Депрессивті қалалардың өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ДЕПРЕССИВТІ ШАҒЫН ҚАЛАЛАР ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА ЫҚПАЛ ЕТУШІ
ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 «Депрессивті шағын қала» ұғымы және оны бағалау өлшемдерi ... ... ... ..7
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы сипаттамасы ... ... ... 18
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Арқалық қаласының экономикалық.қаржылық әлеуетінің
даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қаланың инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы және «Шұбаркөл.
Арқалық» теміржол желісінің қала үшін әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Қаланың әлеуметтік дамуы және «Бизнестің жол картасы 2020»
бағдарламасының аймақтағы жүзеге асырылу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 ДЕПРЕССИВТІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік.
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Арқалық өңірінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері және ары қарай
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Бір салалы қалаларды дамытудың 2012 . 2020 жылдарға арналған
бағдарламасы негізінде Арқалық қаласын алдағы уақытта дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ДЕПРЕССИВТІ ШАҒЫН ҚАЛАЛАР ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА ЫҚПАЛ ЕТУШІ
ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 «Депрессивті шағын қала» ұғымы және оны бағалау өлшемдерi ... ... ... ..7
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы сипаттамасы ... ... ... 18
2. ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Арқалық қаласының экономикалық.қаржылық әлеуетінің
даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қаланың инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы және «Шұбаркөл.
Арқалық» теміржол желісінің қала үшін әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Қаланың әлеуметтік дамуы және «Бизнестің жол картасы 2020»
бағдарламасының аймақтағы жүзеге асырылу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 ДЕПРЕССИВТІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік.
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Арқалық өңірінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері және ары қарай
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Бір салалы қалаларды дамытудың 2012 . 2020 жылдарға арналған
бағдарламасы негізінде Арқалық қаласын алдағы уақытта дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту мәселесі тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар жүйесінің дамуы болып табылады.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық келбеттердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен депрессивті шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түйіткілді мәселелері жетерлік.
Бұл диссертациялық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда ел экономикасының көшін түзеген бүгінгі таңда әлі де болса өтпелі экономика кезінде өзінің әлеуметтік-экономикалық даму келбетін жоғалтқан, өмір сүруге қажетті инфрақұрылымдары қираған, тоналған шағын депрессивті қалалар баршылық. Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр. Үкімет алдына қойылған басты міндеттің бірі даму әлеуеті төмен шағын қалаларды елде жүргізіліп жатқан кешенді индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының негізінде дамыту.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы негізінде депрессивті шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, депрессивті шағын қалалық жағдайларға бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда, антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға қарсы әрекет жасалғанда, мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының, жергілікті өнеркәсіптің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Диссертациялық жұмыс депрессивті шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үдерісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылады
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни депрессивті шағын қалаға түсінік бере отырып, оның әлеуметтiк-экономикалық дамуын бағалау өлшемдерiн негіздеу; депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу себептерін, ықпал етуші факторларын анықтау; Қазақстандағы депрессивті қалалардың жай-күйін сипаттау; мысал ретінде Текелі депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасын және ағымдағы әлеуметтік-экономикалық, инженерлік инфрақұрылымдарын талдау; түйткілді мәселелеріне тоқталу; қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру көзделген.
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту мәселесі тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар жүйесінің дамуы болып табылады.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық келбеттердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен депрессивті шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түйіткілді мәселелері жетерлік.
Бұл диссертациялық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда ел экономикасының көшін түзеген бүгінгі таңда әлі де болса өтпелі экономика кезінде өзінің әлеуметтік-экономикалық даму келбетін жоғалтқан, өмір сүруге қажетті инфрақұрылымдары қираған, тоналған шағын депрессивті қалалар баршылық. Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр. Үкімет алдына қойылған басты міндеттің бірі даму әлеуеті төмен шағын қалаларды елде жүргізіліп жатқан кешенді индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының негізінде дамыту.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы негізінде депрессивті шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, депрессивті шағын қалалық жағдайларға бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда, антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға қарсы әрекет жасалғанда, мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының, жергілікті өнеркәсіптің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Диссертациялық жұмыс депрессивті шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үдерісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылады
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни депрессивті шағын қалаға түсінік бере отырып, оның әлеуметтiк-экономикалық дамуын бағалау өлшемдерiн негіздеу; депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу себептерін, ықпал етуші факторларын анықтау; Қазақстандағы депрессивті қалалардың жай-күйін сипаттау; мысал ретінде Текелі депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасын және ағымдағы әлеуметтік-экономикалық, инженерлік инфрақұрылымдарын талдау; түйткілді мәселелеріне тоқталу; қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру көзделген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Аяған А.К. Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. //Саясат. -2003-№3.-с 5-15
2 Мустафаев А.М. Социально-экономические процессы в Казахстане за 1995-2005 //Саясат. 2006. № 3. с. 56-61.
3 «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, экономика үшін, халық үшін». Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 19 наурыз 2004 жыл. 4 б.
4 Материалы (исследования по оценке нужд сельских общин, общинные проекты) реализации программы «Охват общин» Каунтерпарт казахстан за 2001-2002 годы. с. 43-57.
5 Елдi мекендердiң экономикалыќ болашағын анықтау және әлеуметтік саясат пен инфраќұрылымды дамыту стратегиясы. Алматы, 2003ж. 19-23 б.
6 Сундетулы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау және жоспарлау. Алматы. «Ғылым», 2002. 102-116 б.
7 Бляхман А. А. Оценка социально-экономического потенциала региона. Автореферат. Санкт-Петербург, 2009. с. 7-26.
8 Тасмагамбетов И.Н. Социально-экономическое обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. Алматы: ИРК, 2002. с. 33-38.
9 Государственная программа развития сельских территорий РК на 2004-2010гг. с. 7-21.
10 Ломакович В. А. Проблема устойчивого развития средних и малых городов Казахстана. г. Рудный. с.4
11 Шағын қалаға айрықша назар аударылады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 4 мамыр, 2002 ж. 2-3 б.
12 Ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары (сәйкес жылға) ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауы. 2б.
13 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2001ж. 23-42 б.
14 Шағын қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2003 ж. 3-32 б.
15 Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері. БҰҰ-на ЕСЕП. Астана, 2006. 9-11 б.
16 Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. – Алматы: РГЖИ «Дауір», 1992. с. 86-93.
17 «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатын жақсарту» ел президентінің Қазақстан халқына жолдамасы. Астана, 1997. 3-17 б.
18 Арқалық қаласының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасы. Арқалық, 2010. 3-16 б.
19 Информация о социально-экономическом развитии сельских территорий г. Аркалык. Аркалык, 2007г. с.9-14.
20 Пояснительная записка по выполнению региональной программы «Развития сельских территории» г. Аркалык за 2004 года. с. 3
21 Сравнительный анализ социально-экономического развития сельских территорий в 2005 и 2007 годах. Аркалык, 2007г. с. 2-3
22 2004-2006 жылдары қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау. Арқалық қ., 2006ж. 2-5 б.
23 Арғынбаев Ж. «Текелінің келешегіне деген сенім зор». //Егемен Қазақстан, 2005ж., №29. 3 б.
24 Динамика реализации региональной программы развития г. Аркалык. Аркалык, 2005. с.4-6
25 2010 жылға дейінгі мерзімге Арқалық қаласының экономикалық және әлеуметтік дамыту Бағдарламасы. Арқалық, 2004ж. 9-13 б.
26 2007-2009 жылдарға қаланың экономикалық дамуын қаматамасыз ету экономика саласындағы модеринизациялау. Арқалық, 2006ж.
27 Малые городы – стратегический фактор процветания. //Экономика. 2004г. №7. 32-37 б.
28 Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. – Алматы: РГЖИ «Дауир», 1992. с. 43-49
29 Куничкина Н. С. Проблемы развития малых городов России, 2005.
30 Концепция региональной политики РК на 2002-2006 годы. Одобрена постановлением Правительства РК от 07.12.2001 года, № 1598.
31 Пустовгаров Ю. Нам нужна экономика, базирующаяся на инновационной модели развития // Экономика и управление, 2007. № 2. с. 15.
32 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы. ҚР ПҮАЖ-ы, 2006 ж., N 31, 337-құжат. 46-54 б.
33 Арқалық қаласының 2011-2013 жылдарға арналған даму бағдарламасы. Арқалық, 2010. 13-32 б.
1 Аяған А.К. Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. //Саясат. -2003-№3.-с 5-15
2 Мустафаев А.М. Социально-экономические процессы в Казахстане за 1995-2005 //Саясат. 2006. № 3. с. 56-61.
3 «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, экономика үшін, халық үшін». Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 19 наурыз 2004 жыл. 4 б.
4 Материалы (исследования по оценке нужд сельских общин, общинные проекты) реализации программы «Охват общин» Каунтерпарт казахстан за 2001-2002 годы. с. 43-57.
5 Елдi мекендердiң экономикалыќ болашағын анықтау және әлеуметтік саясат пен инфраќұрылымды дамыту стратегиясы. Алматы, 2003ж. 19-23 б.
6 Сундетулы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау және жоспарлау. Алматы. «Ғылым», 2002. 102-116 б.
7 Бляхман А. А. Оценка социально-экономического потенциала региона. Автореферат. Санкт-Петербург, 2009. с. 7-26.
8 Тасмагамбетов И.Н. Социально-экономическое обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. Алматы: ИРК, 2002. с. 33-38.
9 Государственная программа развития сельских территорий РК на 2004-2010гг. с. 7-21.
10 Ломакович В. А. Проблема устойчивого развития средних и малых городов Казахстана. г. Рудный. с.4
11 Шағын қалаға айрықша назар аударылады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 4 мамыр, 2002 ж. 2-3 б.
12 Ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары (сәйкес жылға) ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауы. 2б.
13 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2001ж. 23-42 б.
14 Шағын қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2003 ж. 3-32 б.
15 Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері. БҰҰ-на ЕСЕП. Астана, 2006. 9-11 б.
16 Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. – Алматы: РГЖИ «Дауір», 1992. с. 86-93.
17 «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатын жақсарту» ел президентінің Қазақстан халқына жолдамасы. Астана, 1997. 3-17 б.
18 Арқалық қаласының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасы. Арқалық, 2010. 3-16 б.
19 Информация о социально-экономическом развитии сельских территорий г. Аркалык. Аркалык, 2007г. с.9-14.
20 Пояснительная записка по выполнению региональной программы «Развития сельских территории» г. Аркалык за 2004 года. с. 3
21 Сравнительный анализ социально-экономического развития сельских территорий в 2005 и 2007 годах. Аркалык, 2007г. с. 2-3
22 2004-2006 жылдары қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау. Арқалық қ., 2006ж. 2-5 б.
23 Арғынбаев Ж. «Текелінің келешегіне деген сенім зор». //Егемен Қазақстан, 2005ж., №29. 3 б.
24 Динамика реализации региональной программы развития г. Аркалык. Аркалык, 2005. с.4-6
25 2010 жылға дейінгі мерзімге Арқалық қаласының экономикалық және әлеуметтік дамыту Бағдарламасы. Арқалық, 2004ж. 9-13 б.
26 2007-2009 жылдарға қаланың экономикалық дамуын қаматамасыз ету экономика саласындағы модеринизациялау. Арқалық, 2006ж.
27 Малые городы – стратегический фактор процветания. //Экономика. 2004г. №7. 32-37 б.
28 Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. – Алматы: РГЖИ «Дауир», 1992. с. 43-49
29 Куничкина Н. С. Проблемы развития малых городов России, 2005.
30 Концепция региональной политики РК на 2002-2006 годы. Одобрена постановлением Правительства РК от 07.12.2001 года, № 1598.
31 Пустовгаров Ю. Нам нужна экономика, базирующаяся на инновационной модели развития // Экономика и управление, 2007. № 2. с. 15.
32 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы. ҚР ПҮАЖ-ы, 2006 ж., N 31, 337-құжат. 46-54 б.
33 Арқалық қаласының 2011-2013 жылдарға арналған даму бағдарламасы. Арқалық, 2010. 13-32 б.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Депрессивті қалалардың өзекті мәселелері және
оларды шешу жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Депрессивті шағын қалалар түсінігі және олардың
әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Депрессивті шағын қала ұғымы және оны бағалау
өлшемдерi ... ... ... ..7
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .11
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... 18
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының әлеуметтік
экономикалық даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.1 Арқалық қаласының экономикалық-қаржылық әлеуетінің
даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қаланың инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы және Шұбаркөл-
Арқалық теміржол желісінің қала үшін
әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Қаланың әлеуметтік дамуы және Бизнестің жол картасы 2020
бағдарламасының аймақтағы жүзеге асырылу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 Депрессивті қалалардың өзекті мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.1 Депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Арқалық өңірінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері және ары қарай
дамытудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 50
3.3 Бір салалы қалаларды дамытудың 2012 – 2020 жылдарға арналған
бағдарламасы негізінде Арқалық қаласын алдағы уақытта дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Кіріспе
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту
мәселесі тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені
көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар жүйесінің дамуы болып
табылады.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан
бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық
келбеттердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері,
қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен депрессивті шағын
қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түйіткілді мәселелері жетерлік.
Бұл диссертациялық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда ел экономикасының
көшін түзеген бүгінгі таңда әлі де болса өтпелі экономика кезінде өзінің
әлеуметтік-экономикалық даму келбетін жоғалтқан, өмір сүруге қажетті
инфрақұрылымдары қираған, тоналған шағын депрессивті қалалар баршылық.
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi
таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр. Үкімет алдына қойылған
басты міндеттің бірі даму әлеуеті төмен шағын қалаларды елде жүргізіліп
жатқан кешенді индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының негізінде
дамыту.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы
негізінде депрессивті шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін
лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, депрессивті шағын қалалық жағдайларға
бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда,
антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға қарсы әрекет жасалғанда,
мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының,
жергілікті өнеркәсіптің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын
қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз
етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Диссертациялық жұмыс депрессивті шағын қалаларды жандандыру, қаладағы
әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас
үдерісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылады
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
депрессивті шағын қалаға түсінік бере отырып, оның әлеуметтiк-экономикалық
дамуын бағалау өлшемдерiн негіздеу; депрессивті қалалардың әлеуметтік-
экономикалық дамуының артта қалу себептерін, ықпал етуші факторларын
анықтау; Қазақстандағы депрессивті қалалардың жай-күйін сипаттау; мысал
ретінде Текелі депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасын және
ағымдағы әлеуметтік-экономикалық, инженерлік инфрақұрылымдарын талдау;
түйткілді мәселелеріне тоқталу; қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі кезде депрессивті
шағын қалаларды реформалау жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге
жету үшін азаматтардың қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау
үшін жағдай жасауда. Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап
қызметтері барысында баламалар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды
жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды
және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай әлеуметтік қатысу механизмдерін
енгізу мен кеңінен тарату қала тұрғынын жаңа сапалық деңгейде дамытады.
Жұмыстың мақсаты - Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына
сәйкес тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған Қазақстанның
депрессивті шағын қалаларының даму әлеуетiн анықтау және осы қалалардың
болашақтағы даму бағытын жарақтау болып табылады.
Ол үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- депрессивті шағын қала түсінігі және оны бағалау өлшемдерiн
негіздеу;
- депрессивті шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші факторларды анықтау;
- Қазақстандағы депрессивті шағын қалаларға сипаттама беру;
- Арқалық депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасы және
ағымдағы әлеуметтік-экономикалық ахуалын талдау;
- Арқалық шағын қаласының инженерлік инфрақұрылымдарын талдау;
- Арқалық қаласының негізгі түйткілді мәселелеріне тоқталу;
- депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын
қарастыру;
- Арқалық депрессивті шағын қаласын орта мерзімді болашақта тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамытудың кешенді бағдарламасына тоқталу.
Диссертация жұмысының зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның депрессивті
шағын қалалары және оның ішінде Текелі қаласы алынған.
Диссертация жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде ғылыми
зерттеудің жүйелілік, тарихи, логикалық, үлгілеу, талдау, жіктеу, жинақтау
т.б. тәсiлдерi қолданылған. Сонымен бірге, жұмысты жазу барысында
экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, тәжірибе
сияқты зерттеудің эмпирикалық әдістері мен құрылымдық талдау тәсілдері де
қолданылды.
Диссертация жұмысының ақпараттық көздері ретінде ҚР Президентінің жыл
сайынғы Жолдаулары, Қазақстан Республикасының аумақтық дамытудың 2004-2010
жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, сондай-ақ, тақырыпқа сәйкес
отандық және шетелдік деректер оқулықтары, басқа да мемлекеттік
бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары,
сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын қалалық әкімшілік
басқармасы мен қаржы және экономикалық жоспарлау бөлімінің мәліметтері және
аймақтық бағдарлама бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз
беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен
авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен логикасы келесі қағидаларға негізделген:
1. Жұмыс депрессивті шағын қалалардың экономикасын, әлеуметтік саланы
немесе қоғамдағы әкімшілік өзгерістерді шағын қалалардағы көкейкесті
мәселелері тұрғысынан талдау, әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы
мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.
Осы қағидаға қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
көрсеткіштеріне талдау берілген, депрессивті шағын қалалардың жiктелу
негiздерi анықталып, оларды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың қажеттiлiгi
ашып көрсетiлген.
2. Рыноктық өзгерістер тұсында жиналған әлеуметтік қателіктер елдегі
кезекті өзгерістердің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк
болып орналасты. Осы орайда қаладағы басқару жүйесі мен бірінші кезекте
мемлекеттік басқарудың тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
Жұмыстың 2-тарауында Текелі қаласының қалыптасуы мен орналасу
ерекшелiктерiне тоқтала отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуына шолу
жасалған. Бұл тарауда қаланың соңғы жылдардағы экономикалық өсімі мен
әлеуметтік саладағы құрылымдардың қазiргi жағдайы мен даму мүмкiндiктерi
қарастырылған. Текелі қаласының жалпы ұйымдастыру – экономикалық
сипаттамасы, ондағы экономикалық үрдістер толығымен сипатталған.
3. Бүгін қала алдында тұрған мәселелердің шешімі экономикалық
әдістермен ғана табыла қоймасы анық. Әлеуметтік дамытудың ауқымды
бағдарламасымен қатар ғана экономикалық өсу адам тұрмысының сапасын
арттыруға үлес қоса алады. Оның үстіне жұмысымыздың 2-тарауында талданған
әлеуметтік жағдай тиімді демографиялық саясатты, адам капиталының дамуы
және кедейлікті төмендету үшін жағдай жасауды әрі қоғамдық капиталдың дамуы
немесе халықтың қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін дамытуды көздеген жөн.
Жұмыстың 3 – бөлiмiнде қаланың болашақтағы даму бағыттары анықталып,
әрі қарай дамыту бағыттары мен нақты салалар бойынша жүзеге асырылатын
шаралар мен жобалар қарастырылған.
Жұмыстың қорытындысында зерттеудің барысында алынған негізгі нәтижелер
ықшамдалған және айшықталған түрде берілген.
Жұмыстың хронологиялық шегі 2004-2010 жылдарды қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 70 беттен тұрады (қосымшаларды есептемегенде).
1 Депрессивті шағын қалалар түсінігі және олардың
әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етуші
факторлар
1.1 Депрессивті шағын қала ұғымы және оны бағалау өлшемдерi
Қала – табиғатты игеруге ден қойған белсенділік әлемі, ауыл –
табиғатқа мойынсұна отырып, соның ыңғайына төселуге негізделген жартылай
бағыныштылық әлемі. Қала – адам тіршілігіне лайық жаңа кеңістікті игеруден
басталатын ауылмен салыстырғанда жаңа кеңістікті иемденуден, жартылай
адами, жартылай табиғи емес, толығымен дерлік адами, яғни жасанды қылудан
басталады.
Қала – толықтай дерлік жасанды орта, осы тұрғысынан алғанда да,
мазмұндық тереңділігінен сыр тартсақ та, қала – мәдени феномен, яғни
адамның өзінің қолынан шыққан, оның идеясынан туындаған дүние. Тіпті арыға
тереңдер болсақ, қала – өркениет феномені. Ол да жазу, хат, баспагерлік,
коммуникация құралдарының дамыған формалары сынды өркениет тұсында, яғни
мәдениеттің өзін туындатқан табиғи ландшафтпен ғана қанағаттанбай, өзіндік
қарым-қатынас орталығын жасақтағанда дүниеге келетін құбылыс. [1]
Қала болсын, өркениет болсын тайпалық санадан босанып шыққан адамға
қатысты деп айтуға болады. Қала, өркениет әлемі – жаңа технология әлемі
кәсібилік, маманданғандық және индивидуализм сынды қасиеттерге басты назар
аударатын болды. Шындап келгенде, “өркениет” ұғымы адамзат мәдениетіндегі
“қалалық революция” (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала – кейінірек
“өркениет” деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар
бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда
болған еді. Қолөнершілер – бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры –
қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да.
Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы және жер өңдеумен салыстыра алғанда сол
дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған
еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті,
жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы,
табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды – жан-жануар
мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса,
шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын
әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе
өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын
болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей
де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік
санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты.
Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер
әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана
шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік
тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас
мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып,
оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу
үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым – математика дүниеге келеді.
Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі –
хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен
туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден
біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне
бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-
қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі
жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс
табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен
байланыстырылмағандығын мойындаймыз.
Қазақ тіліндегі “өркениет” сөзінің “өркендеу”, “өсу” деген мағыналық
коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі
кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын
білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны
өркениет ұғымына сыйдырамыз. Қала қашанда орталық. Ол сауда-саттықтың,
саяси-әкімшілік биліктің, әскери, мәдени және діни әлеуеттің қордаланған
орны. Неміс әлеуметтанушысы Ф. Теннис қаланы адамдар шоғырланған ірі елді
мекендер деп қана емес, сонымен бірге, қоғамды ұйымдастырудың жаңашыл түрі
деп те анықтайды.
Әлеуметтік өмір саласында шындық қашанда оны рационалды түсіндіруден
кеңірек әрі күрделірек. Сондықтан да шындық толығымен танылады деу
астамшылық болар еді. Өркениет рулық санадан кету Қала дегенде ауылдағы
көзге көрінетін бірен-саран жанның орнына ығы-жығы адам көз алдыңа
елестейтіндігі, оның сауда-саттық, асығыс-үсігістік, өмір ырғағаының
тезддігі, жылдамдығы деген сынды нақты сұрақтар
Қала да мәтін сынды оқыла алады. Ол да өркениет идеясының жемісі.
Қала – тірі организм. Ол өседі, өнеді. Қала алаңнан, қауым жиналатын
базардан басталады. Сонымен қатар, діни көзқарас басым қалалар мешіттен
(ислам елдерінде), не шіркеулерден (христиан елдерінде) қала адамдардың
жауын-шашын, суық, дүлей боран сынды адам ағзасына қауіпті ауа-райының
өзгерістерінен бас сауғалайтын немесе ұрпақ қамын ойлайтын ошақ басымен
ғана шектелмейді. Қала азаматтардың еркін, өз қалауымен бас біріктіріп,
түрлі ұйымдарға жинақталатын жері, сондай кеңістіктің болуынан басталады.
Қала – шексіз коммуникативтік кеңістік, қарым-қатынас аймағы. Сондықтан да
ол коммуникация құралдарының күрделенуімен қатар жүреді, қатар түрленеді.
Шағын депрессивті қала дегеніміз ұйымдастыру-шаруашылық, мәдени-
тұрмыстық және әкімшілік қызметтерді локальды деңгейде атқаратын
муниципальды құрылымның ерекше субъектісі.
Шағын қалалар деп, халқының саны 50 мың адамнан тұратын қалалар
саналады.
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін зерттеу
кезінде қала тұрғындарының маңызды ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Шағын қалалардың мәселелері жайындағы отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, шағын депрессивті қалалардың
муниципальды құрылымның субъектісі ретінде келесідей талаптар ескеріледі:
❖ тұрғылықты халықтың болуы (халық саны);
❖ атқаратын экономикалық қызметінің ауқымы (қала халқының көбінің
айналысатын қызметінің түрі);
❖ адамдардың күнделікті өмір сүруін қамтамасыз ететін әлеуметтік
және Рыноктық инфрақұрылымдардың дамуы;
❖ жергілікті тұрғыдағы мәселелерді шешуге жауапты жергілікті басқару
органдарының болуы;
❖ тұрғын халықтың өмір сүру сипаты.
"Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының 2002-2006 жылдарға
арналған тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы
7 желтоқсандағы N 1598 қаулысына сәйкес осындай қалаларды анықтау үшін
шағын қалаларды тоқтаған қалаларға жатқызудың мынадай өлшемдерi және
олардың тиiстi шектi мәндерi пайдаланылды: [2]
❖ өнеркәсіп өнiмiн өндiру көлемі халықтың жан басына шаққанда орташа
республикалық деңгейдiң 20%-ынан төмен;
❖ ресурстық базаның жоқтығы немесе сарқылуы;
❖ экономикалық қызметтiң ірі орталықтарынан қаланың шалғай
орналасуы;
❖ қалалардың өнiм өткiзудiң iрi рыноктарынан алыстығы;
❖ соңғы үш жыл iшiнде жұмыссыздықтың орташа деңгейi орташа
республикалық көрсеткіштен 50 пайыз және одан да жоғары болды;
❖ өнеркәсiпте жұмыс iстейтiндердiң орташа айлық жалақысы республика
бойынша орташа айлық жалақымен салыстырғанда 1,5 есе төмен;
❖ өндiрiстiк инфрақұрылымның мешеулiгi;
❖ қолайсыз экологиялық жағдайлар.
Осы өлшемдердiң жиынтығы бойынша тоқыраған қалалар санатына мына шағын
қалаларды жатқызуға болады: Державинск, Степняк (Ақмола облысы), Алға,
Шалқар (Ақтөбе облысы), Абай, Қарқаралы (Қарағанды облысы), Арқалық,
Жітіқара (Қостанай облысы), Арал (Қызылорда облысы), Форт-Шевченко
(Маңғыстау облысы).
Мұндай шағын депрессивті қалалар – сайып келгенде, халықтың тұрмыс
салты, мәдениетiмiздiң, дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани
тршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтiк факторлардың
өзi-ақ бiзден шағын қала барынша байсалды қарауымызды талап етедi.
Кез келген революциялық сiлкiнiстер кезiнде барлық түйткілді
өзгерiстер ауыртпалығының шағын қалаларға түсетiнi мәлiм, әрi мұны тарих та
дәлелдеп отыр. Мұны Қазақстан да бастан кештi.
Әлеуметтiк қолдау шаралары бәрiнен бұрын қала тұрғындарының қажеттi
табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн, әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi
жоғары депрессивті шағын қалаларға тiршiлiктi қамтамасыз ету инфрақұрылымын
дамытуға бағытталған.
Депрессивті шағын қалалардың келешектiлiгiн айқындау, әлеуетке қол
жеткiзуге әсер ететiн факторларды зерделеудi және олардың негiзiнде
депрессивті қалалардың өсу мүмкiндiктерiн iске асыру үшiн қолда бар
әлеуеттiң жиынтық көрсеткiшi бойынша жiктеудi талап етедi. [3]
Шағын депрессивті қалаларды бағалау жіктемесі 1-сызбада көрсетілген.
Сызба 1. Шағын депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық әлеуетін
бағалау жіктемесі
Бұл дипломдық жұмыста шағын қалаларға берілген көптеген анықтамалардың
ішінен біз тек мына анықтамаға тоқталдық.
Сонымен, шағын қала дегеніміз – халқының саны 5-тен 50 мың адам
аралығында болатын муниципалдық құрылымның ұйымдастырушы-басқарушылық
қызметін атқаратын, жеткілікті дамымаған өндірістік базасымен сипатталатын,
Рынок инфрақұрылымдарының жекелеген элементтері бар және тұрғын үйдің
төменгі деңгейімен, экстенсивті аз қабатты үйлері бар, жер учаскелерінің үй
шаруашылығына жақын орналасуымен және олардың табиғи шаруашылыққа белсенді
қатысуымен сипатталатын ерекше түр.
Шағын депрессивті қалалар көбіне өнеркәсіптік өндірістің бір түріне
маманданады. Сондықтан да олардың өмір сүру қарқындары мен деңгейі сол
өнеркәсіптік өндірістің даму деңгейіне байланысты болады.
Депрессивті шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi мен
олардың келешектiлiгiн бағалайтын аса маңызды параметрлер болып,
өлшемдердiң 4 тобы айқындалды: экономикалық әлеует, инженерлiк
инфрақұрылымның даму деңгейi, әлеуметтiк объектiлермен қамтамасыз етiлуi
және экологиялық қауiпсiздiк. Депрессивті шағын қалалардың даму деңгейлерін
осы 4 параметр негізінде жіктеуге болады. Ол Қосымша А-да келтірілген. [4]
Депрессивті шағын қалалардың әлеуетiн бағалау кезiнде экономикалық
даму басымдықтары ескерiле отырып, әрбiр көрсеткiшке салмақ берiлдi, бұл
олардың мәндiлiгiн балдардың жиынтық мөлшерi сомасында сипаттайды.
Экономикалық әлеует көрсеткiштерi неғұрлым үлкен салмақты иеленедi, келесі
салмақты инженерлiк инфрақұрылым көрсеткiштерi, ал әлеуметтiк объектiлермен
қамтамасыз етiлу сипаттамалары соңғы салмақты иеленедi.
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу
себептері және оған ықпал етуші факторлар
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар Рыноктарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы Рыноктарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы рынок жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты рынокқа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады. [5]
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында біздің елде экономикалық өсудің жаңа
үлгісіне көшу, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды трансформациялау,
қоғамдық жүйенің жаңа үлгісінің қалыптасуы, яғни жаңа индустралды
мәдениетке көшу қажеттілігі уақыт талабының сәйкестілігімен туындады,
бұндай көшу эволюциялық жолмен іске асырылуы қажет еді. Жаңа уақыттың
экономикасының басты мінездемесі болып оның гуманизімі табылады яғни, оның
бағыты адамның қажеттілігін қанағаттандыруға, халықтың табысының өсуі мен
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту сондай-ақ осылардың ешқайсысы
орындалмайынша, ешқандай экономика ойдағыдай іске асырылмайтыны даусыз
екені айғақталды.
1992 жылдың басынан бастап еліміздің экономикасының байсалдықпен баяу
әлем шаруашылық жүйесіне енуі бір жағынан бұрынғы СССР елдерімен
экономикалық қарым–қатынастары нақты үзілді, ал екінші жағынан
республикамыздың экономикасы ашық және әлемдік Рынок алдында қорғансыз
болып қалды. Экономикалық реформалар нәтижесінде ұтымсыз, қарапайым
Рыноктық экономикаға ұқсамайтын, түбегейлі өзгертілген шаруашылық жүйе
пайда болды.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан
бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық
параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері,
қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың
әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Қазақстанның шағын қалаларында соңғы он жылда экономикалық
байланыстардың үзілу салдарынан және мемлекеттік қаржы бөлу көлемінің
қысқаруынан қолайсыз экономикалық жағдай туындады. Олардың өмір сүруін
қолдау ерекше өткір мәселе болып қалды. Экономиканың нақты секторының
қысқаруы жұмыссыздық деңгейінің өсуі мен өмір сүру дәрежесінің төмендеуі
- бүгінгі таңдағы қалалық билік органдарының алдында тұрған мәселелердің
толық тізімі ғана емес еді. [6]
Сызба 2. Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана
сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы
қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы. Шағын қалаларды жандандыру,
қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің
біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған. Шағын қалаларды
әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң
алдыңғы қатарында тұр.
Қалалардың әлеуметтік жағдайының реттелуі мен депрессивті қалалардың
дамуына үкімет тарапынан көңіл бөлу қала халқының санының өсуіне, ауыл-қала
көші-қондық вектордың жандануына әкелді. Егер, 1989-1999 жж. қала халқы
805,3 мың адамға кеміген болса, 1999-2009 жж. 46,3 мыңдық өсім байқалды.
2004-2009 жж. республика ішілік көші-қонға 1567,7 мың адам тартылды.
Аймақтық ерекшеліктер мен қалалардың даму өзгешеліктері де ішкі көші-қонға
әсер етті. Көптеген ұсақ қалалардың дамуы экономиканың белгілі бір
саласының дамуына, халықтың өмір сүру сапасы қалалардың табиғи ресурсы мен
өндірістік мүмкіндіктеріне байланысты. [7]
Қазақстанда халқының саны 50 мың адамнан аспайтын 60-тан астам кіші
қалалар бар. 1991-1998 жж. экономикалық дағдарыстар кезінде депрессиялық
жайға түскен кіші және орта қалалардың халқы көші-қоны есебінен кеміді. Бұл
қалалардың өнеркәсіптік өнімі жалпы республикалық орташа деңгеймен
салыстырғанда әр адамға 20%-дан төмен, ресурстық база жоқтың қасы, қаланың
ірі экономикалық орталықтан қашықта, өнім өндіру нарығынан алыс орналасуы
жұмысшылар санының да орташа ресурстық көрсеткіштен 50% немесе одан да
жоғары болуы, орташа айлық жалақы республикалық көрсеткіштен 1,5 есе төмен
болуы, өнеркәсіптік инфра-структуралық жағдай мен қолайсыз экологиялық
жағдай халықтың бұл қалалардан көшіп кетуіне әкелді. Мысалы, 1989-1999 жж.
Курчатов (7,0 мыңға), Кентау (8,3 мыңға), Текелі (7,8 мыңға), Зыряновск
(18,4 мыңға), Лениногорск (13,7 мыңға), Арқалық (20,3 мыңға) және т.б.
қалалардың халқы кеміді. 1997 ж. облыс орталықтары болған қалалардағы халық
саны осы облыстарының таратылуынан күрт төмендеді. Мысалы, Жезқазған
қаласында 1991 ж. 111,1 мың адам есептелсе, 1998 ж. 103,4 мың, ал 1999 ж.
95 мың, 2000 ж. 89,6 мыңға түсіп кемісе, 2000 жж. қайтадан өсе бастады
(2009 ж. 92,2 мың). Ал, Алматы мегаполисіндегі Қаскелең, Есік қалалары мен
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Жетісай, Шардара, Сарыағаш қалалары осы
жылдардың бәрінде халық санын жоғалтпаған қалалар болып табылады. [8]
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес,
тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған шағын қалалардың
даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қалалардың болашақтағы
даму бағытын жоспарлау қажет. Ол үшін төмендегілерді шешу керек:
- шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлық
халық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы
мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз
жеткiзу;
- шағын қаланың аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау және дамыту;
- қала халқының тiршiлiк етуi мен Рыноктың қалыптасуы тұрғысынан даму
әлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту
мүмкiндiктерiн анықтау.
Шағын қалалардың дамуын тежеп отырған негiзгi проблемалар мен
факторларға тоқталайық.
Шағын қалалардың экономикасы мен әлеуметтiк саласын талдау оларға тән
негізгі проблемаларды бөлiп алуға мүмкiндiк бердi. Оларға мыналар жатады:
• шағын қалаларды дамытудың тиiмдi стратегиясы мен бағдарламаларының
болмауы;
• дамуға қаражаттың болмауы, жоғары тұрған бюджеттерге тәуелдiлiк;
• тұрмыстың төмен деңгейi мен сапасы;
• жұмыссыздықтың жоғары деңгейi;
• қала салатын кәсiпорындарға тым тәуелдi болу;
• өндiрiстiк және көлiктiк инфрақұрылым объектiлерiнiң қатты тозып
кетуі;
• экономиканың барлық саласында бiлiктi жұмысшылар мен мамандардың
жетiспеуi;
• көптеген қалалардың облыс орталықтарынан алыс қашықтықта болуымен
ұштаса келгенде көлiк коммуникацияларының қанағаттанғысыз жай-күйi;
• экологиялық проблемалар.
Мемлекеттің барлық көлемінде теріс әлеуметтік-экономикалық салдарына
ие болғандықтан және республиканың барлық қалаларында (облыс орталықтары
мен республикалық маңызды қалаларды есептемегенде) қатысты болғандықтан
олардың барлығы жылдам көңіл бөлуді талап етті. Мемлекеттегі экономикалық
өсудің қарқыны көп жағдайда қалалардың даму процесін басқару қабілеті
мен анықталады, оның ішінде жаңа салалардың құрылуын реттеуді.
Бұрынғы КСРО елдерімен экономикалық байланыстың үзілуімен олардың
көпшілігі дәстүрлі өткізу нарығын жоғалтты және шаруашылықтың жаңа
жағдайына бейімделе алмады. Нәтижесінде өндіріс көлемінің қысқаруы,
кейбір жағдайларда кейбір кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін
тоқтатты. Негізгі тұтынушылар болып сол аймақтың экономикалық
субъектілері, республика және ең жақсы жағдайда таяу шет мемлекеттері
болды.
Осыған байланысты Қазақстанның шағын қалалары әлемдік шаруашылық
байланыстарынан тыс қалды, оларға жаһандану мен мамандандыру процестері
әсер етпеді. Ұлттық астана мен ірі қалалар жұмыс күші техникалық және
технологиялық білім, іскерлік және қаржылық қызметтер, транспорттық
инфрақұрылым мен коммуникация орталықтарына айналды. Бұл толығымен
негізделген экономикалық өсу болып табылады. Өйткені өнеркәсіптік
экспортерлер мен шетел инвестициялары үшін ұлттық астана елге келудің
және қазіргі кездегі қызметтерді алудың ең ыңғайлы орны болып
табылады.
Астанада экономикалық субъектілер мемлекеттік және реттеуші органдарға
жақын орналасу есебінен қосымша артықшылықтарға ие болды.
Индустриализациямен қатар өнеркәсіптің астаналық шағын қалаларға көше
бастауы толықтай заңды. Бүгінгі таңда бұл үрдісті тікелей және жанама
реттеу әдістері арқылы ынталандыру маңызды болып отыр.
Жоғарғы қалалық билік экономикалық өсуге де немесе оны тежеуге
де әсер ете алатындықтан, тиімді экономикалық саясатты әзірлеудің маңызы
зор болып отыр, жоғарғы қалалық биліктер өзінің даму бағдарламасын жүзеге
асыруға өкілетті және қабілетті болса, олар өзінің қала халқын
жаһандандыру экономикасына қосылуға көмегін тигізеді. Осыдан кейін барып
бұл қалалар жаһанданған өндіріс тізбегінің сенімді звенолары мен шетел
инвестициялары үшін тартымды органдар бола алады.
Осыдан барып мемлекеттің ауылдың жаппай қалаға көшуіне араласуының
маңызын қайта бағалау, ол үшін анықталған күрделі процеске жан-жақты
талдау мен мемлекеттік реттеудің тиімді құралдарын әзірлеу қажет.
Сондай-ақ оның көлемі мен қолдану аумағын анықтау маңызды, өйткені
кәсіпкерлік белсенділікті төмендетуге мүмкіндік бермеу қажет, оған тек
қажетті мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етіп, нақты бағыт беру керек.
Рыноктық экономикалық басқару жүйесінің жоспарлы экономикалық басқару
жүйесінен айырмашылығы оның әкімшілік - бөлу әдісінің басымдылығында.
Басқару әдісі принциптерінің құрамына жалпы қабылданған принцип болып
басқарудың салалық жүйесі табылады. Шағын қалалардың әлеуметік және
экономикалық дамуы салалық шешімдер және материалдық ресурстардың
маңыздылығымен (яғни осы шешімдерге қолдану үшін бөлінетін)
анықталады.
Қазіргі жағдайда, егер мемлекет болмаса онда манаполиялық жеке
меншіктің басым бөлігі ұлттық табысты, ал егер ресурстардың таратылу
каналдары бойынша салалық жүйе болмаса, онда аймақтың
әлеуметтік–экономикалық даму өрісі, қазіргі басқару жүйесінде қаланың
орнын, қалалық көлемде басқару қызыметін, қаланың қаржы – экономикалық
базасының механизімінің әдістерін, қалалық көлемде басқаруды қамтамасыз
ететін қызметтерін анықтау қиыншылығы туындайды. [9]
Шағын қалалардағы әлеуметтік–экономикалық басқару жағдайлардың
қиындай түсуі ол әкімшілік-бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр
жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда
болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең
сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және
жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде
тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында
аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету
жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын – еңбек, жер, инфрақұрылымның
әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану
болды. Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің
теориялық әдіс-тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Расында да соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зерттеу,
қалалық дамудың жеке аспектілерімен, яғни қала құрылысы, экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және тағы басқа өзгешеліктерімен
бөлектенген және шектелген. Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес
аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру дұрыс емес, яғни біріншіден
облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды.
Сондықтан шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму жүйесін басқаруды
іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік–экономикалық
жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
Сондықтанда қазіргі таңда рыноктық экономика заңдарының негізінде
басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалдық–қаржылық базаны
қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық
дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін
оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты
бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды
және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылығы жағдайында
ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару
керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс
тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды
жақсарту және осы заманғы Рыноктық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты
факторлардың маңызы зор. Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең
алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік–экономикалық дамуын жақсарту,
оның ішкі құрылымын жандандыру қажет. [10]
Бүгінгі таңда аймақ ресурстарының құндылығы маңызды емес, Рынок
экономикасының талаптарына сай ресурстарды бейімдейтін және қайтадан
қалыптастырушы аймақтық басшылық пен бизнестің мүмкіншіліктері маңызды
болып отыр. Қала экономикасының бағасы экономикалық, әлеуметтік,
технологиялық факторларға, бизнес-ортасы мен институтционалдық дамуға
негізделген (сызба 3).
Сызба 3. Қалалардың дамуына ықпал етуші факторлар
Бүгінгі таңда қалалардың экономикалық даму нәтижелері олардың жедел
өзгермелі халықаралық және ұлттық деңгейдегі Рыноктық қатынастарға тезірек
бейімделу қабілетіне байланысты болып отыр.
Қалалардың келешектегі экономикалық жағдайын жақсарту үшін
стратегиялық тұрғыдан жоспарланған экономикалық даму бағыттары пайдаланылып
отыр.
Жергілікті экономикалық даму (ЖЭД) аймақтың (қаланың) экономикалық
потенциалын қалыптастыра отырып, аймақтың болашақтағы экономикалық дамуын
жетілдіріп, халықтың тұрмыс деңгейін көтеруді көздеп отыр.
Экономикалық дамуды жетілдіріп, аймақтың тұрғындарын еңбекпен
қамтамасыз етуге бағытталған осындай күрделі процесске жеке меншік иелері,
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар бірлесе отырып ат салысуы тиіс.
Әрбір қала мен елді мекен экономикалық дамуды жетілдіруге қолайлы
өзіндік жергілікті жағдайларымен сипатталады. Аталмыш жергілікті жағдайлар
экономикалық даму стратегиясын ендіру мен қалыптастыруға негіз бола алады.
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы сипаттамасы
Рыноктық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен рыноктық тетiктер арқылы айқындалады. Сонымен қатар, мемлекет
елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар
ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге
тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, рынок
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге
тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк
рыноктарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Қазақстанда 60 шағын қала бар, оларға халқының саны 50 мың адамнан
аспайтын қалалар жатады. Олардың iшiнде 41 шағын қала тиiстi ауылдық
аудандардың әкiмшiлiк орталығы болып табылады, бұл шағын қалалар санының
68%-ын және ауылдық аудандар санының 25%-ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық
аудандардың орталықтары болып табылмайды, олар: Степногорск, Темір, Ембi,
Жем, Қапшағай, Текелi, Шар, Серебрянск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Сарань,
Приозерск, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Қазалы, Жаңаөзен. Олардың бiр
бөлiгі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бiр бөлiгі аудандардың
қосылуы нәтижесiнде аудан орталықтары мәртебесiнен айырылды. [11]
Шағын қалалар ел аумағы бойынша бiркелкi бөлiнбеген (1-кесте).
Кесте 1
Қазақстан Республикасының облыстары бойынша шағын қалалардың тiзбесi
№ Облыс атауы Шағын қалалар Шағын қалалардың атауы
саны
1 Ақмола 9 Ақкөл, Атбасар, Державинск, Есіл,
Ерейментау, Бұланды, Степногорск,
Степняк, Щучинск
2 Ақтөбе 7 Алға, Жем, Қандыағаш, Темір,
Хромтау, Шалқар, Эмба
3 Алматы 9 Есік, Жаркент, Қаскелең, Қапшағай,
Сарканд, Талғар, Текелі, Үшарал,
Үштөбе
4 Атырау 1 Құлсары
5 Шығыс Қазақстан 7 Аягөз, Зайсан, Зыряновск,
Курчатов, Серебрянск, Шар,
Шемононка
6 Жамбыл 3 Жанатас, Қаратау, Шу
7 Батыс Қазақстан 1 Ақсай
8 Қарағанды 6 Абай, Қаражал, Қарқаралы,
Приозерск, Сарань, Шахтинск
9 Қостанай 3 Арқалық, Жетықара, Лисаковск
10 Қызылорда 2 Арал, Қазалы
11 Маңғыстау 2 Жаңаөзен, Форт-Щевченко
12 Павлодар 1 Ақсу
13 Солтүстiк Қазақстан4 Булаево, Мамлютка, Сергеевка,
Тайынша
14 Оңтүстiк Қазақстан 5 Арыс, Жетысай, Ленгер, Сарыағаш,
Шардара
Олар ресурстық әлеуетi, демографиялық ахуалы, әлеуметтiк-экономикалық
көрсеткiштерi бойынша бiр-бiрiнен елеулi түрде өзгешеленедi.
Қалалардың экономикалық базасына, олардың салалық құрылымына, негізгi
кәсiпорындары туралы деректерге жасалған талдау қалалардың мынадай 5
функционалдық тұрпатын бөлiп алуға мүмкiндiк бердi:
1. Қалалар - өнеркәсiп орталықтары
1) Өндiру өнеркәсiбi басым дамыған қалалар - 14 қала:
➢ көмiр өндiру - Абай, Шахтинск;
➢ мұнай және газ өндiру - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай;
➢ металл кендерiн өндiру - Зыряновск, Қаражал, Лисаковск,
Арқалық, Текелi, Хромтау;
➢ шикiзат ресурстарының басқа түрлерiн өндiру - Жаңатас, Қаратау,
Жiтiқара.
2) Өңдеушi өнеркәсiп басым дамыған қалалар - 9 қала:
➢ химия өнеркәсiбi - Сарань, Алға, Степногорск;
➢ металлургия өнеркәсiбi - Ақсу;
➢ машина жасау, құрылыс, тоқыма және тамақ өнеркәсiбi - Макинск,
Ерейментау, Қапшағай, Леңгiр, Арал.
3) Ауылшаруашылық өнiмiн ұқсататын салалар басым дамыған қалалар - 19
қала: Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есiл, Степняк, Сарқанд, Жаркент, Қаскелең,
Үштөбе, Есiк, Yшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлютка,
Сергеевка, Тайынша, Жетiсай.
4) Электр энергиясын өндiру жөнiндегi салалар басым дамыған қалалар -
Шардара, Серебрянск.
2. Өнеркәсiп-көлiк орталықтары - 8 қала: Қандыағаш, Ембi, Шалқар,
Аякөз, Шар, Шу, Арыс, Қазалы.
3. Ғылыми-тәжiрибе орталықтары - Курчатов, Приозерск, Степногорск.
4. Сауықтыру орталықтары функцияларын орындайтын қалалар Сарыағаш,
Шортанды, Қарқаралы.
5. Бұрынғы өнеркәсiптiк және өнеркәсiптiк емес функцияларынан
бiртiндеп айырылып бара жатқан қалалар - 4 қала: Жем, Темiр, Державинск,
Форт-Шевченко.
Көптеген шағын қалаларды дамыту экономиканың белгілi бiр саласымен
тiкелей байланысты болды, сондықтан нақты бiр қаладағы ахуал да осы
салалардағы жай-күй мен үрдiстерге байланысты болды.
Шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының серпiнiн, халықтың
тұрмыс деңгейi мен сапасын сипаттайтын статистикалық көрсеткiштерге
жасалған салыстырмалы талдау бүгiнгi күнге салыстырмалы түрде жағдайы тәуiр
шағын қалалар тобын бөлiп алуға мүмкiндiк бердi, оларға Қандыағаш, Хромтау
(Ақтөбе облысы), Құлсары (Атырау облысы), Текелi (Алматы облысы), Зыряновск
(Шығыс Қазақстан облысы), Ақсай (Батыс Қазақстан облысы), Лисаковск
(Қостанай облысы), Жаңаөзен (Маңғыстау облысы), Ақсу (Павлодар облысы)
қалаларын жатқызуға болады. Бұл қалалардың елеулi табиғи-ресурстық және
өндiрiстiк әлеуетi, халқының жоғары табыстары бар. [12]
Солай бола тұра, шағын қалалардың жалпы санынан әлеуметтiк-
экономикалық дамудың ең нашар көрсеткiштерiн арқалаған тоқыраған шағын
қалалар оқшауланып көрiнедi.
Аудандық бағыныстағы шағын қалалардың дербес бюджеттерi жоқ және
аудандық бюджеттерден қаржыландыру жоспарлары бойынша қаржыландырылады.
Аудандар бюджеттері негiзiнен дотациялық сипатта.
Бюджет қаражатын әртүрлi деңгейдегi бюджеттер арасында қайта бөлудiң
қолданылып жүрген тетiгi шағын қалалардың қаржы жағдайының тұрақсыздығына
әкеп соғады, әлеуметтiк саланың бар объектілерiнiң жұмыс iстеуiне
байланысты шығындарды қаржыландыруды толық көлемiнде қамтамасыз етпейді.
Бүгінде барлық отандастарымыз секілді Аягөз өңірінің халқы да
Елбасының Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауымен жіті танысып, үлкен ықыласпен қолдау
білдіруде.
Аягөз қаласының әкімі ретінде Жолдаудағы Тұрғын-үй коммуналдық сектор
саласындағы саясат бөлімінде айтылған: Ауылдық жерлерді құбырлы сумен
қамтамасыз ету жұмыстарын жалғастыру қажет. Шағын қалаларда халықтың 100
пайызы үшін сапалы су қол жетімді болуы тиіс деген міндеттемесін аса
құптап отырмын. Себебі, Аягөз қаласының осыған дейін Таза су бағдарламасы
аясында 2005 жылы 144 млн. теңгеге 9,5 шақырым су құбырлары жөнделген
болатын. Сонымен бірге 2006-2009 жылдары 461 млн. теңгеге 17,5 шақырым су
құбырлары жаңартылған-ды. Алдағы уақытта су құбырының қалған 48 шақырымы да
қайта жаңартылады деп күтілуде.
Шағын қалалар халқының жалпы саны 2002 жылы 1,4 млн. адам болды.
Халықтың табиғи өсiмiнің қысқаруы және жоғары көшi-қон легi шағын
қалалар халқы санының едәуір қысқаруына әкеп соқты. Нәтижесiнде халық
санағы өткен жылдар аралығындағы 10 жыл iшiнде Державинск қаласы халқының
50%-ынан, Курчатов қ. мен Жаңатас қ. - 43 %, Қаратау қ. - 35 %, Қарқаралы
қ.- 33 %, Степняк қ., Арқалық қ. және Сергеевка қ.- 27 %, Абай қаласы
халқының 25%-ынан айырылды.
Көшi-қонның негiзгі себептерi: жұмыстың жоқтығы, еңбек және тұрмыс
жағдайларының нашарлауы, білiм алуға құлшыныс.
Шағын қалалардан еңбекке қабiлеттегi жастағы адамдардың көшiп кетуi
салдарынан олардың халқы қартаю үрдісіне ие болып отыр. Жекелеген шағын
қалаларда жасы үлкен топтарындағы халықтың үлесі 18-20%-ға жетедi. [13]
Халқының саны жөнiнен 13 шағын қала қала мәртебесіне сәйкес келмейді,
олар - Державинск, Ерейментау, Степняк, Жем, Темiр, Курчатов, Шap,
Қарқаралы, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаево, Мамлютка, Сергеевка.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық. Шағын қалалардың көпшiлiгiнiң аса
өткiр проблемасы жұмыссыздық болып табылады. Соңғы үш жылға есептелген
жұмыссыздықтың орташа деңгейi туралы деректер жұмыссыздықтың аса жоғары
көрсеткіштері орын алған шағын қалалар тобын бөліп алуға мүмкіндік берді:
Степняк - экономикалық белсенді халқының 21,5 %-ы, Форт-Шевченко - 18,4 %,
Арқалық - 16,6 %, Қарқаралы - 15,5 %, Қаратау - 15,7 %, Жiтiқара 12,5 %.
Жұмыссыздардың 60 %-ынан 80%-ына дейін ұзақ уақыт бойы (бiр жылдан
астам) жұмыссыз жүрген, өздерiнiң бiлiктiлiгiн жоғалтқан азаматтар құрайды.
Шағын қалалардың еңбек рыногында жұмыс күшiнiң сұранымы мен ұсынысының
сандық та, сапалық та сәйкессiздiгi сақталуда. Тұтас алғанда өнеркәсiптегi
және экономикадағы тұрақтандыру кәсіби кадрлардың, ең алдымен инженер-
техник қызметкерлерінің болуын талап етті, ал кәсiпорындарда жаңа
технологияларды енгізу қызметкерлер бiлiктiлiгiнiң деңгейіне қойылатын
талаптарды арттырды.
Еңбек рыногындағы жұмыс күшінің ұсынысы ретiнде негiзiнен бұрынғы ауыл
тұрғындары бой көрсетуде. Олардың үштен бір бөлігінің ғана жоғары және орта
кәсіби білімі бар, бірақ ол шағын қалаларда жұмыс істеп тұрған
өндiрiстердiң бейiнiне сәйкес келмейдi.
Осының салдарынан қалалар экономикасын дамытудың перспективалары мен
басымдықтарын басшылыққа ала отырып, жаңа сапалық негізде кадр әлеуетін
көбейту жөнінде шаралар қолдану қажеттiгі туындайды.
Шағын қалалар халқының жан басына шаққанда орташа ақшалай табысы
орташа облыстық деңгейдiң 30-80 %-ын ғана құрайды. Неғұрлым төмен табыстар
халқы негiзiнен жеке қосалқы шаруашылық есебiнен тұратын аграрлық-
өнеркәсiптiк кешен орталықтары болып табылатын қалаларда орын алып отыр.
Мәселен, Степняк қаласында халықтың жан басына шаққанда табыстары 40%-ды,
Державинск қаласында - Ақмола облысы бойынша орташа облыстық деңгейдің 48 %-
ын, Арал қаласында Қызылорда облысы бойынша орташа облыстық деңгейдің 43 %-
ын құрайды және т.б.
53 шағын қалада жалақы республика бойынша орташа көрсеткiштерден
төмен, оның үстiне 18 қалада - екі есе төмен. 7 қалада ғана жалақы орташа
республикалық жалақыдан жоғары: Курчатов пен Зыряновскiде - 1,2 есе,
Хромтауда - 1,4, Ақсуда - 1,6, Құлсарыда - 1,9, Ақсайда - 2,7, Жаңаөзенде -
2,9 есе жоғары. [14]
Шағын қалалар халқы табыстарының негізгi көздерi кәсіпорындар мен
ұйымдардағы (негiзiнен бюджеттiк) жалақы болып табылады, оның үлесi
табыстардың жалпы сомасында 50-60%-ды құрайды, зейнетақылар, стипендиялар,
әртүрлі жәрдемақылар табыстардың шамамен 20-30%-ын, қосалқы шаруашылықтан
түсетін түсімдер - 10-15%-ды құрайды, қалғаны - жақындары мен достарының
көмегi.
Өнеркәсiп өндiрiсі мен шағын бизнестің жай-күйi. Шағын қалалардағы
өнеркәсiп өндірісі бір-екі салада айқын маманданумен сипатталады, ал қалған
салалар болымсыз дамыған, не өнеркәсіп кәсiпорындары мүлдем жоқ. Өндiріс
көлемінің төмендеуі немесе қала салушы кәсiпорындардың тоқтап қалуы
қаладағы әлеуметтік-экономикалық ахуалдың жалпы нашарлап кетуiне әкеп
соғады.
Халықтың жан басына шаққанда өнеркәсіп өндiрiсiнiң көлемi мұнай, газ
және металл кендерiн өндiру орталықтары - шағын қалаларда (Ақсай, Ақсу,
Қаражал, Хромтау, Зыряновск, Құлсары) орташа республикалық деңгейден асып
түседі. Шағын қалалар - металл кендерiн өндiру мен өңдеудiң ұзақ жылғы
өнеркәсiп орталықтары - өнеркәсiп өндірiсiнiң тұрақты көлемiне және өткiзу
рыноктарына, халықтың жоғары табыстарына (Хромтау, Зыряновск, Қаражал) ие
болып отыр.
Халықтың жан басына шаққанда өнеркәсiп өндiрісiнiң ең аз көлемiне
ауылшаруашылық аудандарының орталықтары болып табылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Депрессивті қалалардың өзекті мәселелері және
оларды шешу жолдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Депрессивті шағын қалалар түсінігі және олардың
әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Депрессивті шағын қала ұғымы және оны бағалау
өлшемдерi ... ... ... ..7
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .11
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... 18
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының әлеуметтік
экономикалық даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.1 Арқалық қаласының экономикалық-қаржылық әлеуетінің
даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қаланың инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы және Шұбаркөл-
Арқалық теміржол желісінің қала үшін
әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Қаланың әлеуметтік дамуы және Бизнестің жол картасы 2020
бағдарламасының аймақтағы жүзеге асырылу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 Депрессивті қалалардың өзекті мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.1 Депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Арқалық өңірінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері және ары қарай
дамытудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 50
3.3 Бір салалы қалаларды дамытудың 2012 – 2020 жылдарға арналған
бағдарламасы негізінде Арқалық қаласын алдағы уақытта дамыту
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Кіріспе
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту
мәселесі тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені
көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар жүйесінің дамуы болып
табылады.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан
бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық
келбеттердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері,
қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен депрессивті шағын
қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының түйіткілді мәселелері жетерлік.
Бұл диссертациялық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда ел экономикасының
көшін түзеген бүгінгі таңда әлі де болса өтпелі экономика кезінде өзінің
әлеуметтік-экономикалық даму келбетін жоғалтқан, өмір сүруге қажетті
инфрақұрылымдары қираған, тоналған шағын депрессивті қалалар баршылық.
Депрессивті шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi
таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр. Үкімет алдына қойылған
басты міндеттің бірі даму әлеуеті төмен шағын қалаларды елде жүргізіліп
жатқан кешенді индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының негізінде
дамыту.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы
негізінде депрессивті шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін
лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, депрессивті шағын қалалық жағдайларға
бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда,
антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға қарсы әрекет жасалғанда,
мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының,
жергілікті өнеркәсіптің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын
қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз
етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Диссертациялық жұмыс депрессивті шағын қалаларды жандандыру, қаладағы
әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас
үдерісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылады
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
депрессивті шағын қалаға түсінік бере отырып, оның әлеуметтiк-экономикалық
дамуын бағалау өлшемдерiн негіздеу; депрессивті қалалардың әлеуметтік-
экономикалық дамуының артта қалу себептерін, ықпал етуші факторларын
анықтау; Қазақстандағы депрессивті қалалардың жай-күйін сипаттау; мысал
ретінде Текелі депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасын және
ағымдағы әлеуметтік-экономикалық, инженерлік инфрақұрылымдарын талдау;
түйткілді мәселелеріне тоқталу; қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі кезде депрессивті
шағын қалаларды реформалау жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге
жету үшін азаматтардың қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау
үшін жағдай жасауда. Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап
қызметтері барысында баламалар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды
жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды
және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай әлеуметтік қатысу механизмдерін
енгізу мен кеңінен тарату қала тұрғынын жаңа сапалық деңгейде дамытады.
Жұмыстың мақсаты - Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына
сәйкес тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған Қазақстанның
депрессивті шағын қалаларының даму әлеуетiн анықтау және осы қалалардың
болашақтағы даму бағытын жарақтау болып табылады.
Ол үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- депрессивті шағын қала түсінігі және оны бағалау өлшемдерiн
негіздеу;
- депрессивті шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта
қалу себептері және оған ықпал етуші факторларды анықтау;
- Қазақстандағы депрессивті шағын қалаларға сипаттама беру;
- Арқалық депрессивті шағын қаласының жалпы сипаттамасы және
ағымдағы әлеуметтік-экономикалық ахуалын талдау;
- Арқалық шағын қаласының инженерлік инфрақұрылымдарын талдау;
- Арқалық қаласының негізгі түйткілді мәселелеріне тоқталу;
- депрессивті қалаларды дамытудың негізгі бағыттары және әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен инженерлік инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын
қарастыру;
- Арқалық депрессивті шағын қаласын орта мерзімді болашақта тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамытудың кешенді бағдарламасына тоқталу.
Диссертация жұмысының зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның депрессивті
шағын қалалары және оның ішінде Текелі қаласы алынған.
Диссертация жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде ғылыми
зерттеудің жүйелілік, тарихи, логикалық, үлгілеу, талдау, жіктеу, жинақтау
т.б. тәсiлдерi қолданылған. Сонымен бірге, жұмысты жазу барысында
экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, тәжірибе
сияқты зерттеудің эмпирикалық әдістері мен құрылымдық талдау тәсілдері де
қолданылды.
Диссертация жұмысының ақпараттық көздері ретінде ҚР Президентінің жыл
сайынғы Жолдаулары, Қазақстан Республикасының аумақтық дамытудың 2004-2010
жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, сондай-ақ, тақырыпқа сәйкес
отандық және шетелдік деректер оқулықтары, басқа да мемлекеттік
бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары,
сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын қалалық әкімшілік
басқармасы мен қаржы және экономикалық жоспарлау бөлімінің мәліметтері және
аймақтық бағдарлама бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз
беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен
авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен логикасы келесі қағидаларға негізделген:
1. Жұмыс депрессивті шағын қалалардың экономикасын, әлеуметтік саланы
немесе қоғамдағы әкімшілік өзгерістерді шағын қалалардағы көкейкесті
мәселелері тұрғысынан талдау, әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы
мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.
Осы қағидаға қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
көрсеткіштеріне талдау берілген, депрессивті шағын қалалардың жiктелу
негiздерi анықталып, оларды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың қажеттiлiгi
ашып көрсетiлген.
2. Рыноктық өзгерістер тұсында жиналған әлеуметтік қателіктер елдегі
кезекті өзгерістердің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк
болып орналасты. Осы орайда қаладағы басқару жүйесі мен бірінші кезекте
мемлекеттік басқарудың тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
Жұмыстың 2-тарауында Текелі қаласының қалыптасуы мен орналасу
ерекшелiктерiне тоқтала отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуына шолу
жасалған. Бұл тарауда қаланың соңғы жылдардағы экономикалық өсімі мен
әлеуметтік саладағы құрылымдардың қазiргi жағдайы мен даму мүмкiндiктерi
қарастырылған. Текелі қаласының жалпы ұйымдастыру – экономикалық
сипаттамасы, ондағы экономикалық үрдістер толығымен сипатталған.
3. Бүгін қала алдында тұрған мәселелердің шешімі экономикалық
әдістермен ғана табыла қоймасы анық. Әлеуметтік дамытудың ауқымды
бағдарламасымен қатар ғана экономикалық өсу адам тұрмысының сапасын
арттыруға үлес қоса алады. Оның үстіне жұмысымыздың 2-тарауында талданған
әлеуметтік жағдай тиімді демографиялық саясатты, адам капиталының дамуы
және кедейлікті төмендету үшін жағдай жасауды әрі қоғамдық капиталдың дамуы
немесе халықтың қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін дамытуды көздеген жөн.
Жұмыстың 3 – бөлiмiнде қаланың болашақтағы даму бағыттары анықталып,
әрі қарай дамыту бағыттары мен нақты салалар бойынша жүзеге асырылатын
шаралар мен жобалар қарастырылған.
Жұмыстың қорытындысында зерттеудің барысында алынған негізгі нәтижелер
ықшамдалған және айшықталған түрде берілген.
Жұмыстың хронологиялық шегі 2004-2010 жылдарды қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 70 беттен тұрады (қосымшаларды есептемегенде).
1 Депрессивті шағын қалалар түсінігі және олардың
әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етуші
факторлар
1.1 Депрессивті шағын қала ұғымы және оны бағалау өлшемдерi
Қала – табиғатты игеруге ден қойған белсенділік әлемі, ауыл –
табиғатқа мойынсұна отырып, соның ыңғайына төселуге негізделген жартылай
бағыныштылық әлемі. Қала – адам тіршілігіне лайық жаңа кеңістікті игеруден
басталатын ауылмен салыстырғанда жаңа кеңістікті иемденуден, жартылай
адами, жартылай табиғи емес, толығымен дерлік адами, яғни жасанды қылудан
басталады.
Қала – толықтай дерлік жасанды орта, осы тұрғысынан алғанда да,
мазмұндық тереңділігінен сыр тартсақ та, қала – мәдени феномен, яғни
адамның өзінің қолынан шыққан, оның идеясынан туындаған дүние. Тіпті арыға
тереңдер болсақ, қала – өркениет феномені. Ол да жазу, хат, баспагерлік,
коммуникация құралдарының дамыған формалары сынды өркениет тұсында, яғни
мәдениеттің өзін туындатқан табиғи ландшафтпен ғана қанағаттанбай, өзіндік
қарым-қатынас орталығын жасақтағанда дүниеге келетін құбылыс. [1]
Қала болсын, өркениет болсын тайпалық санадан босанып шыққан адамға
қатысты деп айтуға болады. Қала, өркениет әлемі – жаңа технология әлемі
кәсібилік, маманданғандық және индивидуализм сынды қасиеттерге басты назар
аударатын болды. Шындап келгенде, “өркениет” ұғымы адамзат мәдениетіндегі
“қалалық революция” (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала – кейінірек
“өркениет” деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар
бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда
болған еді. Қолөнершілер – бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры –
қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да.
Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы және жер өңдеумен салыстыра алғанда сол
дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған
еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті,
жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы,
табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды – жан-жануар
мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса,
шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын
әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе
өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын
болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей
де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік
санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты.
Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер
әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана
шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік
тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас
мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып,
оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу
үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым – математика дүниеге келеді.
Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі –
хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен
туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден
біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне
бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-
қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі
жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс
табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен
байланыстырылмағандығын мойындаймыз.
Қазақ тіліндегі “өркениет” сөзінің “өркендеу”, “өсу” деген мағыналық
коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі
кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын
білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны
өркениет ұғымына сыйдырамыз. Қала қашанда орталық. Ол сауда-саттықтың,
саяси-әкімшілік биліктің, әскери, мәдени және діни әлеуеттің қордаланған
орны. Неміс әлеуметтанушысы Ф. Теннис қаланы адамдар шоғырланған ірі елді
мекендер деп қана емес, сонымен бірге, қоғамды ұйымдастырудың жаңашыл түрі
деп те анықтайды.
Әлеуметтік өмір саласында шындық қашанда оны рационалды түсіндіруден
кеңірек әрі күрделірек. Сондықтан да шындық толығымен танылады деу
астамшылық болар еді. Өркениет рулық санадан кету Қала дегенде ауылдағы
көзге көрінетін бірен-саран жанның орнына ығы-жығы адам көз алдыңа
елестейтіндігі, оның сауда-саттық, асығыс-үсігістік, өмір ырғағаының
тезддігі, жылдамдығы деген сынды нақты сұрақтар
Қала да мәтін сынды оқыла алады. Ол да өркениет идеясының жемісі.
Қала – тірі организм. Ол өседі, өнеді. Қала алаңнан, қауым жиналатын
базардан басталады. Сонымен қатар, діни көзқарас басым қалалар мешіттен
(ислам елдерінде), не шіркеулерден (христиан елдерінде) қала адамдардың
жауын-шашын, суық, дүлей боран сынды адам ағзасына қауіпті ауа-райының
өзгерістерінен бас сауғалайтын немесе ұрпақ қамын ойлайтын ошақ басымен
ғана шектелмейді. Қала азаматтардың еркін, өз қалауымен бас біріктіріп,
түрлі ұйымдарға жинақталатын жері, сондай кеңістіктің болуынан басталады.
Қала – шексіз коммуникативтік кеңістік, қарым-қатынас аймағы. Сондықтан да
ол коммуникация құралдарының күрделенуімен қатар жүреді, қатар түрленеді.
Шағын депрессивті қала дегеніміз ұйымдастыру-шаруашылық, мәдени-
тұрмыстық және әкімшілік қызметтерді локальды деңгейде атқаратын
муниципальды құрылымның ерекше субъектісі.
Шағын қалалар деп, халқының саны 50 мың адамнан тұратын қалалар
саналады.
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін зерттеу
кезінде қала тұрғындарының маңызды ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Шағын қалалардың мәселелері жайындағы отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, шағын депрессивті қалалардың
муниципальды құрылымның субъектісі ретінде келесідей талаптар ескеріледі:
❖ тұрғылықты халықтың болуы (халық саны);
❖ атқаратын экономикалық қызметінің ауқымы (қала халқының көбінің
айналысатын қызметінің түрі);
❖ адамдардың күнделікті өмір сүруін қамтамасыз ететін әлеуметтік
және Рыноктық инфрақұрылымдардың дамуы;
❖ жергілікті тұрғыдағы мәселелерді шешуге жауапты жергілікті басқару
органдарының болуы;
❖ тұрғын халықтың өмір сүру сипаты.
"Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының 2002-2006 жылдарға
арналған тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы
7 желтоқсандағы N 1598 қаулысына сәйкес осындай қалаларды анықтау үшін
шағын қалаларды тоқтаған қалаларға жатқызудың мынадай өлшемдерi және
олардың тиiстi шектi мәндерi пайдаланылды: [2]
❖ өнеркәсіп өнiмiн өндiру көлемі халықтың жан басына шаққанда орташа
республикалық деңгейдiң 20%-ынан төмен;
❖ ресурстық базаның жоқтығы немесе сарқылуы;
❖ экономикалық қызметтiң ірі орталықтарынан қаланың шалғай
орналасуы;
❖ қалалардың өнiм өткiзудiң iрi рыноктарынан алыстығы;
❖ соңғы үш жыл iшiнде жұмыссыздықтың орташа деңгейi орташа
республикалық көрсеткіштен 50 пайыз және одан да жоғары болды;
❖ өнеркәсiпте жұмыс iстейтiндердiң орташа айлық жалақысы республика
бойынша орташа айлық жалақымен салыстырғанда 1,5 есе төмен;
❖ өндiрiстiк инфрақұрылымның мешеулiгi;
❖ қолайсыз экологиялық жағдайлар.
Осы өлшемдердiң жиынтығы бойынша тоқыраған қалалар санатына мына шағын
қалаларды жатқызуға болады: Державинск, Степняк (Ақмола облысы), Алға,
Шалқар (Ақтөбе облысы), Абай, Қарқаралы (Қарағанды облысы), Арқалық,
Жітіқара (Қостанай облысы), Арал (Қызылорда облысы), Форт-Шевченко
(Маңғыстау облысы).
Мұндай шағын депрессивті қалалар – сайып келгенде, халықтың тұрмыс
салты, мәдениетiмiздiң, дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани
тршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтiк факторлардың
өзi-ақ бiзден шағын қала барынша байсалды қарауымызды талап етедi.
Кез келген революциялық сiлкiнiстер кезiнде барлық түйткілді
өзгерiстер ауыртпалығының шағын қалаларға түсетiнi мәлiм, әрi мұны тарих та
дәлелдеп отыр. Мұны Қазақстан да бастан кештi.
Әлеуметтiк қолдау шаралары бәрiнен бұрын қала тұрғындарының қажеттi
табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн, әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi
жоғары депрессивті шағын қалаларға тiршiлiктi қамтамасыз ету инфрақұрылымын
дамытуға бағытталған.
Депрессивті шағын қалалардың келешектiлiгiн айқындау, әлеуетке қол
жеткiзуге әсер ететiн факторларды зерделеудi және олардың негiзiнде
депрессивті қалалардың өсу мүмкiндiктерiн iске асыру үшiн қолда бар
әлеуеттiң жиынтық көрсеткiшi бойынша жiктеудi талап етедi. [3]
Шағын депрессивті қалаларды бағалау жіктемесі 1-сызбада көрсетілген.
Сызба 1. Шағын депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық әлеуетін
бағалау жіктемесі
Бұл дипломдық жұмыста шағын қалаларға берілген көптеген анықтамалардың
ішінен біз тек мына анықтамаға тоқталдық.
Сонымен, шағын қала дегеніміз – халқының саны 5-тен 50 мың адам
аралығында болатын муниципалдық құрылымның ұйымдастырушы-басқарушылық
қызметін атқаратын, жеткілікті дамымаған өндірістік базасымен сипатталатын,
Рынок инфрақұрылымдарының жекелеген элементтері бар және тұрғын үйдің
төменгі деңгейімен, экстенсивті аз қабатты үйлері бар, жер учаскелерінің үй
шаруашылығына жақын орналасуымен және олардың табиғи шаруашылыққа белсенді
қатысуымен сипатталатын ерекше түр.
Шағын депрессивті қалалар көбіне өнеркәсіптік өндірістің бір түріне
маманданады. Сондықтан да олардың өмір сүру қарқындары мен деңгейі сол
өнеркәсіптік өндірістің даму деңгейіне байланысты болады.
Депрессивті шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi мен
олардың келешектiлiгiн бағалайтын аса маңызды параметрлер болып,
өлшемдердiң 4 тобы айқындалды: экономикалық әлеует, инженерлiк
инфрақұрылымның даму деңгейi, әлеуметтiк объектiлермен қамтамасыз етiлуi
және экологиялық қауiпсiздiк. Депрессивті шағын қалалардың даму деңгейлерін
осы 4 параметр негізінде жіктеуге болады. Ол Қосымша А-да келтірілген. [4]
Депрессивті шағын қалалардың әлеуетiн бағалау кезiнде экономикалық
даму басымдықтары ескерiле отырып, әрбiр көрсеткiшке салмақ берiлдi, бұл
олардың мәндiлiгiн балдардың жиынтық мөлшерi сомасында сипаттайды.
Экономикалық әлеует көрсеткiштерi неғұрлым үлкен салмақты иеленедi, келесі
салмақты инженерлiк инфрақұрылым көрсеткiштерi, ал әлеуметтiк объектiлермен
қамтамасыз етiлу сипаттамалары соңғы салмақты иеленедi.
1.2 Депрессивті қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу
себептері және оған ықпал етуші факторлар
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар Рыноктарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы Рыноктарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы рынок жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-
шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты рынокқа
бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де
анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және
тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда
болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи
көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта
экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады. [5]
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында біздің елде экономикалық өсудің жаңа
үлгісіне көшу, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды трансформациялау,
қоғамдық жүйенің жаңа үлгісінің қалыптасуы, яғни жаңа индустралды
мәдениетке көшу қажеттілігі уақыт талабының сәйкестілігімен туындады,
бұндай көшу эволюциялық жолмен іске асырылуы қажет еді. Жаңа уақыттың
экономикасының басты мінездемесі болып оның гуманизімі табылады яғни, оның
бағыты адамның қажеттілігін қанағаттандыруға, халықтың табысының өсуі мен
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту сондай-ақ осылардың ешқайсысы
орындалмайынша, ешқандай экономика ойдағыдай іске асырылмайтыны даусыз
екені айғақталды.
1992 жылдың басынан бастап еліміздің экономикасының байсалдықпен баяу
әлем шаруашылық жүйесіне енуі бір жағынан бұрынғы СССР елдерімен
экономикалық қарым–қатынастары нақты үзілді, ал екінші жағынан
республикамыздың экономикасы ашық және әлемдік Рынок алдында қорғансыз
болып қалды. Экономикалық реформалар нәтижесінде ұтымсыз, қарапайым
Рыноктық экономикаға ұқсамайтын, түбегейлі өзгертілген шаруашылық жүйе
пайда болды.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан
бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық
параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері,
қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың
әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Қазақстанның шағын қалаларында соңғы он жылда экономикалық
байланыстардың үзілу салдарынан және мемлекеттік қаржы бөлу көлемінің
қысқаруынан қолайсыз экономикалық жағдай туындады. Олардың өмір сүруін
қолдау ерекше өткір мәселе болып қалды. Экономиканың нақты секторының
қысқаруы жұмыссыздық деңгейінің өсуі мен өмір сүру дәрежесінің төмендеуі
- бүгінгі таңдағы қалалық билік органдарының алдында тұрған мәселелердің
толық тізімі ғана емес еді. [6]
Сызба 2. Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана
сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы
қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы. Шағын қалаларды жандандыру,
қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің
біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған. Шағын қалаларды
әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң
алдыңғы қатарында тұр.
Қалалардың әлеуметтік жағдайының реттелуі мен депрессивті қалалардың
дамуына үкімет тарапынан көңіл бөлу қала халқының санының өсуіне, ауыл-қала
көші-қондық вектордың жандануына әкелді. Егер, 1989-1999 жж. қала халқы
805,3 мың адамға кеміген болса, 1999-2009 жж. 46,3 мыңдық өсім байқалды.
2004-2009 жж. республика ішілік көші-қонға 1567,7 мың адам тартылды.
Аймақтық ерекшеліктер мен қалалардың даму өзгешеліктері де ішкі көші-қонға
әсер етті. Көптеген ұсақ қалалардың дамуы экономиканың белгілі бір
саласының дамуына, халықтың өмір сүру сапасы қалалардың табиғи ресурсы мен
өндірістік мүмкіндіктеріне байланысты. [7]
Қазақстанда халқының саны 50 мың адамнан аспайтын 60-тан астам кіші
қалалар бар. 1991-1998 жж. экономикалық дағдарыстар кезінде депрессиялық
жайға түскен кіші және орта қалалардың халқы көші-қоны есебінен кеміді. Бұл
қалалардың өнеркәсіптік өнімі жалпы республикалық орташа деңгеймен
салыстырғанда әр адамға 20%-дан төмен, ресурстық база жоқтың қасы, қаланың
ірі экономикалық орталықтан қашықта, өнім өндіру нарығынан алыс орналасуы
жұмысшылар санының да орташа ресурстық көрсеткіштен 50% немесе одан да
жоғары болуы, орташа айлық жалақы республикалық көрсеткіштен 1,5 есе төмен
болуы, өнеркәсіптік инфра-структуралық жағдай мен қолайсыз экологиялық
жағдай халықтың бұл қалалардан көшіп кетуіне әкелді. Мысалы, 1989-1999 жж.
Курчатов (7,0 мыңға), Кентау (8,3 мыңға), Текелі (7,8 мыңға), Зыряновск
(18,4 мыңға), Лениногорск (13,7 мыңға), Арқалық (20,3 мыңға) және т.б.
қалалардың халқы кеміді. 1997 ж. облыс орталықтары болған қалалардағы халық
саны осы облыстарының таратылуынан күрт төмендеді. Мысалы, Жезқазған
қаласында 1991 ж. 111,1 мың адам есептелсе, 1998 ж. 103,4 мың, ал 1999 ж.
95 мың, 2000 ж. 89,6 мыңға түсіп кемісе, 2000 жж. қайтадан өсе бастады
(2009 ж. 92,2 мың). Ал, Алматы мегаполисіндегі Қаскелең, Есік қалалары мен
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Жетісай, Шардара, Сарыағаш қалалары осы
жылдардың бәрінде халық санын жоғалтпаған қалалар болып табылады. [8]
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес,
тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған шағын қалалардың
даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қалалардың болашақтағы
даму бағытын жоспарлау қажет. Ол үшін төмендегілерді шешу керек:
- шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлық
халық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы
мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз
жеткiзу;
- шағын қаланың аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау және дамыту;
- қала халқының тiршiлiк етуi мен Рыноктың қалыптасуы тұрғысынан даму
әлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту
мүмкiндiктерiн анықтау.
Шағын қалалардың дамуын тежеп отырған негiзгi проблемалар мен
факторларға тоқталайық.
Шағын қалалардың экономикасы мен әлеуметтiк саласын талдау оларға тән
негізгі проблемаларды бөлiп алуға мүмкiндiк бердi. Оларға мыналар жатады:
• шағын қалаларды дамытудың тиiмдi стратегиясы мен бағдарламаларының
болмауы;
• дамуға қаражаттың болмауы, жоғары тұрған бюджеттерге тәуелдiлiк;
• тұрмыстың төмен деңгейi мен сапасы;
• жұмыссыздықтың жоғары деңгейi;
• қала салатын кәсiпорындарға тым тәуелдi болу;
• өндiрiстiк және көлiктiк инфрақұрылым объектiлерiнiң қатты тозып
кетуі;
• экономиканың барлық саласында бiлiктi жұмысшылар мен мамандардың
жетiспеуi;
• көптеген қалалардың облыс орталықтарынан алыс қашықтықта болуымен
ұштаса келгенде көлiк коммуникацияларының қанағаттанғысыз жай-күйi;
• экологиялық проблемалар.
Мемлекеттің барлық көлемінде теріс әлеуметтік-экономикалық салдарына
ие болғандықтан және республиканың барлық қалаларында (облыс орталықтары
мен республикалық маңызды қалаларды есептемегенде) қатысты болғандықтан
олардың барлығы жылдам көңіл бөлуді талап етті. Мемлекеттегі экономикалық
өсудің қарқыны көп жағдайда қалалардың даму процесін басқару қабілеті
мен анықталады, оның ішінде жаңа салалардың құрылуын реттеуді.
Бұрынғы КСРО елдерімен экономикалық байланыстың үзілуімен олардың
көпшілігі дәстүрлі өткізу нарығын жоғалтты және шаруашылықтың жаңа
жағдайына бейімделе алмады. Нәтижесінде өндіріс көлемінің қысқаруы,
кейбір жағдайларда кейбір кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін
тоқтатты. Негізгі тұтынушылар болып сол аймақтың экономикалық
субъектілері, республика және ең жақсы жағдайда таяу шет мемлекеттері
болды.
Осыған байланысты Қазақстанның шағын қалалары әлемдік шаруашылық
байланыстарынан тыс қалды, оларға жаһандану мен мамандандыру процестері
әсер етпеді. Ұлттық астана мен ірі қалалар жұмыс күші техникалық және
технологиялық білім, іскерлік және қаржылық қызметтер, транспорттық
инфрақұрылым мен коммуникация орталықтарына айналды. Бұл толығымен
негізделген экономикалық өсу болып табылады. Өйткені өнеркәсіптік
экспортерлер мен шетел инвестициялары үшін ұлттық астана елге келудің
және қазіргі кездегі қызметтерді алудың ең ыңғайлы орны болып
табылады.
Астанада экономикалық субъектілер мемлекеттік және реттеуші органдарға
жақын орналасу есебінен қосымша артықшылықтарға ие болды.
Индустриализациямен қатар өнеркәсіптің астаналық шағын қалаларға көше
бастауы толықтай заңды. Бүгінгі таңда бұл үрдісті тікелей және жанама
реттеу әдістері арқылы ынталандыру маңызды болып отыр.
Жоғарғы қалалық билік экономикалық өсуге де немесе оны тежеуге
де әсер ете алатындықтан, тиімді экономикалық саясатты әзірлеудің маңызы
зор болып отыр, жоғарғы қалалық биліктер өзінің даму бағдарламасын жүзеге
асыруға өкілетті және қабілетті болса, олар өзінің қала халқын
жаһандандыру экономикасына қосылуға көмегін тигізеді. Осыдан кейін барып
бұл қалалар жаһанданған өндіріс тізбегінің сенімді звенолары мен шетел
инвестициялары үшін тартымды органдар бола алады.
Осыдан барып мемлекеттің ауылдың жаппай қалаға көшуіне араласуының
маңызын қайта бағалау, ол үшін анықталған күрделі процеске жан-жақты
талдау мен мемлекеттік реттеудің тиімді құралдарын әзірлеу қажет.
Сондай-ақ оның көлемі мен қолдану аумағын анықтау маңызды, өйткені
кәсіпкерлік белсенділікті төмендетуге мүмкіндік бермеу қажет, оған тек
қажетті мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етіп, нақты бағыт беру керек.
Рыноктық экономикалық басқару жүйесінің жоспарлы экономикалық басқару
жүйесінен айырмашылығы оның әкімшілік - бөлу әдісінің басымдылығында.
Басқару әдісі принциптерінің құрамына жалпы қабылданған принцип болып
басқарудың салалық жүйесі табылады. Шағын қалалардың әлеуметік және
экономикалық дамуы салалық шешімдер және материалдық ресурстардың
маңыздылығымен (яғни осы шешімдерге қолдану үшін бөлінетін)
анықталады.
Қазіргі жағдайда, егер мемлекет болмаса онда манаполиялық жеке
меншіктің басым бөлігі ұлттық табысты, ал егер ресурстардың таратылу
каналдары бойынша салалық жүйе болмаса, онда аймақтың
әлеуметтік–экономикалық даму өрісі, қазіргі басқару жүйесінде қаланың
орнын, қалалық көлемде басқару қызыметін, қаланың қаржы – экономикалық
базасының механизімінің әдістерін, қалалық көлемде басқаруды қамтамасыз
ететін қызметтерін анықтау қиыншылығы туындайды. [9]
Шағын қалалардағы әлеуметтік–экономикалық басқару жағдайлардың
қиындай түсуі ол әкімшілік-бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр
жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда
болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең
сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және
жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде
тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында
аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету
жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын – еңбек, жер, инфрақұрылымның
әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану
болды. Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің
теориялық әдіс-тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Расында да соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зерттеу,
қалалық дамудың жеке аспектілерімен, яғни қала құрылысы, экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және тағы басқа өзгешеліктерімен
бөлектенген және шектелген. Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес
аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру дұрыс емес, яғни біріншіден
облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды.
Сондықтан шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму жүйесін басқаруды
іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік–экономикалық
жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
Сондықтанда қазіргі таңда рыноктық экономика заңдарының негізінде
басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалдық–қаржылық базаны
қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық
дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік–экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін
оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты
бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды
және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылығы жағдайында
ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару
керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс
тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды
жақсарту және осы заманғы Рыноктық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты
факторлардың маңызы зор. Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең
алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік–экономикалық дамуын жақсарту,
оның ішкі құрылымын жандандыру қажет. [10]
Бүгінгі таңда аймақ ресурстарының құндылығы маңызды емес, Рынок
экономикасының талаптарына сай ресурстарды бейімдейтін және қайтадан
қалыптастырушы аймақтық басшылық пен бизнестің мүмкіншіліктері маңызды
болып отыр. Қала экономикасының бағасы экономикалық, әлеуметтік,
технологиялық факторларға, бизнес-ортасы мен институтционалдық дамуға
негізделген (сызба 3).
Сызба 3. Қалалардың дамуына ықпал етуші факторлар
Бүгінгі таңда қалалардың экономикалық даму нәтижелері олардың жедел
өзгермелі халықаралық және ұлттық деңгейдегі Рыноктық қатынастарға тезірек
бейімделу қабілетіне байланысты болып отыр.
Қалалардың келешектегі экономикалық жағдайын жақсарту үшін
стратегиялық тұрғыдан жоспарланған экономикалық даму бағыттары пайдаланылып
отыр.
Жергілікті экономикалық даму (ЖЭД) аймақтың (қаланың) экономикалық
потенциалын қалыптастыра отырып, аймақтың болашақтағы экономикалық дамуын
жетілдіріп, халықтың тұрмыс деңгейін көтеруді көздеп отыр.
Экономикалық дамуды жетілдіріп, аймақтың тұрғындарын еңбекпен
қамтамасыз етуге бағытталған осындай күрделі процесске жеке меншік иелері,
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар бірлесе отырып ат салысуы тиіс.
Әрбір қала мен елді мекен экономикалық дамуды жетілдіруге қолайлы
өзіндік жергілікті жағдайларымен сипатталады. Аталмыш жергілікті жағдайлар
экономикалық даму стратегиясын ендіру мен қалыптастыруға негіз бола алады.
1.3 Қазақстандағы депрессивті шағын қалалардың жалпы сипаттамасы
Рыноктық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен рыноктық тетiктер арқылы айқындалады. Сонымен қатар, мемлекет
елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар
ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге
тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, рынок
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге
тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк
рыноктарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Қазақстанда 60 шағын қала бар, оларға халқының саны 50 мың адамнан
аспайтын қалалар жатады. Олардың iшiнде 41 шағын қала тиiстi ауылдық
аудандардың әкiмшiлiк орталығы болып табылады, бұл шағын қалалар санының
68%-ын және ауылдық аудандар санының 25%-ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық
аудандардың орталықтары болып табылмайды, олар: Степногорск, Темір, Ембi,
Жем, Қапшағай, Текелi, Шар, Серебрянск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Сарань,
Приозерск, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Қазалы, Жаңаөзен. Олардың бiр
бөлiгі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бiр бөлiгі аудандардың
қосылуы нәтижесiнде аудан орталықтары мәртебесiнен айырылды. [11]
Шағын қалалар ел аумағы бойынша бiркелкi бөлiнбеген (1-кесте).
Кесте 1
Қазақстан Республикасының облыстары бойынша шағын қалалардың тiзбесi
№ Облыс атауы Шағын қалалар Шағын қалалардың атауы
саны
1 Ақмола 9 Ақкөл, Атбасар, Державинск, Есіл,
Ерейментау, Бұланды, Степногорск,
Степняк, Щучинск
2 Ақтөбе 7 Алға, Жем, Қандыағаш, Темір,
Хромтау, Шалқар, Эмба
3 Алматы 9 Есік, Жаркент, Қаскелең, Қапшағай,
Сарканд, Талғар, Текелі, Үшарал,
Үштөбе
4 Атырау 1 Құлсары
5 Шығыс Қазақстан 7 Аягөз, Зайсан, Зыряновск,
Курчатов, Серебрянск, Шар,
Шемононка
6 Жамбыл 3 Жанатас, Қаратау, Шу
7 Батыс Қазақстан 1 Ақсай
8 Қарағанды 6 Абай, Қаражал, Қарқаралы,
Приозерск, Сарань, Шахтинск
9 Қостанай 3 Арқалық, Жетықара, Лисаковск
10 Қызылорда 2 Арал, Қазалы
11 Маңғыстау 2 Жаңаөзен, Форт-Щевченко
12 Павлодар 1 Ақсу
13 Солтүстiк Қазақстан4 Булаево, Мамлютка, Сергеевка,
Тайынша
14 Оңтүстiк Қазақстан 5 Арыс, Жетысай, Ленгер, Сарыағаш,
Шардара
Олар ресурстық әлеуетi, демографиялық ахуалы, әлеуметтiк-экономикалық
көрсеткiштерi бойынша бiр-бiрiнен елеулi түрде өзгешеленедi.
Қалалардың экономикалық базасына, олардың салалық құрылымына, негізгi
кәсiпорындары туралы деректерге жасалған талдау қалалардың мынадай 5
функционалдық тұрпатын бөлiп алуға мүмкiндiк бердi:
1. Қалалар - өнеркәсiп орталықтары
1) Өндiру өнеркәсiбi басым дамыған қалалар - 14 қала:
➢ көмiр өндiру - Абай, Шахтинск;
➢ мұнай және газ өндiру - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай;
➢ металл кендерiн өндiру - Зыряновск, Қаражал, Лисаковск,
Арқалық, Текелi, Хромтау;
➢ шикiзат ресурстарының басқа түрлерiн өндiру - Жаңатас, Қаратау,
Жiтiқара.
2) Өңдеушi өнеркәсiп басым дамыған қалалар - 9 қала:
➢ химия өнеркәсiбi - Сарань, Алға, Степногорск;
➢ металлургия өнеркәсiбi - Ақсу;
➢ машина жасау, құрылыс, тоқыма және тамақ өнеркәсiбi - Макинск,
Ерейментау, Қапшағай, Леңгiр, Арал.
3) Ауылшаруашылық өнiмiн ұқсататын салалар басым дамыған қалалар - 19
қала: Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есiл, Степняк, Сарқанд, Жаркент, Қаскелең,
Үштөбе, Есiк, Yшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлютка,
Сергеевка, Тайынша, Жетiсай.
4) Электр энергиясын өндiру жөнiндегi салалар басым дамыған қалалар -
Шардара, Серебрянск.
2. Өнеркәсiп-көлiк орталықтары - 8 қала: Қандыағаш, Ембi, Шалқар,
Аякөз, Шар, Шу, Арыс, Қазалы.
3. Ғылыми-тәжiрибе орталықтары - Курчатов, Приозерск, Степногорск.
4. Сауықтыру орталықтары функцияларын орындайтын қалалар Сарыағаш,
Шортанды, Қарқаралы.
5. Бұрынғы өнеркәсiптiк және өнеркәсiптiк емес функцияларынан
бiртiндеп айырылып бара жатқан қалалар - 4 қала: Жем, Темiр, Державинск,
Форт-Шевченко.
Көптеген шағын қалаларды дамыту экономиканың белгілi бiр саласымен
тiкелей байланысты болды, сондықтан нақты бiр қаладағы ахуал да осы
салалардағы жай-күй мен үрдiстерге байланысты болды.
Шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының серпiнiн, халықтың
тұрмыс деңгейi мен сапасын сипаттайтын статистикалық көрсеткiштерге
жасалған салыстырмалы талдау бүгiнгi күнге салыстырмалы түрде жағдайы тәуiр
шағын қалалар тобын бөлiп алуға мүмкiндiк бердi, оларға Қандыағаш, Хромтау
(Ақтөбе облысы), Құлсары (Атырау облысы), Текелi (Алматы облысы), Зыряновск
(Шығыс Қазақстан облысы), Ақсай (Батыс Қазақстан облысы), Лисаковск
(Қостанай облысы), Жаңаөзен (Маңғыстау облысы), Ақсу (Павлодар облысы)
қалаларын жатқызуға болады. Бұл қалалардың елеулi табиғи-ресурстық және
өндiрiстiк әлеуетi, халқының жоғары табыстары бар. [12]
Солай бола тұра, шағын қалалардың жалпы санынан әлеуметтiк-
экономикалық дамудың ең нашар көрсеткiштерiн арқалаған тоқыраған шағын
қалалар оқшауланып көрiнедi.
Аудандық бағыныстағы шағын қалалардың дербес бюджеттерi жоқ және
аудандық бюджеттерден қаржыландыру жоспарлары бойынша қаржыландырылады.
Аудандар бюджеттері негiзiнен дотациялық сипатта.
Бюджет қаражатын әртүрлi деңгейдегi бюджеттер арасында қайта бөлудiң
қолданылып жүрген тетiгi шағын қалалардың қаржы жағдайының тұрақсыздығына
әкеп соғады, әлеуметтiк саланың бар объектілерiнiң жұмыс iстеуiне
байланысты шығындарды қаржыландыруды толық көлемiнде қамтамасыз етпейді.
Бүгінде барлық отандастарымыз секілді Аягөз өңірінің халқы да
Елбасының Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауымен жіті танысып, үлкен ықыласпен қолдау
білдіруде.
Аягөз қаласының әкімі ретінде Жолдаудағы Тұрғын-үй коммуналдық сектор
саласындағы саясат бөлімінде айтылған: Ауылдық жерлерді құбырлы сумен
қамтамасыз ету жұмыстарын жалғастыру қажет. Шағын қалаларда халықтың 100
пайызы үшін сапалы су қол жетімді болуы тиіс деген міндеттемесін аса
құптап отырмын. Себебі, Аягөз қаласының осыған дейін Таза су бағдарламасы
аясында 2005 жылы 144 млн. теңгеге 9,5 шақырым су құбырлары жөнделген
болатын. Сонымен бірге 2006-2009 жылдары 461 млн. теңгеге 17,5 шақырым су
құбырлары жаңартылған-ды. Алдағы уақытта су құбырының қалған 48 шақырымы да
қайта жаңартылады деп күтілуде.
Шағын қалалар халқының жалпы саны 2002 жылы 1,4 млн. адам болды.
Халықтың табиғи өсiмiнің қысқаруы және жоғары көшi-қон легi шағын
қалалар халқы санының едәуір қысқаруына әкеп соқты. Нәтижесiнде халық
санағы өткен жылдар аралығындағы 10 жыл iшiнде Державинск қаласы халқының
50%-ынан, Курчатов қ. мен Жаңатас қ. - 43 %, Қаратау қ. - 35 %, Қарқаралы
қ.- 33 %, Степняк қ., Арқалық қ. және Сергеевка қ.- 27 %, Абай қаласы
халқының 25%-ынан айырылды.
Көшi-қонның негiзгі себептерi: жұмыстың жоқтығы, еңбек және тұрмыс
жағдайларының нашарлауы, білiм алуға құлшыныс.
Шағын қалалардан еңбекке қабiлеттегi жастағы адамдардың көшiп кетуi
салдарынан олардың халқы қартаю үрдісіне ие болып отыр. Жекелеген шағын
қалаларда жасы үлкен топтарындағы халықтың үлесі 18-20%-ға жетедi. [13]
Халқының саны жөнiнен 13 шағын қала қала мәртебесіне сәйкес келмейді,
олар - Державинск, Ерейментау, Степняк, Жем, Темiр, Курчатов, Шap,
Қарқаралы, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаево, Мамлютка, Сергеевка.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық. Шағын қалалардың көпшiлiгiнiң аса
өткiр проблемасы жұмыссыздық болып табылады. Соңғы үш жылға есептелген
жұмыссыздықтың орташа деңгейi туралы деректер жұмыссыздықтың аса жоғары
көрсеткіштері орын алған шағын қалалар тобын бөліп алуға мүмкіндік берді:
Степняк - экономикалық белсенді халқының 21,5 %-ы, Форт-Шевченко - 18,4 %,
Арқалық - 16,6 %, Қарқаралы - 15,5 %, Қаратау - 15,7 %, Жiтiқара 12,5 %.
Жұмыссыздардың 60 %-ынан 80%-ына дейін ұзақ уақыт бойы (бiр жылдан
астам) жұмыссыз жүрген, өздерiнiң бiлiктiлiгiн жоғалтқан азаматтар құрайды.
Шағын қалалардың еңбек рыногында жұмыс күшiнiң сұранымы мен ұсынысының
сандық та, сапалық та сәйкессiздiгi сақталуда. Тұтас алғанда өнеркәсiптегi
және экономикадағы тұрақтандыру кәсіби кадрлардың, ең алдымен инженер-
техник қызметкерлерінің болуын талап етті, ал кәсiпорындарда жаңа
технологияларды енгізу қызметкерлер бiлiктiлiгiнiң деңгейіне қойылатын
талаптарды арттырды.
Еңбек рыногындағы жұмыс күшінің ұсынысы ретiнде негiзiнен бұрынғы ауыл
тұрғындары бой көрсетуде. Олардың үштен бір бөлігінің ғана жоғары және орта
кәсіби білімі бар, бірақ ол шағын қалаларда жұмыс істеп тұрған
өндiрiстердiң бейiнiне сәйкес келмейдi.
Осының салдарынан қалалар экономикасын дамытудың перспективалары мен
басымдықтарын басшылыққа ала отырып, жаңа сапалық негізде кадр әлеуетін
көбейту жөнінде шаралар қолдану қажеттiгі туындайды.
Шағын қалалар халқының жан басына шаққанда орташа ақшалай табысы
орташа облыстық деңгейдiң 30-80 %-ын ғана құрайды. Неғұрлым төмен табыстар
халқы негiзiнен жеке қосалқы шаруашылық есебiнен тұратын аграрлық-
өнеркәсiптiк кешен орталықтары болып табылатын қалаларда орын алып отыр.
Мәселен, Степняк қаласында халықтың жан басына шаққанда табыстары 40%-ды,
Державинск қаласында - Ақмола облысы бойынша орташа облыстық деңгейдің 48 %-
ын, Арал қаласында Қызылорда облысы бойынша орташа облыстық деңгейдің 43 %-
ын құрайды және т.б.
53 шағын қалада жалақы республика бойынша орташа көрсеткiштерден
төмен, оның үстiне 18 қалада - екі есе төмен. 7 қалада ғана жалақы орташа
республикалық жалақыдан жоғары: Курчатов пен Зыряновскiде - 1,2 есе,
Хромтауда - 1,4, Ақсуда - 1,6, Құлсарыда - 1,9, Ақсайда - 2,7, Жаңаөзенде -
2,9 есе жоғары. [14]
Шағын қалалар халқы табыстарының негізгi көздерi кәсіпорындар мен
ұйымдардағы (негiзiнен бюджеттiк) жалақы болып табылады, оның үлесi
табыстардың жалпы сомасында 50-60%-ды құрайды, зейнетақылар, стипендиялар,
әртүрлі жәрдемақылар табыстардың шамамен 20-30%-ын, қосалқы шаруашылықтан
түсетін түсімдер - 10-15%-ды құрайды, қалғаны - жақындары мен достарының
көмегi.
Өнеркәсiп өндiрiсі мен шағын бизнестің жай-күйi. Шағын қалалардағы
өнеркәсiп өндірісі бір-екі салада айқын маманданумен сипатталады, ал қалған
салалар болымсыз дамыған, не өнеркәсіп кәсiпорындары мүлдем жоқ. Өндiріс
көлемінің төмендеуі немесе қала салушы кәсiпорындардың тоқтап қалуы
қаладағы әлеуметтік-экономикалық ахуалдың жалпы нашарлап кетуiне әкеп
соғады.
Халықтың жан басына шаққанда өнеркәсіп өндiрiсiнiң көлемi мұнай, газ
және металл кендерiн өндiру орталықтары - шағын қалаларда (Ақсай, Ақсу,
Қаражал, Хромтау, Зыряновск, Құлсары) орташа республикалық деңгейден асып
түседі. Шағын қалалар - металл кендерiн өндiру мен өңдеудiң ұзақ жылғы
өнеркәсiп орталықтары - өнеркәсiп өндірiсiнiң тұрақты көлемiне және өткiзу
рыноктарына, халықтың жоғары табыстарына (Хромтау, Зыряновск, Қаражал) ие
болып отыр.
Халықтың жан басына шаққанда өнеркәсiп өндiрісiнiң ең аз көлемiне
ауылшаруашылық аудандарының орталықтары болып табылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz