сюжет кезінде Шығыс поэзиясында кеңінен таралған. Осы тақырыпты тек Хироми ғана емес, басқа шығыстың ақындары да өз туындаларына арқау еткен. Мәселен, Шығыстың белгілі ақындары Тахсин, XVIII ғасырда Мир Амман 1802 ж. Осы сюжетке прозалық шығармалар жазды.
Хорезм ақынның Сиддик пен Шахрисабз қаласынан шыққан белгілі өзбек шайыры Құрбан Хиромидің Төрт дәруіш тақырыбына ХІХ ғ. жазған дастадары кезінде бірнеше рет басылып шыққан. Сондай-ақ ХІХ ғ. ұйғыр классик әдебиетінің аса көрнекті өкілдері А. Кизарий мен Н. Зияийлер де Төрт дәруіш тақырыбына ұйғыр тілінде дастан жазып шығарғаны мәлім.
Әрине, қазақ ақыны Шәді солардың бәрін жетік білген. Әйтсе де назира дәстүрін шебер меңгерген. Шәді қазақ оқырманының жанына жақын, ұғым-түсінігіне лайықты, әдет-ғұрпына сәйкес келетін мүлдем тың туынды Назым Чәкәр дәруіш дастанын жазды. Мұндай мысалдарды қазақ әдебиеті тарихынан көптеп келтіруге болады.
Кейбір әдебиет зертеушілері қазақ поэзиясындағы еліктеу категорясын теріс түсіндіріп келеді. Көркем әдебиеттен еліктеудің сыртқы формасын көреді де, ішкі табиғатына қатысты өзгерістерді аңғармайды. Соның салдарынан назира дәстүрін сырттай еліктеу процесі деп бағалайды. Мұндай зерттеушілер қазақ поэзиясының барлық заңдарына толық жауап беретін төл туынларлың өзін пәленшеге еліктеп жазылған жасанды шығарма деп те кеміткісі келді. Мұндай сыншылар әдетте көркем әдебиеттегі еліктеу процесінің табиғатына терең пайымдай алмайды. Көркем әдебиеттегі еліктеу категориясы туралы кезінде Е. Э. Бертельсасы құнды пікір айтқан. Ғалымның пікірі бойынша Ескендір (Александр Македонский) туралы екі жүзден астам поэма бар екен. Алайда олардың әрқайсысының айтар ойы, идеялық бағыт-бағдары бір-біріне ұқсас емес. Ескендір тақырыбына жазылған дастандар туралы айта келіп, Е. Э. Бертельс: Разбор этой поэмы убедительна паказывает, как неправильно называть назира, подражением, ибо самая сущность этого явление отнюдь не в подражением, а в том новом, что поэт выносит тему, причем эти изменения приводет сплош и рядом изменению всей концепции,-- деп жазды.Міне, осы Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүн дастанын да осы ғылыми көзқарас бағалай білуіміз қажет. Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн поэмасында кезінде М. Әуезов Ташкентте шығатын Шолпан журналында (1992 ж. № 2-3, 1923 ж. № 4-5) жариялап, оны назирагөйлік дәстүрі бойынша жазылған қазақ поэзиясының төл туындысы деп санаған.
Ләйлі-Мәжнүн поэмасын арнайы кең көлемде жырлап, дастан жазған әзербайжанның ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низами (1141-1209) еді. Одан кейін бұл тақырыпты жырлаған парсы-тәжік ақыны Әбдірахман Жәми (ХVғ.), үнді ақыны Хосрау Дехлеви (ХІІІ ғ.). Сондай-ақ XV ғ. ІІ жартысында өмір сүрген өзбектің ұлы ақын Әлішер Науаи (1441-1501) да осы сюжет бойынша қиял-ғажайып дастан жазды. Әйтсе де бұл ұлы шайырлар жырлаған Ләйлі-Мәжнүн тақыбындағы туындылардың бірде-бірі Физули жазған Ләйлі-Мәжнүнмен бәсекеге түсе алмады. Мұхамед Физули (1498-1556) дастаны ақынның көзі тірісінде-ақ бүкіл әлемге мәшһүр болды.
Міне, сол себептен Шәкәрім (1858-1931) Ләйлі-Мәжнүнің Физули жырлаған нұсқасын таңдап алған еді. Соның өзінде қазақ ақыны Шәкәрім өзінен бұрын Физули жазған дастанынның сюжеттік желісін ала отырып, сол тақырыты өзінше жырлады. Зерттеуші Т. Қожекеев нәзира дәстүрінің қазақ әдебиетіндегі көріністері туралы айта келіп, Алтын Орда -- Қыпшақ дәуірінде кең жайлаған нәзирашыл дәстүрі ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. арасында қазақ ақындарына әдеби мектеп болған деген тұжырым жасайды. [10,143-бет]
Қазақ ақындары өз оқырмандарының талғам-түсінігін өзі өмір сүріп отырған дәуір ерекшелігін мықтап ескерген. Мұның өзін дастанға Шәкәрім тарапынан енгізілген бірқатар өзгерістер мен толықтырулар аңғару қиын емес. Мәселен, Физули дастаны прозалық кіріспе сөзбен басталып, іле-шала авторлық толғау-жыр берілген. Шәкәрім поэмасында мұндай кіріспе жоқ. Физули дастанының әр тарауынан кейін авторлық монолог арқылы өз ойын қорытып, түйіндеп отырады. Қазақ ақыны оны да қажет деп таппаған. Сондай-ақ Ләйлі-Мәжнүннің қазақшасында Физули дастанының соңғы тарауы жоқ. Бұл тарауда Физули жарық қосыла алмай, арманда кеткен ғашықтардың жұмақтағы өмірін жыр еткен. Көп көрініс дастанда Зайттың көрген түсі арқылы берілген.
Ұлы Физули дастанында Қайыс анасынан туылған сәтте-ақ өмірдегі сұлулық атаулыға ғашық болады. Ал, Шәкәрім поэмасында Қайыс емшектегі сәби кезден-ақ Ләйліні көрмесе шырылдап жылай береді.
Күндіз-түні Ләйлі деп күйіп-жанған Қайыс енді жұрт көзіне жынды адам болып көрінеді. Сол себепті адамдар Қайысты Мәжнүн (арабша жынды, есі ауысқан) деп атайды.
Шәкәрім жазған Ләйлі-Мәжнүн дастаны шайыр Физули туындысына өзінің сюжеттік жағынан да, композициялық құрылысы тұрғысынан да мейлінше жақын тұр.
Қазақ әдебиеті тарихында Шығыс хикаяларының желісіне құрылылған қисса-дастандар көптеп саналады. Олар: Бозжігіт, Сейфулмәлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-Зылиқа, Ләйлі-Мәжнүн т.б.
Дәл осы сюжеттерге құрылған дастанлар, өзбек, әзербайжан, түркімен әдебиеттерінде де бар. Алайды олардың әрқайсысы бұл дастандарды тек өз халықтарының еншісі деп біледі.
Әрине, тарихы тағдырлас, тілі жақын, салт-санасы ұқсас халықтардың әдебиетіндегі өзара байланыстың сыры мен қырын ғылыми негізде жан-жақты талдап білген жоқ. Соның өзінде көркем әдебиетте назира дәстүрінің тың туындалар тудырған құдіретті қасиетін ұдайы есте ұстауымыз қажет сияқты.
Бұл туралы атақты ғалым Н.Н.Конрад: Бір халықтың әдебиеті екінші халықтың әдебиет әлеміне тек екі жолмен, яғни шығарманың түпнұсқасы және аударма арқылы ғана енеді деп ойламау керек. Әлемдік әдебиеттер байланысының тарихы мұнан басқа да формалары бар екенін дәлелдеп отыр. Мұнда формалардың бірі -- бір халықтың сөз зергерлері шығармалары арқылы қайта тударып болып табылады. Орта Азия, Иран және Алдыңғы Азия әдебиетінде осы форма айрықша өріс алды. [11, 518]
Назира дәстүрін кезінде Абайдың өзі де терең меңгеріп, шығармалар жазғанын әдебиет тарихынан жақсы білеміз. Сондай-ақ Абай кезінде өзінің Ескендір, Масғұт, Әзім поэмаларын жазғанын және А.С.Пушкиннің өлеңімен жазылған Евгений Онегин романына жеке-жеке жеті үзінді алып, назира дәстүрімен орыс қызы Татяна туралы ғажайып махаббат дастанын жазғаны белгілі. Абайдың сол туындысын кейбір зерттеушілер аударма деп қарайды. Сол себепті ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін кеткен, тіпті өз жанынан көп қосып жіберген деп сынады.
Шығыстың классикалық поэзиясындағы назира дәстүріның тарих хақында бірер сөз айта кетейік. Шығыс поэзиясындағы баршы оқырман қауымға бұрыннан белгілі болғанбір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шеберлік сынасып дырлай беретін болға. Осылайша аға буын жырлап кеткентақырыпты кейінгі буын кейінгі толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін танытатындай туындылар жазу арқылы жауап (жауап -- арабша назира, ал парсы тілінде -- татаббу деп аталады) беріп отырған. Шығыстың атақты шайырлары мұндай туындыларды аударма, еліктеу деп таныған емес. [12, 204-бет]
М. Әуезов көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған тақырыпты, келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді.
... Олар біреудің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінесе алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдалансаа да кең жерде өз еркімен өзгертіп, тыңнан жырлап шығаратын болған. Бұлайша бір тақырыптың әр ақында қайталауы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге назира, назирагөйлік деп атау берген. [13,533-бет]
Назира дәстүрі сан ғасырлар бойы бір сәтке үзілмей, үздіксіз жалғасып жатқан көркемдік салт, әдеби тәсіл деуге болады. Әйтсе де, қазақ әдебиеті тарихынан мықтап орын алған бұл көркемдік дәстүрді қысқа мерзім аясында алып қарастыруға болмайды. Назира дәстүрі сан ғасырлық әдеби құбылыстарды өз ішінде қамытып, көркемдік ізденістері бірінен соң бірі туындап жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс. Бұл сөзімізге бірер дәлел келтіре кетейік. Мәселен, Әзірбайжан халқының ұлы ақыны Ілияс Жүсіпұлы Низами ХІ ғ. өзінің атақты Хосрау мен Шырын поэмасын жазды. Ал араға үш ғасырдан астам уақыт салып барып, Дешті Қыпшақ даласында қыпшақ ақыны Құтбтың (XIV ғ.) Хосрау-Шырын дастаны өмірге келді. Рас, Құтб ақын өз жырын ұлы Низами жазған поэманы бетке ұстай отырып, соның негізінде жазған болатын Алайда Құтбтың қыпшақ тілінде жазған дастаны Низпми поэмасының аудармасы емес, қыпшақ даласының қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді жаңа тарихи жағдайда сөз еткен қолтума, тың туынды еді.
Низами поэмасында байлыққа малынған патша сарайының сән-салтанаты, дүние-жиһаздары, алтын, күміс бұйымдары, көрікті кілемдері, әлем-жәлем киінген бектер, сұлтандар, ханзадалар көбірек көрініс тапқан.
Ал Құтб ақынның дастандарында негізінен көшіп-қонып жүрген малшылар қауымының сан қырлы ғұмыры, көркіне көз тоймайтын көрікті жайлау мен көлдер, малы төлдеп улап-шулап жатқан ауыл бейнесі, той негізіндегі жарыс, жамбы ату т.б. зор шеберлікпен суреттелген.
Бұл екі дастанның көлемі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы үлкен. низами жазған Хосрау мен Шырын поэмасы 7000 бәйіттен тұрса, Құтбтың дастаны небәрі 4740 бәйіт болып келеді.
Сөйтіп Хосрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббатты жырлау арқылы Низами таққа таласып, өзара қырық болып жатқан Иран елінің қоғамдық проблемаларын сөз етсе, Қыпшақ ақыны Құтб осы сюжетті толғау арқылы Алтын Орда мемлекетіндегі келелі мәселелерді ортаға салады.
Қазақ поэзиясындағы назира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері терең танып-білу үшін кезінде Шығыс поэзиясының алыптары көтерген тақырыптар мен идеяларды ғылыми негізде танып алу қажет. Шығыс шайырлары көтерген ең басты идея -- адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал гуманистік әдебиеттің негізгі қаһарманы -- жеке бас бостандығы бар, жан-жақты ерікті, азат адам,ғылымның сан түрлі салаларын игерген ғалым шеберлігімен жұртты сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар -- бүкіл әлем о баста адам үшін жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі адамдар, дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты болуын қамтаммасыз ету жаратылған деген қорытындыға келеді. Шығыстың ұлы гуманист ақындары адамның моральды тұрғыдан таза, кіршіксіз, әдепті, арлы, сыпайы, өнегелі, ұстамды болуын талап етті.
Шығыс классикалық поэзиясының қазақ әдебиетіне жасаған ықпалы мейлінше зор болғанын жоғарыда айттық. Мұның өзі негізінен екі түрлі жолмен іске асты деуге болады.
1. Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты Шығыс шайырларының жырларын, дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта жырлап, тыңнан толғап, назирагөйлік дәстүрмен жаңа шығармалар тудырады. Бұрыннан оқырманға мәлім болған қызықты сюжеттер, тарихи шындықтар бойынша бір ақын жырлаған тақырыпты келесі бір ақынның, қайта жырлап, топ дастандар шығаратын дәстүр болғанын айттық. Бұл дәстүрді Шығыс классикалық поэзия кезінде заңды деп таныған. Оны назира немесе назирагөйлік деп атаған. Сөйтіп Фирдоуси, Низами, Науаи т.б. жырлаған Шахнама, Ләйлі-Мәжнүн, Хосрау-Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ топырағына лайықты етіп қайта жырландады.
2. Қазақ ақындары араб, парсы, үнді т.б. Шығыс халықтарының сан алуан тақырыптарға аңыз-хикаяларының желісін негізге ала отырып, қазақ оқырмандарының ұғымына жақын келетін қисса-дастандар жазды. Бұған Бозжігіт, Сейфілмәлік, Таһир-Зуһра, Иранғайып шаһ Ғаббас, Жүсіп-Зылиқа, Шәкір-Шәкірат, Шияда- Шаһмұрын, Мәлік-Хасан, Мың бір түн сияқты қисса, дастандар дәлел.
Дәл осы арада қисса, хикая, дастан деген ұғым терминдер туралы бірер сөз айта кетейік. бұл ұғым-терминдердің түп-төркіні бір-біріне жақын. бұлар өзара мағыналас, мазмұндас астарлас сөздер.
Қалай дегенде де Қазан ағартушылығының бір қайнар көзі мұсылман ағартушылығы екендігі талас тудырмайды. Нақты тарихи деректерді айтпағанның өзінде, бұл тұжырымның растылығы Шәді Жәңгіұлы, Мақыш Қалтайұлы, Әбубәкір Кердері, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы т.б. шығармашылығы дәлелдейді.
Исламның егізгі канондары мен тұлғаларын (пайғамбар, сахаба т.б.) халық арасында Шығыстық назира тәсілімен және дәстүрлі қисса дастан жанрымен жырлап түсіндірілген.
Дінді-бір адамның, ұлттың, мемлекеттің рухани ұстаны ел есептеп, халықты діни тұрғыда ағарту - басты шарт екеніне көңілі ұйыған мұсылман ағартушылығы және оған үн қосқан қазақ азаматтарының тұжырымын сараптай отырып, мынадай тоқтамға келеміз.
1. Мұсылман ағартушылығы -- шығыстағы негізгі діндердің бірі -- исламның құндылықтарын жаңа дәуірге сәйкес, жүйелі дамытуға бағытталған ағым.
2. Бұл ағымды негіздеген -- Мысыр, Сирия, Үнді зиялылары. Ал оны өрістеуге Ресей мен Еуропаның мұсылман оқығандары да ат салысты.
3. Мұсылман ағартушыларының іздері, еңбегі -- адамзат ақыл-ойның желісі болып табылады.
Назира дәстүрі бір күнде өмірге келмеген, оның сан ғасырлық тарихы бар. Бұл туралы академик Н.И.Конрад әдеби байланыстар -- тарихи деп тегін айтпаса керек.
Назира дәстүрімен жырланған қисса, дастандардың қай тілде болсын ортақ бір жай бар. Ол осы қисса немесе дастанда автордың сюжет, образдардың қай арнадан, кімнен, қай тұстан алатынын көрсете бермейдң.
Қазақ жеріне үнді, парсы, шағатай-түркі елдер мәдениеті және басқа шығыс халықарының эпостары мен аңыздары (Мың бір түн, Тоты) кең тарады. Орта Азия елдері әдебиеті біте қайнасып, аралысып жатты. Шаһнама, Рүстем дастан, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Есендір- нама т.б. шығармаларды қазақ ақындары жырлап келген. Бұл шығармалар қазақ жазба әдебиеті мен халық поэзиясына күшті әсер етті. ХІХ ғасырдың аяқ шенінде қазақ әдебиеті сахнасына Шығыс қиссаларын назира дәстүрімен қазақ тілінде қайта түрлендіріп шығады. Олар: Шәді, Ақылбек Сабалұлы, Мәулекей Жүсіпбек т.б. еді.
Тотынама - шығыс елдеріне кең тараған әйел мекерлігі мен аярлығын әшкерлейтін көркем шығармалар қатарына жатады. Ондағы хикаяттар бір ғана мысал емес, сатира, мысқал, әжуа, терең мағыналы ғибратқа толы. Мұра сонысымен де қымбат, көркем, тартымды. Қазақ бұл шығарманы Тотының тоқсан тарауы деп атайды.
Д.Е.Бертельс оның жалпы саны 85 деп көрсетеді. Оның VII ғасырдағы назираланған бір нұсқасы -- Синдбаднама.
Шығыс әдебиетін және бір жақсы білетін қазақ ақын Әсет Найманбаев (1867-1923). Бұл Абай дәстүрінен тәрбие алған ақын. Айтулы әнші-компазитор болған. Ол шағын аңыз-әдебиеттерін өзінше жыр еткен. Жаңа, қазақ тіліндегі нұсқасын жасаған. Жәмсап, Ағаш ат, Шеризат, Мәлімдарай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz