Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асырудың маңызды құралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге асырудың
теориялық.әдістемелік аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Әлеуметтік сақтандыру . мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асырудың
маңызды құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Әлеуметтік сақтандыру . мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүргізудің
маңызды бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..38
2.3 Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейлі жүйесінің жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
шаралары және олардың стратегиялық даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты, негізгі индикаторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Халықты жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламалары және
жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге асырудың
теориялық.әдістемелік аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Әлеуметтік сақтандыру . мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асырудың
маңызды құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Әлеуметтік сақтандыру . мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүргізудің
маңызды бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..38
2.3 Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейлі жүйесінің жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
шаралары және олардың стратегиялық даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты, негізгі индикаторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Халықты жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламалары және
жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар
Кіріспе
Мемелекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді, қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама- қайшылық артады. Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан айырылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда дағдарыс жағдайындағы Қазақстанның әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың басты тетігі болып табылатын әлеуметтік сақтандырудың мәні, оның қазақстандық нұсқасы қарастырылып отыр. Әлеуметтік бағдарланған экономика үшін іске асырылып жатқан үндерістерді реттеуде және әлеуметтік проблемаларды шешуде мемлекеттің күшті ұстанымға ие болуы орынды. Әлеуметтік сақтандыру экономикалық белсенді халықты әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі болып отыр және Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмыс істеу механизмі және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында аталған әлеуметтік бағдарламалардың жүзеге асырылу тетіктері, олардың қаржылық қамтамасыз етілу мәселелері қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәнін оның Қазақстанда қалыптасу жағдайын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйін,
Мемелекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді, қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама- қайшылық артады. Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан айырылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда дағдарыс жағдайындағы Қазақстанның әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың басты тетігі болып табылатын әлеуметтік сақтандырудың мәні, оның қазақстандық нұсқасы қарастырылып отыр. Әлеуметтік бағдарланған экономика үшін іске асырылып жатқан үндерістерді реттеуде және әлеуметтік проблемаларды шешуде мемлекеттің күшті ұстанымға ие болуы орынды. Әлеуметтік сақтандыру экономикалық белсенді халықты әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі болып отыр және Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмыс істеу механизмі және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында аталған әлеуметтік бағдарламалардың жүзеге асырылу тетіктері, олардың қаржылық қамтамасыз етілу мәселелері қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәнін оның Қазақстанда қалыптасу жағдайын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйін,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Политология: Энциклопедический словарь / Общ. ред. и сост. Ю.И. Аверьянов. Москва, 1993. 313-319 стр.
2 Гарбузов В.Н. Консерватизм: понятие и типология (историографический обзор) //Полис, 1995. № 4. 68-72 стр.
3 Гребенников В.Г., Пчелинцев О.С. К анализу социалъно-экономических функций распределения доходов //Социальные гарантии и проблемы совершенствования распределительных отношений. М., 1991. 55-57 стр.
4 Нысанбаев А. Эволюция политической системы Казахстана., в 2-х томах. Алматы., 2001. 122-129 стр.
5 Мустафаев А.М. Социально-демографические процессы в Казахстане за 1990-2000 //Саясат. 2000 № 3. 13-17 стр.
6 ҚР Үкіметінің «2000-2002ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасы». //Актілер жинағы, 2000г №25. 9-16 бет.
7 Шокаманов Ю. Адаптация индекса нищеты населения ПРООН применительно к Казахстану. //Экономика и статистика, 2000г., №4. 21-24 стр.
8 Тасмагамбетов И.Н. Социалыю-политическое обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. Алматы: ИРК, 1996. 13-17 стр.
9 Е.Истилеулова. Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и бедности в Казахстане. Экономика и статистика №3, 2001г. 52-56 стр.
10 Мухтарова К.С., «Бедность и экономика Кахахстана». //Саясат-policy №3-4, 2002г. 62-66 стр.
11 Притворова Т.П. Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению. //Саясат №3-4, 2002г. 12-17 стр.
12 «2000-2002 ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасының орындалуы». //Бюллетень Министерства труда и соц. защиты. 2002г. №11 7-9 стр.
13 Бекхожаева А.К. «Уровень жизни и проблема бедности. Исследования мирового опыта». //Саясат-policy №3-4, 2002г. 9-12 стр.
14 Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. //Труд в Казахстане, 1/2002 г. 32-36 стр.
15 Букетова Е.А.,«Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению»., Саясат-policy №3-4, 2002г. 6-9 стр.
16 Усенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу. //Ақиқат. 2003г. №2. 12-16 бет.
17 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2003ж. 123 бет.
18 Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. //Саясат. 2003 №3. 5-15 стр.
19 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2004 жылға арналған экономикалық және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен экономикалық көрсеткіштердің болжамы жөнінде Мәлімдемесі. //Егемен Қазақстан. 10 ақпан 2004. 5-бет.
20 Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане. Алматы. 16 марта 2005 г. 22-26 стр.
21 Кошанов А.К. Обновление коецепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны. //Саясат, 2006 №3-4. 3-6 стр.
22 Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылға 7 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру–мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2007ж. 7-бет.
23 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл. 1-2 бет.
24 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл. 1-2 бет.
25 Құрманов А. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі немесе міндетті әлеуметтік сақтандыру жайында. //Егемен Қазақстан. 26 қыркүйек 2009 жыл. 5-бет.
26 Құрманов А. Әлеуметтік бағдарламалардан қаржы үнемделмейді. //Егемен Қазақстан. 2 маусым 2009 жыл. 4-бет.
27 Қазақстан Республикасының Заңы «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» 16 қараша 1999 жыл. 7-бет.
28 «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2001ж.№ 3. 22-29 бет.
29 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 7-бет.
30 Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарасаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 6-бет.
31 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. Астана, 2008ж. 29 бет.
32 Нұрпейісов Ж., Жеңісхан Д. Экономикалық теория. Астана, 2001.
33 Текжанова Р.Р. Еңбек экономикасы. Оқулық. Астана, 2003. 52-56 бет.
34 Жәнібеков М. Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа ерекшеліктері. //Егемен Қазақстан. 23 мамыр 2009 жыл. 4-бет.
35 Қазақстан және оның аймақтары, 2009ж. №1,4. 2008ж. №4
36 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 6 ақпан 2009 жыл. 7-бет.
37 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 қаңтардағы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халықына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл. 1-2 бет.
38 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл. 3-6 бет.
1 Политология: Энциклопедический словарь / Общ. ред. и сост. Ю.И. Аверьянов. Москва, 1993. 313-319 стр.
2 Гарбузов В.Н. Консерватизм: понятие и типология (историографический обзор) //Полис, 1995. № 4. 68-72 стр.
3 Гребенников В.Г., Пчелинцев О.С. К анализу социалъно-экономических функций распределения доходов //Социальные гарантии и проблемы совершенствования распределительных отношений. М., 1991. 55-57 стр.
4 Нысанбаев А. Эволюция политической системы Казахстана., в 2-х томах. Алматы., 2001. 122-129 стр.
5 Мустафаев А.М. Социально-демографические процессы в Казахстане за 1990-2000 //Саясат. 2000 № 3. 13-17 стр.
6 ҚР Үкіметінің «2000-2002ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасы». //Актілер жинағы, 2000г №25. 9-16 бет.
7 Шокаманов Ю. Адаптация индекса нищеты населения ПРООН применительно к Казахстану. //Экономика и статистика, 2000г., №4. 21-24 стр.
8 Тасмагамбетов И.Н. Социалыю-политическое обновление Казахстана: тенденции и приоритеты. Алматы: ИРК, 1996. 13-17 стр.
9 Е.Истилеулова. Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и бедности в Казахстане. Экономика и статистика №3, 2001г. 52-56 стр.
10 Мухтарова К.С., «Бедность и экономика Кахахстана». //Саясат-policy №3-4, 2002г. 62-66 стр.
11 Притворова Т.П. Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению. //Саясат №3-4, 2002г. 12-17 стр.
12 «2000-2002 ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасының орындалуы». //Бюллетень Министерства труда и соц. защиты. 2002г. №11 7-9 стр.
13 Бекхожаева А.К. «Уровень жизни и проблема бедности. Исследования мирового опыта». //Саясат-policy №3-4, 2002г. 9-12 стр.
14 Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. //Труд в Казахстане, 1/2002 г. 32-36 стр.
15 Букетова Е.А.,«Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению»., Саясат-policy №3-4, 2002г. 6-9 стр.
16 Усенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу. //Ақиқат. 2003г. №2. 12-16 бет.
17 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2003ж. 123 бет.
18 Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. //Саясат. 2003 №3. 5-15 стр.
19 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2004 жылға арналған экономикалық және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен экономикалық көрсеткіштердің болжамы жөнінде Мәлімдемесі. //Егемен Қазақстан. 10 ақпан 2004. 5-бет.
20 Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане. Алматы. 16 марта 2005 г. 22-26 стр.
21 Кошанов А.К. Обновление коецепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны. //Саясат, 2006 №3-4. 3-6 стр.
22 Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылға 7 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру–мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2007ж. 7-бет.
23 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл. 1-2 бет.
24 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл. 1-2 бет.
25 Құрманов А. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі немесе міндетті әлеуметтік сақтандыру жайында. //Егемен Қазақстан. 26 қыркүйек 2009 жыл. 5-бет.
26 Құрманов А. Әлеуметтік бағдарламалардан қаржы үнемделмейді. //Егемен Қазақстан. 2 маусым 2009 жыл. 4-бет.
27 Қазақстан Республикасының Заңы «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» 16 қараша 1999 жыл. 7-бет.
28 «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2001ж.№ 3. 22-29 бет.
29 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 7-бет.
30 Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарасаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 6-бет.
31 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. Астана, 2008ж. 29 бет.
32 Нұрпейісов Ж., Жеңісхан Д. Экономикалық теория. Астана, 2001.
33 Текжанова Р.Р. Еңбек экономикасы. Оқулық. Астана, 2003. 52-56 бет.
34 Жәнібеков М. Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа ерекшеліктері. //Егемен Қазақстан. 23 мамыр 2009 жыл. 4-бет.
35 Қазақстан және оның аймақтары, 2009ж. №1,4. 2008ж. №4
36 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 6 ақпан 2009 жыл. 7-бет.
37 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 қаңтардағы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халықына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл. 1-2 бет.
38 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл. 3-6 бет.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске
асырудың маңызды құралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге асырудың
теориялық-әдістемелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.3 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...27
2. Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асырудың
маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Әлеуметтік сақтандыру - мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүргізудің
маңызды
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 38
2.3 Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейлі жүйесінің
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
шаралары және олардың стратегиялық даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .48
3.1 Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
3.2 Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты, негізгі
индикаторлары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .52
3.3 Халықты жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламалары және
жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..69
Қосымшалар
Кіріспе
Мемелекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық
жағдаймен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан,
әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың
мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық
топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан,
әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер
экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек
өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді, қоғамда әлеуметтік
тұрақсыздық пен қарама- қайшылық артады. Қазақстан мүше болып табылатын
Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі
мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда дағдарыс жағдайындағы
Қазақстанның әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың басты тетігі болып
табылатын әлеуметтік сақтандырудың мәні, оның қазақстандық нұсқасы
қарастырылып отыр. Әлеуметтік бағдарланған экономика үшін іске асырылып
жатқан үндерістерді реттеуде және әлеуметтік проблемаларды шешуде
мемлекеттің күшті ұстанымға ие болуы орынды. Әлеуметтік сақтандыру
экономикалық белсенді халықты әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі болып
отыр және Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан
Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмыс
істеу механизмі және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында аталған әлеуметтік
бағдарламалардың жүзеге асырылу тетіктері, олардың қаржылық қамтамасыз
етілу мәселелері қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәнін оның Қазақстанда қалыптасу
жағдайын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйін,
Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау механизмін, әлеуметтік
сақтандырудың қазақстандық нұсқасын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмысын, Қазақстанда
әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық бағыттарын, даму
мақсатын және негізгі индикаторларын қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі уақытта Қазақстанда
әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде Қордан мынадай әлеуметтік төлемдер
төленеді:
еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда;
асыраушысынан айырылғанда;
жұмысын жоғалтуы бойынша;
жүктілігіне және баланың тууына, жаңатуған сәбиді (балаларды) асырап алуға
байланысты табысынан айырылу бойынша;
баланы бір жасқа толғанға дейін бағып-күтуге байланысты табысынан айырылуы
бойынша.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілгеннен бастап (2005жыл)
Қорға әлеуметтік аударымдардың және әлеуметтік төлемдерді уақтылы
төлемегені үшін өсімдердің түсуі 190,7 млрд. теңгені, олардың ішінде 2009
жылғы 1 жарты жылдықта 41,3 млрд. теңгені құрады. 2009 жылғы 1 жарты
жылдықта әлеуметтік аударымдар мен өсімдер сомасы Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына 2008 жылғы сәйкес кезеңге қарағанда 1,5 есе артық түскен.
Қор қызметі дағдарыс жағдайында айтарлықтай кеңейді. Мысалы, дағдарыс
кезеңінде жұмысын жоғалтқан халыққа қолдау көрсету мақсатында Қазақстан
Республикасының Президентінің дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға атты 2009
жылғы халққа кезекті Жолдауы аясында 2009 жылғы 1 Қаңтардан бастап 2010
жылғы 31 желтоқсанды қоса алған аралықта Мемлекеттік әлеуметтік сақтандару
қорынан жұмысын жоғалтуы бойынша төленетін әлеуметтік төлемдердің ұзақтығы
ұлғайтылды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
саясаттың қалыптасу кезеңдерін, оның тарихи дамуы мен ерекшеліктерін
анықтау, таразылау, сараптау және ғылыми тұрғыдан талдау жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайын;
- Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай-күйін;
- Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау механизмін;
- әлеуметтік сақтандырудың басым бағыттарын;
- әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық нұсқасын;
- Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру-дың
деңгейлі жүйесінің жұмысын;
- Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық мақсаттарын;
- Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты және негізгі индикаторларын қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты,
соның ішінде әлеуметтік сақтандыру механизмі. .
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары, отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары алынды. Жалпы бұл мәселе кеңестік және отандық оқулықтарда кең
орын алды. Себебі, әлеуметтік қамсыздандырудың, әлеуметтік қорғаудың озық
механизмдері мен типологиясы осы кеңестік дәуірде пайда болған болатын.
Мысалы, ірі ғылыми зерттеулер: В.З. Роговиннің Справедливость как
социально-экономическая категория, В.Г. Гребенников пен О.С. Пчелинцев К
анализу социально-экономических функций распределение доходов, В.Е.
Чиркиннің Буржуазная политология и действителиность развивающихся стран:
критика концепции политической модернизации атты еңбектері, сонымен қатар
отандық ғалымдар тобы: И.Н. Тасмагамбетовтың “Социальная политика и
политическая трансформация”, Т.П.Притворованың “Совершенствование принципа
адресности при оказании социальной помощи населению”, Е.Истилеулованың
“Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и
бедности в Казахстане” атты ғылыми еңбектері мен жекелеген мақалаларының
негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауларында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі басымдылықтары,
ерекшеліктері және әлеуметтік жәрдемақыларды өсіру механизмін жетілдіру
бағдарламаларда айқын көрініс тапқан.
Зерттеліп отырған ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығына келер
болсақ, бұл ғылыми жұмыста еліміздің қазіргі әлеуметтік саясатының басым
бағыттары және оның жүзеге асырылу жолдары мазмұндалған, сондықтанда жоғары
оқу орындарының, орта білім беретін оқу орындарының студенттері ғылыми
зерттеу тақырыптарына, үйірмелерде, конференцияларда пайдалануға болады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
әлеуметтік бағдарламалары мен әлеуметтік саясатының негізгі индикаторлары
туралы материалдары, сонымен қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық
ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа қатысты монографиялары мен кітапшалары,
оқулықтары, авторефераттары, баспасөз материалдары және мақалалар жинағы
алынды.
Жұмыс құрылымы диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау, конструктивтік-есептік, сызбалық және т.б.
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге
асырудың теориялық-әдістемелік аспектілері
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайы
Кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі -
әлеуметтік саясат болып табылады.
Әлеуметтік саясатты құрғанда мемлекеттің алдында ең алдымен шешуді
қажет ететін әлеуметтік міндеттер немесе басымдықтар туралы сұрақ тұрады.
Мұны таңдау азаматтық құқықтар, әлеуметтік қажеттіліктер мен сұраныстарды
қанағаттандыру үшін күрес сияқты әлеуметтік саладағы мемлекет саясаты
тұжырымдамалары арасындағы қысым мен кеңістікте жүреді [1].
Қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының негізгі үш тұжырымдамасын бөліп
көрсетуге болады:
1. Мемлекеттің Түнгі күзет - концепциясы.
2. Мемлекеттің Жалпыға ортақ қайырымдылық - концепциясы.
3. Мемлекеттің Коммунистік- концепциясы.
Мемлекеттің Түнгі күзет тұжырымдамасы консерватизм мен либерализмнің
өзіндік қоспасы болып табылады.
Көптеген зерттеушілер кедергі мен нәтижелік тұрғысынан мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігінің үш жеке дара себептерін бөліп көрсетеді.
Біріншіден, мемлекет белгілі бір әлеуметтік саяси мақсатқа жету
барысында басқа белгілерден шығып, мұнда мемлекет пен нарықтық ойын ережесі
арасында қайшылық пайда болады. Бұл жерде қайшылық мемлекеттік сектордың өз
ішінде пайда болады.
Екіншіден, мемлекеттік реттеуге жауап ретінде ерекше мүдделері бар
түрлі топтардың қысым жасауы салдарынан, мемлекет саясаты күшті топтың
мүдделерінің көрінісі болып қалады. Мұндай жағдайда мысалға, мемлекет және
кәсіподақтар қысымына тым көнбіс болып қалады. Шындығында мемлекет үлкен
бизнестің мүддесіне қызмет етеді, ал қоғамдағы саяси билік ірі қаржы -
өндірістік топтың экономикалық билігімен тығыз байланыста болып қалады.
Үшіншіден, мемлекеттік реттеу кезінде бюрократиялық құрылымдар
кеңейіп, мемлекеттік органдардың қызметі сәйкессіздік пен қарама-қайшылыққа
ұласады. Қызметтік әлеуметтендіру тұжырымдамасына сай әлеуметтік саясат
жүргізу барысында нарықтық экономиканы сақтай отырып, кірістің теңсіздігі
мен жұмыссыздықтың өсуін болдырмауға тырысады. Осы мақсатта ол әлеуметтік
қаматамасыз ету жүйесін қайта қарастырады. Кәсіпорындар тиімді өндірісті
қамтамасыз етуге арналған. Әлеуметтілікке бағытталған экономикалы
мемлекеттерде әлеуметтік жағдайы әлсіз тұрғындарға жекелеген көмек
жүйесімен қоса, еңбек нарығында да белсенді саясат жүргізіледі, яғни
жұмысшыларды қайта дайындау, жұмыс табуға көмектесу, қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру және жаңа жұмыс орынын ашуды жетілдіру.
Әрине, еңбек нарығында осындай белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
әрқашан оның мүміндіктерімен сәйкеседі және тиімділігі әр елдегі нақты
саяси және әлеуметтік - экономикалық факторларға тәуелді болады [2].
Социалистік жүйе күшті нысанында мемлекеттік патернализм саясатын
толықтай және жартылай қайталады. Әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметі
барлық тұрғындарға қатысты Әкелік қамқорлыққа ұласты. Социализм
жағдайында мемлекеттік патернализм саясаты өзіне тұтастай әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесін қамтиды.
Дамудың социалистік жүйесінде еңбекақы төмен деңгейде болды, алайда
еңбеккерлер кәсіпорындармен көрсетілген кең әлеуметтік қызметтерді
пайдаланды. Жұмысқа қабілетті тұрғындар толық жұмыспен қамтылды және
жұмыстан шығарудан кепілдендірді.
Әрине, өмірге әлеуметтік теңдік қағидасын еңгізе отырып, социализм
идеологиясы Нәтижелердің тендігі тұжырымдамасымен де қаруланды, бұл
әлеуметтік теңсіздікті болдырмау үшін мемлекет пен жүргізілетін қайта
үлестірудің ерекше нысанын көздеді. Сонымен қоса, классикалық Нәтижелердің
теңдігі тұжырымдамасында қажет жағдайда әлеуметтік теңдікке жету үшін
мемлекетке салық арқылы үлесті қайта бөлу міндеті жүктелді. Социалистік
жүйеде осы мақсатқа жету үшін тұрғындардың негізгі бөлігінің еңбек ақысын
теңестіретін Жалпыға ортақ теңестіргіш жүйе қолданылады [2].
Белгілі мөлшерде жоспарлы экономика нарықтыққа қарағанда біршама әділ
болды. Мысалы, кіріс айырмашылықтары нарықтық экономикалы елдерден
қарағанда біршама аз болды. Алайда, ұрандалған әлеуметтік теңдік идеалы
Номенклатура деген атпен белгілі үстем таптың пайда болуы мен енуіне
кедергі келтірмеді. Қоғамның басқа бөлігі үшін әлеуметтік әділдік өте төмен
деңгейдегі жалпыға ортақ теңестіргіш болды. Көпшілік жұмысшы тұрғындардың
кірісі өте аз болды. Әсіресе, қызмет саласындағы жұмысшылардың жалақысы мен
зейнетақысы [3].
Зерттеушілер бір-бірінен әлеуметтік қызмет көрсетуде мемлекеттің
нарықтық жанұя мен азаматтық қоғамның қатысу деңгейімен ерекшеленетін
негізгі төрт әлеуметтік үлгісін бөліп көрсетеді. Бұл континентальді,
норзиялық британдық және Жерорта теңіз үлгілері болып табылады.
Социалистік елдердің әлеуметтік үлгісі көп жағдайда континентальді
және норзиялық үлгілерге келеді. Социалистік пен континентальді, норзиялық
үлгілері әлеуметтік саясатындағы елеулі айырмашылық - бұлардың кейінгісі
байлықты кедейлердің пайдасына қайта бөлуге тырысса, біріншісі өнім мен
қызметті әлеуметтік теңдікті сақтай отырып бөлумен айналысты. Басқаша
айтқанда, нарықтық экономикалы елдердің әлеуметтік моделі кедейшілік
деңгейін түсіру мен теңдік мүмкіндіктеріне жету жолында байлықты әділ
үлестірді. Бұдан өзгеше социалистік үлгідегі Жаңа адам жасауға тырысты,
яғни, әркімнен мүмкіндігі келгенше алып, әркімге қажетінше беруді
ойластырды. Мұнда тұтыну саласымен қоса өндіріс нәтижесіне әлеуметтік
тәуелділік те болды. Сондықтан, мәселені талдау нәтижесінде біз келесі
қорытындыға келдік, әлеуметтік саясат өз мәні бойынша, саяси жүйенің
маңызды бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты саяси жүйенің
тұрақтылығы мен стратегиялық беріктігі елеулі мөлшерде әлеуметтік саясаттың
қай тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты болады. Біз әлеуметтік
саясаттың келесі түрлі қоғам өмірін ұйымдастыру тұжырымдамаларына
негізделген түрге жүктеуді ұсынамыз [3].
Әлеуметтік саясатта Түнгі күзет мемлекеті тұжырымдамасы келесіні
көрсетеді:
Шектен тыс антиэтатизм идеясын және индивидтіктің шексіз еркіндігін,
мемлекеттік реттеудің социалистік және кейнсиандық әдістерінің
тиімсіздігін,
мемлекет - адам еркіндігі үшін құртушы болатын анархияны болдырмау немесе
сақтандыру мақсатында әлеуметтік қатынастарды реттеуші екендігін;
нарық заңдылықтары бойынша әділ үйлестіру қағидасын жүзеге асыру соңғысы
әлсіз болып қалатын сирек жағдайда кездесетіндігін;
әлеуметтік шектеу саясаты, яғни кез-келген мемлекеттің әлеуметтік
жоспары тек ұлттың көтерілуі ғана емес, сондай-ақ экономиканың құлдырауына
да әкелетіндігін көрсетеді.
Ал, әлеуметтік саясаттағы Жалпыға ортақ қайырымдылық мемлекеті
тұжырымдамасы келесіні көрсетеді:
Қазіргі заманғы мемлекет бейтарап Жіктен жоғары күш болып табылады.
Қоғамның барлық бөлігінің мүддесін көздейді;
мемлекет кірісті бөледі, әлеуметтік теңсіздікті жұмсартады;
мемлекет қызметін реттейтін әлеуметтік және институционалдық
реформалар арқылы жеке кәсіпкерліктің қоғам мүддесіне бағынуы;
жүйені түпкілікті өзгертуге мүмкін күшті әлеуметтік жарылыстың алдын алатын
және әлеуметтік қайшылықтың өсуін бәсеңдететін котализатор ретінде
реформаның икемдегіш механизмі;
тұрғындардың әлсіз бөлігіне жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек
нарығындағы жұмысшыларды дайындау, жұмыс табуға көмектесу
қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жұмыс орынын ашуды жеңілдету сияқты
белсенді саясат [3].
Әлеуметтік саясатта Коммунистік қоғам тұжырымдамасы мынаны
көрсетеді:
меншікті мемлекеттендіру;
кірісті тең бөлу;
мемлекеттік сектордағы кепілдендірілген тұрғындарды жұмыспен қамту мен
айырмашылығы аз жалақы есебінен әлеуметтік теңдікке жету;
мемлекеттік қамқорлық саясатын шектен тыс нысанында толық және жартылай
қайталау; .
кәсіпорындардың еңбеккерлерге көптеген әлеуметтік қызметтер көрсету;
жіктік және әлеуметтік біркелкіліктің жоғары деңгейі әлеуметтік теңдікті
сақтау мақсатындағы тауармен қызметі нарықтан тыс бөлу;
әлеуметтік қамтамасыз ету мен жұмыспен қамтуға кепілдік берумен, қоғамдағы
билікті толығымен мемлекеттің иеленуі.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасуын үш кезең
бойынша қарастыруға болады [4].
Сурет 1. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасу
кезеңдері
1. Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың басымдықтары. Кеңес Одағы
тұсында әлеуметті әділеттілік әлеуметтік-құқықтық құндылықтарының өзегі
болып келді. Оның үстіне қоғам мүшелерінің азаматтық және экономикалық
құқықтарын қорғау қызметін бағалаудағы негізгі критерий болып табылды.
Социалистік қоғамның әлеуметтік саясаты негізінен түрлі әлеуметтік
топтардың өмір сүру тәсіліндегі интегративті процестерін ынталандыруға
бағытталды.
Әлемде азаматтардың экономикалық құқық жүйесін конституциялық тұрғыда
алғаш бекіткен мемлекет бұрынғы Кеңес Одағы болды.
Әлеуметтік саясат стратегиясы барлық әлеуметтік топтарды материалды
құндылықтарға итермеледі. Мұндай жағдайда тұтынушылыққа ұмтылыс артты. Ал
ол кезде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жүйе халықтың сұранысын
қанағаттандыра алмады.
Тұтынушылыққа деген ұмтылыс экономикалық мүмкіндіктер шегінен асып
түсті де, мұның салдарынан әлеуметті әділеттіліктің құны төмендеп,
тұтынушылардың агрессивті психологиясы қалыптасты. Сталиндік жүйенің
негізгі элементтері сақталуы әлеуметтік жіктелуге әкеп тіреді. Ал бұл өз
кезегінде халық мүлігінің тоналуына, парақорлыққа, алыпсатарлыққа жол ашты.
Әлеуметтік саясаттың негізгі шаралары табысты арттыру, тұтыну
құрылымын жақсартуға бағытталғанымен, еш нәтиже бермеді. Әлеуметтік
бағдарлама терминінің өзі халық игілігін арттыру шараларын айқындау үшін
қолданылған. 70-інші жылдардың ортасында, өмір сүру тәсілін жақсарту
мәселесі көтерілген кездің өзінде жеке әлеуметтік проблематикасы назардан
тыс қалды. Материалды игіліктер шеңберіндегі сол баяғы әлеуметтік саясат
сақталды [5].
Сол кезеңде үстемдік еткен мүмкіндігінше аз шығындалып, әлеуметтілік
маңыздылықты барынша арттыру қағидасы тек үгіт-насихат негізінде жүзеге
асты. Бұл қағида тек 70-інші жылдардың аяғы мен 80-інші жылдардың бас
кезінде әлеуметтік саясаттың мектептерде ақысыз оқулықтарды өндіру,
нәрестелердің дүниеге келуіне жәрдем ақы төлеу сияқты шараларында ғана
көрініс тапты.
Кеңестік социализм идеясының негізі - әрбір азаматтың қоғам мүддесі
үшін қызмет етуінде еді. Әр бір азамат қоғам байлығын арттыру үшін тер
төкті, олардың жасаған өнімі қоғамдық қазынаға түсіп, мемлекет оны қоғам
мүшелеріне үлестіріп отырды. Ортақ қазына жүйесі үнемі әлсіздік мен
әлеуметтік жауыздықты танытып отырды. Қоғам болса, жауапкершіліксіздік пен
дәрменсіздікке жол беріп, барлық әлеуметтік саладағы азаматтардың қамқор
мемлекетке тәуелділігін орнатты.
Бұрынғы кездердегі әлеуметік саясаттың тағы бір ерекшелігі, саяси
бастамасының болмағандығы. Шынтуайтқа келгенде, кез келген мемлекеттің
әлеуметтік саясаты барлық топтардың өмір сүру жағдайын жақсартуға емес,
жоспарлы түрде бірінің дамуын арттыруға, біртіндеп екіншісінің жағдайын
жақсартуға, тіпті үшіншісінің позициясын әлсіретуге бағытталады.
2. Жаһандану процесіндегі әлеуметтік саясаттың ерекшеліктері.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан, басқа да бұрынғы одақтас
республикалар ауыр дағдарысқа ұшырады. Бұл дағдарыс қазақстандық қоғамның
тек экономикалық, әлеуметтік, саяси саласын ғана емес, сонымен қатар
экологиялық, психологиялық және т.б. салаларын қамтыды.
Өзгерістердің деструктивті, яғни бұзылған кезеңі (1991-1993жж.)
қазақстандық қоғамға ауыр тиді. Ол өндірістің құлдырауымен, халықтың өмір
сүру деңгейінің күрт төмендеуімен байланысты болды. Қоғамның
реформалануының осы бір үзігіндегі ескі мен жаңаның тайталасуы әлеуметтік
саланың тұрақсыздануына әкеп тіреді. Халықтың басым бөлігі экономикалық
реформалардың нәтижелеріне көңілі толмады. Көптеген экс-кеңестік, яғни
бұрынғы кеңестіктерге экономиканы либералдандырудан нәтиже шығарар деген
үміт артылды. Алайда экономикалық реформалар басталысымен оның әлеуметтік
зардаптары зор болды.
Әлеуметтік саясаттағы ескі әдіс-тәсілдердің жаңа экономикалық және
саяси жағдайға алмастырылуы Қазақстандағы экономикалық реформаларының
әлеуметтік бағдарының ешқандай да тұжырымдамасы болмағандығымен
түсіндірілді. Бұл кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі әлеуметтік-
экономикалық теңсіздіктің өсуі болып табылды. Қазақстанда пайданың ең
төменгі деңгейі Қазақ КСР Заңымен белгіленді. 1991 мен 1993 жылдар
аралығында кедей категориясына жатқызылатын адамдардың саны арта түсті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда едәуір
өзгерістерге ұшыраған әлеметтік саясаттың тағы бір саласы еңбек нарығы
болып табылды.
1992 жылы басталған құрылымдық өзгерістерге байланысты кәсіпорындарға
бюджеттен бөлінет қаржы көлемі қысқарды. Сөйтіп, қазақстандық еңбек
нарығында ашық жұмыссыздықтың деңгейі төмен болғанымен, жабық
жұмыссыздықтың проценті арта түскен жағдай қалыптасты.
1991-1993 жылдарда әлеуметтік жәрдем жүйесі сол кеңес кезіндегі
қалпынды еді. Мәселен, 1992 ж. 9,5 млн. адамға әлеуметтік қолдау
көрсетілген, 1993 жылғы мемлекеттік зейнетақының шығыны Қазақстан
Республикасы ішкі жалпы өнімнің 9,5 пайызын құраған [6].
Халықтың нақты кірісінің ыдырауының негізгі факторы әлеуметтік
кепілдік деңгейінің төмендеуімен байланысты. Үмітсіз артта қалушылықтың
инфляция деңгейінен жоғары болуына негізделеді. Яғни, жұмысшылар мен
қызметшілердің ең төменгі жалақысын төлеуге қарыздар болып қалуы. Осының
салдырынан жалақы өзінің дәстүрлі және табиғи қызметінен айырыла бастады:
көпшілік жұмысшылар мен олардың жанұяларының қалыпты, ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету және де еңбекке баулу.
Қазақстан халқының көп бөлігінің өмір сүру деңгейінің төмендеуін
көрсететін факт 1993-1995 жж. адам басына шаққандағы нақты ІЖӨ-нің
көрсеткішінің төмендеуі болып табылады. (1993 жылы-3751US$, 1994 жылы-2909
US$, 1995 жылы-2757 US$,) . Әсіресе, ауыл шаруашылық аймақтарында жағдай
өте нашар болды. Халықтың көпшілік бөлігі күнкөрістің төменгі деңгейінде
болды. Ауылдық жерлер өтпелі кезеңнің алдында ең әлсізі болды. Яғни, осының
себебі ауыл шаруашылық өндіріс өнеркәсіптерінің жұмысшылары мен
колхозниктерінің орташа жалақы мөлшері өндіріс өнеркәсібі дамыған
аймақтарға қарағанда екі-үш есе төмен болды (1993 жылы-60 пен 156,3 теңгеге
сәйкес, 1994 жылы-733 пен 2539 теңге, 1995 жылы-2122 мен 7005,5 теңгені
құрады) [6].
Сонымен қатар көп балалы жанұялардың жағдайы қиындай түсуі,
тармақталған әлеуметтік инфрақұрылымды, экологиялық мәселелер мен тұрғын үй-
коммуналдық мәселелерін шешілуін талап етеді.
Қазақстан халқындағы кедей таптарының үлес салмағының әлеуметтік
дифференциациясының терендеу процесі кезінде өсті, ал байлардың үлесі
бұрынғы қалпында қалды. Сонымен қатар байлықтың қарқынды аккумуляция-сы
болды. Осы жағдайда әлеуметтік полюстің антагонизмі өсті, орта тап
жоғалды, кедейшілік пен байлық арасында анық емес тұңғиық құрылды.
1993 жылы Қазақстан қоғамындағы негізгі мәселе болып табылатын және
экономиканы қарқынды реформалауға негізделген, мемлекеттің ролін негізгі
жұмыс беруші деп санайтын жұмыссыздықтың деңгейінің біртіндеп өсуі
байқалды.
1993-1995 жылдар кезеңінде еңбек секторындағы үкіметтің ролі еңбекпен
қамтамасыз ету мен делдалдыққа ұласты. Үкіметтің еңбек секторындағы негізгі
міндеттері:
• Жұмыссыздарды, жұмыстан босатылғандарды және жаңа
мамандықты меңгергісі келетіндерді қайта мамандандыру;
• Тұрақты жалдамалылары бар жұмыс іздеушілер туралы мәлімет;
• Әлсіздерді қамтамасыз ету, бәсекеге тұра алмайтын тұлғалар
(әйелдер, жастар, жасөспірімдер және мүгедектер).
• Арнайы жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламаларын жүзеге асыру және
қайта жасау, мысалы, экологиялық апаттан зардап шеккендерді
және сол аймақтар үшін бағдарламалар жүргізу;
• Қысқа мерзімдік жұмыстан босаудың алдын алу үшін өнеркәсіп
шеңберінде субсидиялық курстар жүргізу.
Осы концептуалды жұмыста әлеуметтік саясаттың негізгі мынандай
басымдықтарын бөліп көрсетеміз:
• Жаңа Конституцияда бекітілген және Президенттік басқару түрі негізгі
кепіл бола алатын елдегі әлеуметтік тұрақтылықты нығайту мен сақтау;
• Әлеуметтік саланың нарық қатынасындағы белсенді субъектіге айналуы;
• Саяси құралдарды анықтау және доктринаны жүзеге асыру
үшін экономикалық механизмдерін жүргізу;
• Рухани өндіріс саласында құқықтық ілесуді
реформаларды қаматамасыз ету;
• Кедейшілікпен күрес жаңа әлеуметтік саясаттың біршама басым
бағыттары болып табылады.
Осы саладағы жағдай әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі мен әлеуметтік
дифференциацияның тереңдеуімен сипатталады. Кедейшілік халық өмірінің тек
көрсеткіші ғана емес, сонымен бірге барлық қоғамның хал-жайын көрсетеді
[7].
Тәуелсіздік алғаннан соң Қазақстанның алдында тұрған өткір мәселе-ол
қалыптасқан тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін қайта қарастыру болды.
1991-1992 жж. осы салада заң шығарушылық және институционалдық қор
түбегейлі өзгерді. Жекелеп алғанда, "Семей ядролық полигонында ядролық
тәжірибелер салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау" туралы,
"Арал маңындағы экологиялық апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды
әлеуметтік қорғау" туралы Заңдар 1992 ж. қабылданды. Сонымен қатар, "Көп
балалы жанұяларды әлеуметтік қорғау шаралары" туралы Президент Жарлығы
қабылданды; Мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету қоры (1992 ж.), зейнетақы
қоры және т.б. құрылды [8].
1994-1995 жж. әлеуметтік қорғау жүйесінің кейбір жаңа концептуалды
негізі қалана бастады. Алайда, оны ғылыми тұрғыдан қолдануға тұрарлық деп
айтуға әлі ерте еді. 1994 жылдың 1-ші сәуірінен бастап, республикада жаңа
жекеленген әлеуметтік жәрдем көрсету механизімі енгізілді. Онда ең төменгі
жалақы мөлшерінде тұрмысы төмен тұрғындарға ай сайын арнайы ақшалай
жәрдемақы төлеу көзделген.
Зейнетақыны қамтамасыз ету төңкерісіне қарамастан, (зейнеткер жасына
жеткеннен кейін, жеңілдігі бар зейнетақы қамтамасыз етілген тұлғалардың
санын қысқарту, зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейлік жүйесін енгізу,
жасына байланысты зейнетақы мен еңбектің жалақысының ең төменгі деңгейін
қалыптастыру, жәрдемақы, жанұяларға, аз қамтамасыз етілген зейнеткерлер мен
балаларға жеңілдіктер) ол ескі принциптерге негізделеді.
Зейнетақы жүйесін реформалау алда тұрған мақсаттарды және стратегиялық
мәселелерді шешуді болжайды [9].
Олардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- зейнетақымен қамтамасыз етуді тұрақтандыру, оларға қосымшалар мен
жеңілдіктер көрсету;
- әлеуметтік көмек жолын көрсету:
мұқтаж топтарын және көмектің көлемін анықтауға көмектесетін кедейшіліктің
негізі мен ресми өмір сүру минимумын қалыптастыру;
жәрдемақы түрлерін реттеу, жәрдемақы алу критерийлері, яғни олар шығын
көлемін жоғарылатуға және азайтуға мүмкіндік тұғызады.
Зейнетақысы ең төменгі жалақы мөлшерінен екі еседен аспайтын,
жұмыссыз зейнеткерлерге әр айда заңмен бекітілген еңбек ақының пайыздық
мөлшеріндегі компенсация төленді. 1996 жылдан бастап, бұрын әлеуметтік
қамтамасыз етумен алмастырылған, әлеуметтік сақтандыру жүйесі қалыптаса
бастады.
Әлеуметтік саланы реттейтін көптеген нормативтік актілер, нақты
әлеуметтік-саяси мақсаттарды көздегеніне қарамастан, жалпы алғанда
жетілмеген немесе елдің нақты экономикалық мүмкіндіктерін ескермеген болып
шықты. Сонымен қатар, жаңа саяси жағдайда әлеуметтік мәселелерді шешудің
ескі әдістері сақталып қалған еді және нарыққа өту жағдайында әлеуметтік
саясаттың толық тұжырымдамасы болмады.
1999 жылы 1-ші қаңтардан бастап "ҚР-да зейнетақымен қамтамасыз ету"
туралы Заңға сәйкес, бұрын жасына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына
байланысты әлеуметтік зейнетақы алуға құқылы тұлғалар мемлекеттік жәрдемақы
жүйесіне ауыстырылды, яғни олар зейнетақы емес, жәрдемақы алатын болды.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау органдарымен жәрдемақы тағайындалады
және зейнетақы төлейтін Мемлекеттік ортылықтан емес мемлекеттік бюджеттен
төленеді. 1999 жылдың басында азаматтарға жәрдемақы жасы бойынша
(зейнеткерлікке шығу құқығы болмаған жағдайда) үш есептік көрсеткіш (2000
теңге мөлшерінде), мүгедектерге 2000-4000 теңге мөлшерінде, еңбек жарақаты
кәсіби ауруына байланысты мүгедектерге 3300-5280 теңге мөлшерінде
белгіленген [10].
Асыраушысынан айырылған жағдайда жәрдемақы 4-тен 10 есептік көрсеткіш
(7 мың теңгеге дейін) аралығында өзгеріп тұрды. Заң шығарушы органдар
жетімдерге әлеуметтік жәрдемақы бөлуді қарастырды: 3300 теңге алғашқысына
және 1980 әр келесі балаға, және жанұяның жиынтық табысының 30 пайызынан
көбі тұрғын үй қызметіне жұмсалатын жанұяларға тұрғын үй жәрдемақысы
берілді.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғау жүйесі мен жағдайы төмен
көп балалы жанұяларды қорғау ұсынылған. Жанұя жәрдемақысы жиынтық табыс әр
жанұя мүшесіне шаққанда есептік көрсеткіштен екі еседен аз болған жағдайда
тағайындалды. Нақты табысты анықтағанда есепке жалақы, жеке кәсіпкерлік
қызметтің табыстары, жеке үй шаруашылығы және басқа да ақшалай және
натуралды кірістер алынады. Жеке үй шаруашылығы болған жағдайда жылдық
табыс шартты түрде бес еселенген есептік көрсеткіш мөлшерінде алынады, ал
ауыл тұрғындары үшін бұл көрсеткіш алты еселенген. Лайықты әлеуметтік
сақтандыру қоры есебімен әлеуметтік қорғау 1999 жылға дейін "Міндетті
әлеуметтік сақтандыру туралы" 1996 жылы 18 шілдедегі Заңмен реттелді.
Осыған сәйкес ел азаматтарына келесі әлеуметтік кепілдектер берілді:
- зейнетақымен қамтамасыз ету;
- уақытша еңбек қабілетсіздігіне, жүктілігіне байланысты жәрдемақылар;
- денсаулықты қалпына келтіру сипатындағы қызметтер;
- жұмыссыздық жағдайына байланысты әлеуметтік көмек;
- бала тууына байланысты жәрдемақы;
- жерлеуге қатысты жәрдемақы.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс берушілер мен жеке
тұлғалардың міндетгі салымдарының есебінен құрылды. Оның 15% зейнетақы
төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталыққа, 10% зейнетақы жинақтау қорына, 1,5%
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына, 2% жұмыспен қамтамасыз ету
қорына, 3% міндетті түрде дәрігерлік сақтандыру қорына бағытталады.
1999 жылы әлеуметтік қорға салынатын төлем біртұтас әлеуметтік салыққа
ауыстырылды. Бұл қор нақты мақсаттарға жұмсалуға арналған, яғни дәрігерлік
қызмет пен жұмыспен қамтамасыз ету салымы, мемлекеттік зейнетақы төлеу
орталығына бағытталды. Оның мөлшері 2001 жылы жалпы еңбекақы қорының 21 %
құрады [11].
1999 жылы (сәуір) бюджетті тәртіпке келтіру барысында әлеуметтік көмек
пен әлеуметтік қамтамасыз ету жеңілдіктер көлемі едәуір (8 млрд.теңге)
мөлшерде қысқартылды. Осының әсерінен, соғысқа қатысқандар мен басқа да
кейбір тұрғындарға берілген көптеген жеңілдіктер біртұтас мемлекеттік
ақшалай жәрдемақымен алмастырылды. Бұл бұрынғы тегін жеңілдіктердің орнын
толық толтыра алмайтын.
1990 жылдардың аяғында түпкілікті өзгеріске ұшыраған негізінен
әлеуметтік сақтандыру болды. Бұрын уақытша жұмыс қабілетсіздігіне жәрдемақы
мемлекеттік қорға 100% орташа еңбекақы төленетін. Дүниеге бала әкелуге
байланысты төленетін еңбек демалысы төрт ай болатын. Сонымен қатар, әйелдің
сұрауына қарай бала бір жасқа толғанға дейін жартылай төленетін еңбек
демалысы берілетін. 1999 жылы ЗТҚ-нан әлеуметтік сақтандыру қорына 1,5%
аудару тәжірибесі тоқтатылды. Жұмыс берушілердің жәрдемақы төлеуді жиі
сақталмауы, жүкті әйелдер мен ауру адамдардың жиі материалдық қамтамасыз
етілмей қалуына әкелді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмекке шығын 1,2 млрд.
теңгеге (0,8%) артты. Арнайы мемлекеттік жәрдемақы беруге, кейбір азаматтар
тобына жергілікті бюджеттен қарастырылған арнайы мемлекеттік жәрдемді қоса
алғанда республикалық бюджеттен 5,4 млрд. теңге бөлінді. Сонымен қоса
бұрынғы жылдардағы міндеттерді біртіндеп өтеуге, азаматтарды жекеленген
топтарына материалдық көмек пен компенсация беруге жалпы сомасы 2,2 млрд.
теңге бөлу жоспарланды.
2001 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап, КО Батырларына, Социалистік Еңбек
Ерлеріне және үшінші дәрежедегі Даңқ және Еңбек даңқ орденінің
кавалерлеріне 9,0 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде арнайы мемлекеттік
жәрдемақы бекітілді [12].
Өзінің VII Қазақстан халықтары Ассамблеясында сөйлеген сөзінде (2000)
Н.Ә. Назарбаев: Қазақстанда ТМД-ң басқа елдерімен салыстырғанда тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың күшті жүйесі қызмет етуде деп көрсетті. Мұнда Ұлы Отан
Соғысына қатысқандар мен мүгедектер елеулі көмек (4205-5147 теңге)
мөлшерінде алады. Қайтыс болғандардың жанұясы мен жары, еңбек
мүгедектері, көп балалы аналар да назардан тыс қалған жоқ.
Зейнетақыдан бөлек арнайы жәрдемақының мөлшері тұрғындардың осы тобы үшін
әр айда 1378-ден 4132 теңгені құрады [13].
Қандай да болсын бюджеттік жүйенің әлеуметтік өлшемі онымен
қаржыландырылатын әлеуметтік бағдарламалардың көлемі мен ЖІӨ-ге қатысты
салықтық салымдардың үлесімен анықталады.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттегі әлеуметтік шығындардың басымдылығы,
біздің көзқарасымыз бойынша, Қазақстан Республикасы бюджетінің әлеуметтігін
әлі көрсетпейді немесе оның негізгі үлесі зейнетақы мен жәрдемақыға тиесілі
болады. Оның көп бөлігі жергілікті бюджетке ауыстырылған. Шындығында,
әлемнің көптеген елдерінде осы тәжірибе жүзеге асуда. Республикалық
бюджетте тек негізгі зейнетақылар мен жәрдемақыларды қалдыру тиімді болып
табылады.
БҰҰ-ның эксперттері "Еуропа мен ТМД елдерінде адам потенциалын дамыту
туралы баяндамада" жанұя кірісін өлшеудің қиындықтарын ескере отырып, бұл
принциптен мүлдем бас тартуға ұсынады: "Әлеуметтік қорғаудың сұрыпты,
аралас кестелері мен кірісті өлшеуге негізделген кестелер аз қамтылғанымен
ұйымдастурушылық-басқарушылық шығындарына байланысты тиімсіз болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде бұл жағдайда нақты жәрдемақыға аз үлес тиіп, ал
осы жәрдемақыны төлеу мен бақылауға кететін шығынның мөлшері артатынын
дәлелдеді".
Негізінен, авторлардың пікіріне келісе отырып, біздің жағдайда,
жекелеген бағытта әлеуметтік көмек көрсету принципі, шектелген мемлекеттік
қаржы қорымен қамтамасыз етудің бірден-бір жол деп ойлаймыз.
Мәжіліс депутаты профессор А.Айталының "Мемлекеттік жекелеген көмек
туралы "Заң жобасын талдау барысындағы "кедейлік шегі" деген түсініктің өзі
үлкен қарсылық туғызады және субъективті әрі шартты түсініктер болып
табылады деген пікірімен де келісуге болады. Мәні бойынша ол адамның киімі
мен тамаққа деген физиологиялық қажеттілігін емес, үкіметпен айқындалған
кедейліктің әкімшілік шекарасын анықтайды [14].
Сонымен қатар, кедейлік шегі барлық аймақтарда бірдей емес. Ресейдің
Коми Республикасы, Волгоград, Воронеж облыстарына мемлекеттік мекен-жайды
көмек жүйесін экспериментальды енгізу әлемдік банктердің несиесі есебінен
жүргізілген деп материалдық қамсыздандырылған жанұялар да, кедейлер де
әлеуметтік көмекке ұмтылып, нәтижесінде әлеуметтік жәрдемге ұсынылғандар
көп болып шықты.
Келтірілген айғақтарды басқаша түсіндіруге болады. Олар: жеке
бағыттылық принципін қолдануға жарамсыздығын емес, ол жанұялардың жиынтық
кірісін есептеу мен кедейлік шегін анықтау әдістерін жетілдіру қажеттігін
көрсетеді, әйтпесе бұл екі көрсеткіштің арасындағы өзгешелік әлеуметтік
көмекке зәру адамдарға қажет жәрдемінің мөлшерін береді.
3. Қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың негізгі басымдылықтары.
Бүгінгі таңда Қазақстаннның нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық
экономикасы бар. Сондықтан әлеуметтік қорғаудың жүйесі өзгерілген
экономикалық қатынастарға сәйкес болуы қажет. Өтпелі кезеңнің бастапқы
кезінде мемлекет инфляция, бюджет тапшылығы өндірістің құлдырауы,
экономиканың бейресми секторының өсуі жағдайында әлеуметтік қорғаудың
ағындық мәселелері мен айналысуға мәжбүр болды [15].
Жинақтаулы зейнетақы жүйесін еңгізу мен заттай жеңілдіктерді ақшалай
төлемдермен ауыстыруды қоспағанда, әлеуметтік саладағы реформалардың
нәтижесі ағымдық мәселелерді шешуге арналған жауапты қадамдар болды.
Жүргізілген қайта құруларға қарамастан, кешегі әлеуметтік қорғау жүйесі
күрделілігімен және заңнаманың жүйелілігінің жеткіліксіздігімен, жүйеге
қатысуға ынталандырудың төмен деңгейі мен сипатталады. Кейінірек,
экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді қамтамасыз ету жөнінде
қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесін құруды қолға
алуға мүмкіндік беріп отыр.
Осыған байланысты Қазақстанның кешегі болашақтағы басымдықтары мен
мүмкіндіктерін ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғаудың жаңа
тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі туындады.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің кешегі
жай-күйі былайша өрбіді. Кешегі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық
ынтымақтастық және мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да
ынталандыру деңгейі төмен. Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына
байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық
ынтымақтастық қағидасы негізделді [16].
Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматтары, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
өмірде қатерлі жағдайлар туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және
жарнасына қарамастан, егер заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей
көзделмесе, бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады.
Бұдан басқа, әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген
нормативтері мен еңбекақы жүйесінде өзара байланыс болмауының салдарынан
жұмыс істейтін халықтық табыс деңгейі мен әлеуметтік төлемдер арасында
тиісті байланыс болмай отыр. Соның салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір
бөлігі әлеуметтік жүйеге үлесі болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік
жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы алады.
Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың шектеулі ынтымақтастыққа
негізделген жүйесі республикада жоқ.
Азаматтық еңбек үлесі ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана
ескеріледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтанусыз, жинақтау қағидаларына негізделген
жүйеге қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Қолданылып жүрген заңнамаларында әлеуметтік қатерлер туындаған
жағдайда ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ал бірқатар
факторларға байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мен мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың
жекеленген санаттарына мемлекет қаражат есебінен әлеуметтік көмек
көрсетіледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау
жүйесінде ынталандыру деңгейі төмен [17].
Бұрынғы әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
Жетілдірілмеген заңнама - әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік
қатерлер мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған.
Әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен- әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп, азаматтық
борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы.
Айқындықтың жеткіліксіздігі - әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасу сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босансытуға, соның салдарынан салықтар мен жарналарды төлеуден
жалтаратын адамдардың көбейіп кетуіне апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары мына төмендегідей: [18]
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары халықаралық
тәжірибемен талдаудан туындайды.
Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы еңбекке ынталандыруды
қалып-тастыратын, әкімшілік шығындары төмен, халықты қамту деңгейі неғұрлым
жоғарғы жүйе құру көзделіп отыр. Жаңа жүйе адам өмірде тап болуы мүмкін
негізгі қатерлерден халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған
ынтымақты дербестендірілген жүйелердің, міндетті және ерікті сақтандырудың
элементтерін қамтитын аралас жүйе болады.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
экономикалық өсуді қолдау элементтерін қамтуы, қатерлі жағдайлар туындаған
кезде барлық азаматтарға қорғау көрсетуде әділ болуды тиімді жұмыс істеуі
және халықты неғұрлым толық қамтуы болып отыр.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік қатерлердің негізінде
қалыптастырылады.
Әлеуметтік қорғаудың іске асыруға ұсынып отырған жүйесі:[19]
Әділ - әлеуметтік қорғау құқығын іске асыра алушылар үшін жеңіл, қол
жеткерлік болуы тиіс. Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдемақылар
көлемі бірдей әлеуметтік қатер туындаған кезде еңбек өнімі мен жалақысына
байланысты төлемдердің кең деңгейін ұстауы тиіс. Сонымен бір мезгілде
қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның қатысуының ұзақтығы мен
мөлшеріне байланысты болуы керек;
Әрбір азаматтың мемлекетке тәуелділігіне емес, оның жеке жауапкершілігін
ынталандыруы тиіс. Тұтастай алғанда, барлық еңбекке қабілетті азаматтар
өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының әл - ауқаты үшін жауапты
болуға ұмтылуы тиіс;
Пәрменді - жәрдемақылар атаулы болуы тиіс, яғни оны алуға құқығы бар және
оған аса мұқтаж адамдарға беріледі;
Тиімді, яғни ашық және жақсы басқарылатын, шығыны аз және қарапайым болуы
қажет. Жүйенің негізгі компоненттері икемді реттелуі қажет.
Қол жетерлік, яғни белгілі бір мерзім ішінде халықтың барынша толық
қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерлер негізінде қорғаудың
мынандай элементтерін қамтитын әлеуметтік кепілдіктер берілді:
барлық азаматтарға әлеуметтік қатерлерге қарай бюджет қаражатының есебінен
бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
алғашқы кезеңде міндетті әлеуметтік сақтандыруды жұмыс берушілер есебінен
және келешекте еңбеккерлердің де аударымдары есебінен жүргізу;
жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтардың бюджеттің қаражаты
есебінен қолдаудың арнаулы бағдарламалары [20].
Бұдан басқа, азаматтардың әлеуметтік қатерлерден өздерін ерікті
сақтандыруды жүзеге асыруы көтермеленетін болады.
Қазақстанның ерекшелігін, халықаралық тәжірибені ескере отырып,
әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік
және сол сияқты жеке меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді
пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылықтар берілген [21].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту стратегиясында” мына міндеттер алға қойылған:
Демографиялық процестерді қолдау мақсатында бала туу мен оларды тәрбиелеу
әлеуметтік көмекке мұқтаж жағдай ретінде қаралады. Қолдау көрсету ретінде
бала туғанда бір жылғы жәрдемақы және жасы кәмелетке толмаған балаларды
тәрбиелеп отырған отбасыларына қосымша жәрдемақы беріп, енгізу.
Мүгедектік проблемаларын шешу бойынша іс – шаралар әзірлеу, мүгедектердің
мұқтаждарына арналған өндірістерді мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру,
мүгедектердің негізгі құқықтары мен көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуін
қамтамасыз ететін мемлекеттік стандарттарды енгізу қарастырылады.
Әлеуметтік қатерлердің алдын алудың және мүгедектерді оңалтудың жеке
бағдарламаларын дамыту, мүгедектерді әлеуметтік, еңбек пен бейімдеу жүйесін
құру, мүгедектердің қоғамға кіруіне жәрдемдесу жөнінде шаралар қабылдау.
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек мұқтаждықтың нақты өлшемдері негізінде
халықтың ең аз қорғалған топтарына ғана берілетін болады. Бұдан басқа,
адамдардың белгілі бір топтарына - соғыс ардагерлеріне, мүгедектерге және
көп балалы аналарға қосымша қорғау көрсетуге бағытталған арнайы
бағдарламалар әзірлеу.
Әлеуметтік қорғауды реформалауда әлеуметтік нормативтердің ролін арттыру,
ең төменгі жалақыны кезең – кезеңмен көбейтіп, күн көріс деңгейінен
әлдеқайда алыстату болып табылады. Әлеуметтік төлемдердің мөлшері
әлеуметтік - экономикалық табиғаты бар нормативтерге негіздеп есептеу.
Әлеуметтік қорғаудың барлық жүйесі тікелей немесе жанама түрде қызметкерлер
мен жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландырылатын болғандықтан,
әлеуметтік қорғау жүйесіне әрбір нақты азаматтың ғана емес, Үкіметтің
әлеуметтік әріптестерінің - еңбекшілердің кәсіптік одақтарының және жұмыс
берушілер бірлестіктерінің қатысу деңгейін негіздеу.
Өмірде қатерлер туындаған кезде әлеуметтік қорғаудың негізгі
тіректері мыналар:
Еңбек ету қабілетінен айырылған және асыраушысынан айырылған жағдайда
әлеуметтік қорғау;
Жұмысынан айыру жағдайында әлеуметтік қорғау;
Қартайған кездегі әлеуметтік қорғау;
Аз қамтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік қорғау.
Реформа аяқталғанға дейін мемлекет халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
қаржыландыру көзі болып қала береді.
Зейнетақы жүйесінің даму деңгейі болған жағдайдың өзінде де жетекші
мәселелері жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган жинақтаушы зейнетақы
жүйесі, әлеуметтік сақтандыру және қызметкердің өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиянды өтеу саласындағы әлеуметтік өлшемдерді өзгерту жөнінде
шаралар қабылдау үшін актуалдық әлеуетті күшейтеді.
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті
әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйі
Әлеуметтік сала қоғам өміріндегі салалардың бірі болып табылады,
сондықтан да азаматтардың әлеуметтік қорғалуы мемлекеттің ұдайы назарында.
Әлемдік практика нарық жағдайында жұмыс істейтін азаматтардың мүдделерін
қорғау және қамтамасыз ету мәселерінде шешуші және өзекті рөлді міндетті
әлеуметтік сақтандыру арқылы атқаратыны белгілі [22].
Қазақстан Республикасында міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі 2005
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады. Негізгі құрылым – Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қоры (қор) Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қабылдаған шешімі негізінде акционерлік қоғам нысанында мемлекеттің жүз
пайыздық қатысуымен 2004 жылы құрылған болатын. Қор – ең алдымен,
азаматтардың тиісті мүдделерін қорғауға байланысты маңызды әлеуметтік
қызметтерді орындайтын ұйым. Саяси және экономикалық құрылымдары әралуан
барлық елдер үшін тәуекелдердің пайда болуы, олардың салдарынан еңбекке
деген жарамсыздығын ішінара немесе толық жоятын, сондай-ақ тұрақты еңбекақы
алу мүмкіндігінен айырылу оқиғасының көрініс беруі тән нәрсе. Қазіргі
әлемде бизнесті жүргізу салықтарды, әлеуметтік аударымдарды және басқа да
міндетті төлемдерді толық және өз мерзімінде төлеуге, жұмыс орындарын
сақтауға және жаңаларын құруға, қызметкерлерге әлеуметтік кепілдіктер
беруге, уақтылы еңбекақы төлеуге, жас мамандарды жұмысқа орналастыруға
негізделген оның әлеуметтік жауаптылығымен үздіксіз байланысты екенін
атаған жөн [23].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігі мәселелері бойынша Жезқазған қаласында өткен
республикалық форумда сөйлеген сөзінде: Мемлекет пен бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін қалыптастыру тұрақты дамудың басты шарттарының бірі болып
табылады, – деп атап айтқан болатын. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
деген ұғым міндетті әлеуметтік сақтандыру тұрғысынан қарағанда нені
қамтиды? Жұмыс берушінің әлеуметтік аударымдарды төлеуге деген шығындары
өзін ақтай ала ма және қаражат қоғамға қандай пайда келтіреді? Міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі ҚР-ның Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
Заңы негізінде қолданылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыруға, жұмыс
істейтін зейнеткерлерді есепке алмағанда, қазметкерлер, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұрып жатқан және табыс келтіретін
қызметтерді аумақты жүзеге асыратын шетелдік және азаматтығы жоқ адамдарды
қоса алғанда өз бетінше еңбекпен айналысатын тұлғалар жатады. Жұмыс
берушілер үшін әлеуметтік аударым нысаны қызметкерге орындаған жұмыстары,
қызметтер көрсеткені үшін табыстар түрінде төлейтін оның шығыстары, ал өз
бетінше еңбекпен айналысатын адамдар үшін – олардың алатын табыстары болып
табылады (2-сурет).
Сурет 2. Әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі
Бұл ретте әлеуметтік аударымдар нысаны – тиісті жылға арналған
республикалық бюджет туралы заңнамада белгіленген ең аз жалақы төлемдерінің
мөлшерінде ал ең жоғарысы – он еселенген ең аз жалақы мөлшерінде
айқындалған. Жұмыс берушілер немесе өз бетінше еңбекпен айналысатын адамдар
Қорға әлеуметтік төлемдерді толық және өз мерзімінде төлеуі осы қаржаттарды
қорға тиімді жинақтауға және әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде оларды
жұмыс істейтін халықты әлеуметтік қорғауға пайдалануға мүмкіндік береді
[24].
Қазіргі уақытта әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде Қордан төленетін
мынадай;
еңбекке қабілеттілігін жоғалтуы;
асыраушысынан айырылуы бойынша;
жұмысын жоғалтуы бойынша;
жүктілігіне және баланың тууына, жаңатуған сәбиді (балаларды) асырап алуға
байланысты табысынан айырылу бойынша;
баланы бір жасқа толғанға дейін бағып-күтуге байланысты табысынан айырылуы
бойынша әлеуметтік төлемдер жүзеге асырылады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілгеннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске
асырудың маңызды құралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге асырудың
теориялық-әдістемелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.3 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...27
2. Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асырудың
маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Әлеуметтік сақтандыру - мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүргізудің
маңызды
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Әлеуметтік сақтандыру: қазақстандық нұсқа
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 38
2.3 Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейлі жүйесінің
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
шаралары және олардың стратегиялық даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .48
3.1 Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
3.2 Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты, негізгі
индикаторлары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .52
3.3 Халықты жұмыспен қамтудың республикалық бағдарламалары және
жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..69
Қосымшалар
Кіріспе
Мемелекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық
өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық
жағдаймен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан,
әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың
мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық
топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан,
әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер
экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек
өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді, қоғамда әлеуметтік
тұрақсыздық пен қарама- қайшылық артады. Қазақстан мүше болып табылатын
Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі
мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатерлердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік - экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Диплом жұмысының өзектілігі сол, мұнда дағдарыс жағдайындағы
Қазақстанның әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың басты тетігі болып
табылатын әлеуметтік сақтандырудың мәні, оның қазақстандық нұсқасы
қарастырылып отыр. Әлеуметтік бағдарланған экономика үшін іске асырылып
жатқан үндерістерді реттеуде және әлеуметтік проблемаларды шешуде
мемлекеттің күшті ұстанымға ие болуы орынды. Әлеуметтік сақтандыру
экономикалық белсенді халықты әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі болып
отыр және Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан
Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмыс
істеу механизмі және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында аталған әлеуметтік
бағдарламалардың жүзеге асырылу тетіктері, олардың қаржылық қамтамасыз
етілу мәселелері қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәнін оның Қазақстанда қалыптасу
жағдайын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйін,
Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау механизмін, әлеуметтік
сақтандырудың қазақстандық нұсқасын, Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейлі жүйесінің жұмысын, Қазақстанда
әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық бағыттарын, даму
мақсатын және негізгі индикаторларын қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі уақытта Қазақстанда
әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде Қордан мынадай әлеуметтік төлемдер
төленеді:
еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда;
асыраушысынан айырылғанда;
жұмысын жоғалтуы бойынша;
жүктілігіне және баланың тууына, жаңатуған сәбиді (балаларды) асырап алуға
байланысты табысынан айырылу бойынша;
баланы бір жасқа толғанға дейін бағып-күтуге байланысты табысынан айырылуы
бойынша.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілгеннен бастап (2005жыл)
Қорға әлеуметтік аударымдардың және әлеуметтік төлемдерді уақтылы
төлемегені үшін өсімдердің түсуі 190,7 млрд. теңгені, олардың ішінде 2009
жылғы 1 жарты жылдықта 41,3 млрд. теңгені құрады. 2009 жылғы 1 жарты
жылдықта әлеуметтік аударымдар мен өсімдер сомасы Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына 2008 жылғы сәйкес кезеңге қарағанда 1,5 есе артық түскен.
Қор қызметі дағдарыс жағдайында айтарлықтай кеңейді. Мысалы, дағдарыс
кезеңінде жұмысын жоғалтқан халыққа қолдау көрсету мақсатында Қазақстан
Республикасының Президентінің дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға атты 2009
жылғы халққа кезекті Жолдауы аясында 2009 жылғы 1 Қаңтардан бастап 2010
жылғы 31 желтоқсанды қоса алған аралықта Мемлекеттік әлеуметтік сақтандару
қорынан жұмысын жоғалтуы бойынша төленетін әлеуметтік төлемдердің ұзақтығы
ұлғайтылды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
саясаттың қалыптасу кезеңдерін, оның тарихи дамуы мен ерекшеліктерін
анықтау, таразылау, сараптау және ғылыми тұрғыдан талдау жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайын;
- Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті әлеуметтік
сақтандырудың қазіргі жай-күйін;
- Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және халықты
әлеуметтік қорғау механизмін;
- әлеуметтік сақтандырудың басым бағыттарын;
- әлеуметтік сақтандырудың қазақстандық нұсқасын;
- Қазақстандағы әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру-дың
деңгейлі жүйесінің жұмысын;
- Қазақстанның халықты әлеуметтік қамтамасыздаңдыру саласындағы
стратегиялық мақсаттарын;
- Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру мәселесін реттеудің стратегиялық
бағыттары, даму мақсаты және негізгі индикаторларын қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты,
соның ішінде әлеуметтік сақтандыру механизмі. .
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары, отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары алынды. Жалпы бұл мәселе кеңестік және отандық оқулықтарда кең
орын алды. Себебі, әлеуметтік қамсыздандырудың, әлеуметтік қорғаудың озық
механизмдері мен типологиясы осы кеңестік дәуірде пайда болған болатын.
Мысалы, ірі ғылыми зерттеулер: В.З. Роговиннің Справедливость как
социально-экономическая категория, В.Г. Гребенников пен О.С. Пчелинцев К
анализу социально-экономических функций распределение доходов, В.Е.
Чиркиннің Буржуазная политология и действителиность развивающихся стран:
критика концепции политической модернизации атты еңбектері, сонымен қатар
отандық ғалымдар тобы: И.Н. Тасмагамбетовтың “Социальная политика и
политическая трансформация”, Т.П.Притворованың “Совершенствование принципа
адресности при оказании социальной помощи населению”, Е.Истилеулованың
“Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и
бедности в Казахстане” атты ғылыми еңбектері мен жекелеген мақалаларының
негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауларында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі басымдылықтары,
ерекшеліктері және әлеуметтік жәрдемақыларды өсіру механизмін жетілдіру
бағдарламаларда айқын көрініс тапқан.
Зерттеліп отырған ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығына келер
болсақ, бұл ғылыми жұмыста еліміздің қазіргі әлеуметтік саясатының басым
бағыттары және оның жүзеге асырылу жолдары мазмұндалған, сондықтанда жоғары
оқу орындарының, орта білім беретін оқу орындарының студенттері ғылыми
зерттеу тақырыптарына, үйірмелерде, конференцияларда пайдалануға болады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
әлеуметтік бағдарламалары мен әлеуметтік саясатының негізгі индикаторлары
туралы материалдары, сонымен қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық
ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа қатысты монографиялары мен кітапшалары,
оқулықтары, авторефераттары, баспасөз материалдары және мақалалар жинағы
алынды.
Жұмыс құрылымы диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау, конструктивтік-есептік, сызбалық және т.б.
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оны жүзеге
асырудың теориялық-әдістемелік аспектілері
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні және оның Қазақстанда
қалыптасу жағдайы
Кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі -
әлеуметтік саясат болып табылады.
Әлеуметтік саясатты құрғанда мемлекеттің алдында ең алдымен шешуді
қажет ететін әлеуметтік міндеттер немесе басымдықтар туралы сұрақ тұрады.
Мұны таңдау азаматтық құқықтар, әлеуметтік қажеттіліктер мен сұраныстарды
қанағаттандыру үшін күрес сияқты әлеуметтік саладағы мемлекет саясаты
тұжырымдамалары арасындағы қысым мен кеңістікте жүреді [1].
Қоғамдық өмірдің ұйымдастырылуының негізгі үш тұжырымдамасын бөліп
көрсетуге болады:
1. Мемлекеттің Түнгі күзет - концепциясы.
2. Мемлекеттің Жалпыға ортақ қайырымдылық - концепциясы.
3. Мемлекеттің Коммунистік- концепциясы.
Мемлекеттің Түнгі күзет тұжырымдамасы консерватизм мен либерализмнің
өзіндік қоспасы болып табылады.
Көптеген зерттеушілер кедергі мен нәтижелік тұрғысынан мемлекеттік
реттеудің тиімсіздігінің үш жеке дара себептерін бөліп көрсетеді.
Біріншіден, мемлекет белгілі бір әлеуметтік саяси мақсатқа жету
барысында басқа белгілерден шығып, мұнда мемлекет пен нарықтық ойын ережесі
арасында қайшылық пайда болады. Бұл жерде қайшылық мемлекеттік сектордың өз
ішінде пайда болады.
Екіншіден, мемлекеттік реттеуге жауап ретінде ерекше мүдделері бар
түрлі топтардың қысым жасауы салдарынан, мемлекет саясаты күшті топтың
мүдделерінің көрінісі болып қалады. Мұндай жағдайда мысалға, мемлекет және
кәсіподақтар қысымына тым көнбіс болып қалады. Шындығында мемлекет үлкен
бизнестің мүддесіне қызмет етеді, ал қоғамдағы саяси билік ірі қаржы -
өндірістік топтың экономикалық билігімен тығыз байланыста болып қалады.
Үшіншіден, мемлекеттік реттеу кезінде бюрократиялық құрылымдар
кеңейіп, мемлекеттік органдардың қызметі сәйкессіздік пен қарама-қайшылыққа
ұласады. Қызметтік әлеуметтендіру тұжырымдамасына сай әлеуметтік саясат
жүргізу барысында нарықтық экономиканы сақтай отырып, кірістің теңсіздігі
мен жұмыссыздықтың өсуін болдырмауға тырысады. Осы мақсатта ол әлеуметтік
қаматамасыз ету жүйесін қайта қарастырады. Кәсіпорындар тиімді өндірісті
қамтамасыз етуге арналған. Әлеуметтілікке бағытталған экономикалы
мемлекеттерде әлеуметтік жағдайы әлсіз тұрғындарға жекелеген көмек
жүйесімен қоса, еңбек нарығында да белсенді саясат жүргізіледі, яғни
жұмысшыларды қайта дайындау, жұмыс табуға көмектесу, қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру және жаңа жұмыс орынын ашуды жетілдіру.
Әрине, еңбек нарығында осындай белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
әрқашан оның мүміндіктерімен сәйкеседі және тиімділігі әр елдегі нақты
саяси және әлеуметтік - экономикалық факторларға тәуелді болады [2].
Социалистік жүйе күшті нысанында мемлекеттік патернализм саясатын
толықтай және жартылай қайталады. Әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметі
барлық тұрғындарға қатысты Әкелік қамқорлыққа ұласты. Социализм
жағдайында мемлекеттік патернализм саясаты өзіне тұтастай әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесін қамтиды.
Дамудың социалистік жүйесінде еңбекақы төмен деңгейде болды, алайда
еңбеккерлер кәсіпорындармен көрсетілген кең әлеуметтік қызметтерді
пайдаланды. Жұмысқа қабілетті тұрғындар толық жұмыспен қамтылды және
жұмыстан шығарудан кепілдендірді.
Әрине, өмірге әлеуметтік теңдік қағидасын еңгізе отырып, социализм
идеологиясы Нәтижелердің тендігі тұжырымдамасымен де қаруланды, бұл
әлеуметтік теңсіздікті болдырмау үшін мемлекет пен жүргізілетін қайта
үлестірудің ерекше нысанын көздеді. Сонымен қоса, классикалық Нәтижелердің
теңдігі тұжырымдамасында қажет жағдайда әлеуметтік теңдікке жету үшін
мемлекетке салық арқылы үлесті қайта бөлу міндеті жүктелді. Социалистік
жүйеде осы мақсатқа жету үшін тұрғындардың негізгі бөлігінің еңбек ақысын
теңестіретін Жалпыға ортақ теңестіргіш жүйе қолданылады [2].
Белгілі мөлшерде жоспарлы экономика нарықтыққа қарағанда біршама әділ
болды. Мысалы, кіріс айырмашылықтары нарықтық экономикалы елдерден
қарағанда біршама аз болды. Алайда, ұрандалған әлеуметтік теңдік идеалы
Номенклатура деген атпен белгілі үстем таптың пайда болуы мен енуіне
кедергі келтірмеді. Қоғамның басқа бөлігі үшін әлеуметтік әділдік өте төмен
деңгейдегі жалпыға ортақ теңестіргіш болды. Көпшілік жұмысшы тұрғындардың
кірісі өте аз болды. Әсіресе, қызмет саласындағы жұмысшылардың жалақысы мен
зейнетақысы [3].
Зерттеушілер бір-бірінен әлеуметтік қызмет көрсетуде мемлекеттің
нарықтық жанұя мен азаматтық қоғамның қатысу деңгейімен ерекшеленетін
негізгі төрт әлеуметтік үлгісін бөліп көрсетеді. Бұл континентальді,
норзиялық британдық және Жерорта теңіз үлгілері болып табылады.
Социалистік елдердің әлеуметтік үлгісі көп жағдайда континентальді
және норзиялық үлгілерге келеді. Социалистік пен континентальді, норзиялық
үлгілері әлеуметтік саясатындағы елеулі айырмашылық - бұлардың кейінгісі
байлықты кедейлердің пайдасына қайта бөлуге тырысса, біріншісі өнім мен
қызметті әлеуметтік теңдікті сақтай отырып бөлумен айналысты. Басқаша
айтқанда, нарықтық экономикалы елдердің әлеуметтік моделі кедейшілік
деңгейін түсіру мен теңдік мүмкіндіктеріне жету жолында байлықты әділ
үлестірді. Бұдан өзгеше социалистік үлгідегі Жаңа адам жасауға тырысты,
яғни, әркімнен мүмкіндігі келгенше алып, әркімге қажетінше беруді
ойластырды. Мұнда тұтыну саласымен қоса өндіріс нәтижесіне әлеуметтік
тәуелділік те болды. Сондықтан, мәселені талдау нәтижесінде біз келесі
қорытындыға келдік, әлеуметтік саясат өз мәні бойынша, саяси жүйенің
маңызды бейімделуші механизмі болып табылады. Нақты саяси жүйенің
тұрақтылығы мен стратегиялық беріктігі елеулі мөлшерде әлеуметтік саясаттың
қай тұжырымдамалық бағытын таңдағанына байланысты болады. Біз әлеуметтік
саясаттың келесі түрлі қоғам өмірін ұйымдастыру тұжырымдамаларына
негізделген түрге жүктеуді ұсынамыз [3].
Әлеуметтік саясатта Түнгі күзет мемлекеті тұжырымдамасы келесіні
көрсетеді:
Шектен тыс антиэтатизм идеясын және индивидтіктің шексіз еркіндігін,
мемлекеттік реттеудің социалистік және кейнсиандық әдістерінің
тиімсіздігін,
мемлекет - адам еркіндігі үшін құртушы болатын анархияны болдырмау немесе
сақтандыру мақсатында әлеуметтік қатынастарды реттеуші екендігін;
нарық заңдылықтары бойынша әділ үйлестіру қағидасын жүзеге асыру соңғысы
әлсіз болып қалатын сирек жағдайда кездесетіндігін;
әлеуметтік шектеу саясаты, яғни кез-келген мемлекеттің әлеуметтік
жоспары тек ұлттың көтерілуі ғана емес, сондай-ақ экономиканың құлдырауына
да әкелетіндігін көрсетеді.
Ал, әлеуметтік саясаттағы Жалпыға ортақ қайырымдылық мемлекеті
тұжырымдамасы келесіні көрсетеді:
Қазіргі заманғы мемлекет бейтарап Жіктен жоғары күш болып табылады.
Қоғамның барлық бөлігінің мүддесін көздейді;
мемлекет кірісті бөледі, әлеуметтік теңсіздікті жұмсартады;
мемлекет қызметін реттейтін әлеуметтік және институционалдық
реформалар арқылы жеке кәсіпкерліктің қоғам мүддесіне бағынуы;
жүйені түпкілікті өзгертуге мүмкін күшті әлеуметтік жарылыстың алдын алатын
және әлеуметтік қайшылықтың өсуін бәсеңдететін котализатор ретінде
реформаның икемдегіш механизмі;
тұрғындардың әлсіз бөлігіне жекелеген көмек жүйесімен қоса, еңбек
нарығындағы жұмысшыларды дайындау, жұмыс табуға көмектесу
қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жұмыс орынын ашуды жеңілдету сияқты
белсенді саясат [3].
Әлеуметтік саясатта Коммунистік қоғам тұжырымдамасы мынаны
көрсетеді:
меншікті мемлекеттендіру;
кірісті тең бөлу;
мемлекеттік сектордағы кепілдендірілген тұрғындарды жұмыспен қамту мен
айырмашылығы аз жалақы есебінен әлеуметтік теңдікке жету;
мемлекеттік қамқорлық саясатын шектен тыс нысанында толық және жартылай
қайталау; .
кәсіпорындардың еңбеккерлерге көптеген әлеуметтік қызметтер көрсету;
жіктік және әлеуметтік біркелкіліктің жоғары деңгейі әлеуметтік теңдікті
сақтау мақсатындағы тауармен қызметі нарықтан тыс бөлу;
әлеуметтік қамтамасыз ету мен жұмыспен қамтуға кепілдік берумен, қоғамдағы
билікті толығымен мемлекеттің иеленуі.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасуын үш кезең
бойынша қарастыруға болады [4].
Сурет 1. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың қалыптасу
кезеңдері
1. Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың басымдықтары. Кеңес Одағы
тұсында әлеуметті әділеттілік әлеуметтік-құқықтық құндылықтарының өзегі
болып келді. Оның үстіне қоғам мүшелерінің азаматтық және экономикалық
құқықтарын қорғау қызметін бағалаудағы негізгі критерий болып табылды.
Социалистік қоғамның әлеуметтік саясаты негізінен түрлі әлеуметтік
топтардың өмір сүру тәсіліндегі интегративті процестерін ынталандыруға
бағытталды.
Әлемде азаматтардың экономикалық құқық жүйесін конституциялық тұрғыда
алғаш бекіткен мемлекет бұрынғы Кеңес Одағы болды.
Әлеуметтік саясат стратегиясы барлық әлеуметтік топтарды материалды
құндылықтарға итермеледі. Мұндай жағдайда тұтынушылыққа ұмтылыс артты. Ал
ол кезде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жүйе халықтың сұранысын
қанағаттандыра алмады.
Тұтынушылыққа деген ұмтылыс экономикалық мүмкіндіктер шегінен асып
түсті де, мұның салдарынан әлеуметті әділеттіліктің құны төмендеп,
тұтынушылардың агрессивті психологиясы қалыптасты. Сталиндік жүйенің
негізгі элементтері сақталуы әлеуметтік жіктелуге әкеп тіреді. Ал бұл өз
кезегінде халық мүлігінің тоналуына, парақорлыққа, алыпсатарлыққа жол ашты.
Әлеуметтік саясаттың негізгі шаралары табысты арттыру, тұтыну
құрылымын жақсартуға бағытталғанымен, еш нәтиже бермеді. Әлеуметтік
бағдарлама терминінің өзі халық игілігін арттыру шараларын айқындау үшін
қолданылған. 70-інші жылдардың ортасында, өмір сүру тәсілін жақсарту
мәселесі көтерілген кездің өзінде жеке әлеуметтік проблематикасы назардан
тыс қалды. Материалды игіліктер шеңберіндегі сол баяғы әлеуметтік саясат
сақталды [5].
Сол кезеңде үстемдік еткен мүмкіндігінше аз шығындалып, әлеуметтілік
маңыздылықты барынша арттыру қағидасы тек үгіт-насихат негізінде жүзеге
асты. Бұл қағида тек 70-інші жылдардың аяғы мен 80-інші жылдардың бас
кезінде әлеуметтік саясаттың мектептерде ақысыз оқулықтарды өндіру,
нәрестелердің дүниеге келуіне жәрдем ақы төлеу сияқты шараларында ғана
көрініс тапты.
Кеңестік социализм идеясының негізі - әрбір азаматтың қоғам мүддесі
үшін қызмет етуінде еді. Әр бір азамат қоғам байлығын арттыру үшін тер
төкті, олардың жасаған өнімі қоғамдық қазынаға түсіп, мемлекет оны қоғам
мүшелеріне үлестіріп отырды. Ортақ қазына жүйесі үнемі әлсіздік мен
әлеуметтік жауыздықты танытып отырды. Қоғам болса, жауапкершіліксіздік пен
дәрменсіздікке жол беріп, барлық әлеуметтік саладағы азаматтардың қамқор
мемлекетке тәуелділігін орнатты.
Бұрынғы кездердегі әлеуметік саясаттың тағы бір ерекшелігі, саяси
бастамасының болмағандығы. Шынтуайтқа келгенде, кез келген мемлекеттің
әлеуметтік саясаты барлық топтардың өмір сүру жағдайын жақсартуға емес,
жоспарлы түрде бірінің дамуын арттыруға, біртіндеп екіншісінің жағдайын
жақсартуға, тіпті үшіншісінің позициясын әлсіретуге бағытталады.
2. Жаһандану процесіндегі әлеуметтік саясаттың ерекшеліктері.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан, басқа да бұрынғы одақтас
республикалар ауыр дағдарысқа ұшырады. Бұл дағдарыс қазақстандық қоғамның
тек экономикалық, әлеуметтік, саяси саласын ғана емес, сонымен қатар
экологиялық, психологиялық және т.б. салаларын қамтыды.
Өзгерістердің деструктивті, яғни бұзылған кезеңі (1991-1993жж.)
қазақстандық қоғамға ауыр тиді. Ол өндірістің құлдырауымен, халықтың өмір
сүру деңгейінің күрт төмендеуімен байланысты болды. Қоғамның
реформалануының осы бір үзігіндегі ескі мен жаңаның тайталасуы әлеуметтік
саланың тұрақсыздануына әкеп тіреді. Халықтың басым бөлігі экономикалық
реформалардың нәтижелеріне көңілі толмады. Көптеген экс-кеңестік, яғни
бұрынғы кеңестіктерге экономиканы либералдандырудан нәтиже шығарар деген
үміт артылды. Алайда экономикалық реформалар басталысымен оның әлеуметтік
зардаптары зор болды.
Әлеуметтік саясаттағы ескі әдіс-тәсілдердің жаңа экономикалық және
саяси жағдайға алмастырылуы Қазақстандағы экономикалық реформаларының
әлеуметтік бағдарының ешқандай да тұжырымдамасы болмағандығымен
түсіндірілді. Бұл кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі әлеуметтік-
экономикалық теңсіздіктің өсуі болып табылды. Қазақстанда пайданың ең
төменгі деңгейі Қазақ КСР Заңымен белгіленді. 1991 мен 1993 жылдар
аралығында кедей категориясына жатқызылатын адамдардың саны арта түсті.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда едәуір
өзгерістерге ұшыраған әлеметтік саясаттың тағы бір саласы еңбек нарығы
болып табылды.
1992 жылы басталған құрылымдық өзгерістерге байланысты кәсіпорындарға
бюджеттен бөлінет қаржы көлемі қысқарды. Сөйтіп, қазақстандық еңбек
нарығында ашық жұмыссыздықтың деңгейі төмен болғанымен, жабық
жұмыссыздықтың проценті арта түскен жағдай қалыптасты.
1991-1993 жылдарда әлеуметтік жәрдем жүйесі сол кеңес кезіндегі
қалпынды еді. Мәселен, 1992 ж. 9,5 млн. адамға әлеуметтік қолдау
көрсетілген, 1993 жылғы мемлекеттік зейнетақының шығыны Қазақстан
Республикасы ішкі жалпы өнімнің 9,5 пайызын құраған [6].
Халықтың нақты кірісінің ыдырауының негізгі факторы әлеуметтік
кепілдік деңгейінің төмендеуімен байланысты. Үмітсіз артта қалушылықтың
инфляция деңгейінен жоғары болуына негізделеді. Яғни, жұмысшылар мен
қызметшілердің ең төменгі жалақысын төлеуге қарыздар болып қалуы. Осының
салдырынан жалақы өзінің дәстүрлі және табиғи қызметінен айырыла бастады:
көпшілік жұмысшылар мен олардың жанұяларының қалыпты, ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету және де еңбекке баулу.
Қазақстан халқының көп бөлігінің өмір сүру деңгейінің төмендеуін
көрсететін факт 1993-1995 жж. адам басына шаққандағы нақты ІЖӨ-нің
көрсеткішінің төмендеуі болып табылады. (1993 жылы-3751US$, 1994 жылы-2909
US$, 1995 жылы-2757 US$,) . Әсіресе, ауыл шаруашылық аймақтарында жағдай
өте нашар болды. Халықтың көпшілік бөлігі күнкөрістің төменгі деңгейінде
болды. Ауылдық жерлер өтпелі кезеңнің алдында ең әлсізі болды. Яғни, осының
себебі ауыл шаруашылық өндіріс өнеркәсіптерінің жұмысшылары мен
колхозниктерінің орташа жалақы мөлшері өндіріс өнеркәсібі дамыған
аймақтарға қарағанда екі-үш есе төмен болды (1993 жылы-60 пен 156,3 теңгеге
сәйкес, 1994 жылы-733 пен 2539 теңге, 1995 жылы-2122 мен 7005,5 теңгені
құрады) [6].
Сонымен қатар көп балалы жанұялардың жағдайы қиындай түсуі,
тармақталған әлеуметтік инфрақұрылымды, экологиялық мәселелер мен тұрғын үй-
коммуналдық мәселелерін шешілуін талап етеді.
Қазақстан халқындағы кедей таптарының үлес салмағының әлеуметтік
дифференциациясының терендеу процесі кезінде өсті, ал байлардың үлесі
бұрынғы қалпында қалды. Сонымен қатар байлықтың қарқынды аккумуляция-сы
болды. Осы жағдайда әлеуметтік полюстің антагонизмі өсті, орта тап
жоғалды, кедейшілік пен байлық арасында анық емес тұңғиық құрылды.
1993 жылы Қазақстан қоғамындағы негізгі мәселе болып табылатын және
экономиканы қарқынды реформалауға негізделген, мемлекеттің ролін негізгі
жұмыс беруші деп санайтын жұмыссыздықтың деңгейінің біртіндеп өсуі
байқалды.
1993-1995 жылдар кезеңінде еңбек секторындағы үкіметтің ролі еңбекпен
қамтамасыз ету мен делдалдыққа ұласты. Үкіметтің еңбек секторындағы негізгі
міндеттері:
• Жұмыссыздарды, жұмыстан босатылғандарды және жаңа
мамандықты меңгергісі келетіндерді қайта мамандандыру;
• Тұрақты жалдамалылары бар жұмыс іздеушілер туралы мәлімет;
• Әлсіздерді қамтамасыз ету, бәсекеге тұра алмайтын тұлғалар
(әйелдер, жастар, жасөспірімдер және мүгедектер).
• Арнайы жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламаларын жүзеге асыру және
қайта жасау, мысалы, экологиялық апаттан зардап шеккендерді
және сол аймақтар үшін бағдарламалар жүргізу;
• Қысқа мерзімдік жұмыстан босаудың алдын алу үшін өнеркәсіп
шеңберінде субсидиялық курстар жүргізу.
Осы концептуалды жұмыста әлеуметтік саясаттың негізгі мынандай
басымдықтарын бөліп көрсетеміз:
• Жаңа Конституцияда бекітілген және Президенттік басқару түрі негізгі
кепіл бола алатын елдегі әлеуметтік тұрақтылықты нығайту мен сақтау;
• Әлеуметтік саланың нарық қатынасындағы белсенді субъектіге айналуы;
• Саяси құралдарды анықтау және доктринаны жүзеге асыру
үшін экономикалық механизмдерін жүргізу;
• Рухани өндіріс саласында құқықтық ілесуді
реформаларды қаматамасыз ету;
• Кедейшілікпен күрес жаңа әлеуметтік саясаттың біршама басым
бағыттары болып табылады.
Осы саладағы жағдай әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі мен әлеуметтік
дифференциацияның тереңдеуімен сипатталады. Кедейшілік халық өмірінің тек
көрсеткіші ғана емес, сонымен бірге барлық қоғамның хал-жайын көрсетеді
[7].
Тәуелсіздік алғаннан соң Қазақстанның алдында тұрған өткір мәселе-ол
қалыптасқан тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін қайта қарастыру болды.
1991-1992 жж. осы салада заң шығарушылық және институционалдық қор
түбегейлі өзгерді. Жекелеп алғанда, "Семей ядролық полигонында ядролық
тәжірибелер салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау" туралы,
"Арал маңындағы экологиялық апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды
әлеуметтік қорғау" туралы Заңдар 1992 ж. қабылданды. Сонымен қатар, "Көп
балалы жанұяларды әлеуметтік қорғау шаралары" туралы Президент Жарлығы
қабылданды; Мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету қоры (1992 ж.), зейнетақы
қоры және т.б. құрылды [8].
1994-1995 жж. әлеуметтік қорғау жүйесінің кейбір жаңа концептуалды
негізі қалана бастады. Алайда, оны ғылыми тұрғыдан қолдануға тұрарлық деп
айтуға әлі ерте еді. 1994 жылдың 1-ші сәуірінен бастап, республикада жаңа
жекеленген әлеуметтік жәрдем көрсету механизімі енгізілді. Онда ең төменгі
жалақы мөлшерінде тұрмысы төмен тұрғындарға ай сайын арнайы ақшалай
жәрдемақы төлеу көзделген.
Зейнетақыны қамтамасыз ету төңкерісіне қарамастан, (зейнеткер жасына
жеткеннен кейін, жеңілдігі бар зейнетақы қамтамасыз етілген тұлғалардың
санын қысқарту, зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейлік жүйесін енгізу,
жасына байланысты зейнетақы мен еңбектің жалақысының ең төменгі деңгейін
қалыптастыру, жәрдемақы, жанұяларға, аз қамтамасыз етілген зейнеткерлер мен
балаларға жеңілдіктер) ол ескі принциптерге негізделеді.
Зейнетақы жүйесін реформалау алда тұрған мақсаттарды және стратегиялық
мәселелерді шешуді болжайды [9].
Олардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- зейнетақымен қамтамасыз етуді тұрақтандыру, оларға қосымшалар мен
жеңілдіктер көрсету;
- әлеуметтік көмек жолын көрсету:
мұқтаж топтарын және көмектің көлемін анықтауға көмектесетін кедейшіліктің
негізі мен ресми өмір сүру минимумын қалыптастыру;
жәрдемақы түрлерін реттеу, жәрдемақы алу критерийлері, яғни олар шығын
көлемін жоғарылатуға және азайтуға мүмкіндік тұғызады.
Зейнетақысы ең төменгі жалақы мөлшерінен екі еседен аспайтын,
жұмыссыз зейнеткерлерге әр айда заңмен бекітілген еңбек ақының пайыздық
мөлшеріндегі компенсация төленді. 1996 жылдан бастап, бұрын әлеуметтік
қамтамасыз етумен алмастырылған, әлеуметтік сақтандыру жүйесі қалыптаса
бастады.
Әлеуметтік саланы реттейтін көптеген нормативтік актілер, нақты
әлеуметтік-саяси мақсаттарды көздегеніне қарамастан, жалпы алғанда
жетілмеген немесе елдің нақты экономикалық мүмкіндіктерін ескермеген болып
шықты. Сонымен қатар, жаңа саяси жағдайда әлеуметтік мәселелерді шешудің
ескі әдістері сақталып қалған еді және нарыққа өту жағдайында әлеуметтік
саясаттың толық тұжырымдамасы болмады.
1999 жылы 1-ші қаңтардан бастап "ҚР-да зейнетақымен қамтамасыз ету"
туралы Заңға сәйкес, бұрын жасына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына
байланысты әлеуметтік зейнетақы алуға құқылы тұлғалар мемлекеттік жәрдемақы
жүйесіне ауыстырылды, яғни олар зейнетақы емес, жәрдемақы алатын болды.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау органдарымен жәрдемақы тағайындалады
және зейнетақы төлейтін Мемлекеттік ортылықтан емес мемлекеттік бюджеттен
төленеді. 1999 жылдың басында азаматтарға жәрдемақы жасы бойынша
(зейнеткерлікке шығу құқығы болмаған жағдайда) үш есептік көрсеткіш (2000
теңге мөлшерінде), мүгедектерге 2000-4000 теңге мөлшерінде, еңбек жарақаты
кәсіби ауруына байланысты мүгедектерге 3300-5280 теңге мөлшерінде
белгіленген [10].
Асыраушысынан айырылған жағдайда жәрдемақы 4-тен 10 есептік көрсеткіш
(7 мың теңгеге дейін) аралығында өзгеріп тұрды. Заң шығарушы органдар
жетімдерге әлеуметтік жәрдемақы бөлуді қарастырды: 3300 теңге алғашқысына
және 1980 әр келесі балаға, және жанұяның жиынтық табысының 30 пайызынан
көбі тұрғын үй қызметіне жұмсалатын жанұяларға тұрғын үй жәрдемақысы
берілді.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғау жүйесі мен жағдайы төмен
көп балалы жанұяларды қорғау ұсынылған. Жанұя жәрдемақысы жиынтық табыс әр
жанұя мүшесіне шаққанда есептік көрсеткіштен екі еседен аз болған жағдайда
тағайындалды. Нақты табысты анықтағанда есепке жалақы, жеке кәсіпкерлік
қызметтің табыстары, жеке үй шаруашылығы және басқа да ақшалай және
натуралды кірістер алынады. Жеке үй шаруашылығы болған жағдайда жылдық
табыс шартты түрде бес еселенген есептік көрсеткіш мөлшерінде алынады, ал
ауыл тұрғындары үшін бұл көрсеткіш алты еселенген. Лайықты әлеуметтік
сақтандыру қоры есебімен әлеуметтік қорғау 1999 жылға дейін "Міндетті
әлеуметтік сақтандыру туралы" 1996 жылы 18 шілдедегі Заңмен реттелді.
Осыған сәйкес ел азаматтарына келесі әлеуметтік кепілдектер берілді:
- зейнетақымен қамтамасыз ету;
- уақытша еңбек қабілетсіздігіне, жүктілігіне байланысты жәрдемақылар;
- денсаулықты қалпына келтіру сипатындағы қызметтер;
- жұмыссыздық жағдайына байланысты әлеуметтік көмек;
- бала тууына байланысты жәрдемақы;
- жерлеуге қатысты жәрдемақы.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс берушілер мен жеке
тұлғалардың міндетгі салымдарының есебінен құрылды. Оның 15% зейнетақы
төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталыққа, 10% зейнетақы жинақтау қорына, 1,5%
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына, 2% жұмыспен қамтамасыз ету
қорына, 3% міндетті түрде дәрігерлік сақтандыру қорына бағытталады.
1999 жылы әлеуметтік қорға салынатын төлем біртұтас әлеуметтік салыққа
ауыстырылды. Бұл қор нақты мақсаттарға жұмсалуға арналған, яғни дәрігерлік
қызмет пен жұмыспен қамтамасыз ету салымы, мемлекеттік зейнетақы төлеу
орталығына бағытталды. Оның мөлшері 2001 жылы жалпы еңбекақы қорының 21 %
құрады [11].
1999 жылы (сәуір) бюджетті тәртіпке келтіру барысында әлеуметтік көмек
пен әлеуметтік қамтамасыз ету жеңілдіктер көлемі едәуір (8 млрд.теңге)
мөлшерде қысқартылды. Осының әсерінен, соғысқа қатысқандар мен басқа да
кейбір тұрғындарға берілген көптеген жеңілдіктер біртұтас мемлекеттік
ақшалай жәрдемақымен алмастырылды. Бұл бұрынғы тегін жеңілдіктердің орнын
толық толтыра алмайтын.
1990 жылдардың аяғында түпкілікті өзгеріске ұшыраған негізінен
әлеуметтік сақтандыру болды. Бұрын уақытша жұмыс қабілетсіздігіне жәрдемақы
мемлекеттік қорға 100% орташа еңбекақы төленетін. Дүниеге бала әкелуге
байланысты төленетін еңбек демалысы төрт ай болатын. Сонымен қатар, әйелдің
сұрауына қарай бала бір жасқа толғанға дейін жартылай төленетін еңбек
демалысы берілетін. 1999 жылы ЗТҚ-нан әлеуметтік сақтандыру қорына 1,5%
аудару тәжірибесі тоқтатылды. Жұмыс берушілердің жәрдемақы төлеуді жиі
сақталмауы, жүкті әйелдер мен ауру адамдардың жиі материалдық қамтамасыз
етілмей қалуына әкелді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмекке шығын 1,2 млрд.
теңгеге (0,8%) артты. Арнайы мемлекеттік жәрдемақы беруге, кейбір азаматтар
тобына жергілікті бюджеттен қарастырылған арнайы мемлекеттік жәрдемді қоса
алғанда республикалық бюджеттен 5,4 млрд. теңге бөлінді. Сонымен қоса
бұрынғы жылдардағы міндеттерді біртіндеп өтеуге, азаматтарды жекеленген
топтарына материалдық көмек пен компенсация беруге жалпы сомасы 2,2 млрд.
теңге бөлу жоспарланды.
2001 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап, КО Батырларына, Социалистік Еңбек
Ерлеріне және үшінші дәрежедегі Даңқ және Еңбек даңқ орденінің
кавалерлеріне 9,0 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде арнайы мемлекеттік
жәрдемақы бекітілді [12].
Өзінің VII Қазақстан халықтары Ассамблеясында сөйлеген сөзінде (2000)
Н.Ә. Назарбаев: Қазақстанда ТМД-ң басқа елдерімен салыстырғанда тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың күшті жүйесі қызмет етуде деп көрсетті. Мұнда Ұлы Отан
Соғысына қатысқандар мен мүгедектер елеулі көмек (4205-5147 теңге)
мөлшерінде алады. Қайтыс болғандардың жанұясы мен жары, еңбек
мүгедектері, көп балалы аналар да назардан тыс қалған жоқ.
Зейнетақыдан бөлек арнайы жәрдемақының мөлшері тұрғындардың осы тобы үшін
әр айда 1378-ден 4132 теңгені құрады [13].
Қандай да болсын бюджеттік жүйенің әлеуметтік өлшемі онымен
қаржыландырылатын әлеуметтік бағдарламалардың көлемі мен ЖІӨ-ге қатысты
салықтық салымдардың үлесімен анықталады.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттегі әлеуметтік шығындардың басымдылығы,
біздің көзқарасымыз бойынша, Қазақстан Республикасы бюджетінің әлеуметтігін
әлі көрсетпейді немесе оның негізгі үлесі зейнетақы мен жәрдемақыға тиесілі
болады. Оның көп бөлігі жергілікті бюджетке ауыстырылған. Шындығында,
әлемнің көптеген елдерінде осы тәжірибе жүзеге асуда. Республикалық
бюджетте тек негізгі зейнетақылар мен жәрдемақыларды қалдыру тиімді болып
табылады.
БҰҰ-ның эксперттері "Еуропа мен ТМД елдерінде адам потенциалын дамыту
туралы баяндамада" жанұя кірісін өлшеудің қиындықтарын ескере отырып, бұл
принциптен мүлдем бас тартуға ұсынады: "Әлеуметтік қорғаудың сұрыпты,
аралас кестелері мен кірісті өлшеуге негізделген кестелер аз қамтылғанымен
ұйымдастурушылық-басқарушылық шығындарына байланысты тиімсіз болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде бұл жағдайда нақты жәрдемақыға аз үлес тиіп, ал
осы жәрдемақыны төлеу мен бақылауға кететін шығынның мөлшері артатынын
дәлелдеді".
Негізінен, авторлардың пікіріне келісе отырып, біздің жағдайда,
жекелеген бағытта әлеуметтік көмек көрсету принципі, шектелген мемлекеттік
қаржы қорымен қамтамасыз етудің бірден-бір жол деп ойлаймыз.
Мәжіліс депутаты профессор А.Айталының "Мемлекеттік жекелеген көмек
туралы "Заң жобасын талдау барысындағы "кедейлік шегі" деген түсініктің өзі
үлкен қарсылық туғызады және субъективті әрі шартты түсініктер болып
табылады деген пікірімен де келісуге болады. Мәні бойынша ол адамның киімі
мен тамаққа деген физиологиялық қажеттілігін емес, үкіметпен айқындалған
кедейліктің әкімшілік шекарасын анықтайды [14].
Сонымен қатар, кедейлік шегі барлық аймақтарда бірдей емес. Ресейдің
Коми Республикасы, Волгоград, Воронеж облыстарына мемлекеттік мекен-жайды
көмек жүйесін экспериментальды енгізу әлемдік банктердің несиесі есебінен
жүргізілген деп материалдық қамсыздандырылған жанұялар да, кедейлер де
әлеуметтік көмекке ұмтылып, нәтижесінде әлеуметтік жәрдемге ұсынылғандар
көп болып шықты.
Келтірілген айғақтарды басқаша түсіндіруге болады. Олар: жеке
бағыттылық принципін қолдануға жарамсыздығын емес, ол жанұялардың жиынтық
кірісін есептеу мен кедейлік шегін анықтау әдістерін жетілдіру қажеттігін
көрсетеді, әйтпесе бұл екі көрсеткіштің арасындағы өзгешелік әлеуметтік
көмекке зәру адамдарға қажет жәрдемінің мөлшерін береді.
3. Қазіргі таңдағы әлеуметтік саясаттың негізгі басымдылықтары.
Бүгінгі таңда Қазақстаннның нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық
экономикасы бар. Сондықтан әлеуметтік қорғаудың жүйесі өзгерілген
экономикалық қатынастарға сәйкес болуы қажет. Өтпелі кезеңнің бастапқы
кезінде мемлекет инфляция, бюджет тапшылығы өндірістің құлдырауы,
экономиканың бейресми секторының өсуі жағдайында әлеуметтік қорғаудың
ағындық мәселелері мен айналысуға мәжбүр болды [15].
Жинақтаулы зейнетақы жүйесін еңгізу мен заттай жеңілдіктерді ақшалай
төлемдермен ауыстыруды қоспағанда, әлеуметтік саладағы реформалардың
нәтижесі ағымдық мәселелерді шешуге арналған жауапты қадамдар болды.
Жүргізілген қайта құруларға қарамастан, кешегі әлеуметтік қорғау жүйесі
күрделілігімен және заңнаманың жүйелілігінің жеткіліксіздігімен, жүйеге
қатысуға ынталандырудың төмен деңгейі мен сипатталады. Кейінірек,
экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді қамтамасыз ету жөнінде
қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесін құруды қолға
алуға мүмкіндік беріп отыр.
Осыған байланысты Қазақстанның кешегі болашақтағы басымдықтары мен
мүмкіндіктерін ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғаудың жаңа
тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі туындады.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің кешегі
жай-күйі былайша өрбіді. Кешегі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық
ынтымақтастық және мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да
ынталандыру деңгейі төмен. Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына
байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық
ынтымақтастық қағидасы негізделді [16].
Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматтары, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
өмірде қатерлі жағдайлар туындаған кезде еңбек қызметіне қатысуына және
жарнасына қарамастан, егер заңдар мен халықаралық шарттарда өзгедей
көзделмесе, бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады.
Бұдан басқа, әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген
нормативтері мен еңбекақы жүйесінде өзара байланыс болмауының салдарынан
жұмыс істейтін халықтық табыс деңгейі мен әлеуметтік төлемдер арасында
тиісті байланыс болмай отыр. Соның салдарынан, жұмыс істейтін халықтың бір
бөлігі әлеуметтік жүйеге үлесі болмаған азаматтардың алатын әлеуметтік
жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы алады.
Жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
аударымының мөлшеріне қарай қосымша қорғаудың шектеулі ынтымақтастыққа
негізделген жүйесі республикада жоқ.
Азаматтық еңбек үлесі ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана
ескеріледі.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі – қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтанусыз, жинақтау қағидаларына негізделген
жүйеге қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Қолданылып жүрген заңнамаларында әлеуметтік қатерлер туындаған
жағдайда ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ал бірқатар
факторларға байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мен мемлекет болып табылады. Заңнамаға сәйкес азаматтардың
жекеленген санаттарына мемлекет қаражат есебінен әлеуметтік көмек
көрсетіледі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау
жүйесінде ынталандыру деңгейі төмен [17].
Бұрынғы әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі
кемшіліктер мыналар:
Жетілдірілмеген заңнама - әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік
қатерлер мен төлемдерге негізделмей, төлемдер түрлері бойынша
қалыптастырылған.
Әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен- әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салықты төлеп, азаматтық
борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің салық аудармайтындардың алдында
артықшылығының болмауы.
Айқындықтың жеткіліксіздігі - әлеуметтік төлемдерді алу процесін
қадағалауға арналған дербес сәйкестендіру жүйесінің қалыптасу сатысында
болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау орын алған кемшіліктердің одан әрі
тереңдеуіне, жүйеден төленетін төлемдер мен салымдар көлемі арасындағы
байланысты босансытуға, соның салдарынан салықтар мен жарналарды төлеуден
жалтаратын адамдардың көбейіп кетуіне апарып соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары мына төмендегідей: [18]
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары халықаралық
тәжірибемен талдаудан туындайды.
Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы еңбекке ынталандыруды
қалып-тастыратын, әкімшілік шығындары төмен, халықты қамту деңгейі неғұрлым
жоғарғы жүйе құру көзделіп отыр. Жаңа жүйе адам өмірде тап болуы мүмкін
негізгі қатерлерден халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған
ынтымақты дербестендірілген жүйелердің, міндетті және ерікті сақтандырудың
элементтерін қамтитын аралас жүйе болады.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
экономикалық өсуді қолдау элементтерін қамтуы, қатерлі жағдайлар туындаған
кезде барлық азаматтарға қорғау көрсетуде әділ болуды тиімді жұмыс істеуі
және халықты неғұрлым толық қамтуы болып отыр.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік қатерлердің негізінде
қалыптастырылады.
Әлеуметтік қорғаудың іске асыруға ұсынып отырған жүйесі:[19]
Әділ - әлеуметтік қорғау құқығын іске асыра алушылар үшін жеңіл, қол
жеткерлік болуы тиіс. Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдемақылар
көлемі бірдей әлеуметтік қатер туындаған кезде еңбек өнімі мен жалақысына
байланысты төлемдердің кең деңгейін ұстауы тиіс. Сонымен бір мезгілде
қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның қатысуының ұзақтығы мен
мөлшеріне байланысты болуы керек;
Әрбір азаматтың мемлекетке тәуелділігіне емес, оның жеке жауапкершілігін
ынталандыруы тиіс. Тұтастай алғанда, барлық еңбекке қабілетті азаматтар
өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының әл - ауқаты үшін жауапты
болуға ұмтылуы тиіс;
Пәрменді - жәрдемақылар атаулы болуы тиіс, яғни оны алуға құқығы бар және
оған аса мұқтаж адамдарға беріледі;
Тиімді, яғни ашық және жақсы басқарылатын, шығыны аз және қарапайым болуы
қажет. Жүйенің негізгі компоненттері икемді реттелуі қажет.
Қол жетерлік, яғни белгілі бір мерзім ішінде халықтың барынша толық
қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерлер негізінде қорғаудың
мынандай элементтерін қамтитын әлеуметтік кепілдіктер берілді:
барлық азаматтарға әлеуметтік қатерлерге қарай бюджет қаражатының есебінен
бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
алғашқы кезеңде міндетті әлеуметтік сақтандыруды жұмыс берушілер есебінен
және келешекте еңбеккерлердің де аударымдары есебінен жүргізу;
жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтардың бюджеттің қаражаты
есебінен қолдаудың арнаулы бағдарламалары [20].
Бұдан басқа, азаматтардың әлеуметтік қатерлерден өздерін ерікті
сақтандыруды жүзеге асыруы көтермеленетін болады.
Қазақстанның ерекшелігін, халықаралық тәжірибені ескере отырып,
әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік
және сол сияқты жеке меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді
пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылықтар берілген [21].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту стратегиясында” мына міндеттер алға қойылған:
Демографиялық процестерді қолдау мақсатында бала туу мен оларды тәрбиелеу
әлеуметтік көмекке мұқтаж жағдай ретінде қаралады. Қолдау көрсету ретінде
бала туғанда бір жылғы жәрдемақы және жасы кәмелетке толмаған балаларды
тәрбиелеп отырған отбасыларына қосымша жәрдемақы беріп, енгізу.
Мүгедектік проблемаларын шешу бойынша іс – шаралар әзірлеу, мүгедектердің
мұқтаждарына арналған өндірістерді мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру,
мүгедектердің негізгі құқықтары мен көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуін
қамтамасыз ететін мемлекеттік стандарттарды енгізу қарастырылады.
Әлеуметтік қатерлердің алдын алудың және мүгедектерді оңалтудың жеке
бағдарламаларын дамыту, мүгедектерді әлеуметтік, еңбек пен бейімдеу жүйесін
құру, мүгедектердің қоғамға кіруіне жәрдемдесу жөнінде шаралар қабылдау.
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек мұқтаждықтың нақты өлшемдері негізінде
халықтың ең аз қорғалған топтарына ғана берілетін болады. Бұдан басқа,
адамдардың белгілі бір топтарына - соғыс ардагерлеріне, мүгедектерге және
көп балалы аналарға қосымша қорғау көрсетуге бағытталған арнайы
бағдарламалар әзірлеу.
Әлеуметтік қорғауды реформалауда әлеуметтік нормативтердің ролін арттыру,
ең төменгі жалақыны кезең – кезеңмен көбейтіп, күн көріс деңгейінен
әлдеқайда алыстату болып табылады. Әлеуметтік төлемдердің мөлшері
әлеуметтік - экономикалық табиғаты бар нормативтерге негіздеп есептеу.
Әлеуметтік қорғаудың барлық жүйесі тікелей немесе жанама түрде қызметкерлер
мен жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландырылатын болғандықтан,
әлеуметтік қорғау жүйесіне әрбір нақты азаматтың ғана емес, Үкіметтің
әлеуметтік әріптестерінің - еңбекшілердің кәсіптік одақтарының және жұмыс
берушілер бірлестіктерінің қатысу деңгейін негіздеу.
Өмірде қатерлер туындаған кезде әлеуметтік қорғаудың негізгі
тіректері мыналар:
Еңбек ету қабілетінен айырылған және асыраушысынан айырылған жағдайда
әлеуметтік қорғау;
Жұмысынан айыру жағдайында әлеуметтік қорғау;
Қартайған кездегі әлеуметтік қорғау;
Аз қамтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік қорғау.
Реформа аяқталғанға дейін мемлекет халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
қаржыландыру көзі болып қала береді.
Зейнетақы жүйесінің даму деңгейі болған жағдайдың өзінде де жетекші
мәселелері жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган жинақтаушы зейнетақы
жүйесі, әлеуметтік сақтандыру және қызметкердің өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиянды өтеу саласындағы әлеуметтік өлшемдерді өзгерту жөнінде
шаралар қабылдау үшін актуалдық әлеуетті күшейтеді.
1.2 Қазақстандағы әлеуметтік қамсыздандыру мен міндетті
әлеуметтік сақтандырудың қазіргі жай-күйі
Әлеуметтік сала қоғам өміріндегі салалардың бірі болып табылады,
сондықтан да азаматтардың әлеуметтік қорғалуы мемлекеттің ұдайы назарында.
Әлемдік практика нарық жағдайында жұмыс істейтін азаматтардың мүдделерін
қорғау және қамтамасыз ету мәселерінде шешуші және өзекті рөлді міндетті
әлеуметтік сақтандыру арқылы атқаратыны белгілі [22].
Қазақстан Республикасында міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі 2005
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады. Негізгі құрылым – Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қоры (қор) Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қабылдаған шешімі негізінде акционерлік қоғам нысанында мемлекеттің жүз
пайыздық қатысуымен 2004 жылы құрылған болатын. Қор – ең алдымен,
азаматтардың тиісті мүдделерін қорғауға байланысты маңызды әлеуметтік
қызметтерді орындайтын ұйым. Саяси және экономикалық құрылымдары әралуан
барлық елдер үшін тәуекелдердің пайда болуы, олардың салдарынан еңбекке
деген жарамсыздығын ішінара немесе толық жоятын, сондай-ақ тұрақты еңбекақы
алу мүмкіндігінен айырылу оқиғасының көрініс беруі тән нәрсе. Қазіргі
әлемде бизнесті жүргізу салықтарды, әлеуметтік аударымдарды және басқа да
міндетті төлемдерді толық және өз мерзімінде төлеуге, жұмыс орындарын
сақтауға және жаңаларын құруға, қызметкерлерге әлеуметтік кепілдіктер
беруге, уақтылы еңбекақы төлеуге, жас мамандарды жұмысқа орналастыруға
негізделген оның әлеуметтік жауаптылығымен үздіксіз байланысты екенін
атаған жөн [23].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігі мәселелері бойынша Жезқазған қаласында өткен
республикалық форумда сөйлеген сөзінде: Мемлекет пен бизнестің әлеуметтік
жауапкершілігін қалыптастыру тұрақты дамудың басты шарттарының бірі болып
табылады, – деп атап айтқан болатын. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі
деген ұғым міндетті әлеуметтік сақтандыру тұрғысынан қарағанда нені
қамтиды? Жұмыс берушінің әлеуметтік аударымдарды төлеуге деген шығындары
өзін ақтай ала ма және қаражат қоғамға қандай пайда келтіреді? Міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі ҚР-ның Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
Заңы негізінде қолданылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыруға, жұмыс
істейтін зейнеткерлерді есепке алмағанда, қазметкерлер, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұрып жатқан және табыс келтіретін
қызметтерді аумақты жүзеге асыратын шетелдік және азаматтығы жоқ адамдарды
қоса алғанда өз бетінше еңбекпен айналысатын тұлғалар жатады. Жұмыс
берушілер үшін әлеуметтік аударым нысаны қызметкерге орындаған жұмыстары,
қызметтер көрсеткені үшін табыстар түрінде төлейтін оның шығыстары, ал өз
бетінше еңбекпен айналысатын адамдар үшін – олардың алатын табыстары болып
табылады (2-сурет).
Сурет 2. Әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі
Бұл ретте әлеуметтік аударымдар нысаны – тиісті жылға арналған
республикалық бюджет туралы заңнамада белгіленген ең аз жалақы төлемдерінің
мөлшерінде ал ең жоғарысы – он еселенген ең аз жалақы мөлшерінде
айқындалған. Жұмыс берушілер немесе өз бетінше еңбекпен айналысатын адамдар
Қорға әлеуметтік төлемдерді толық және өз мерзімінде төлеуі осы қаржаттарды
қорға тиімді жинақтауға және әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде оларды
жұмыс істейтін халықты әлеуметтік қорғауға пайдалануға мүмкіндік береді
[24].
Қазіргі уақытта әлеуметтік тәуекел пайда болған кезде Қордан төленетін
мынадай;
еңбекке қабілеттілігін жоғалтуы;
асыраушысынан айырылуы бойынша;
жұмысын жоғалтуы бойынша;
жүктілігіне және баланың тууына, жаңатуған сәбиді (балаларды) асырап алуға
байланысты табысынан айырылу бойынша;
баланы бір жасқа толғанға дейін бағып-күтуге байланысты табысынан айырылуы
бойынша әлеуметтік төлемдер жүзеге асырылады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілгеннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz