Банктік қызметтегі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...6
1.1 Несиенің мәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылығының қамсыздандырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНДГІ НЕСИЕЛЕРДІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау . коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі формасы ретіндегі кепіл түсінігі, түрлері және кепілзат механизмі ... ... ... ... ..38
2.3 Банктік кепілдік түсінігі, кепілдік түрлері және олардың берілу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ФОРМАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ60
3.1 Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін, тиімділігін көтеру жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМША А . Кепілдіктер мен кепілдемелер мөлшерлемелері ... .81
ҚОСЫМША Б . Несиелік тәуекелді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...6
1.1 Несиенің мәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылығының қамсыздандырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 БАНК ҚЫЗМЕТІНДГІ НЕСИЕЛЕРДІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау . коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі формасы ретіндегі кепіл түсінігі, түрлері және кепілзат механизмі ... ... ... ... ..38
2.3 Банктік кепілдік түсінігі, кепілдік түрлері және олардың берілу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛІН ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ФОРМАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ60
3.1 Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін, тиімділігін көтеру жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМША А . Кепілдіктер мен кепілдемелер мөлшерлемелері ... .81
ҚОСЫМША Б . Несиелік тәуекелді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі.Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып келеді. Ұлттық табыс пен қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік қатынастардың «дағдарыс» себептеріне несиелендіру тәртібінің жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған, банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады. Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі.Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып келеді. Ұлттық табыс пен қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік қатынастардың «дағдарыс» себептеріне несиелендіру тәртібінің жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған, банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады. Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. ҚР Президентінің 2007 жылғы Қазақстан халқына арнаған «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН»атты Жолдауы.
2. Банк қызметі туралы: ҚР құқықтық актілер жиынтығы.- Алматы: Юрист, 2005.- 177 б.
3. Диана МакНотон. Банки на развивающихся рынках. М:1994.-Т.1,2.
4. Жалпы экономикалық теория: оқулық / Ө. Қ. Шеденов; т.б. Ақтөбе. 2004.- 455 б.
5. Б. Зиябеков Банк-экономиканың өзегі ғана емес, мемлекеттің діңгегі болуы керек, Жаңа ғасыр.- 2006.- №2.- 36-38 б.
6. Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі 1997-2006: статистикалық жинақ, ред. басқ.: Қ. Әбдиев; Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.- Алматы: Қазстатақпарат, 2005.- 100 б.
7. Қазақстан экономикасының нақты секторындағы баға : Статистикалық анықтамалық / жауапты ред.: Н. Кривко, Л. Горовых ; ауд. К. Н. Омарбекова;ред. Қ. Әбдиев.- Алматы, 2003.- 218 б.
8. А. ЛащевМакроэкономика СПб. [и др.]: Нева : ОЛМА Медиагрупп, 2006.- 256 с
9. Н. Мамыров Макроэкономика: Оқулық Алматы: Экономика, 2003.- 432 б.
10. Н. Мамыров Ұлттық экономика: даму және кадр сапасы: [Көкейкесті]// Егемен Қазақстан.- 2005.- 22 маусым.- 3 б.
11. Б. Мананов Халықаралық экономикалық статистика [Мәтін]: оқу құралы Алматы: Экономика, 2004.- 184 б.
12. С. Мақыш Коммерциялық банктер операциялары: оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 229 б.
13. О. Сәбден ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз Алматы: Қазақстан, 1997 ж.- 192 б.
14. Г. Сейткасымов Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Алматы, Қаржы-Қаражат,2000
15. К. Шаяхметова Банктік тәуекелдер: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004 – 78бет.
16. Ә. Шелекбай Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент, оқу құралы Алматы Экономика – 2007, 18-39 беттер.
17. Қаржылық менеджмент, Алматы 2007, 26 б.
18. Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2006. – 132-140 бб., 0,65 б.т.
19. Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 245-248 бб., 0,5 б.т.
20. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 248-253 бб., 0,62 б.т.
21. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. - №2 (62). -238-242 бб., 0,6 б.т.
22. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2008. . -№1. -40-44 бб., 0,6 б.т.
23. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2. - 101-104 бб., 0,5 б.т.
1. ҚР Президентінің 2007 жылғы Қазақстан халқына арнаған «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН»атты Жолдауы.
2. Банк қызметі туралы: ҚР құқықтық актілер жиынтығы.- Алматы: Юрист, 2005.- 177 б.
3. Диана МакНотон. Банки на развивающихся рынках. М:1994.-Т.1,2.
4. Жалпы экономикалық теория: оқулық / Ө. Қ. Шеденов; т.б. Ақтөбе. 2004.- 455 б.
5. Б. Зиябеков Банк-экономиканың өзегі ғана емес, мемлекеттің діңгегі болуы керек, Жаңа ғасыр.- 2006.- №2.- 36-38 б.
6. Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі 1997-2006: статистикалық жинақ, ред. басқ.: Қ. Әбдиев; Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.- Алматы: Қазстатақпарат, 2005.- 100 б.
7. Қазақстан экономикасының нақты секторындағы баға : Статистикалық анықтамалық / жауапты ред.: Н. Кривко, Л. Горовых ; ауд. К. Н. Омарбекова;ред. Қ. Әбдиев.- Алматы, 2003.- 218 б.
8. А. ЛащевМакроэкономика СПб. [и др.]: Нева : ОЛМА Медиагрупп, 2006.- 256 с
9. Н. Мамыров Макроэкономика: Оқулық Алматы: Экономика, 2003.- 432 б.
10. Н. Мамыров Ұлттық экономика: даму және кадр сапасы: [Көкейкесті]// Егемен Қазақстан.- 2005.- 22 маусым.- 3 б.
11. Б. Мананов Халықаралық экономикалық статистика [Мәтін]: оқу құралы Алматы: Экономика, 2004.- 184 б.
12. С. Мақыш Коммерциялық банктер операциялары: оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 229 б.
13. О. Сәбден ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз Алматы: Қазақстан, 1997 ж.- 192 б.
14. Г. Сейткасымов Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Алматы, Қаржы-Қаражат,2000
15. К. Шаяхметова Банктік тәуекелдер: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004 – 78бет.
16. Ә. Шелекбай Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент, оқу құралы Алматы Экономика – 2007, 18-39 беттер.
17. Қаржылық менеджмент, Алматы 2007, 26 б.
18. Несиелік тәуекел менеджментінің мазмұны мен құрылымы // Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Экономика, 2006. – 132-140 бб., 0,65 б.т.
19. Банктердің несиелік тәуекелді басқарудағы рөлі мен қызметі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 245-248 бб., 0,5 б.т.
20. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007.- 1 бөлім. – 248-253 бб., 0,62 б.т.
21. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. - №2 (62). -238-242 бб., 0,6 б.т.
22. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеуі // Аграрлық нарық проблемалары. – 2008. . -№1. -40-44 бб., 0,6 б.т.
23. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2009. - №2. - 101-104 бб., 0,5 б.т.
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Банктік қызметтегі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
5В050900 - Қаржы мамандығы бойынша
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Банктік несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... .
1.1 Несиенің мәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылығының қамсыздандырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
6
13
24
2 Банк қызметіндгі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі формасы ретіндегі кепіл түсінігі, түрлері және кепілзат механизмі ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктік кепілдік түсінігі, кепілдік түрлері және олардың берілу механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
31
38
49
3 Несие тәуекелін және Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формаларын жетілдіру жолдары ... ..
3.1 Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін, тиімділігін көтеру жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
60
71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... .
79
Қосымша А - Кепілдіктер мен кепілдемелер мөлшерлемелері ... ... .
Қосымша Б - Несиелік тәуекелді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
83
Кіріспе
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі.Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып келеді. Ұлттық табыс пен қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған, банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады. Несиелендіру - бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады. Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде диссертациялық зерттеу жұмыстың мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты - банктік қызметтегі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарымен және әдістермеін танысу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo несиенің экономикалық мазмұнын ашу, несие формаларына тоқталу;
oo несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін білу;
oo отандық банктердің несиелерді қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
oo несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және даму перспективаларымен танысу;
oo Қазақстандағы ЕДБ-дің несиелік қоржынының сапасын басқару ықпалына баға беру;
oo проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына баға беру;
oo екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау әдістерін ұсыну.
Зерттеу пәніне: Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісіне:Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесі жатады
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесінде орын алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесі жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады
1 Банктік несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздері
1.1 Несиеніңмәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері
Несие - нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шарушылық субъектiлерiмен қатар, мемлекет те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенiң пайда болуын өнiмдердi өндiру сферасынан емес олардың айырбас сферасынан iздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бiр қолдан екiншi қолға ітуiн бiлдiредi десе, шынымен де, осындай айырбас кезiнде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипаттайды. Несиелiк қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұған деген негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз кібiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ, бұл жерде ақша мен несиенiң әртүрлi ұғымды бiлдiрiп, әртүрлi қатынастарды түсiндiретiнiн естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие - бұл ақшалай қажаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт іткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бiр жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе олар қайтарымысыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз тілеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетiн ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға ітуiн қамтамасыз ете отырып, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы несиелiк қатынасты бейнелейдi. Несиенiң көмегiмен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе тіңiрегiнде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негiзде пайдалануға берiлетiн ссудалық капиталға айналады.
Несие мен ссуданың арасында да ізара айырмашылық бар. Несие - бұл банктiң қаражатын құрайтын кізi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бiр формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипатайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Экономикалық категория ретiнде, несие - кәсiпорындар, ұйымдар және бiрлестiктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз тілеу шартында белгiлi бiр мерзiмге уақытша пайдалануға беру негiзiнде қалыптасатын індiрiстiк қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бiр бiрiмен ізара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелiк қатынастар субъектiлерi жатады. Несиелiк мәмiле бойынша несиелiк қатынастар субъектiсiне қарыз берушi және қарыз алушы жатады.
Қарыз берушi - қарызды беретiн несиелiк қатынастың бiр жағы. Қарыз берушi - бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шарушылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиенi алушы және оны қайтаруға мiндеттi, несиелiк қатынастың екiншi жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр бiрiмен жақын сіздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әртүрлi. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешiгуi мүмкiн, бiрақ, бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объектi де жатады. Беру объектiсi - бұл құнның ерекше білiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiредi.
Несиенiң экономикадағы орыны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде тімендегiдей қызметтердi атқарады:
* қайта бөлу;
* айналыс шығындарын үнемдеу;
* айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
* капиталдың шоғырлануын жеделдету
* ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi, кез келген елдiң ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына із үлесiн қосады. Несиенiң бұл қызметiнiң кімегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы болады. Несиенiң бұл қызметiнiң, қаржының қайта білу қызметiнен айырмашылығы қаржының бөлiнуi әкiмшiлiк негiзде жүргiзiлсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негiзiнде жүзеге асырылады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнiң iс жүзiне асуы несиенiң экономикалық мәнiнен туындайды. Шаруашылық субъектiлерiндегi ақшалай қаражаттардың түсуi мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттiлiктi туындатады. Мiне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары іздерiнiң меншiктi қаражатқа деген жетiспеушiлiктiң орнын толтыру үшiн несиенi пайдаланады. Бұл дегенiмiз капитал айналымын қамтамасыз етiп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкiндiк жасайды.
Ал, келесi қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелiк шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға толық мүмкiндiк бар. Бұл қызметi iске асу процесiнде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенiң бұл қызметi несиелiк ақшалар: чектер, вексельдер, несиелiк карточкалар кімегiмен жүзеге асырылады. Несиенiң бұл қызметi арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына және тілем айналымына да ықпал етедi.
Капиталдың шоғырлану процесi қызметi экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде несиенiң бұл қызметi індiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету қызметi ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметiн қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенiң кімегiнсiз кіптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттiк қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседi. Сондай-ақ несие індiрiске ғылыми технологияларды жаңалық ретiнде енгiзу үшiн де аса қажет болып табылады. Себебi, ондай шығындар бастапқыда кәсiпорынның қаражатымен, оның iшiнде орта және ұзақ мерзiмдi банктiң несиелерi есебiнен қаржыландырылады.
Несиенiң формалары, оның құрылымымен және белгiлi бiр дәрежеде несиелiк қатынастардың мәнiмен тығыз байланысты келедi.
Несиенiң формасы - бұл несиелiк қатынастар құрылымының, олардың негiзгi қызметтерiнiң яғни, әр алуан сыртқы және iшкi ізгерiстер барысында толық сақталатын кірiнiсiн бiлдiредi.
Несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай ізгергенiмен де, несиенiң формасы сол күйiнде сақталады.
Несиенiң екi формасы бар: тауарлы жәнеақшалай. Мұндағы тауар түрiнде берiлетiн несиенi - коммерциялық, ал ақша түрiндегi несиенi - банктiкдеп атайды.
Қалған несиенiң түрлерi осы екi формасыың тәжiрибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға қарызға берген тауарын бiлдiредi.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелiк қатынастардың алғашқы формасы. Несиенiң бұл формасының басты мақсаты - тауарлардың іту процесiн жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушiлер ретiнде кәсiпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие кібiне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретiнде, қарыз алушының кірсетiлген соманы уақытында тілейтiндiгiн куәландыратын арнайы қарыздық мiндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенiң банктiк несиеден айырмашылғы төмендегiдей:
* қарыз берушi рілiнде банктiк мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметтi сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
* коммерциялық несие тек қана тауар формасында берiледi;
* қарыз капиталы інеркәсiптiк немесе сауда капиталымен байланысты;
* коммерциялық несиенiң орташа құны сол кезеңдегi банктiк пайыз мілшерiмен салыстырғанда тімен болады;
* қарыз берушi мен қарыз алушы арасындағы несиелiк мәмiленiң заңи түрде рәсiмделуi барысында, бұл несие үшiн тіленетiн ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Қазақстанда тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған несиеге жатады. Екiншi деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң мынадай түрлерi қолданылуда:
автомобилдiк несие;
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берiлетiн несие;
тұрғын үйдi жіндеу жұмыстарына берiлетiн несие;
кейiнге қалдымайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берiлетiн несие
Мұнда автомобильдiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автомобильдердi банк несиесi кімегiмен алуға болады.
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
* жиһаз;
* сантехника;
* аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
* компьютер және оргтехника;
* басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс және басқа да жіндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Банктiк несие - бұл банктiк мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берiлетiн несиенi бiлдiредi.
Банктiк несие - бұл экономикадағы кеңiнен тараған несиелiк қатынастардың формасы болып табылады. Банктiк несие бойынша несиелiк қатынастың құралына несиелiк шарт немесе несиелiк келiсiм жатады. Банктiк несиеде несие берушi: банк және арнайы қаржы мекемелерi болса, ал қарыз алушылар ретiнде: кәсiпкерлiкпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушiнiң басты мақсаты - бұл пайыз түрiнде табыс алу.
Несиенiң түрлерi коммерциялық және банктiк несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерiнiң клиенттерiне әр түрлi несиелер бередi. Олар мынадай белгiлерiне байланысты жiктеледi:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берiлетiн несиелер:
* мақсатты қорларға;
* банктерге;
* қаржы-несиелiк мекемелерiне.
2. Қаржылық емес агенттерге берiлетiн несиелер:
* інеркәсiп салаларына;
* ауыл шаруашылығына;
* саудаға;
* дайындау ұйымдарына;
* жабдықтау-сату ұйымдарына;
* кооперативтерге;
* жеке кәсiпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берiлетiн несиелер.
I. Мерзiмiне қарай:
* қысқа мерзiмдi (1 жылға дейiн);
* орта мерзiмдi (1 жылдан 3 - 5 жылға дейiн);
* ұзақ мерзiмдi (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
* негiзгi қорларға жұмсалатын;
* айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесiне қарай:
Қамтамасыз етiлген:
* кепiл-хатпен,
* кепiлдемемен;
* кепiлдiкпен
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етiлмеген:
* сенiм (бланктiк)несиесi.
IV. Қайтарылу дәрежесiне қарай:
1)Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бiрақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәндi несиелер - қайтарылу уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi ұзартылған және банк үшiн тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердiң жiктеу ережесiне сәйкес, күмәндi несиелер iшiнара білiнедi: 1-санатты күмәндi, 2-санатты күмәндi, 3-санатты күмәндi, 4-санатты күмәндi, 5-санатты күмәндi.
3) Үмiтсiз несиелер - қайтару уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi іткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
I. Валютамен берiлуiне қарай:
* ұлттық валютамен;
* шетел валютасында.
II. Берiлу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесi - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшiн және тұрмыстық қызметтердi ітеуге берiлетiн несие.
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүлiктердi (тұрғын үйдi, індiрiс ғимараттарын, жердi және т.с.с.) кепiлге ала отырып, ұзақ мерзiмге берiлетiн несие.
3. Овердравт несиесi - клиенттiң шотынан қаражатты шегеру, дебеттiк қалды бойынша берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң формасы.
4. Овернайт несиесi - ітiмдiлiктi қолдау мақсатында бiр түнге берiлетiн банкаралық несиенiң түрi.
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы бойынша ітелетiн қысқа мерзiмдi несие.
6. Банкаралық несие - банктердiң бiр-бiрiне беретiн несиесi.
7. Ломбардтық несие - тез iске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепiлге алып, берiлетiн несие.
8. Лизингтiк несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берiлетiн несие.
9. Рамбурстық несие - шикiзаттарды iшке алып кiру және жартылай фабрикат және дайын інiмдердi сыртқа шығару тәжiрибесiнде пайдаланылатын несие.
10. Сенiм несиесi - банктiң сенiмiне кiрген, тілем қабiлетi жоғары клиенттерге берiлетiн несие.
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсiмдi алу мерзiмi арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
IХ. Несиелеу объектiсiне қарай:
* меншiктi айналым қаражаттарын толықтыруға;
* материалдық запастар жиынтығы мен індiрiс шығындарына:
* сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
* азаматтардың жеке қызметтерi үшiн шикiзаттар, материалдар, құралдар және басқа да мүлiктер алуына;
* ломбардтық, кепiлдiк және ссудалық операцияларға;
* театрлар және демалыс үйлерiнiң кiрiстерi мен шығыстары арасындағы маусымдық үзiлiстерге;
* күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
* тез ітелетiн тиiмдiлiгi жоғары шараларға.
Несие жүйесi - жалпы банктердiң (ұлттық және коммерциялық) және банктiк операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктiк емес мекемелердiң жиынтығы.
Несие жүйесi ұғымы банк жүйесiне қарағанда кеңiрек, яғни мұнда ізге де несиелiк мекемелер қамтылады. Әр елдiң ізiндiк ерекшелiгене қарай несие немесе банк жүйесiнiң құрылымы қалыптасады. ҚР-ғы несиелiк жүйе екi буыннан тұрады: бiрiншiсi - банктiк жүйе, ал екiншiсi - парабанктiк жүйе(банктiк емес мекемелер). Қазақстан Республикасының несиелiк жүйесiнiң құрылымы тімендегiдей сызбамен берiлген.
Несие жүйесiнiң құрылымдық элементтерiнiң мазмұынын сипаттамайтын, оның иерархиялық құрылымы 1-кестеде берiлген.
Кесте 1
Қазақстандағы несие жүйесiнiң иерархиялық құрылымы
Иерар-хия деңгейi
Мекеме аты
Бөлiмшелер аттары
Мекеменiң қызметi
Несие жүйесi
Банк жүйесi
I.
Ұлттық банк
Орталық аппарат
ұлттық банктiң облыстық басқармалары
1. Ақша айналысын және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру.
2. Үкiметке несие-есеп айырысу қызметiн кірсету.
3. Алтын-валюта резервiн басқару.
4. Ақша-несиелiк реттеу
II.
1. Екiншi
деңгейдегi банктер
2. Маман-
данған банктер
Орталық аппарат.
Филиалдары.
Өкiлдiк.
Еншiлес банкi.
Білiмшелерi.
Клиенттерге несие-есеп айрысу қызметiн кешендi түрде кірсету
Банк көрсететiн қызметiнiң жекелеген түрiне ғана маманданған
Пара- банк жүйесi
III.
Банктiк емес мекемелер
Орталық аппараты.
Филиалдары.
Өкiлдiк.
Маманданған
несие-есеп айырысу және қаржылық қызмет кірсету.
IV.
Пошта-жинақ мекемелерi
Орталық аппарат (АҚ Қазпошта).
Бөлiмшелерi
Халыққа несие-есеп айырысу қызметiн кірсету, ұсақ салымдарды тарту
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған "ҚазКРО-ғы банктер және банктiк қызмет туралы" алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Бұл банктiк реформа uлттық банктiң 1995 жылға арналған "Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалау" бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары
Банктік несиелендіру несиелік процесті ұйымдастыруға қойылатын талаптарды қағидаларды қатаң қолданумен жүзеге асырылады. Нақты несиелендіру процесінің даму кезеңдеріне байланысты әрбір кезеңнің өзіндік ережелерін байланыстуру керек. Мысалы, бағдарламалау кезеңінде ең соңғысы кәсіпорынның бизнес жоспарымен; ұсыну кезеңінде- ссуданың мақсатты сипаттамасымен; пайдалануға бақылау кезеңінде - қарыз алушымен тиімді жұмыс жүргізілуін; қайтару кезеңінде- түсімнің түсуімен, қарызды өтеумен және пайыздық ақшаларды төлеумен байланыстыру керек.
Несиелендірудің қағидалары келесілер:
а) несиелендірудің қайтарымдылығы мен мерзімділігі;
б) несиелендірудің дифференцирленгендігі;
в) несиенің қамтамасыз етілуі;
г) банктік ссудалардың ақылылығы.
Әрбір қағидаларды толықтай қарастырып кетейік:
1. Қайтарымдылық қағидасы, несиені басқа тауар-ақша қатынастарының экономикалық категорияларынан ерекшелейді. Қайтарымдылықсыз несие қызмет жасауы мүмкін емес, сондықтан да қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі, оның атрибуты болып саналады.
Несиенің қайтарымдылығы мен мерзімділігі банктер кәсіпорындардың ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырырумен шартталған. Бұл қаражаттар банкке тиісті емес, және соңғы нәтижесінде олар банкке нарықтың түрлі сигменттерінен келе отырып, қайтіп сонда (тұтыну, коммерциялық несиелендіру және т.б.) оралады. Осындай қаражаттардың басты ерекшелігі болып, олардың банкке мерзімді депозиттерге ақша қаражттарын салған иелеріне қайтарылатындығында (қайтарылуға дайын болу керек) қаражатар. Сондықтан да банктің алтын ережесі, банктің көлемі мен мерзімі бойынша қаржылық талапбы оның міндеттері бойынша мерзімі мен көлеміне сәйкес келу керек. Бұл басты негізгі қағиданың бұзылуы банкті банкторттыққа әкеледі.
Мерзімділік қағидасы несиенің қайтарылуына қол жектізуге қажетті формасы болып табылады. Мерзімділік қағидаты алынған несие тек қайтарылып ғана қоймай, ол қатаң анықталған мерзімде, яғни нақты бір мерзімде қайтарылуы керек. Және де сол мерзімділік несиенің қайтарымдылығының уақыттық анықталғандығы. Несиелендірудің мерзімі қарызға берілген қаражаттың қарыз алушының иелігінде белгілі бер мерзім ішінде болатындығын білдіреді. Егер ссуданы пайдалану мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің мәні де бұзылады ол өзінің тағайындалуын жоғалтады.
2. Несиелендірудің дифференцирленгені, коммерциялық банктердің несиені алу сұрақтары бойынша келген клиенттерге бірдей қарамау керек. Ссуда тек мерзімінде қайтаруға дайын шаруашылық органдарына берілуі керек. Сондықтан да несиелендірудің дифференциалданғаны несиелендіру көрсеткіштерінің, яғни келісім шартпен шартталған мерзімде қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығы, мүмкіншілігі және сенімділігін бертін кәсіпорынның қаржылық жағдайы негізінде жүргізілуі керек.
Клиенттің несиеқабілеттілік дәрежесі банк үшін жеке немесе дара несиелік тәуекелдің көрсеткіші болып табылады.
3. Несиенің қамтамасыз етілуі несиелендірудің негізігі тәуекелінің бірін ссуданы өтемеу тәуекелін жабады.
Несиенің қамтамасыз етілуінің мәселесі шешу, ссудалық субъектіге және несиенің типі байланысты болады. Егер ондаған жылдар бойы қызмет ететін, ұзақ және оңтайлы несиелік тарихы бар, нарықта көшбасшы болып табылатын,танымал кәсіби басшылармен басқарылатын ірі компания жайында айтылса, онда сұрақтың шешімі бір ғана жолмен шешілуін талап етеді.
Егер жаңадан тіркелген өз ісін жаңадан бастаған, шағын кәіпкерікті ссудалау мәселесін қарастырсақ, несиені қамтамасыз етілімсіз ұсынуға болмайды.
Тұтыну несиесін қамтамасыз ету кезіндегі бағыт қызықты, онда несиелік тәуекелді бағалаудың статистикалық әдісі қолданылады (мысалға, өарыз алушыларды іріктеу үшін несиелендірудің скоринг әдісі), және қамтамасыз етілу ссуда алушылылардың белгіленген санаттарын ірікеу болып табылады.
Несиелік скорингтік техникасы тұтыну несиесі бойынша ұарыз алушыларды іріктеу үшін, алғаш рет 40-шы жылдардың басында американдық экономист Д. Дюран ұсынған.
Дюран ұсынған формуласы бойынша, несиелік қызметкерге ссудаға қарапайым талапкердің сапасын жылдам әрі оңай бағалауға мүмкіндік береді, бірақ ерекшеленген жағдайда оның болжамының сапасы әлсірейді
4. Банктік ссудалардың ақылылығы дегеніміз несие алушылардың ақша қаражаттарын өз қажеттіліктеріне уақытша пайдаланғаны үшін төленетін ақысы. Тәжірибеде бұл қағида банктік пайыз механизмі арқылы жүзеге асырылады. Банктік пайыз мөлшерлемесі- бұл өз кезегінде несиенің бағасы.
Несиені қайтаруды кепілдендіру жүйесінің толыққанды қызметі үшін кепілді операцияларды жүргізуге жауапкершілік, қызметті ұйымдастыру, рөлін, орнын, статусын айқындайтын нормативтік-құқықтық базасын құру қажет. Мұнымен қоса, кепілді қорды құру үлкен шығындарды қажет етпейді. Батыс елдеріндегі кепілді қорды функциялау тәжірибесі салымдардың бастапқы сипаттамасын көрсетеді, және ол құрал-жабдықтарды сатып алу мен бекітуге, бөлмені жалдауға және тағы басқалары біріктіріледі. Содан соң, қорлар өздерінің қызметінің дамуына байланысты берілген кепілдер бойынша комиссиялық салымдар есебінен толтырылады.
Потенциалды несие алушының қаржылық жағдайын таладудың әдістемесі мақсатты түрде және инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға банк қатысқан жағдайында толық қолданыла алмайды.
Банкпен қолданылатын несиеқабілеттілікті бағалаудағы берілген әдістеменің негізгі жетіспеушілігі болып әрбір фактордың сандық өлшем бірлігінің және оның көрсеткіштер жүйесіндегі рөлінің жоқтығы табылады. Әрбір фактордың маңыздылығы көзбен бағаланады, ал бұл клиенттің несиеқабілеттілігін талдауына барлық бөлімдер үшін бір тәсілді қолдануға мүмкіндік бермейді. Бұл көрсеткіштердің салыстырмалы мәнін дұрыс бағаламаудың тәуекеліне және несиелеу мүмкіндігі туралы қорытындыны бағалау тәуекеліне әкеледі. Сондықтан несие алушының несиеқабілеттілігінің рейтингтік бағалауын қолданған жөн, ол берілген коммерциялық банктің саясатына, клиенттің ерекшелігіне, оның балансының өтімділігіне ссудалық нарықтағы жағдайына байланысты әрбір жеке несие алушы көрсеткіштің мәнін анықтауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, несие алушының тиесілі кешендік айналым қаражаттарының құрылымын, дебиторлық және кредиторлық қарызының жағдайын ескерген жөн.
Несиені қамтамасыз ету несиелеу жүйесінің бөлінбес элементі болып табылады. Несиені қамтамасыз етудің және тәуелсіз жағдайды қалыптастырудың ең кең тараған түрі болып кепіл табылады. Кепіл ретінде банкпен кез келген мүлік алынады. Бірақ, өкінішке орай, банктің меншігінде кепіл құралдары көп емес, ал қолда барларының көбі төмен өтімділікті болып табылады немесе олардың мемлекеттік тіркелуі болмайды.
Өтімділіктің
қамтамасыз етілуі
Сақтандырудың қамтамасыз етілуі
Жеткіліктіліктің қамтамасыз етілуі
Сақтандыру шартының қамтамасыз етілуі
Өткізудіңқамтамасыз етілуі
Несиенің қамтамасыз етілуі
Сурет 1. Несиенің қамтамасыз етілуі
Өтімділіктің
қамтамасыз етілуі
Сақтандырудың қамтамасыз етілуі
Жеткіліктіліктің қамтамасыз етілуі
Сақтандыру шартының қамтамасыз етілуі
Өткізудіңқамтамасыз етілуі
Несиенің қамтамасыз етілуі
Несиені қамтамасыз ету мәселесі - банктер үшін ғана емес, сонымен қатар өндірістік кәсіпорын клиенттері үшін де маңызды болып табылады. Осылайша, талдау жүргізушілермен несиені алу бойынша сұрау жүргізілді, оған 20 шағын және орта бизнестің жетекшілері мен 10 ірі кәсіпорынның басшылары қатысты. Сұраудың нәтижесі несиені қамтамасыз етудің, бизнес-жоспарды құрудың және жоғары деңгейлі пайыздық ставканың мәселелігін дәлелдеді. Сұрау әрекет етуші ірі кәсіпорындардың шығындарға қарағанда несиені алу мүмкіндігі жоғары екендігін көрсетті. Ал қалқып жүрген немес банкротқа ұшырауға таяп қалған ірі кәсіпорындарға тек сырттан қандай да бір көмек келеді деген өмітте болуы керек.
Экономиканың нақты секторын несиелей отырып, банктер жеткіліксіз кепіл мен жоғары пайыздық ставка кезінде несиені қайтармау мүмкіндігінен шығынға ұшырауы мүмкін, ал нақты сектор болса, қаражатсыз қалады. Яғни, банктердің несиені бере алу жағдайы экономиканың нақты секторы үшін тиімсіз.
Несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен, кепiлдiкпен, кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа әдiстермен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi болған жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру туралы шешiм қабылдауға құқылы.
Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған заем қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк кредитiн беруге немесе қамтамасыз етiлмеген шартты мiндеттеменi қабылдауға құқылы емес. Заемшының активтерінің орташа жылдық құны есепті жылдың басынан осы кредитті алған күнге дейінгі кезеңге есептеледі.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Қазіргі кезде банктер несиелендіру процесінде ссудаларды ұсыну мен қайтарудың бірнеше ұйымдастырушылық-экономикалық тәсілдерін қолданады. Несиелік процесті ұйымдастырудағы жекелеген іс - әрекеттер, олардың несиелік қағидаларға сәйкес реттелуі, осы тәсілдердің жиынтығы несиелендірудің механизімі деп аталады.
Несиелендіру механизмінің құраушы элементтері ретінде өзіне келесілерді қосады:
1. Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау.
2. Ссудаларды беру және өтеудің ұйымдастырушылық-экономикалық тәсілдері (несиелендіру элементтері).
3. Несиелендіру әдістері.
4. Несиелік шартты дайындау және шартқа отыру.
5. Несиелік шарттың орындалуына банктік бақылауды жүргізу (несиелік мониторинг).
Несиелендіру механизмінің әр қайсысын қарастырайық:
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау кезінде несиелендіру операциясында қарыз алушынның меншік қаражаттарының қатысу дәрежесіне көңіл бөлген жөн, кәсіпорынның шаруашалық айналымындағы меншік қаражаттарының шамасы, ұсынылатын несиенің шамасына тікелей әсер етеді, яғни клиенттер класының несиеқабілеттілігінің кешенді көрсеткіштері арқылы.
Клиенттің несиеқабілеттілігі - бұл қарыз алушының өзінің өарыздық міндеттемелері бойынша негізгі өарыз бен пайыздық төлемдерді қоса алғанда толығымен жіне мерзімінде қайтару.
Несиеқабілеттілігін талдаудың мақсаттары мен міндеттері анықтау мен болжауға байланысты:
- қарыз алушының өзінің қарыздық міндеттемелерімен тез арада есептесу мүмкіндегі;
-банк өз мойнына жүктей алатын тәуекел дәрежесі;
- бұл жағдайда берілетін несие мөлшері;
- ссуданы ұсыну шарттары.
Мағынасы жақын болып келетін термин клиенттердің төлемқабілеттілігі. Ол белгіленген күнде өтеуі немесе өтемеуі, сондықтан да клиенттің несиеқабілеттілігін сипаттайтын фактордың бірі төлемқабілеттелік, несиеқабілеттілікке қарағанда тар мағынада қарастырылған.
Несиеқабілеттілік деңгейін (несиеқабілеттілік дәрежесін) анықтау банктер үшін дара немесе жеке несие тәуекелін анықтау процесі, яғни нақты клиентпен немесе клиентке берілетін ссуда тәуекелімен байланысты болып табылады.
Несиелік реформаға дейін (1930ж.) несиеқабілеттілік критерилер жүйесі кеңінен пайдаланылған, оған банкирлер несиеқабілеттілікті, несиелік тәуекелді бағалау кезінде жүгінген:
1) клиенттің сипаты;
2) қаражаттарды қарызға алу тәсілі;
3) өндірістік қызмет кезінде қаражаттарға ие болу мүмкіндігі,
4) клиенттің капиталы;
5) ссуданың қамтамасыз етілуі;
6) несиелік операцияларды жүзеге асыру шарттары;
7) несиелік операцияның жүзеге асыру қадамдарына бақылау жүргізу мүмкіндігі.
Американдық банктер тәжірибесінде осыған ұқсас жүйе қолданылады, атауы бес си ережесі, онда клиенттерді іріктеу "си" әріпінен басталады.
Егер отандық банктер тәжірибесінің критерилерін толығырақ қарастырсақ:
1) клиенттің сипаты - бұл клиенттің заңды тұлға ретінде сол бизнес саласында қызмет ету ұзақтығы, оның экономикалық көрсеткіштерінің орта салалықтан ауытқуы ("бэтта"коэффициенті), оның несиелік тарихы; іскерлік әлемінде әріптестерінің атағы, жүргізуші менеджерлерінің басшы ретінде кәсіби қызметінің ұзақтығы, олырдың бұл процесті қалыптастыру кезіндегі бағалануы.
Клиент қарызды қайтармаған кездегі жауапкершілік дәрежесін ұғынуы қажет. Банк клиенттің сипаты банктің несиелік саясатына сәйкестігіне көңіл бөлуі қажет, яғни нарықтың банктік сигменттері клиенттің нарықтық сигменттеріне сәкес келуі қажет.
2) қаражаттарды қарызға алу тәсілі -бұл клиенттің несиеге өтініш беру құқығы клиенттердің келіссөздер жүргізу, несиелік құжаттарға қол қою құқығы. Егер клиент жеке тұлға балса, несиелік қызметкерлер оның әрекетті екендігіне көз жеткізуі қажет (жас шектеулері, сотталмауы, әлеуметтік жағдайы және т.б.).
3) клиенттің ағымдағы өндірістік қызметі кезінде қаражаттарды таба алу мүмкіндігі.
4) клиенттің капиталын бағалау кезінде екі негізгі жағдайға көңіл аудару қажат:
- қаржылық ревераж коэффициент негізінде бағаланатын капитал жеткіліктілігі;
- несиелендіру операциясына клиенттің капитал салымының дәрежесі.
5) ссуданың қамтамасыз етілуі дегеніміз қарыз алушының активтерінің құны түсіндереледі және қарызды қайтару көздерінің нақты шамасы (кепіл банктік кепілдеме үшінші тұлғалардың кепілдігі, пайыздарды және несиені қайтармау тәуекелін сақтандыру).
6) несиелік операцияларды жүргізу шарттарын қарастырған кезде келесілерге көңіл бөлу қажет:
- несиелік операция саласындағы қарыз алушының қызметі аясындағы, елдегі экономикалық жағдайға болжам;
- саяси факторда ескеру.
Осының барлығы несиелендірілетін операцияның сыртқы тәуекелін анықтау кезінде несиелік жұмыс стратегиясын таңдауға негіз болады.
Сыртқы тәуекелдер критерилерінің өзгерісін ескеру қажет: сыртқы жағдай әлсіреген кезде банк критерилерін күшейту қажет.
7) бақылауды жүзеге асыру.
Бақылау деп клиенттің несиелік шараларды жүзеге асыру үшін заңнамалық негіздері түсіндіріледі.
Осы критерилерді жүзеге асыру арқылы несиеқабілеттілікті анықтау тәсілдері көрінеді.
Егер несиеқабілеттілікке баға беру кезінде жұмыстардың кезектілігін қарастырсақ, келесідей талдау жасау тәртібін ұсынуға болады:
1)несиелендірілетін шараның іскерлік тәуекелін бағалау;
2) ссуда алушы менеджментін бағалау;
3) клиенттің қаржылық тұрақтылығын бағалау;
4) қарыз алушының ақша ағымын талдау;
5) клиент туралы ақпарат жинау;
6) кәсіпорынға шығу арқылы клиент қызметі туралы қорытынды жасау.
Ірі клиенттер штартарында жоғары кәсіби деңгейдегі қаржылық қызметкерлердің болуымен ерекшеленеді, олар аудиторлық фирмамен ресімделген құжаттамаларды ұсынады, ол арқылы қаржы-математикалық есептер тәсілдерін қолдануға болады:
А) несие тәуекелін статистикалық бағалау әдістері ("Зета",Альтман теңдеуі, Чессер, Д.Дюранның несиелік скоринг техникасы және т.б. моделдер).
б) қаржылық коэффициенттер жүйесі (әлемдік Банк өңдеген) барлық әлемде қолданылады. Бұл жүйені толық қарастыру арқылы 5 негізгі қаржылық коэффициенттерді бөліп көрсетуге болады:
1) Өтімділік коэффициенті. Мұнда ағымдық өтімділік коэффициенттері есепке алынады.
Жалпы формула:
Активтер
К өтімділік = ----------------- ;
Пассивтер
Мұнда активтер мен пассивтер талдау бағытына байланысты топтастырылады.
1) қорлардың айналымдылық немесе тиімділік коэффициенті (дебиторлық қарыз, негізгі капитала, активтер және т.б.) компания активтерін басшыларына тиімді пайдалануды бағалауға мүмкіндік береді. Негізгі капиталдың айналымдығы және активтер ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде капитал салымдарына ссуда алуға клиенттерге мүмкіндік береді. Несиеқабілеттілікті бағалау кезінде олардың коэффициенттері емес, олардығ айналым қарқыны бағаланады Коэффициент.
2) қаржылық ревераж коэффициенті ол қарыздық көрсеткіш коэффициенті немесе қржылық тұтқа коэффициенті деп аталады. Меншікті капитал мен тартылған қаражаттардың акционерлермен несие берушілер арасында қалай бөлінетіндігін көрсетеді.
Компания банкроттыққа ұшыраған кезде банктердің қарызды қайтару мүмкіндігі төмендейді. Қарызды бағалауға ең алдымен негізгі құралдарды жабу коэффициенті есептеледі:
Негізгі құралдар
Кнегізгі құралдарды жабу = ---------------------------------
Меншікті капитал
Ол негізгі құралдардың қай бөлігі меншікті капитал есебінен қаржыландырылатынын көрсетеді.
3) табыстылық (рентабелділік) коэффициенті компания жұмысының жалпы тиімділігін көрсетеді. Рентабелділік көрсеткіштерін есептеген кезде таза пайда мынадай параметрлермен салыстырылады: сатылым сомасы, активтер, копанияның акционерлік капиталы.
4) қарызды өтеу коэффициенті компанияның ағымдағы қарыздарын ақша қаражаттарын генерациялау жолымен қайтару.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткіші - несие алушылардың пайыздар мен негізгі қарыздарын қайтару мүмкіндігі.
Нақты талдау жүргізуге ақша ағымы кестесі құрастырылады.
Бірақ коэффициенттік есептеулердің ең қарапайым әдісі болып қарызды қайтару коэффициенті табылады. Бұл еңалдымен ақша ағымы коэффициенті
таза пайда + амортизация - дивидендтер
К кезең ішіндегі ақша ағымы = ----------------------------------- -------------------- мерзімі кезең ішінде өтелуі тиіс займдар
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау бір көрсеткішке ұштасуы мүмкін. Рейтинг балмен анықталады. Балл сомасы кез келген коэффициенттің жіктелімін көбейту жолымен есептеледі, сәйкесінше үлесі пайызбен анықталады (1- 100-150 балл, 2- 151- 250 балл, 3-251- 300дейін ).
Әр кластың кәсіпорындарымен банктер өзінің неесиелік қатынастарын әртүрлі құрады.
Осылайша, бірінші кластың несиеқабілетті қарыз алушыларына коммерциялық банктер белгілі бір шоттар бойынша бланктік қамтамасыз етілуінсіз төмен пайыздық мөлшерлемемен несиелік линия ашады.
Екінші кластың ссуда алушыларына банктер қалыпты тәртіппен міндеттемелердің қамтамасыз етуі арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кластың несиелік ұсынымдары қауіпті тәуекелмен байланысты. Мұндай клиенттерге банктер несие бермеуге тырысады. Егер банк несие беру шешімін қабылдаса, ұсынылатын несиенің мөлшері шаруашылық органдардың жарғылық қорынан аспауы керек. Пайыздық мөлшерлемесі жоғары тағайындалады.
Несиелерді ұсыну және ссуда бойынша қарыздарды қайтарудың ұйымдастыру-экономикалық мазмұнын қарастырайық.
Несиелендірудің нақты механизмін таідау келесі критерилерге байланысты:
Несие берушінің мәртебесі несиенің келесідей жіктелуін көрсетеді:
ресми: ссудалар
бейресми: коммерциялық банктердің және басқа да несиелік ұйымдардың несиелендіруі;
аралас: халықаралық ұйымдардың ссудалары.
Ссуданы беру түрлері (ұсыну).
Қолма қол ақша ссудалары (шоттан шотқа аудару немесе қолма қол ақшамен);
Қайта қаржыландыру (векселдерді қайта есепке алу, ломбардты ссудалар, банкаралық нарықтарда ресурстарды сатып алу, коммерциялық банктердің облигациялары және басқа да қарыздық міндеттемелері);
Қайта ресімдеу (қарызды қайта құрылымдау);
Векселдік несиелер.
Ссуда валютасы.
Ссуданы ұлттық валютада беру;
Несиелендіруші елдің валютасыанда ссуда беру;
Үшінші ел валютасында ссуда беру;
Халықаралық ақша бірліктерінде ссуда беру.
Несиелік операция қатысушыларының саны.
Екіжақты мәмілелер;
Көп жақты ("айналық", яғни бір банктің екінші банк арқылы ссуда беруі).
Ссуданың мақсаты мен тағайындалуы.
Капиталды ұлғайтуға (өндірістік қорларды, қорлар өсімін көбейтуге, өндіріс көлемін ұлғайтуға);
Қаражаттарды уақытша толықтыруға (қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Банктік қызметтегі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
5В050900 - Қаржы мамандығы бойынша
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Банктік несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... .
1.1 Несиенің мәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылығының қамсыздандырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
6
13
24
2 Банк қызметіндгі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау - коммерциялық банкте несиелік портфельді басқарудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі формасы ретіндегі кепіл түсінігі, түрлері және кепілзат механизмі ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктік кепілдік түсінігі, кепілдік түрлері және олардың берілу механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
31
38
49
3 Несие тәуекелін және Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формаларын жетілдіру жолдары ... ..
3.1 Несиелік тәуекелді басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Банктік тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін, тиімділігін көтеру жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
60
71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... .
79
Қосымша А - Кепілдіктер мен кепілдемелер мөлшерлемелері ... ... .
Қосымша Б - Несиелік тәуекелді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
83
Кіріспе
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі.Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып келеді. Ұлттық табыс пен қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді. Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына, қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған, банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады. Несиелендіру - бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады. Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде диссертациялық зерттеу жұмыстың мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты - банктік қызметтегі несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарымен және әдістермеін танысу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo несиенің экономикалық мазмұнын ашу, несие формаларына тоқталу;
oo несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін білу;
oo отандық банктердің несиелерді қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
oo несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және даму перспективаларымен танысу;
oo Қазақстандағы ЕДБ-дің несиелік қоржынының сапасын басқару ықпалына баға беру;
oo проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына баға беру;
oo екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау әдістерін ұсыну.
Зерттеу пәніне: Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісіне:Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесі жатады
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесінде орын алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету жүйесі жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В. Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б. Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И. Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады
1 Банктік несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздері
1.1 Несиеніңмәні мен маңызы. Несиелендіру жүйесі және оның элементтері
Несие - нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шарушылық субъектiлерiмен қатар, мемлекет те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенiң пайда болуын өнiмдердi өндiру сферасынан емес олардың айырбас сферасынан iздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бiр қолдан екiншi қолға ітуiн бiлдiредi десе, шынымен де, осындай айырбас кезiнде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипаттайды. Несиелiк қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұған деген негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз кібiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ, бұл жерде ақша мен несиенiң әртүрлi ұғымды бiлдiрiп, әртүрлi қатынастарды түсiндiретiнiн естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие - бұл ақшалай қажаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт іткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бiр жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе олар қайтарымысыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз тілеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетiн ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға ітуiн қамтамасыз ете отырып, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы несиелiк қатынасты бейнелейдi. Несиенiң көмегiмен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе тіңiрегiнде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негiзде пайдалануға берiлетiн ссудалық капиталға айналады.
Несие мен ссуданың арасында да ізара айырмашылық бар. Несие - бұл банктiң қаражатын құрайтын кізi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бiр формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипатайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Экономикалық категория ретiнде, несие - кәсiпорындар, ұйымдар және бiрлестiктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз тілеу шартында белгiлi бiр мерзiмге уақытша пайдалануға беру негiзiнде қалыптасатын індiрiстiк қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бiр бiрiмен ізара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелiк қатынастар субъектiлерi жатады. Несиелiк мәмiле бойынша несиелiк қатынастар субъектiсiне қарыз берушi және қарыз алушы жатады.
Қарыз берушi - қарызды беретiн несиелiк қатынастың бiр жағы. Қарыз берушi - бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шарушылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиенi алушы және оны қайтаруға мiндеттi, несиелiк қатынастың екiншi жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр бiрiмен жақын сіздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әртүрлi. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешiгуi мүмкiн, бiрақ, бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объектi де жатады. Беру объектiсi - бұл құнның ерекше білiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiредi.
Несиенiң экономикадағы орыны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде тімендегiдей қызметтердi атқарады:
* қайта бөлу;
* айналыс шығындарын үнемдеу;
* айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
* капиталдың шоғырлануын жеделдету
* ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi, кез келген елдiң ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына із үлесiн қосады. Несиенiң бұл қызметiнiң кімегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы болады. Несиенiң бұл қызметiнiң, қаржының қайта білу қызметiнен айырмашылығы қаржының бөлiнуi әкiмшiлiк негiзде жүргiзiлсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негiзiнде жүзеге асырылады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнiң iс жүзiне асуы несиенiң экономикалық мәнiнен туындайды. Шаруашылық субъектiлерiндегi ақшалай қаражаттардың түсуi мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттiлiктi туындатады. Мiне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары іздерiнiң меншiктi қаражатқа деген жетiспеушiлiктiң орнын толтыру үшiн несиенi пайдаланады. Бұл дегенiмiз капитал айналымын қамтамасыз етiп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкiндiк жасайды.
Ал, келесi қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелiк шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға толық мүмкiндiк бар. Бұл қызметi iске асу процесiнде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенiң бұл қызметi несиелiк ақшалар: чектер, вексельдер, несиелiк карточкалар кімегiмен жүзеге асырылады. Несиенiң бұл қызметi арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына және тілем айналымына да ықпал етедi.
Капиталдың шоғырлану процесi қызметi экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде несиенiң бұл қызметi індiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету қызметi ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметiн қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенiң кімегiнсiз кіптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттiк қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседi. Сондай-ақ несие індiрiске ғылыми технологияларды жаңалық ретiнде енгiзу үшiн де аса қажет болып табылады. Себебi, ондай шығындар бастапқыда кәсiпорынның қаражатымен, оның iшiнде орта және ұзақ мерзiмдi банктiң несиелерi есебiнен қаржыландырылады.
Несиенiң формалары, оның құрылымымен және белгiлi бiр дәрежеде несиелiк қатынастардың мәнiмен тығыз байланысты келедi.
Несиенiң формасы - бұл несиелiк қатынастар құрылымының, олардың негiзгi қызметтерiнiң яғни, әр алуан сыртқы және iшкi ізгерiстер барысында толық сақталатын кірiнiсiн бiлдiредi.
Несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай ізгергенiмен де, несиенiң формасы сол күйiнде сақталады.
Несиенiң екi формасы бар: тауарлы жәнеақшалай. Мұндағы тауар түрiнде берiлетiн несиенi - коммерциялық, ал ақша түрiндегi несиенi - банктiкдеп атайды.
Қалған несиенiң түрлерi осы екi формасыың тәжiрибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға қарызға берген тауарын бiлдiредi.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелiк қатынастардың алғашқы формасы. Несиенiң бұл формасының басты мақсаты - тауарлардың іту процесiн жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушiлер ретiнде кәсiпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие кібiне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретiнде, қарыз алушының кірсетiлген соманы уақытында тілейтiндiгiн куәландыратын арнайы қарыздық мiндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенiң банктiк несиеден айырмашылғы төмендегiдей:
* қарыз берушi рілiнде банктiк мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметтi сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
* коммерциялық несие тек қана тауар формасында берiледi;
* қарыз капиталы інеркәсiптiк немесе сауда капиталымен байланысты;
* коммерциялық несиенiң орташа құны сол кезеңдегi банктiк пайыз мілшерiмен салыстырғанда тімен болады;
* қарыз берушi мен қарыз алушы арасындағы несиелiк мәмiленiң заңи түрде рәсiмделуi барысында, бұл несие үшiн тіленетiн ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Қазақстанда тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған несиеге жатады. Екiншi деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң мынадай түрлерi қолданылуда:
автомобилдiк несие;
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берiлетiн несие;
тұрғын үйдi жіндеу жұмыстарына берiлетiн несие;
кейiнге қалдымайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берiлетiн несие
Мұнда автомобильдiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автомобильдердi банк несиесi кімегiмен алуға болады.
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
* жиһаз;
* сантехника;
* аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
* компьютер және оргтехника;
* басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс және басқа да жіндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Банктiк несие - бұл банктiк мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берiлетiн несиенi бiлдiредi.
Банктiк несие - бұл экономикадағы кеңiнен тараған несиелiк қатынастардың формасы болып табылады. Банктiк несие бойынша несиелiк қатынастың құралына несиелiк шарт немесе несиелiк келiсiм жатады. Банктiк несиеде несие берушi: банк және арнайы қаржы мекемелерi болса, ал қарыз алушылар ретiнде: кәсiпкерлiкпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушiнiң басты мақсаты - бұл пайыз түрiнде табыс алу.
Несиенiң түрлерi коммерциялық және банктiк несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерiнiң клиенттерiне әр түрлi несиелер бередi. Олар мынадай белгiлерiне байланысты жiктеледi:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берiлетiн несиелер:
* мақсатты қорларға;
* банктерге;
* қаржы-несиелiк мекемелерiне.
2. Қаржылық емес агенттерге берiлетiн несиелер:
* інеркәсiп салаларына;
* ауыл шаруашылығына;
* саудаға;
* дайындау ұйымдарына;
* жабдықтау-сату ұйымдарына;
* кооперативтерге;
* жеке кәсiпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берiлетiн несиелер.
I. Мерзiмiне қарай:
* қысқа мерзiмдi (1 жылға дейiн);
* орта мерзiмдi (1 жылдан 3 - 5 жылға дейiн);
* ұзақ мерзiмдi (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
* негiзгi қорларға жұмсалатын;
* айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесiне қарай:
Қамтамасыз етiлген:
* кепiл-хатпен,
* кепiлдемемен;
* кепiлдiкпен
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етiлмеген:
* сенiм (бланктiк)несиесi.
IV. Қайтарылу дәрежесiне қарай:
1)Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бiрақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәндi несиелер - қайтарылу уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi ұзартылған және банк үшiн тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердiң жiктеу ережесiне сәйкес, күмәндi несиелер iшiнара білiнедi: 1-санатты күмәндi, 2-санатты күмәндi, 3-санатты күмәндi, 4-санатты күмәндi, 5-санатты күмәндi.
3) Үмiтсiз несиелер - қайтару уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi іткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
I. Валютамен берiлуiне қарай:
* ұлттық валютамен;
* шетел валютасында.
II. Берiлу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесi - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшiн және тұрмыстық қызметтердi ітеуге берiлетiн несие.
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүлiктердi (тұрғын үйдi, індiрiс ғимараттарын, жердi және т.с.с.) кепiлге ала отырып, ұзақ мерзiмге берiлетiн несие.
3. Овердравт несиесi - клиенттiң шотынан қаражатты шегеру, дебеттiк қалды бойынша берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң формасы.
4. Овернайт несиесi - ітiмдiлiктi қолдау мақсатында бiр түнге берiлетiн банкаралық несиенiң түрi.
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы бойынша ітелетiн қысқа мерзiмдi несие.
6. Банкаралық несие - банктердiң бiр-бiрiне беретiн несиесi.
7. Ломбардтық несие - тез iске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепiлге алып, берiлетiн несие.
8. Лизингтiк несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берiлетiн несие.
9. Рамбурстық несие - шикiзаттарды iшке алып кiру және жартылай фабрикат және дайын інiмдердi сыртқа шығару тәжiрибесiнде пайдаланылатын несие.
10. Сенiм несиесi - банктiң сенiмiне кiрген, тілем қабiлетi жоғары клиенттерге берiлетiн несие.
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсiмдi алу мерзiмi арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
IХ. Несиелеу объектiсiне қарай:
* меншiктi айналым қаражаттарын толықтыруға;
* материалдық запастар жиынтығы мен індiрiс шығындарына:
* сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
* азаматтардың жеке қызметтерi үшiн шикiзаттар, материалдар, құралдар және басқа да мүлiктер алуына;
* ломбардтық, кепiлдiк және ссудалық операцияларға;
* театрлар және демалыс үйлерiнiң кiрiстерi мен шығыстары арасындағы маусымдық үзiлiстерге;
* күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
* тез ітелетiн тиiмдiлiгi жоғары шараларға.
Несие жүйесi - жалпы банктердiң (ұлттық және коммерциялық) және банктiк операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктiк емес мекемелердiң жиынтығы.
Несие жүйесi ұғымы банк жүйесiне қарағанда кеңiрек, яғни мұнда ізге де несиелiк мекемелер қамтылады. Әр елдiң ізiндiк ерекшелiгене қарай несие немесе банк жүйесiнiң құрылымы қалыптасады. ҚР-ғы несиелiк жүйе екi буыннан тұрады: бiрiншiсi - банктiк жүйе, ал екiншiсi - парабанктiк жүйе(банктiк емес мекемелер). Қазақстан Республикасының несиелiк жүйесiнiң құрылымы тімендегiдей сызбамен берiлген.
Несие жүйесiнiң құрылымдық элементтерiнiң мазмұынын сипаттамайтын, оның иерархиялық құрылымы 1-кестеде берiлген.
Кесте 1
Қазақстандағы несие жүйесiнiң иерархиялық құрылымы
Иерар-хия деңгейi
Мекеме аты
Бөлiмшелер аттары
Мекеменiң қызметi
Несие жүйесi
Банк жүйесi
I.
Ұлттық банк
Орталық аппарат
ұлттық банктiң облыстық басқармалары
1. Ақша айналысын және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру.
2. Үкiметке несие-есеп айырысу қызметiн кірсету.
3. Алтын-валюта резервiн басқару.
4. Ақша-несиелiк реттеу
II.
1. Екiншi
деңгейдегi банктер
2. Маман-
данған банктер
Орталық аппарат.
Филиалдары.
Өкiлдiк.
Еншiлес банкi.
Білiмшелерi.
Клиенттерге несие-есеп айрысу қызметiн кешендi түрде кірсету
Банк көрсететiн қызметiнiң жекелеген түрiне ғана маманданған
Пара- банк жүйесi
III.
Банктiк емес мекемелер
Орталық аппараты.
Филиалдары.
Өкiлдiк.
Маманданған
несие-есеп айырысу және қаржылық қызмет кірсету.
IV.
Пошта-жинақ мекемелерi
Орталық аппарат (АҚ Қазпошта).
Бөлiмшелерi
Халыққа несие-есеп айырысу қызметiн кірсету, ұсақ салымдарды тарту
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған "ҚазКРО-ғы банктер және банктiк қызмет туралы" алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Бұл банктiк реформа uлттық банктiң 1995 жылға арналған "Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалау" бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
1.2 Несиенің қайтарымдылығының мәні мен маңызы және несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары
Банктік несиелендіру несиелік процесті ұйымдастыруға қойылатын талаптарды қағидаларды қатаң қолданумен жүзеге асырылады. Нақты несиелендіру процесінің даму кезеңдеріне байланысты әрбір кезеңнің өзіндік ережелерін байланыстуру керек. Мысалы, бағдарламалау кезеңінде ең соңғысы кәсіпорынның бизнес жоспарымен; ұсыну кезеңінде- ссуданың мақсатты сипаттамасымен; пайдалануға бақылау кезеңінде - қарыз алушымен тиімді жұмыс жүргізілуін; қайтару кезеңінде- түсімнің түсуімен, қарызды өтеумен және пайыздық ақшаларды төлеумен байланыстыру керек.
Несиелендірудің қағидалары келесілер:
а) несиелендірудің қайтарымдылығы мен мерзімділігі;
б) несиелендірудің дифференцирленгендігі;
в) несиенің қамтамасыз етілуі;
г) банктік ссудалардың ақылылығы.
Әрбір қағидаларды толықтай қарастырып кетейік:
1. Қайтарымдылық қағидасы, несиені басқа тауар-ақша қатынастарының экономикалық категорияларынан ерекшелейді. Қайтарымдылықсыз несие қызмет жасауы мүмкін емес, сондықтан да қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі, оның атрибуты болып саналады.
Несиенің қайтарымдылығы мен мерзімділігі банктер кәсіпорындардың ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырырумен шартталған. Бұл қаражаттар банкке тиісті емес, және соңғы нәтижесінде олар банкке нарықтың түрлі сигменттерінен келе отырып, қайтіп сонда (тұтыну, коммерциялық несиелендіру және т.б.) оралады. Осындай қаражаттардың басты ерекшелігі болып, олардың банкке мерзімді депозиттерге ақша қаражттарын салған иелеріне қайтарылатындығында (қайтарылуға дайын болу керек) қаражатар. Сондықтан да банктің алтын ережесі, банктің көлемі мен мерзімі бойынша қаржылық талапбы оның міндеттері бойынша мерзімі мен көлеміне сәйкес келу керек. Бұл басты негізгі қағиданың бұзылуы банкті банкторттыққа әкеледі.
Мерзімділік қағидасы несиенің қайтарылуына қол жектізуге қажетті формасы болып табылады. Мерзімділік қағидаты алынған несие тек қайтарылып ғана қоймай, ол қатаң анықталған мерзімде, яғни нақты бір мерзімде қайтарылуы керек. Және де сол мерзімділік несиенің қайтарымдылығының уақыттық анықталғандығы. Несиелендірудің мерзімі қарызға берілген қаражаттың қарыз алушының иелігінде белгілі бер мерзім ішінде болатындығын білдіреді. Егер ссуданы пайдалану мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің мәні де бұзылады ол өзінің тағайындалуын жоғалтады.
2. Несиелендірудің дифференцирленгені, коммерциялық банктердің несиені алу сұрақтары бойынша келген клиенттерге бірдей қарамау керек. Ссуда тек мерзімінде қайтаруға дайын шаруашылық органдарына берілуі керек. Сондықтан да несиелендірудің дифференциалданғаны несиелендіру көрсеткіштерінің, яғни келісім шартпен шартталған мерзімде қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығы, мүмкіншілігі және сенімділігін бертін кәсіпорынның қаржылық жағдайы негізінде жүргізілуі керек.
Клиенттің несиеқабілеттілік дәрежесі банк үшін жеке немесе дара несиелік тәуекелдің көрсеткіші болып табылады.
3. Несиенің қамтамасыз етілуі несиелендірудің негізігі тәуекелінің бірін ссуданы өтемеу тәуекелін жабады.
Несиенің қамтамасыз етілуінің мәселесі шешу, ссудалық субъектіге және несиенің типі байланысты болады. Егер ондаған жылдар бойы қызмет ететін, ұзақ және оңтайлы несиелік тарихы бар, нарықта көшбасшы болып табылатын,танымал кәсіби басшылармен басқарылатын ірі компания жайында айтылса, онда сұрақтың шешімі бір ғана жолмен шешілуін талап етеді.
Егер жаңадан тіркелген өз ісін жаңадан бастаған, шағын кәіпкерікті ссудалау мәселесін қарастырсақ, несиені қамтамасыз етілімсіз ұсынуға болмайды.
Тұтыну несиесін қамтамасыз ету кезіндегі бағыт қызықты, онда несиелік тәуекелді бағалаудың статистикалық әдісі қолданылады (мысалға, өарыз алушыларды іріктеу үшін несиелендірудің скоринг әдісі), және қамтамасыз етілу ссуда алушылылардың белгіленген санаттарын ірікеу болып табылады.
Несиелік скорингтік техникасы тұтыну несиесі бойынша ұарыз алушыларды іріктеу үшін, алғаш рет 40-шы жылдардың басында американдық экономист Д. Дюран ұсынған.
Дюран ұсынған формуласы бойынша, несиелік қызметкерге ссудаға қарапайым талапкердің сапасын жылдам әрі оңай бағалауға мүмкіндік береді, бірақ ерекшеленген жағдайда оның болжамының сапасы әлсірейді
4. Банктік ссудалардың ақылылығы дегеніміз несие алушылардың ақша қаражаттарын өз қажеттіліктеріне уақытша пайдаланғаны үшін төленетін ақысы. Тәжірибеде бұл қағида банктік пайыз механизмі арқылы жүзеге асырылады. Банктік пайыз мөлшерлемесі- бұл өз кезегінде несиенің бағасы.
Несиені қайтаруды кепілдендіру жүйесінің толыққанды қызметі үшін кепілді операцияларды жүргізуге жауапкершілік, қызметті ұйымдастыру, рөлін, орнын, статусын айқындайтын нормативтік-құқықтық базасын құру қажет. Мұнымен қоса, кепілді қорды құру үлкен шығындарды қажет етпейді. Батыс елдеріндегі кепілді қорды функциялау тәжірибесі салымдардың бастапқы сипаттамасын көрсетеді, және ол құрал-жабдықтарды сатып алу мен бекітуге, бөлмені жалдауға және тағы басқалары біріктіріледі. Содан соң, қорлар өздерінің қызметінің дамуына байланысты берілген кепілдер бойынша комиссиялық салымдар есебінен толтырылады.
Потенциалды несие алушының қаржылық жағдайын таладудың әдістемесі мақсатты түрде және инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға банк қатысқан жағдайында толық қолданыла алмайды.
Банкпен қолданылатын несиеқабілеттілікті бағалаудағы берілген әдістеменің негізгі жетіспеушілігі болып әрбір фактордың сандық өлшем бірлігінің және оның көрсеткіштер жүйесіндегі рөлінің жоқтығы табылады. Әрбір фактордың маңыздылығы көзбен бағаланады, ал бұл клиенттің несиеқабілеттілігін талдауына барлық бөлімдер үшін бір тәсілді қолдануға мүмкіндік бермейді. Бұл көрсеткіштердің салыстырмалы мәнін дұрыс бағаламаудың тәуекеліне және несиелеу мүмкіндігі туралы қорытындыны бағалау тәуекеліне әкеледі. Сондықтан несие алушының несиеқабілеттілігінің рейтингтік бағалауын қолданған жөн, ол берілген коммерциялық банктің саясатына, клиенттің ерекшелігіне, оның балансының өтімділігіне ссудалық нарықтағы жағдайына байланысты әрбір жеке несие алушы көрсеткіштің мәнін анықтауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, несие алушының тиесілі кешендік айналым қаражаттарының құрылымын, дебиторлық және кредиторлық қарызының жағдайын ескерген жөн.
Несиені қамтамасыз ету несиелеу жүйесінің бөлінбес элементі болып табылады. Несиені қамтамасыз етудің және тәуелсіз жағдайды қалыптастырудың ең кең тараған түрі болып кепіл табылады. Кепіл ретінде банкпен кез келген мүлік алынады. Бірақ, өкінішке орай, банктің меншігінде кепіл құралдары көп емес, ал қолда барларының көбі төмен өтімділікті болып табылады немесе олардың мемлекеттік тіркелуі болмайды.
Өтімділіктің
қамтамасыз етілуі
Сақтандырудың қамтамасыз етілуі
Жеткіліктіліктің қамтамасыз етілуі
Сақтандыру шартының қамтамасыз етілуі
Өткізудіңқамтамасыз етілуі
Несиенің қамтамасыз етілуі
Сурет 1. Несиенің қамтамасыз етілуі
Өтімділіктің
қамтамасыз етілуі
Сақтандырудың қамтамасыз етілуі
Жеткіліктіліктің қамтамасыз етілуі
Сақтандыру шартының қамтамасыз етілуі
Өткізудіңқамтамасыз етілуі
Несиенің қамтамасыз етілуі
Несиені қамтамасыз ету мәселесі - банктер үшін ғана емес, сонымен қатар өндірістік кәсіпорын клиенттері үшін де маңызды болып табылады. Осылайша, талдау жүргізушілермен несиені алу бойынша сұрау жүргізілді, оған 20 шағын және орта бизнестің жетекшілері мен 10 ірі кәсіпорынның басшылары қатысты. Сұраудың нәтижесі несиені қамтамасыз етудің, бизнес-жоспарды құрудың және жоғары деңгейлі пайыздық ставканың мәселелігін дәлелдеді. Сұрау әрекет етуші ірі кәсіпорындардың шығындарға қарағанда несиені алу мүмкіндігі жоғары екендігін көрсетті. Ал қалқып жүрген немес банкротқа ұшырауға таяп қалған ірі кәсіпорындарға тек сырттан қандай да бір көмек келеді деген өмітте болуы керек.
Экономиканың нақты секторын несиелей отырып, банктер жеткіліксіз кепіл мен жоғары пайыздық ставка кезінде несиені қайтармау мүмкіндігінен шығынға ұшырауы мүмкін, ал нақты сектор болса, қаражатсыз қалады. Яғни, банктердің несиені бере алу жағдайы экономиканың нақты секторы үшін тиімсіз.
Несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен, кепiлдiкпен, кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа әдiстермен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi болған жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру туралы шешiм қабылдауға құқылы.
Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған заем қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк кредитiн беруге немесе қамтамасыз етiлмеген шартты мiндеттеменi қабылдауға құқылы емес. Заемшының активтерінің орташа жылдық құны есепті жылдың басынан осы кредитті алған күнге дейінгі кезеңге есептеледі.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Қазіргі кезде банктер несиелендіру процесінде ссудаларды ұсыну мен қайтарудың бірнеше ұйымдастырушылық-экономикалық тәсілдерін қолданады. Несиелік процесті ұйымдастырудағы жекелеген іс - әрекеттер, олардың несиелік қағидаларға сәйкес реттелуі, осы тәсілдердің жиынтығы несиелендірудің механизімі деп аталады.
Несиелендіру механизмінің құраушы элементтері ретінде өзіне келесілерді қосады:
1. Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау.
2. Ссудаларды беру және өтеудің ұйымдастырушылық-экономикалық тәсілдері (несиелендіру элементтері).
3. Несиелендіру әдістері.
4. Несиелік шартты дайындау және шартқа отыру.
5. Несиелік шарттың орындалуына банктік бақылауды жүргізу (несиелік мониторинг).
Несиелендіру механизмінің әр қайсысын қарастырайық:
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау кезінде несиелендіру операциясында қарыз алушынның меншік қаражаттарының қатысу дәрежесіне көңіл бөлген жөн, кәсіпорынның шаруашалық айналымындағы меншік қаражаттарының шамасы, ұсынылатын несиенің шамасына тікелей әсер етеді, яғни клиенттер класының несиеқабілеттілігінің кешенді көрсеткіштері арқылы.
Клиенттің несиеқабілеттілігі - бұл қарыз алушының өзінің өарыздық міндеттемелері бойынша негізгі өарыз бен пайыздық төлемдерді қоса алғанда толығымен жіне мерзімінде қайтару.
Несиеқабілеттілігін талдаудың мақсаттары мен міндеттері анықтау мен болжауға байланысты:
- қарыз алушының өзінің қарыздық міндеттемелерімен тез арада есептесу мүмкіндегі;
-банк өз мойнына жүктей алатын тәуекел дәрежесі;
- бұл жағдайда берілетін несие мөлшері;
- ссуданы ұсыну шарттары.
Мағынасы жақын болып келетін термин клиенттердің төлемқабілеттілігі. Ол белгіленген күнде өтеуі немесе өтемеуі, сондықтан да клиенттің несиеқабілеттілігін сипаттайтын фактордың бірі төлемқабілеттелік, несиеқабілеттілікке қарағанда тар мағынада қарастырылған.
Несиеқабілеттілік деңгейін (несиеқабілеттілік дәрежесін) анықтау банктер үшін дара немесе жеке несие тәуекелін анықтау процесі, яғни нақты клиентпен немесе клиентке берілетін ссуда тәуекелімен байланысты болып табылады.
Несиелік реформаға дейін (1930ж.) несиеқабілеттілік критерилер жүйесі кеңінен пайдаланылған, оған банкирлер несиеқабілеттілікті, несиелік тәуекелді бағалау кезінде жүгінген:
1) клиенттің сипаты;
2) қаражаттарды қарызға алу тәсілі;
3) өндірістік қызмет кезінде қаражаттарға ие болу мүмкіндігі,
4) клиенттің капиталы;
5) ссуданың қамтамасыз етілуі;
6) несиелік операцияларды жүзеге асыру шарттары;
7) несиелік операцияның жүзеге асыру қадамдарына бақылау жүргізу мүмкіндігі.
Американдық банктер тәжірибесінде осыған ұқсас жүйе қолданылады, атауы бес си ережесі, онда клиенттерді іріктеу "си" әріпінен басталады.
Егер отандық банктер тәжірибесінің критерилерін толығырақ қарастырсақ:
1) клиенттің сипаты - бұл клиенттің заңды тұлға ретінде сол бизнес саласында қызмет ету ұзақтығы, оның экономикалық көрсеткіштерінің орта салалықтан ауытқуы ("бэтта"коэффициенті), оның несиелік тарихы; іскерлік әлемінде әріптестерінің атағы, жүргізуші менеджерлерінің басшы ретінде кәсіби қызметінің ұзақтығы, олырдың бұл процесті қалыптастыру кезіндегі бағалануы.
Клиент қарызды қайтармаған кездегі жауапкершілік дәрежесін ұғынуы қажет. Банк клиенттің сипаты банктің несиелік саясатына сәйкестігіне көңіл бөлуі қажет, яғни нарықтың банктік сигменттері клиенттің нарықтық сигменттеріне сәкес келуі қажет.
2) қаражаттарды қарызға алу тәсілі -бұл клиенттің несиеге өтініш беру құқығы клиенттердің келіссөздер жүргізу, несиелік құжаттарға қол қою құқығы. Егер клиент жеке тұлға балса, несиелік қызметкерлер оның әрекетті екендігіне көз жеткізуі қажет (жас шектеулері, сотталмауы, әлеуметтік жағдайы және т.б.).
3) клиенттің ағымдағы өндірістік қызметі кезінде қаражаттарды таба алу мүмкіндігі.
4) клиенттің капиталын бағалау кезінде екі негізгі жағдайға көңіл аудару қажат:
- қаржылық ревераж коэффициент негізінде бағаланатын капитал жеткіліктілігі;
- несиелендіру операциясына клиенттің капитал салымының дәрежесі.
5) ссуданың қамтамасыз етілуі дегеніміз қарыз алушының активтерінің құны түсіндереледі және қарызды қайтару көздерінің нақты шамасы (кепіл банктік кепілдеме үшінші тұлғалардың кепілдігі, пайыздарды және несиені қайтармау тәуекелін сақтандыру).
6) несиелік операцияларды жүргізу шарттарын қарастырған кезде келесілерге көңіл бөлу қажет:
- несиелік операция саласындағы қарыз алушының қызметі аясындағы, елдегі экономикалық жағдайға болжам;
- саяси факторда ескеру.
Осының барлығы несиелендірілетін операцияның сыртқы тәуекелін анықтау кезінде несиелік жұмыс стратегиясын таңдауға негіз болады.
Сыртқы тәуекелдер критерилерінің өзгерісін ескеру қажет: сыртқы жағдай әлсіреген кезде банк критерилерін күшейту қажет.
7) бақылауды жүзеге асыру.
Бақылау деп клиенттің несиелік шараларды жүзеге асыру үшін заңнамалық негіздері түсіндіріледі.
Осы критерилерді жүзеге асыру арқылы несиеқабілеттілікті анықтау тәсілдері көрінеді.
Егер несиеқабілеттілікке баға беру кезінде жұмыстардың кезектілігін қарастырсақ, келесідей талдау жасау тәртібін ұсынуға болады:
1)несиелендірілетін шараның іскерлік тәуекелін бағалау;
2) ссуда алушы менеджментін бағалау;
3) клиенттің қаржылық тұрақтылығын бағалау;
4) қарыз алушының ақша ағымын талдау;
5) клиент туралы ақпарат жинау;
6) кәсіпорынға шығу арқылы клиент қызметі туралы қорытынды жасау.
Ірі клиенттер штартарында жоғары кәсіби деңгейдегі қаржылық қызметкерлердің болуымен ерекшеленеді, олар аудиторлық фирмамен ресімделген құжаттамаларды ұсынады, ол арқылы қаржы-математикалық есептер тәсілдерін қолдануға болады:
А) несие тәуекелін статистикалық бағалау әдістері ("Зета",Альтман теңдеуі, Чессер, Д.Дюранның несиелік скоринг техникасы және т.б. моделдер).
б) қаржылық коэффициенттер жүйесі (әлемдік Банк өңдеген) барлық әлемде қолданылады. Бұл жүйені толық қарастыру арқылы 5 негізгі қаржылық коэффициенттерді бөліп көрсетуге болады:
1) Өтімділік коэффициенті. Мұнда ағымдық өтімділік коэффициенттері есепке алынады.
Жалпы формула:
Активтер
К өтімділік = ----------------- ;
Пассивтер
Мұнда активтер мен пассивтер талдау бағытына байланысты топтастырылады.
1) қорлардың айналымдылық немесе тиімділік коэффициенті (дебиторлық қарыз, негізгі капитала, активтер және т.б.) компания активтерін басшыларына тиімді пайдалануды бағалауға мүмкіндік береді. Негізгі капиталдың айналымдығы және активтер ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде капитал салымдарына ссуда алуға клиенттерге мүмкіндік береді. Несиеқабілеттілікті бағалау кезінде олардың коэффициенттері емес, олардығ айналым қарқыны бағаланады Коэффициент.
2) қаржылық ревераж коэффициенті ол қарыздық көрсеткіш коэффициенті немесе қржылық тұтқа коэффициенті деп аталады. Меншікті капитал мен тартылған қаражаттардың акционерлермен несие берушілер арасында қалай бөлінетіндігін көрсетеді.
Компания банкроттыққа ұшыраған кезде банктердің қарызды қайтару мүмкіндігі төмендейді. Қарызды бағалауға ең алдымен негізгі құралдарды жабу коэффициенті есептеледі:
Негізгі құралдар
Кнегізгі құралдарды жабу = ---------------------------------
Меншікті капитал
Ол негізгі құралдардың қай бөлігі меншікті капитал есебінен қаржыландырылатынын көрсетеді.
3) табыстылық (рентабелділік) коэффициенті компания жұмысының жалпы тиімділігін көрсетеді. Рентабелділік көрсеткіштерін есептеген кезде таза пайда мынадай параметрлермен салыстырылады: сатылым сомасы, активтер, копанияның акционерлік капиталы.
4) қарызды өтеу коэффициенті компанияның ағымдағы қарыздарын ақша қаражаттарын генерациялау жолымен қайтару.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткіші - несие алушылардың пайыздар мен негізгі қарыздарын қайтару мүмкіндігі.
Нақты талдау жүргізуге ақша ағымы кестесі құрастырылады.
Бірақ коэффициенттік есептеулердің ең қарапайым әдісі болып қарызды қайтару коэффициенті табылады. Бұл еңалдымен ақша ағымы коэффициенті
таза пайда + амортизация - дивидендтер
К кезең ішіндегі ақша ағымы = ----------------------------------- -------------------- мерзімі кезең ішінде өтелуі тиіс займдар
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау бір көрсеткішке ұштасуы мүмкін. Рейтинг балмен анықталады. Балл сомасы кез келген коэффициенттің жіктелімін көбейту жолымен есептеледі, сәйкесінше үлесі пайызбен анықталады (1- 100-150 балл, 2- 151- 250 балл, 3-251- 300дейін ).
Әр кластың кәсіпорындарымен банктер өзінің неесиелік қатынастарын әртүрлі құрады.
Осылайша, бірінші кластың несиеқабілетті қарыз алушыларына коммерциялық банктер белгілі бір шоттар бойынша бланктік қамтамасыз етілуінсіз төмен пайыздық мөлшерлемемен несиелік линия ашады.
Екінші кластың ссуда алушыларына банктер қалыпты тәртіппен міндеттемелердің қамтамасыз етуі арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кластың несиелік ұсынымдары қауіпті тәуекелмен байланысты. Мұндай клиенттерге банктер несие бермеуге тырысады. Егер банк несие беру шешімін қабылдаса, ұсынылатын несиенің мөлшері шаруашылық органдардың жарғылық қорынан аспауы керек. Пайыздық мөлшерлемесі жоғары тағайындалады.
Несиелерді ұсыну және ссуда бойынша қарыздарды қайтарудың ұйымдастыру-экономикалық мазмұнын қарастырайық.
Несиелендірудің нақты механизмін таідау келесі критерилерге байланысты:
Несие берушінің мәртебесі несиенің келесідей жіктелуін көрсетеді:
ресми: ссудалар
бейресми: коммерциялық банктердің және басқа да несиелік ұйымдардың несиелендіруі;
аралас: халықаралық ұйымдардың ссудалары.
Ссуданы беру түрлері (ұсыну).
Қолма қол ақша ссудалары (шоттан шотқа аудару немесе қолма қол ақшамен);
Қайта қаржыландыру (векселдерді қайта есепке алу, ломбардты ссудалар, банкаралық нарықтарда ресурстарды сатып алу, коммерциялық банктердің облигациялары және басқа да қарыздық міндеттемелері);
Қайта ресімдеу (қарызды қайта құрылымдау);
Векселдік несиелер.
Ссуда валютасы.
Ссуданы ұлттық валютада беру;
Несиелендіруші елдің валютасыанда ссуда беру;
Үшінші ел валютасында ссуда беру;
Халықаралық ақша бірліктерінде ссуда беру.
Несиелік операция қатысушыларының саны.
Екіжақты мәмілелер;
Көп жақты ("айналық", яғни бір банктің екінші банк арқылы ссуда беруі).
Ссуданың мақсаты мен тағайындалуы.
Капиталды ұлғайтуға (өндірістік қорларды, қорлар өсімін көбейтуге, өндіріс көлемін ұлғайтуға);
Қаражаттарды уақытша толықтыруға (қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz