Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде (Арқалық қ. мысалында)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және
әлеуметтік көрсеткіштер негізінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәні және жұмыссыздық түрлері, негізгі себебтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демографиялық және
әлеуметтік жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық:
демографиялық және әлеуметтік жағдайға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 2007.2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және демография ... ... ... 31
2.3 Арқалық қаласында жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
шешу және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3. Қазақстанда жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау және
оны дамытудың стратегиялық бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау ... ... ... ...39
3.2 Қазақстандағы ішкі еңбек нарығының басты мәселелері ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 Қазақстанда жұмыссыздық пен жұмысбастылық мәселесін реттеудің
стратегиялық бағыттары, даму мақсаты және негізгі индикаторлары ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және
әлеуметтік көрсеткіштер негізінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәні және жұмыссыздық түрлері, негізгі себебтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демографиялық және
әлеуметтік жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық:
демографиялық және әлеуметтік жағдайға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 2007.2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және демография ... ... ... 31
2.3 Арқалық қаласында жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
шешу және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3. Қазақстанда жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау және
оны дамытудың стратегиялық бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау ... ... ... ...39
3.2 Қазақстандағы ішкі еңбек нарығының басты мәселелері ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 Қазақстанда жұмыссыздық пен жұмысбастылық мәселесін реттеудің
стратегиялық бағыттары, даму мақсаты және негізгі индикаторлары ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
Қазақстан Үкіметінің негізгі мақсаты халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға жәрдемдесу және ол лайықты еңбектің ілгерілеуін және әлеуметтік қорғаудың конституциялық кепілдерінің іске асырылуын қамтамасыз ету.
Мемелекет басшысының «...халықтың барлық буындарының өмір сүрудің жоғары сапасы мен озық әлеуметтік стандарттарына» қол жеткізу жөніндегі тапсырмаларын іске асыру жөніндегі жұмыс адам капиталын дамытумен байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды [1. 1-2бет].
Адам капиталын дамыту үшін лайықты еңбекке қолжетімділікті ұлғайтудың ерекше мыңызы бар.
Мемлекет басшысы бірнеше мәрте атап көрсеткеніндей, жұмыспен қамту саясаты кедейлікті еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең пәрменді құрал болып отыр.
Қазақстан Республикасының 2005–2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру шеңберінде өнімді жұмыспен қамтуға жәрдемдесу үшін бос жұмыс орындарын белсенді іздестіру және іріктеу, жұмысыздар мен халықтың нысаналы топтарының басқа да өкілдерін оқыту, қайта оқыту және біліктілігін арттыру; қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру; әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкелерін өткізу, жастар тәжірибесін ұйымдастыру және тағы басқа пайдаланылды.
Тақырыбымның бүгінгі таңдағы өзектілігіне келер болсақ, 2007 жылдың екінші жартысынан басталған әлемдік қаржылық дағдарыс күннен күнге тереңдеп, ел экономикасының барлық салаларына зардабын тигізуде. Осыған орай елдің әр аймақтарында жұмыссыздықтың кең қанат жаюуы әлемдік еңбек ресурсының үлесі біркелкі жұмсалмайтындығын дәлелдеп отыр.
Сонымен, жұмыссыздық әлем дамуының ең күрделі әрі өзекті мәселелерінің бірі деп танылуда. Оның салдарынан халықтың күнкөріс деңгейі төмендеп, әлеуметтік қауіпсіздік деңгейі төмендеп, қылмыстық құбылыстар күшейіп, демографиялық теріс жағдай етек алатыны белгілі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы сол, қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тиімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету мен жұмыссыздықты жоюға бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр [2. 3бет]:
• Жұмысынан (жұмысының болмауы) айрылу қатерін басқару;
• Еңбек құқықтарының бұзылуы қатерін басқару;
• Көші-қон процестерін басқару;
• Қарттық, мүгедектік, асыраушысынан айрылу және өзге әлеуметтік қатерлердің басталуы салдарынан туындайтын қатерлерді басқару;
• Табыстың белгіленген ең төменгі шекті деңгейінен төмен болу қатерін басқару.
Қазақстан Үкіметінің негізгі мақсаты халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға жәрдемдесу және ол лайықты еңбектің ілгерілеуін және әлеуметтік қорғаудың конституциялық кепілдерінің іске асырылуын қамтамасыз ету.
Мемелекет басшысының «...халықтың барлық буындарының өмір сүрудің жоғары сапасы мен озық әлеуметтік стандарттарына» қол жеткізу жөніндегі тапсырмаларын іске асыру жөніндегі жұмыс адам капиталын дамытумен байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды [1. 1-2бет].
Адам капиталын дамыту үшін лайықты еңбекке қолжетімділікті ұлғайтудың ерекше мыңызы бар.
Мемлекет басшысы бірнеше мәрте атап көрсеткеніндей, жұмыспен қамту саясаты кедейлікті еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең пәрменді құрал болып отыр.
Қазақстан Республикасының 2005–2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру шеңберінде өнімді жұмыспен қамтуға жәрдемдесу үшін бос жұмыс орындарын белсенді іздестіру және іріктеу, жұмысыздар мен халықтың нысаналы топтарының басқа да өкілдерін оқыту, қайта оқыту және біліктілігін арттыру; қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру; әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкелерін өткізу, жастар тәжірибесін ұйымдастыру және тағы басқа пайдаланылды.
Тақырыбымның бүгінгі таңдағы өзектілігіне келер болсақ, 2007 жылдың екінші жартысынан басталған әлемдік қаржылық дағдарыс күннен күнге тереңдеп, ел экономикасының барлық салаларына зардабын тигізуде. Осыған орай елдің әр аймақтарында жұмыссыздықтың кең қанат жаюуы әлемдік еңбек ресурсының үлесі біркелкі жұмсалмайтындығын дәлелдеп отыр.
Сонымен, жұмыссыздық әлем дамуының ең күрделі әрі өзекті мәселелерінің бірі деп танылуда. Оның салдарынан халықтың күнкөріс деңгейі төмендеп, әлеуметтік қауіпсіздік деңгейі төмендеп, қылмыстық құбылыстар күшейіп, демографиялық теріс жағдай етек алатыны белгілі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы сол, қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тиімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету мен жұмыссыздықты жоюға бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр [2. 3бет]:
• Жұмысынан (жұмысының болмауы) айрылу қатерін басқару;
• Еңбек құқықтарының бұзылуы қатерін басқару;
• Көші-қон процестерін басқару;
• Қарттық, мүгедектік, асыраушысынан айрылу және өзге әлеуметтік қатерлердің басталуы салдарынан туындайтын қатерлерді басқару;
• Табыстың белгіленген ең төменгі шекті деңгейінен төмен болу қатерін басқару.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылға 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл.
2 Жұмыссыздық кеселін ушықтырмау міндет. //Егемен Қазақстан. 20 наурыз 2009жыл.
3 Текжанова Р.Р. Еңбек экономикасы. Оқулық. Астана, 2003.
4 Нұрпейісов Ж., Жеңісхан Д. Экономикалық теория. Астана, 2001.
5 Қазақстан цифраларда 2007, Алматы, 2008ж.
6 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. Астана, 2008ж.
7 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2003ж.
8 2004-2006 жылдары қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау. Арқалық қ., 2007ж.
9 2010 жылға дейінгі мерзімге Арқалық қаласының экономикалық және әлеуметтік дамыту Бағдарламасы. Арқалық, 2007ж.
10 2004-2010 жылдарға ауыл аумақтарының дамуының аймақтық Бағдарламасы. Арқалық, 2004ж.
11 2007-2009 жылдарға аймақтың экономикалық дамуын қаматамасыз ету экономика саласындағы модеринизациялау.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылға 7 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру–мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
13 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл.
14 Закон РК от 12 июня 2002г. № 246-11. "О государственной адресной социальной помощи" // Казахстанская правда 2002г. 16 июня.
15 ҚР Үкіметінің «2005-2007ж.ж. арналған халықты жұмыспен қамту бағдарламасы». //Собрание актов, 2004г.,№12.
16 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 6 ақпан 2009 жыл.
17 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
18 Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» 24 желтоқсан 1999 жыл.
19 Қазақстан Республикасының Заңы «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» 16 қараша 1999 жыл.
20 «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2001ж.№ 3.
21 ҚР Үкіметінің «2000-2002ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасы». //Собрание актов, 2000г.,№25.
22 «2000-2002 ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасының орындалуы» //Бюллетень Министерства труда и соц. защиты. 2002г. №11
23 Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы Жарлығы
24 Қазақстан Респуликасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылығы 14 қарашадағы №216 Жарлығы
25 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығы.
26 Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы «Бәсекеге қабілетті қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына Жолдауы
27 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты Қазақстан халқына Жолдауы
28 Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарасаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
29 Қазақстан және оның аймақтары, 2007ж. №1,4. 2008ж. №1
30 Әлеуметтік бағдарлама. //Ақиқат 2000 №11.
31 Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. //Труд в Казахстане, 1/2002 г.
32 Букетова Е.А.,«Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
33 Бекхожаева А.К., «Уровень жизни и проблема бедности. Исследования мирового опыта»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
34 Бекбердиев Б.Д. Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері //Қаржы-қаражат. 2001. № 3.
35 Е.Истилеулова. Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и бедности в Казахстане. Экономика и статистика №3, 2001г.
36 Информация о социально-экономическом развитии сельских территорий г. Аркалык. Аркалык, 2008г.
37 Кошанов А.К. Обновление коецепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны7 // Саясат, №3-4.
38 Қожакеева Л. Қазақстан халқының демографиялық және әлеуметтік құрылымы // Қазақстан тарихы. 1994. № 5.
39 Мустафаев А.М. Социально-демографические процессы в Казахстане за 1990-2000 // Саясат. 2000. № 3.
40 Методические рекомендации по определению прожиточного минимума и черты бедности, Астана, 1998г.
41 Мухтарова К.С., «Бедность и экономика Кахахстана»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
42 Притворова Т. Успехи и проблемы новой социальной политики в Казахстане: занятость и уровень доходов населения. // Экономика и статистика, 2001г., №3
43 Притворова Т.П. Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению, // Саясат №3-4, 2002г.
44 «Статистическое обозрение Казахстана»., Агенство Республики Казахстан по статистике 1-2005.
45 Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. // Саясат. -2003-№3.-с 5-15
46 Статистический ежегодник Казахстана за 2007. С.57.
47 Ткаченко А.А. Демографическая политика и развитие здравоохранения //Демографическая политика социалистического общества.М.,1986.С.101.
48 Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане. Алматы. 16 марта 2005 г. С.22.
49 Уровень жизни населения в Казахстане, Алматы, 2002г.
50 Усенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу. //Ақиқат:2003.№2.
51 Шайынғазы М. ЖЗҚ: мәселері мен міндеттері //Егемен Қазақстан. 2001. №10.
52 Шокаманов Ю. Адаптация индекса нищеты населения ПРООН применительно к Казахстану. // Экономика и статистика, 2000г., №4.
53 Шокаманов Ю. Оценка бедности населения на районном уровне. // Экономика и статистика, 2001г. №1.
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылға 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл.
2 Жұмыссыздық кеселін ушықтырмау міндет. //Егемен Қазақстан. 20 наурыз 2009жыл.
3 Текжанова Р.Р. Еңбек экономикасы. Оқулық. Астана, 2003.
4 Нұрпейісов Ж., Жеңісхан Д. Экономикалық теория. Астана, 2001.
5 Қазақстан цифраларда 2007, Алматы, 2008ж.
6 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. Астана, 2008ж.
7 «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2003ж.
8 2004-2006 жылдары қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау. Арқалық қ., 2007ж.
9 2010 жылға дейінгі мерзімге Арқалық қаласының экономикалық және әлеуметтік дамыту Бағдарламасы. Арқалық, 2007ж.
10 2004-2010 жылдарға ауыл аумақтарының дамуының аймақтық Бағдарламасы. Арқалық, 2004ж.
11 2007-2009 жылдарға аймақтың экономикалық дамуын қаматамасыз ету экономика саласындағы модеринизациялау.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылға 7 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру–мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
13 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл.
14 Закон РК от 12 июня 2002г. № 246-11. "О государственной адресной социальной помощи" // Казахстанская правда 2002г. 16 июня.
15 ҚР Үкіметінің «2005-2007ж.ж. арналған халықты жұмыспен қамту бағдарламасы». //Собрание актов, 2004г.,№12.
16 Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 6 ақпан 2009 жыл.
17 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
18 Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» 24 желтоқсан 1999 жыл.
19 Қазақстан Республикасының Заңы «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» 16 қараша 1999 жыл.
20 «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2001ж.№ 3.
21 ҚР Үкіметінің «2000-2002ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасы». //Собрание актов, 2000г.,№25.
22 «2000-2002 ж.ж. арналған Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасының орындалуы» //Бюллетень Министерства труда и соц. защиты. 2002г. №11
23 Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы Жарлығы
24 Қазақстан Респуликасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылығы 14 қарашадағы №216 Жарлығы
25 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығы.
26 Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы «Бәсекеге қабілетті қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына Жолдауы
27 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты Қазақстан халқына Жолдауы
28 Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарасаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
29 Қазақстан және оның аймақтары, 2007ж. №1,4. 2008ж. №1
30 Әлеуметтік бағдарлама. //Ақиқат 2000 №11.
31 Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. //Труд в Казахстане, 1/2002 г.
32 Букетова Е.А.,«Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
33 Бекхожаева А.К., «Уровень жизни и проблема бедности. Исследования мирового опыта»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
34 Бекбердиев Б.Д. Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері //Қаржы-қаражат. 2001. № 3.
35 Е.Истилеулова. Возможность применеия новых индикаторов измерения по безработице и бедности в Казахстане. Экономика и статистика №3, 2001г.
36 Информация о социально-экономическом развитии сельских территорий г. Аркалык. Аркалык, 2008г.
37 Кошанов А.К. Обновление коецепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны7 // Саясат, №3-4.
38 Қожакеева Л. Қазақстан халқының демографиялық және әлеуметтік құрылымы // Қазақстан тарихы. 1994. № 5.
39 Мустафаев А.М. Социально-демографические процессы в Казахстане за 1990-2000 // Саясат. 2000. № 3.
40 Методические рекомендации по определению прожиточного минимума и черты бедности, Астана, 1998г.
41 Мухтарова К.С., «Бедность и экономика Кахахстана»., Саясат-policy №3-4, 2002г.
42 Притворова Т. Успехи и проблемы новой социальной политики в Казахстане: занятость и уровень доходов населения. // Экономика и статистика, 2001г., №3
43 Притворова Т.П. Совершенствование принципа адресности при оказании социальной помощи населению, // Саясат №3-4, 2002г.
44 «Статистическое обозрение Казахстана»., Агенство Республики Казахстан по статистике 1-2005.
45 Социально-экономические и политические последствия трансформации казахстанского общества. // Саясат. -2003-№3.-с 5-15
46 Статистический ежегодник Казахстана за 2007. С.57.
47 Ткаченко А.А. Демографическая политика и развитие здравоохранения //Демографическая политика социалистического общества.М.,1986.С.101.
48 Отчет Межведомственной Комиссии ООН по неотложным социальным вопросам в Казахстане. Алматы. 16 марта 2005 г. С.22.
49 Уровень жизни населения в Казахстане, Алматы, 2002г.
50 Усенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу. //Ақиқат:2003.№2.
51 Шайынғазы М. ЖЗҚ: мәселері мен міндеттері //Егемен Қазақстан. 2001. №10.
52 Шокаманов Ю. Адаптация индекса нищеты населения ПРООН применительно к Казахстану. // Экономика и статистика, 2000г., №4.
53 Шокаманов Ю. Оценка бедности населения на районном уровне. // Экономика и статистика, 2001г. №1.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік
көрсеткіштер негізінде (Арқалық қ. мысалында)
050506 – Экономика
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және
әлеуметтік көрсеткіштер
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәні және жұмыссыздық
түрлері, негізгі себебтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демографиялық және
әлеуметтік жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
2.1 Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық:
демографиялық және әлеуметтік жағдайға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 26
2.2 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және
демография ... ... ... 31
2.3 Арқалық қаласында жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
шешу және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3. Қазақстанда жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау және
оны дамытудың стратегиялық бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде
талдау ... ... ... ...39
3.2 Қазақстандағы ішкі еңбек нарығының басты
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..48
3.3 Қазақстанда жұмыссыздық пен жұмысбастылық мәселесін реттеудің
стратегиялық бағыттары, даму мақсаты және негізгі
индикаторлары ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Қазақстан Үкіметінің негізгі мақсаты халықтың өмір сүру деңгейі мен
сапасын арттыруға жәрдемдесу және ол лайықты еңбектің ілгерілеуін және
әлеуметтік қорғаудың конституциялық кепілдерінің іске асырылуын қамтамасыз
ету.
Мемелекет басшысының ...халықтың барлық буындарының өмір сүрудің
жоғары сапасы мен озық әлеуметтік стандарттарына қол жеткізу жөніндегі
тапсырмаларын іске асыру жөніндегі жұмыс адам капиталын дамытумен
байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды [1. 1-2бет].
Адам капиталын дамыту үшін лайықты еңбекке қолжетімділікті ұлғайтудың
ерекше мыңызы бар.
Мемлекет басшысы бірнеше мәрте атап көрсеткеніндей, жұмыспен қамту
саясаты кедейлікті еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең пәрменді
құрал болып отыр.
Қазақстан Республикасының 2005–2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен
қамту бағдарламасын іске асыру шеңберінде өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу үшін бос жұмыс орындарын белсенді іздестіру және іріктеу,
жұмысыздар мен халықтың нысаналы топтарының басқа да өкілдерін оқыту, қайта
оқыту және біліктілігін арттыру; қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкелерін өткізу, жастар
тәжірибесін ұйымдастыру және тағы басқа пайдаланылды.
Тақырыбымның бүгінгі таңдағы өзектілігіне келер болсақ, 2007 жылдың
екінші жартысынан басталған әлемдік қаржылық дағдарыс күннен күнге
тереңдеп, ел экономикасының барлық салаларына зардабын тигізуде. Осыған
орай елдің әр аймақтарында жұмыссыздықтың кең қанат жаюуы әлемдік еңбек
ресурсының үлесі біркелкі жұмсалмайтындығын дәлелдеп отыр.
Сонымен, жұмыссыздық әлем дамуының ең күрделі әрі өзекті мәселелерінің
бірі деп танылуда. Оның салдарынан халықтың күнкөріс деңгейі төмендеп,
әлеуметтік қауіпсіздік деңгейі төмендеп, қылмыстық құбылыстар күшейіп,
демографиялық теріс жағдай етек алатыны белгілі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы сол, қазір дағдарыс жағдайына
байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тиімді жұмыспен
қамтуды қамтамасыз ету мен жұмыссыздықты жоюға бағытталған бірнеше мақсат
қойылып отыр [2. 3бет]:
• Жұмысынан (жұмысының болмауы) айрылу қатерін басқару;
• Еңбек құқықтарының бұзылуы қатерін басқару;
• Көші-қон процестерін басқару;
• Қарттық, мүгедектік, асыраушысынан айрылу және өзге әлеуметтік
қатерлердің басталуы салдарынан туындайтын қатерлерді басқару;
• Табыстың белгіленген ең төменгі шекті деңгейінен төмен болу қатерін
басқару.
Бұл мақсаттар жүзеге асар болса, жұмыссыздық ауқымы біраз қысқарары
сөзсіз. Бірақ мұның барлығы ұлттық және халықаралық бағдарламалардың
қаншалықты бірлесіп әрекет етеріне тәуелді болмақ.
Бүгінде біз әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамастан дағдарыстан –
дамуға, жаңаруға бет бұрдық.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге
тұтастай бет бұру мүмкіндігі туған болатын. Адам потенциялын дамытуға
керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қорғау мен қолдау көрсету
сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Әлемдік қаржылық
дағдарысқа қарамастан бұл мақсаттар бүгінгі күні де күшін жоймайды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сонда – мұнда жұмыссыздық пен жұмысбастылық
жайындағы түсінік біраз кеңейтіліп отыр. Жұмыссыздық пен жұмысбастылық
әлеуметтік және демографиялық көрсеткіштер тұрғысынан талданып отыр.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
• Қазақстандағы қазіргі жұмысбастылық пен жұмыссыздыққа объективті баға
беру;
• Елде жұмыссыздықты жою жолында кедергі келтірерлік жайттарды анықтау;
• Жұмыссыздық мәселесін әлеуметтік және демографиялық көрсеткіштер
тұрғысынан зерттеудің негізгі бағыттары мен көзқарастарын қарастыру;
• Жұмыссыздыққа қарсы күрес жөніндегі бағдарламалардың басты тұстарын
анықтау;
• Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында елдегі жұмыссыздықтың әлеуметтік-
демографиялық салдарын болдырмауға бағытталған Үкіметтің стратегиялық
бағыттарын талдау.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- жұмыссыздық факторларын анықтау;
- қазіргі жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін түйсіну;
- халықтың әлеуметтік көмекке қажеттілігін бағалау;
- жұмыспен қамту мен жұмыссыздыққа қарсы күресудің халықаралық
тәжірибесін қарастыру.
Жұмыстың зерттелу объектісі – Қазақстан Республикасының еңбек нарығы.
Жалпы жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізіне, яғни зерттелу
деңгейіне тоқталсақ, жұмыссыздық мәселесі қазіргі таңда әлемдік өзекті
мәселелердің алдыңғы қатарына шықты. Сондықтанда жұмыссыздық мәселесі жан-
жақты отандық және шетелдік ғалымдар тұрғысынан зерттелген. Жұмыссыздық өте
күрделі құбылыс және қоғамның даму барысында әр түрлі экономикалық
мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша
тоқталсақ, Мальтузиандық мектептің ірі өкілі Т.Р. Мальтус жұмыссыздықтың
пайда болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылды.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күштеріне сұраныс төмендейді деген. Кейнстік мектеп
жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігімен
және жалақының жоғары деңгейімен түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі
параметрлері тауарлар мен қызыметтердің тұтынушылық және инвестициялық
нарығындағы сұраныстың көлемімен белгіленеді деген. Монетарлық теорияны
жақтаушылар жұмыссыздықтың себебі мемлекеттің ақша саясатын дұрыс
жүргізбеуінде деп түсіндіреді. Жұмысссыздық пен инфляцияның өсу қарқыны
арасында тұрақты өзара байланысты пайымдаған А. Филлипс жұмыссыздық деңгейі
мен жалақының ақшалай мөлшерінің арасындағы тәуелділіктің қисық сызығын
тұрғызған. Экономикалық теорияда бұл құбылыс филлипс қисық сызығы деп
аталады [3].
Жұмысты орындау барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылады: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, жұмысты жазу барысында отандық және
шетелдік оқулықтар және еліміздегі әрекет етуші заңдар мен құқықтық-
нормативтік материалдар, Ел басының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары,
сондай–ақ, ағымдық баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен
статистикалық мәліметтер қолданылды.
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік
көрсеткіштер негізінде
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық жағдайы
Еңбек нарығы – бұл нарықтық ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асыру.
Қоғамның даму жағдайы халқының санымен, еңбек ету құрамымен,
шығармашылық мүмкіншіліктерімен анықталады. Американдық экономист Нобель
сыйлығының лауреаты Пауль А. Самуэльсонның анқтамасы бойынша, халық кез
келген шаруашылықтың негізгі факторы [3].
Еңбек ресурстары – ол қызмет көрсетуге материалдық игіліктер өндіруге
қабілетті, дене күші және зияткерлік мүмкіншіліктері бар халықтың еңбекке
жарамды бөлігі. Еңбек ресурстары–бір жағынан әр түрлі салаларда
экономикалық қызметпен айналысатын адамар, екінші жағынан нақты және
әлеуметті жұмыскерлерден құралады. Еңбек ресурстарының әр түрлі бағыттарын
оқып білуден бұрын, халықтың құрамына, құрылымына, санының өзгеруіне назар
аударған жөн.
Халықтың ұдайы өсіп-өнуі деп тууы мен өлуінің нәтижесінде халық
ұрпағының үздіксіз жаңару процесін айтады. Халықтың ұдайы өсіп- өнуі үш
типке бөлінеді. Ұлғаймалы ұдайы өсіп-өнуде туу саны өлу санынан жоғары, жай
ұдайы өсіп - өнуде туу мен өлу тең, өсім жоқ, кішіреймелі өсіп - өнуде туу
өлуден төмен, халықтың абсолюттік саны кемиді. Халықтың ұдайы өсіп- өнуінің
тек қана демографиялық емес, экономикалық және әлеуметтік аспектілері бар.
Ол еңбек ресурстарының қалыптасуын, аймақты игеру, өндіргіш күштер
жағдайын, әлеуметтік инфрақұрылымдардың дамуын анықтайды. Халық және еңбек
ресурстарының сандық және сапалық параметрлері бар. Демографиялық
процестерді талдау, бағалау, еңбек ресурстарын басқару стратегиясын жасауға
қажетті.
Халықтың ұдайы өсіп - өнуін сипаттау үшін туу, өлу және табиғи өсу
көрсеткіштері пайдалынылады. Туу мен өлу 1000 адамға есептеледі және
коэффициенттер жүйесі, кестелер көмегімен өлшенеді.
(1)
(2)
Кт және Кө - туу және өлу коэффициенттері;
Т – бір жылдың ішінде туғандар саны;
Ө - бір жылдың ішінде өлгендер саны;
Хс- халықтың орташа саны.
Туу мен өлу санының айырмасы оң болған жағдайы табиғи өсім деп аталады.
Халықтың орташа саны жылдың ортасына, орташа арифметикалық саны ретінде
жылдың басы мен соңына немесе халықтың жыл басындағы санына оның өсімінің
жартысын қосумен анықталады [3].
Кесте 1.
Қазақстан Республикасы халқының саны мен табиғи қозғалысы
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1. Жыл басындағы тұрақты халықтың саны,
мың адам 15219,3 15396,9 15565,6
2. Халықтың 1000 адамға шаққанда, адам
а) туғандар саны 18,42 19,71 20,47
ә) өлгендер саны 10,37 10,27 10,27
б) табиғи өсім (+) 8,05 9,44 10,20
Кесте мәліметтері Қазақстан Республикасы халқының саны, табиғи
қозғалысын көрсетеді, онда туғандар саны көбейіп, өлгендер санының кемуін
және миграция халықтың жалпы санының қосылғанын көрсетеді.
Халықтың саны, оның өзгеру қарқыны, елдің тарихи және әлеуметтік –
экономикалық даму байланысынан тыс, ешнәрсенің айғағы бола алмайды. Мысалы,
халық саны өсу қарқынының жоғарлығы, барлық жағдайда жақсылық, ал төмендеуі
жамандық деп айтуға болмайды. Халықтың әлеуметтік – экономикалық тұрмыс
жағдайын, қоғамның даму деңгейін, басқа да құбылыстар мен көріністерді
талдау қажет. Табиғи ресурстардың шегі болған жағдайда, бақылаусыз халық
санының өсуі, олардың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне соқтырады. Халық
санының кемуі, экономиканың ілгері басу мүмкіншіліктерін төмендететін
қолайсыз саяси және әлеуметтік экономикалық жағдай.
Кесте 2.
Қазақстан Республикасының халқын жасы және жынысы бойынша бөлу (жыл
басына)
Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
Барлық халық саны, мың адам
Оның ішінде мына 14951,2 15074,8 15219,3 15396,9
жастағылары, жасы:
0-9 2285,6 2287,5 2317,4 2391,9
10-19 3029,5 2997,6 2941,8 2856,0
20-29 2519,7 2581,4 2650,6 2732,2
30-39 2173,6 2182,5 2201,5 2228,4
40-49 2099,1 2121,1 2141,1 2151,6
50-59 1236,5 1340,4 1432,6 1500,9
60 және одан жоғары 1607,2 1564,3 1534,3 1535,9
Кесте мәліметтеріне сүйенсек, кейінгі он жыл ішінде 9 жасқа дейінгі
балалардың, 20-60 жасқа дейінгі халықтың үлесі артқанын және 10-19 бен 60
жастан асқан адамдар үлесінің азайғанын көреміз. Бүндағы маңызды мәселе –
халықтың санын болжамдау.
Болжамдық есептер халық санының болжалды өзгеруін анықтауға,
демографиялық жағдайды бағалауға бөлек аймақтардағы, жалпы елдегі еңбек
ресурстарын анықтауға, олардың білімдік және кәсіби біліктілік
деңгейлерінің өзгеруін, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін әлеуметтік –
экономикалық және экономикалық факторларды қадағалауға мүмкіншілік береді.
Келешектегі халық санын анықтауда ретроспективті экстополяция әдісі, тым
ұзақ жылдарға – жасына қарай қайта ауыстыру әдісі қолданылады.
Сонымен қатар халық, сандық бағалаудан басқа әр түрлі сапалық
көрсеткіштермен сипатталады. Оларға: білім деңгейі, кәсіби біліктілік
құрылымы, халықтың деңсаулығы, мәдениет деңгейі, жыныстық, жастық құрамы,
өмір сүру ұзақтығы, ой және дене еңбегімен айналысатындардың арақатынасы,
материалдық өндіріс пен өндіріс емес ортада еңбекпен қамтылғандар құрылым,
көші – қон көрсеткіштері, ұлттық этникалық құрылым жатады.
Кесте 3.
Қазақстан халқының әр жылдардағы саны және оның жастық құрылымы
Жылдар Жыл аяғын-дағыХалықтың жалпы санынан мына жастағылары, мың
барлық халық адам
саны, мың адам
Еңбекке Еңбекке Еңбекке
қабілетті жасқақабілетті қабілетті
дейінгілер жастағылар жастан асқандар
мың % мың % мың
адам адам адам
Экономикалық тұрғыдан белсенді 7657,3 7840,6 7901,7 8028,9 8228,3
халық, мың адам
Экономикалық белсенділік 70,0 69,9 69,4 69,7 70,4
деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық, мың 6985,2 7181,8 7261,0 7403,5 7631,1
адам
Жұмыспен қамтылу деңгейі, %-бен91,2 91,6 91,9 92,2 92,7
экономикалық тұрғыдан белсенді
халыққа
Жалдамалы қызметкерлер, мың
адам 4229,6 4469,9 4640,5 4776,6 4973,5
жұмыспен қамтылған халық
санындағы үлесі, % 60,6 62,2 63,9 64,5 65,3
Өздігінше жұмыс істейтіндер,
мың адам 2755,6 2711,9 2620,4 2626,9 2657,6
жұмыспен қамтылған халық
санындағы үлесі, % 39,4 37,8 36,1 35,5 34,8
Жұмыссыз халық, мың адам 672,1 658,8 640,7 625,4 597,2
Жұмыссыздық деңгейі, % 8,8 8,4 8,1 7,8 7,3
Экономикалық тұрғыдан енжар 3278,6 3383,4 3476,9 3493,9 3463,2
халық, мың адам
Халықтың экономикалық тұрғы-дан30,0 30,1 30,6 30,3 29,6
енжарлығының деңгейі, %
Жалпы халық санындағы экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың үлесі
2007 жылы 52,8 пайызды құраған.
Кесте мәліметтеріне сүйенетін болсақ соңғы қарастырылып отырған бес
жылдың шамасында 2007 жылды 2003 жылмен салыстырған экономикалық белсенді
халық санындағы жұмыссыздар 74,9 мың адамға азайған, соған сәйкес
жұмыссыздық деңгейі 1,5%-ға төмендеген.
Кесте 5.
Жұмыспен қамту статусы бойынша жұмыспен қамтылған халық
Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
адам өткен жыл-ғаадам өткен жыл-ға
%-бен %-бен
Жұмыспен қамтылғандар, 7403494 102,0 7631109 103,1
барлығы
5 – кестенің жалғасы
Жалдамалы қызметкерлер, 4776643 102,9 4973469 104,1
оның ішінде: мемлекеттік
ұйымдарда 1705740 95,9 1685599 98,8
мемлекеттік емес ұйымдарда 2196113 111,0 2338039 106,5
жеке тұлғаларда 558542 99,0 577121 117,9
шаруа қожалықтарында 316248 99,0 372710 101,2
Өз бетінше жұмыспен 2626851 100,2 2657640 101,2
айналысатын қызметкерлер
оның ішінде: 109149 121,8 123417 113,1
жұмыс берушілер 2402845 99,0 2427707 101,0
өз бетінше жұмыс істейтіндер 30553 92,0 30852 101,0
өндірістік кооператив
мүшелері
отбасылық кәсіпорындардың ақы84304 119,3 75664 89,8
төленбейтін қызметкерлері
Кесте мәліметтері бойынша 2007 жылы жұмыспен қамтылғандардың 65,2
пайызын жалдамалы қызметкерлер, ал 34,8 пайызын өз бетінше жұмыспен
айналысатын қызметкерлер құраған. Жалдамалы қызметкерлер мен өз бетінше
жұмыс істейтін қызметкерлердің құрамы мен құрылымын талдайық.
Сурет 3. Жалдамалы қызметкерлердің құрамы мен құрылымы
2007 жылғы деректер бойынша жалдамалы қызметкерлердің 33,9 пайызы
мемлекеттік ұйымдарда қызмет атқарады, ал 47,0 пайызы мемлекеттік емес
ұйымдарда, ал 11,6 пайызы жеке тұлғаларда, небәрі 7,5 пайызы шаруа
қожалықтарында еңбек етеді. Жалпы 2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда
жалдамалы қызметкерлердің барлық санаттары бойынша өсу байқалады.
Сурет 4. Өз бетінше жұмыспен айналысатын қызметкерлердің құрамы мен
құрылымы
Өз бетінше жұмыспен айналысатын қызметкерлердің 2007 жылғы
көрсеткіштері бойынша 4,6 пайызын жұмыс берушілер, 91,3 пайызын өз бетінше
жұмыс істейтіндер, 1,2 пайызын өндірістік кооператив мүшелері, ал қалған
2,8 пайызын отбасылық кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайды
екен. 2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда жұмыс берушілер мен өз бетінше
жұмыс істейтіндер санының өсуі, ал отбасылық кәсіпорындардың ақы
төленбейтін қызметкерлер санының кемуі байқалады.
Еңбек нарығындағы маңызды жағдайдың бірі ол – жұмыспен қамтылған
халықты экономикалық қызмет түрлері және жұмыспен қамту статусы бойынша
бөлу (Қосымша А).
Ендігі кезекте жұмыссыз халықты жасы және білім деңгейі бойынша
талдайық. Жоғарыда айтып өткеніміздей жұмыссыздар дегеніміз жұмыссыз
жүргендер, сондай-ақ жұмыс іздеумен айналысатындар және уақыттың белгілі
бір кезеңі үшін жұмысқа кірісуге дайын болған экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың бір бөлігі. Қазақстанның Еңбек Кодексіне сәйкес жұмысқа
жарамды халықтың жас аралығы 15-64 жастағылар болып табылады [6].
Сурет 5. Жұмыссыз халықтың жасы бойынша жіктелуі
Жұмыссыз халықты жасы бойынша талдайтын болсақ, жұмыссыздардың ішінде
2007 жылғы деректер бойынша ең көп үлесі, яғни 33,9 пайызы 40-64 жас
аралығындағы адамдардан құралады. Одан кейінгі кезекте 24,8 пайызбен 30-39
жас аралығындағы адамдар жұмыссыздар қатарын толықтырады [5].
Сурет 6. Жұмыссыз халықтың білім деңгейі бойынша жіктелуі
2007 жылғы мәліметке қарағанда жұмыссыз халықтың ішінде ең көп үлесті,
яғни 38,2 пайызды жалпы орта білімді адамдар құрайды. Ал ең төменгі
пайызды, яғни 6,2 пайызды жалпы негізгі және бастауыш білімді адамдар
құрайды.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы жұмыссыздық мынадай сипатқа ие:
біріншіден болып жатқан технологиялық жағдайлар мен компьютерлендіру
жұмысшы күші мен жұмыс уақытын ұтымды пайданауға жұмыс орны ғана емес жұмыс
күшінде лайықты, орынды пайдаланып, қолдануға мүмкіндік береді, екіншіден
жұмыссыздық экономикалық өркендеу мен халықты жұмыспен қамтудың арасындағы
тікелей байланыссыз-ақ өсуді көрсетеді.
Дегенмен жұмыссыздықтың ауыр жүгімен қатар бағаның босатылуы және
меншік пен кәсіпкерліктің пайда болуы жұмыссыздықтың бірте- бірте азая
бастауына себепкер болмақшы.
Қазіргі кезде ел экономикасы әлі де болса аса күрделі өтпелі кезеңді
бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарығына кері әсерін тигізуде.
Жұмыссыздық мәселесі, еңбек ақыны төлеу және тағы басқалар өте шиеленіскен
жағдайда болып отыр. Міне сондықтан да еңбек нарығы жөніндегі мемлекеттік
саясаты одан әрі жетілдіруді қажет етеді.
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі
Әлемдік күшінің 80 % -ы дамушы елдердің үлесіне келеді және олардағы
экономикалық өсу қарқынына сай болу үшін 2015 жылға қарай ол елдерде 430
млн. жаңа жұмыс орнын құру керек болады. 15 жылда әлемде қызметкерлер 471
млн. адамға ұлғаяды. Бұл ретте жұмыс орнының саны Үндістанда 30%-ға (142,4
млн.), Қытайда – 65 млн-ға, АҚШ –та- 12,5 миллионға, Еуропа Одақтарында 8,4
миллионға өседі. АҚШ пен Еуропа Одақ елдерінде жаңа жұмыс орындарының басым
көпшілігі қызмет көрсету саласында ашылады [7].
Көптеген елдерде еңбеккерлердің және кәсіпкерлердің жарналарынан (еңбек
ақыға 1-6%) құрылған жұмыспен қамту қорлары бар. Жапонияда қор жартылай
бюджеттен қаржыландырылады. Жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы төленеді,
минималды түрі 26 апта (Халықаралық еңбек ұйымдастыруының конвенциясы
бойынша)
Жұмыста жоқ тұрғындарға көмектесу жүйесі:
• Жұмыссыздық бойынша сақтандыру еңбек ақыға 50-60% мөлшерінде жәрдем ақы
(Швецияда-80%);
• Еңбек қызметіне байланысы жоқ көмек көрсету (мысалы жастарға мамандық алу
үшін білім беру);
• Кәсіби дайындықта өндірістік жұмыспен үйлестіретін альтернативті білім
беруге ынталандыру (Европада кең тараған).
Дүние жүзінің 150 елі жұмыспен қамтылу мен лайықты еңбекті ұлттық және
халықаралық саясаттың негізгі міндеті деп анықтаған.
Әлемдік еңбек рыногында жұмыс күшінің көші- қоны өсе түсіп, оның көлемі
1960 жылғы 3,2 млн. адамнан 1995 жылы 35 млн. адам болған.
Жұмыссыздық қыспағын көріп отырған көптеген елдер үшін жұмыс күшін
сыртқа шығару экспорттың мыңызды бөлігі болып табылады. Көші- қон ағынын
қабылдаушы елден экспорттаушы елге кері ақша аударымдары ілесе жүреді. Бұл
құбылыс ауқымды сипат алуда. Мұндай экспорттың валюталық түсімі соңғы
жылдары дамушы елдерде барынша жоғары қарынмен жүріп жатыр- жылына 10 %-дан
келеді. ХВҚ-ға 57 ел жұмыс күшін экспорттаудан түсетін табыстары туралы
мәлімет беріпті. Олардың көпшілігі үшін бұл валюталық табыстардың аса
маңызды көздерінің бірі болып табылады. 2001- 2004 жылдар аралығында ақша
аударымдары 48,7%-ға өсіп, 126 млрд. долларға жетсе, 2005 жылы 167 млрд.
доллар болған. Өзінің резидент емес азаматтары есебінен түсетін ақша
аударымдарын жинақтауда Үндістан (23 млрд. доллардан астам) және Қытай (20
млрд. доллардай) көш бастап отыр. Пәкістанда жұмысшылардың шетелден ақша
аударымдары тауарлар мен қызметтер экспортының түсімінен 5 есе артық. Бұл
көрсеткіш Египет үшін 40%-ды, Марокко үшін – 50, Түркия үшін – 60, Үндістан
үшін 80%-ды құрайды [7].
Барынша көп ақша аударушы мемлекекттер қатарында АҚШ (35 млрд.
долллардан артық), Сауд Арабиясы (15 млрд. долллар), Швейцария (14 млрд.),
Германия (11 млрд.) және Люксембург (6 млрд. доллар ) бар.
Еңбек мигранттары көп ретте ресми емес жолмен аударып, әр елде әркилы
аталатын ақша аударымдарының – Фей – чиен (Қытай), падала(Филиппин), хунди
(пәкстан), хуи қуан (Гонконг), кса- вилаад (омали)және Фей кван (таиланд),
хавала (БАӘ) көлемі жыл сайын 20%-ға өсіп, 180-200 млрд. долларға
бағаланады [7].
Орталық Азияда жұмыс күшін экспорттаудан Өзбекстан, Тәжікстан және
Қырғызстан елеуі тауып отыр; олардың еңбек күштерінің нақты арықшылығы 7-8
млн. адам деп есептеледі. ІІМ –нің бағалауы бойынша Қазақстан 1,2 миллионан
аса адам негізінен жасырын түрде жұмыс істейді. 400 млн. доллардан 1,4
млрд. долларға дейін өз елдеріне ақша жөнелтетін бұл еңбек мигранттарының
570- 820 мыңы Өзбекстан, 50-100 мыңы Тәжікстанан деп есептеледі. Қазақстан
қабылдайтын еңбек мигранттарының саны жағынан әлемде тоғызыншы ортын алады.
Жұмыспен қамтудың халықаралық тәжірибесіне тоқталар болсақ, әлемдік
тәжірбиенің өз нарықтық экономикасы дамыған елдермен жинақталған, еңбектік
қамтынастарға әсере ететін әр түрлі қаржылық әлеуметтік тұтқалар бар.
Қаржылық ықпалдың негізгі мәселесі жұмыспен қамту, ол жаңа жұмыс
орындарын ашуға ескілерін сақтауға ынталандыру сонымен қатар еңбек
нарығындағы бәсекестік қабілеттілігі төмен (жастар, балалы әйелдер,
зейнетке жақын адамдар) халық топтарын еңбектік қызметке тарту.
Объектіге әсер ету тәсілі, сипатына сәйкес оларды келесідей топтарға
бөлуге болады; салықтық механизм, несие саясаты, пұрсаттылықтар, қаржы
ықпал шарасы, мемлекеттік демеу қаржысы.
Салықтық механизм. Салық саясатының әсері жэұмыспен қамтуды
ынталандыру, жеңілдік беру арқылы келесідей сызба нұрсқа бойынша бөлінеді:
1. Нысана бойынша:
жеңілдіктер, әлеуметтік сақтандыру төлемінен босатумен байланысты;
жеңілдіктер, жұмыскерлер біліктілігін жоғарлату және кәсіптік үйретуге
байланысты шығындар бойынша:
2. Шешетін мәселері бойынша:
жеңілдіктер, бәсекелік қабілетсіз санатты азаматтарды жұмысқа алумен
байланысты;
жеңілдіктер, кәсіптік үйретумен байланысты;
аралас жеңілдіктер.
Мендетті аударым түрлерінің бірі - әлеуметтік сақтандыру аударымы
болып саналады. Бұл аудармдар елеулі сомманы құрайды. Сондықтан кәсіптік
үйретуде белгілі саңатты азаматтарды жұмысқа алуда аударымдар шамасын
қысқарту, кәсіпорындардың мүдделіктерін көтереді.
Францияда жеңілдік шаралар ретінде міндетті әлуметтік сақтандыру
төлемдерінің төмен мөлшері қолданылады. Бұл шаралар жас жұмыскерлерді (16
–дан 25 ке дкйігі) жұмысқа алған және белгілі біліктілік алуға мүмкіндік
берген фирмаларға қолданылады.
Дамыған батыс елдерінде жұмыс орындарын дамыту саласында басқа қаржылық
тұтқалардан несие саясатының алатын орын орташа. Олмемлекеттің жұмыс
орындарын ашуды тікелей қаржыландыруға, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру
арқылы немесе мемлекеттің экономикалық секторының дамуына артықшылық
беруінде, әлеуметтік және экономикалық инфрақұрылымды қолдануға байланысты.
Мысалы, Германия фирмалары егер жасы 50–ден асқан қарт еңбеккерлерді
жұмысқа орналастырса, жеңілдік немесе мерзімсіз қарыз алады. Біздің
республикамызда, жас адамдар жоғары оқу орындарында оқуға әлеуметтік –
мелекеттік несие алуға құқы бар.
Пұрсаттылықтар дегеніміз - кейбір салада мемлекеттік бағдарламаны
орындауға өзіне міндет алған фирмаларға мемлекеттің қайтарылмайтын немесе
өсімсіз негізде ұсынатын қаржылық демеу қаржылары.
Мысалы, Италия, Англия, Швецияда, 16 – 18 жастағыларды толық жұмысқа
орналастыру (толық орташа білімі жоқ),кәсіпорындардың кәсіптік үйрету мен
жалақы төлемдеріне байланысты шығындарының 80 % - ін мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді [7].
Германияда жұмыспен қамтуға балалы әйелдер, жалғыз әйелдер, мүгедектер,
қарттар үшін арнайы, уақытша жұмыс ұйымдастырған мекеге қаржылық көмекті
қарастыратын жәрдемдесу заңы қолданылады. Әр аймаққа жұмыссыздықтың
деңгейіне байланысты уақытша жұмыстарды ұйымдастыру шығындарын төлеу
әлеуметтік қор бөлінеді.
Ұзақ уақыт жұмыссыз жүрген әр жұмыссызға, мемлекет қаржылық көмек
нысанында арнайы демеу қаржы береді. (мысалы, көліктік демеу қаржы, бір
аймақтан бір аймаққа көшуге, жұмыс табу мүмкіншілігі бар жерлерге).
Қаржылық айыптар, негізінен, әкімшілік шаралар ретінде орындарын
шектеген үшін қолданылады. Бұл жағдайда мемлекет әлеуметтік жұмыс орындарын
ашудан бас тартқан кәсіпкерлерді айып төлеуге міндеттейді.
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демография-лық және әлеуметтік
жағдайын талдау
2.1. Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыс-сыздық: демографиялық
және әлеуметтік жағдайға талдау
Арқалық қаласы 1956 жылдан бастап жұмысшы кенті болып, ал 1965 жылдан
қала болып құрыла бастады. Арқалық қаласы экономикасы құлдыраған шағын
қалалардың тізіміне кіреді және облыстық дәрежедегі қала болып табылады.
Қаланың әкімшілік-аймақтық құрамына 14 ауылдық және 4 ауылдық округ кіреді
[8].
Арқалық қаласының жер көлемі 1558 мың гектар. Қала Қостанай қаласынан
550 шақырым, ал Астана қаласынан 670 шақырым жерде орналасқан, олармен
темір жол және автомобиль жолдарымен байланысқан. Халықтың бір шаршы
километрге шаққандағы тығыздығы 2,7 адамнан келеді. 1999 жылғы халық
санағының нәтижесі бойынша қала халқының саны 61,3 мың адамда құрайды. 2008
жылдың 1 желтоқсанындағы статистикалық мәлімет бойынша қала халқының саны
41155 адам [8].
Өскен, өркен жайған жерге ғана ел қоныстанады. Яғни 2006 жылы
1161 адам көшіп келсе, 2263 адам кеткен, ал 2007 жылы 1182 адам келген
болса, 1642 адам кеткен.
Бұл дегеніміз Арқалық қаласының әлеуметтік–экономикалық даму жағдайының
әлі де болса қанағаттанарлықсыздығын көрсетеді.
Кесте 6.
Халық санының қозғалысы
Көрсеткіштер 01.01. 2006 жылға 01.01. 2007 жылға 01.01. 2008 жылға
Барлығы, соның 42,0 41,7 41,2
ішінде
Қала тұрғындары 25,9 25,6 25,3
Ауыл тұрғындары 16,1 16,1 15,9
2008 жылдың 1 қаңтарына текті халық саны 41, 2 мың адам оның ішінде
қала халқы 25,3 мың адам, ауыл – 15,9 мың адам.
Қаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақталуына байланысты
алдағы уақытта халық саны бұдан да артады деген сенім бар.
Қай қала, аймақ болмасын халықтың қоныстануы сол елді-мекеннің
әлеуметтік-экономикалық дамуына тікелей байланысты болмақ.
Кесте 7.
Халық қозғалысының көші-қон динамикасы
жылдар Келгендер саны Кеткендер саны Көші-қон сальдосы
2005 жылы 1355 2185 +830
2006 жылы 1161 2263 -1102
2007 жылы 1182 1642 -460
2006 жыл 1 қаңтарына халық саны 42,0 мың адамды құрады, соның ішінде
25,9 мың адам қала халқы 16,1 мың адам. 2005 жылы 1355 адам көшіп келді,
немесе 22 пайызға төмен, 2004 жылға қарағанда және көшіп кеткендер саны 225
адамға азайды, 2004 жылға қарағанда (9,3 пайыз).
Демографиялық жағдай тұрақтандырылды, көшіп-қону сальдосы +830, жағымды
тенденциясы бар [9].
Кесте 8.
Арқалық қаласының демографиялық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл
абсолюттік көрсеткіш абсолюттік көрсеткіш
саны саны
Халықтың 1000 адамға 792 18,9 708 16,9
шаққандағы тууы
Халықтың 1000 адамға 421 10,2 433 10,4
шаққандағы өлімі
2005 жылы туылғандар саны 13,1 құрады (халыққа 1000 адам), ал 204 жылы
14,8. Қайтыс болғандар 2005 жылы 6,0, ал 2004 жылы 10,0.Сәбилер өлімі
1000 балаға 2005 жылы 14, ал 2004 жылы 13,4 құрады. Халықтың табиғи өсімі
2005 жылы +1,7, ал 2004 жылы +4,8 құрады [9].
Экономика саласындағы тұрақтандыру мен айтарлықтай жақсарту, қаланы
дамытудың әлеуметтік–экономикалық жоспарларын, халықты жұмыспен қамту және
кедейшілік және жұмыссыздықпен күрес бағдарламаларын жүзеге асыру халықты
жұмыспен қамту және еңбек рыногындағы жағдайға оң әсер етті.
Кесте 9.
Тіркелген жұмыссыздықтар және оның динамикасы
Көрсеткіш 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Жалпы жұмыссыздар деңгейі, % 13,1 10,1 9,5
Тіркелген жұмыссыздар деңгейі, % 5,8 2,0 1,8
2008 жылы 2006 жылмен салыстырғанда жалпы жұмыссыздық деңгейі 13,1
пайыздан 9,5 % төмендеді, тіркелген жұмыссыздықтың деңгейі 5,8%-дан l,8 %
төмендеді. Қала бойынша жұмыссыздық деңгейінде жалпы төмендеу байқалады.
Сурет 7. Жұмыссыздар саны
Соңғы үш жылдағы мәліметтерге қарасақ, жалпы жұмыссыздар 2006 жылмен
салыстырғанда 43,2 пайызға, ал 2007 жылмен салыстырғанда 10,7 пайызға
төмендеген [10].
Кесте 10.
Жұмыспен қамту мәселесімен уәкілетті органда есепте тұрған жұмыссыздар
Жұмыссыз-дар Соның ішінде
саны, барлығы
795
505
451
89,3 82,0
1 айға 1 айдан3 айдан 66 айдан 9 9 айдан 1 Бір
дейін 3 айға айға айға дейінжылға жылдан
дейін дейін дейін артық
2006 жыл
795 9 46 79 14 71 576
2007 жыл
505 28 40 54 12 25 346
2008 жыл
451 28 53 48 32 17 273
2007 жылмен салыстырғандағы 2008 жылға пайызы
89,3 100 132,5 88,9 266,6 68 78,9
Ұзақ уақыт жұмыс істемеген жұмыссыздар саны 2007 жылы – 68,5% 2008
жылы – 60,5% болды. Ұзақ уақыт жұмыс істемеген жұмыссыздар саны 2008 жылы
2006 жылмен салыстырғанда 52,6 пайызға, яғни 303 жұмыссызға азайған.
Кесте 12.
Жұмыссыз азаматтарды еңбекке орналастыру динамикасы
Еңбекке ұйымдарға
орналастырылғ
аны
533
589
494
83,9 223
533
589
494 9 8
барлығы оның ішінде барлығы оның ішінде
қала ауыл қала ауыл
2006 жылы 589 467 122 533 463 70
2007 жылы 654 595 59 589 518 71
2008 жылы 605 515 90 494 392 102
• 2006 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 94,5 пайызын құрады;
• 2007 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 90,1 пайызын құрады;
• 2008 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 82,6 пайызын құрады.
Өтініш білдірген жұмыссыздардың басым бөлігі біліктілі жоқ және еңбек
нарығында сұранысқа ие емес мамандықтары бар қала тұрғындары.
Кесте 15.
Біліктілігі жоқ, сұранысқа ие емес мамандықтарға ие жұмыссыздар
жұмыссыздар Оның ішінде білімі бар
саны
жоғары арнайы ортабастауыш жалпы орта негізгі
кәсіби орта
2006 жылы
барлығы-795 40 142 105 443 65
о.і: қала 38 133 87 325 51
ауыл 2 9 18 118 14
2007 жылы
барлығы-795 31 99 56 282 37
о.і: қала 31 92 50 210 25
ауыл 0 7 6 72 12
2008 жылы
барлығы-795 29 89 61 227 26
о.і: қала 27 81 55 187 19
ауыл 2 8 6 40 7
Жыл ішінде эконоимканың барлық салаларында 1079 жаңа, оның ішінде
тұрақты 493 жұмыс орын, уақытша және маусымдық 586 жұмыс орны құрылды.
Қаладағы жұмыссыздар саны 80 адамға қысқарды, жұмыссыздық деңгейі 2009
жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,8% құрады [10].
Жыл ішінде 496 жұмыссыз жұмысқа орналасты; 63 адам кәсіби даярлауға
және қайта даярлауға жіберілді, 530адам қоғамдық жұмыстарға тартылды.
Әлеуметтік жұмыс органдарына 149 адам еңбекке орыналасты, оның ішінде
Жастар практикасы бағдарламасы болынша 36 адам жұмысты болады.
Көлемі 48,5 млн. теңге болтын 1919 отбасыға балалар жәеремақысы, көлемі
34,4 млн. теңгеге болатын 444 отбасыға атау әлеуметтік жәрдемақы, көлемі
76,7 млн. теңге болатын 2196 жанұяға тұрғын үй жәрдемақысы берілді.
2.2 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және демография
Қалада ең басты мақсат кедейшілік пен, жұмыссыздықпен күрес,
жұмыссыздықты 5,8 пайызға, кедейшілік деңгейін – 5,8 пайызға дейін
төмендету [11].
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешімі көзделуде:
• сұраныс пен жұмыс күшінің ұсыныстарының байланысын сақтай отырып
қысқарту;
• жаңа жұмыс орындарын ашу және сақтау, шағын және орта бизнесті
дамытуға жағдай жасау;
• ақылы қоғамдық орындарымен жұмыссыздарды қамту, әлеуметтік жұмыс
орындарын ұйымдастыру;
• жұмыссыздардың кәсіби дайындығын кеңейту және қайта даярлау;
• бәсекесіз еңбек нарығында халықты қамтуды ұйымдастыру;
• ішкі еңбек нарығын қорғау;
• ауыл тұрғындарына жеке шаруашылыпен және бақша шаруашылығымнн
айналысуға жағдай жасау;
2007-2009 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту, жұмыссызды пен
кедейшілік деңгейін төмендету мақсатында жасалған іс шараларға сәйкес аз
қамтылған отбасылар саны 2,8 мың адамнан 2,3 мыңға азаяды. Аз
қамтылғандардың біраз бөлігін жұмысқа жарамсыздар бөлігі болып саналады- ол
балалар, көп балалы аналар, маргиналды топтар. Сонымен қатар, осы
контингенттің орташа кірісі жан басына шаққанда кедейшілік шеңберінен
аспайтын аз қамтығандар болып саналады [11].
2007 жылдан 2009 жылға дейін жыл сайын 1,3 мың адамды орналастыруды
жоспарлауда.Жұмысқа әр түрлі сепебтермен орналаспаған 2,2 мың азаматтарды
қоғамдық жұмысқа тарту және кәсіби оқұға, қайта даярлауға 180 адам
тартылмақ. Тұрақты жұмысқа орналастыру мақсатында әлеуметтік жұмыс орнына
180 адам, 100 оқу орнын бітірушілерге жастар тәжірибесін өткізу жұмыстарын
ұйымдастырылмақ.
2009 жылы жұмыссыздар саны жалпы жұмыс жасаушы халықтың 10 пайызын
құрайды деп күтілуде кедейшілік деңгейі 7,1 пайыздан жалпы халық санының
(2006 жылдың 1 қаңтарына текті есеп бойынша) 2009 жылға 5,8 пайызға жетпек
[11].
• қалада демографиялық жағдайдың тұрақтауына алдағы уақытта іс-
шаралр қабылдау;
• оралмандардың иммграциясына жыл сайынғы квотасының
орындалуына шаралар қабылдау;
Президенттің Қазақстан халқына жолдаған жолдауына сәйкесті ең негізгі
мақсат халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру.
Осы мақсатта мына тасырмалар шешімін табу қажет:
• аз қамтылған от бастарына әлеуметтік адрестік көмек көрсеті;
• балалы от бастарына қосымша әлеуметтік қолдау көрсету;
• мүгедектерге әлеуметтік жағдай жасау;
Алға қойған тапсырмаларды орындау үшін халықты әлеуметтік қамтамасыз
ету үшін төлемдерді төлеу қажет [11]:
• мемлекеттік әлеуметтік адрестік көмек (2007 жылы 2,5 мың адамға
– 25,8 млн тенге, 2008 жылы – 2,4 мың адамға – 26,0 млн теңге,
2009 жылы 2,2 мың адамға – 26,1 млн теңге ), корсетілген көмекке
ілігетіндер кіріс көлемі кедейшілік деңгейі төмен немесе 40
пайздан өмір сүру деңгейі төмен адамдар;
• тұрғын үй жәрде ақы (2007 ж – 3,7 мың адам – 101,1 млн теңге,
2008 ж – 3,6 мың адамға – 105,9 млн теңге, 2009 жылы – 3,5 мың
адамға – 110,1 млн теңге);
• 18 жасқа дейіегі баласы бар от бастарына (207 ж – 3,6 мың балаға
41,6 млн теңге, 2008 ж – 3,5 мың адамға 42,2 млн теңге, 2009 ж –
3,4 мың адам – 43,8 млн теңге);
2006-2008 жылдарға қалада мүгедектерді реабилитациялау Бағдарламасы
жасалған. Осы бағдарлама шеңберінде жоспарланған:
• жалғыз басты қарттар мен мүгедектерге 2007 жылы 1823 млн
теңге, 2008 жылы – 1914,0 млн теңге әлеуметтік көмекті уйлеріне
апарып беруді жалғастыруды дамыту;
• 1 топтағы мүгедектерге үйлеріне жеткізіп беру 2007 ж – 368,2 мың
теңге , 2008 ж – 975,6 мың теңге;
• есту қабілеті нашар мүгедектерге қимылмен түсіндіру мамандарын
шақыру 2007 ж – 13,0 мың теңге; 2008 ж – 27,6 мың теңге;
• мүгедектердің үйлеріне, қоғамдық және өдірістік ғимраттарға,
әлеуметтік инфраструктура объектілеріне 2007 ж – 114,7 мың
теңге, 2008 ж - 155,3 мың теңге;
• қозгалуы қиын мүгедектерге көлікпен көмек жасау 2008 ж –
16079,0 мың теңге;
• жолға белгілер қою және мекемелердің орналасқан жерлерін
белгілеуді ұйымдастыру 2007 ж – 35,1 мың теңге; 2008 ж – 74,4
мың теңге;
• жаяу адам жүретін жолдарға дыбыс белгісін және жарық саулелерін
ұйымдастыру 2007 ж – 406,4 мың теңге, 2008 ж – 130,8 мың теңге;
• жергілікті теледидар каналындағы хабарларын аудармасымен
көрсетуді ұймдастыру 2008 ж – 263,6 мың теңге;
• мүгедектер арасында көркем өнерпаздар фестиалін өткізуге 2007 ж
– 21,0 мың теңге; 2008 ж – 32,0 мың теңге;
• мүгедектер арасында қалалық спорттық ойындарын өткізуге 2007 ж –
296,0; 2008 ж – 313,8; мүгедектерді облыстық жарыстарға
қатысуларын қамтамасыз етуге 2007ж – 212,0 мың теңге; 2008 ж –
224,7 мың теңге;
• мүгедек балаларды үйден тәрбиелеп оқыту үшін төлемдермен
қамтамасыз ету 2007 ж – 824,8 мың теңге, 2008 ж – 874,1 мың
теңге;
• мүгедектер үшін әлеуметтік жұмыс орындарын ашуға 2007 ж – 114,1
мың теңге, 208 ж – 120,9 мың теңге;
Гендерлік даму аймағындағы жоспар:
• өмірдің барлық саласында әйелдер мен еркектер арасында серіктестік
біршілік негізін сақталуы қажет;
• қай саланың әрекетену мүддесі ұсынылуы уақытша қосымша жыны
өкілдеріне
Білім саласы барлық қала территориясында өмір сүру жағдайының тез
қарқынмен өзгеруінде жетекші орын алады. 2004 жылдың 19 науырызынадғы
Қазақстан Республикасының халқына Президент жолдауындағы Бәсекелестікке
бейім Қазақстан, экономика бәсекесіне бейім, ұлттық бәсекге бейім жолдары
білім саласында жоғары сапалы білім беру, білім сапасын дамыту мен
ізденудің нәтижесі екендігін көрсетті. Білім саласының басты Стратегиялық
тапсырмалардың бірі болып 2010 жыл белгіленген мемлекеттік бағдарламасының
орындалуы болып саналады:
- халықтың барлық қатарына сапалы білім беруді қамтамасыз
ету;
- Қазақстан патриотын тәрбиелеу, жоғары мәдениетті, адамның
бостандығымен құқығын сыйлау;
- мемлекеттік тілді басымдылығын дамыту;
- 12 жылдық жалпы білім беруге көшу;
- жалпы ақпараттық білім ортасын құру;
- білім саласында материалды техникалық базасын нығайту;
- оқу, тәрбие бірлік процессін қамту;
- салауатты өмір сүруге ықпал жасау, балалардың педагогика
- психологиялық жағдайын жақсартып психологиялқ физикалық
денсаулығын қамту;
- жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығысыз қалған соның
ішінде тәрбиесі нашар балаларға жағдай жасау;
- оқу – методикалық және ғылыми біліктілік процессін нығайту
уақтылы ұстаздардың біліктілігін кушейту;
- Мемлекеттік жалпы міндетті бастауыш, орта және орта кәсіби
білімдерін нығайтуды жалғастыру
- Қала мектептерінде күрделі жөндеу жұмыстарын өткізу,
мекетептерді ұлгайту;
- оқу кабинеттерін, шеберхананың, спорт залдарын құрал
жабдықтарын жаңартып материалды техникалық базасын жақсартып,
ескірген компьютерледі ауыстыру қажет;
- жаңа жалпы білімді және ақпараттық технологияны оқу
процессіне енгізу;
- мектепке дейінгі сынып жұмыстарын жақсартуға жағдай
жасау;
- қала мектептерін оқулықтармен қамтамасыз ету;
- мектеп жасына жеткен бүкіл балаларды оқытуды қамтамасыз
ету;
- 2007 жылы мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі топтары
көбеюіне байланысты балалар контитгенті 10 адамға кобейеді сонымен
571 адамды құрайды;
- 2008 жылы 220 балаға арналған 220 орындық балабақша іске
қосылады.
Жұмыс кадрлары және орта кәсіби білімді мамандарды дайындау жүйесін
дамыту үшін [11]:
• білім талаптарына сай мамандарды тәрбиелеудің деңгейін көтеру;
• оқу процессін басқарып ақпараттық технологияны пайдлануды қамтамасыз
ету;
• оқушылар мен оқытушылардың ғылыми жұмыстарын жағдай жасапкәсіби
біліктілік деңгейін көтеру;
2007 жылы кәсіби мектептерінің оқушылар контингенті 14 адамға көбейеді,
коледждарда – 138 адамға,№ 2008-209 жылдары кәсіби мектептерінде контингент
өзгермейді, ал мемлекеттік колледждарда 2006 жылымен салытырғанда 16,5
пайызға, жекеменшік колледжде – 1,6 пайызға көбейеді.
2007–2009 жылдарға арналған адам капиталын дамыту мен әлеуметтік
саясаттың басты міндеті қаладағы демографиялық жағдайды одан әрі
қалыптастыруда шаралар қолдану және оралмандар көші–қоны жөніндегі жыл
сайынғы квоталарды орындау жөнінде шаралар қолдану болмақ.
Кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендетудің негізгі мақсаты халықты жұмыс
пен қамтуды тиімді қамтамасыз ету, сұраныс балансын теңестіру және жұмысшы
күшін ұсыну, жұмыссыздықты тіркеу деңгейін 1,3 пайызға дейін, кедейшілік
деңгейін 2,1 пайызға төмендету болып табылады [11].
Көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік
көрсеткіштер негізінде (Арқалық қ. мысалында)
050506 – Экономика
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және
әлеуметтік көрсеткіштер
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәні және жұмыссыздық
түрлері, негізгі себебтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демографиялық және
әлеуметтік жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26
2.1 Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық:
демографиялық және әлеуметтік жағдайға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 26
2.2 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және
демография ... ... ... 31
2.3 Арқалық қаласында жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
шешу және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3. Қазақстанда жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде талдау және
оны дамытудың стратегиялық бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін
демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде
талдау ... ... ... ...39
3.2 Қазақстандағы ішкі еңбек нарығының басты
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..48
3.3 Қазақстанда жұмыссыздық пен жұмысбастылық мәселесін реттеудің
стратегиялық бағыттары, даму мақсаты және негізгі
индикаторлары ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Қазақстан Үкіметінің негізгі мақсаты халықтың өмір сүру деңгейі мен
сапасын арттыруға жәрдемдесу және ол лайықты еңбектің ілгерілеуін және
әлеуметтік қорғаудың конституциялық кепілдерінің іске асырылуын қамтамасыз
ету.
Мемелекет басшысының ...халықтың барлық буындарының өмір сүрудің
жоғары сапасы мен озық әлеуметтік стандарттарына қол жеткізу жөніндегі
тапсырмаларын іске асыру жөніндегі жұмыс адам капиталын дамытумен
байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды [1. 1-2бет].
Адам капиталын дамыту үшін лайықты еңбекке қолжетімділікті ұлғайтудың
ерекше мыңызы бар.
Мемлекет басшысы бірнеше мәрте атап көрсеткеніндей, жұмыспен қамту
саясаты кедейлікті еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең пәрменді
құрал болып отыр.
Қазақстан Республикасының 2005–2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен
қамту бағдарламасын іске асыру шеңберінде өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу үшін бос жұмыс орындарын белсенді іздестіру және іріктеу,
жұмысыздар мен халықтың нысаналы топтарының басқа да өкілдерін оқыту, қайта
оқыту және біліктілігін арттыру; қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкелерін өткізу, жастар
тәжірибесін ұйымдастыру және тағы басқа пайдаланылды.
Тақырыбымның бүгінгі таңдағы өзектілігіне келер болсақ, 2007 жылдың
екінші жартысынан басталған әлемдік қаржылық дағдарыс күннен күнге
тереңдеп, ел экономикасының барлық салаларына зардабын тигізуде. Осыған
орай елдің әр аймақтарында жұмыссыздықтың кең қанат жаюуы әлемдік еңбек
ресурсының үлесі біркелкі жұмсалмайтындығын дәлелдеп отыр.
Сонымен, жұмыссыздық әлем дамуының ең күрделі әрі өзекті мәселелерінің
бірі деп танылуда. Оның салдарынан халықтың күнкөріс деңгейі төмендеп,
әлеуметтік қауіпсіздік деңгейі төмендеп, қылмыстық құбылыстар күшейіп,
демографиялық теріс жағдай етек алатыны белгілі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы сол, қазір дағдарыс жағдайына
байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тиімді жұмыспен
қамтуды қамтамасыз ету мен жұмыссыздықты жоюға бағытталған бірнеше мақсат
қойылып отыр [2. 3бет]:
• Жұмысынан (жұмысының болмауы) айрылу қатерін басқару;
• Еңбек құқықтарының бұзылуы қатерін басқару;
• Көші-қон процестерін басқару;
• Қарттық, мүгедектік, асыраушысынан айрылу және өзге әлеуметтік
қатерлердің басталуы салдарынан туындайтын қатерлерді басқару;
• Табыстың белгіленген ең төменгі шекті деңгейінен төмен болу қатерін
басқару.
Бұл мақсаттар жүзеге асар болса, жұмыссыздық ауқымы біраз қысқарары
сөзсіз. Бірақ мұның барлығы ұлттық және халықаралық бағдарламалардың
қаншалықты бірлесіп әрекет етеріне тәуелді болмақ.
Бүгінде біз әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамастан дағдарыстан –
дамуға, жаңаруға бет бұрдық.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге
тұтастай бет бұру мүмкіндігі туған болатын. Адам потенциялын дамытуға
керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қорғау мен қолдау көрсету
сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Әлемдік қаржылық
дағдарысқа қарамастан бұл мақсаттар бүгінгі күні де күшін жоймайды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сонда – мұнда жұмыссыздық пен жұмысбастылық
жайындағы түсінік біраз кеңейтіліп отыр. Жұмыссыздық пен жұмысбастылық
әлеуметтік және демографиялық көрсеткіштер тұрғысынан талданып отыр.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
• Қазақстандағы қазіргі жұмысбастылық пен жұмыссыздыққа объективті баға
беру;
• Елде жұмыссыздықты жою жолында кедергі келтірерлік жайттарды анықтау;
• Жұмыссыздық мәселесін әлеуметтік және демографиялық көрсеткіштер
тұрғысынан зерттеудің негізгі бағыттары мен көзқарастарын қарастыру;
• Жұмыссыздыққа қарсы күрес жөніндегі бағдарламалардың басты тұстарын
анықтау;
• Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында елдегі жұмыссыздықтың әлеуметтік-
демографиялық салдарын болдырмауға бағытталған Үкіметтің стратегиялық
бағыттарын талдау.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- жұмыссыздық факторларын анықтау;
- қазіргі жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін түйсіну;
- халықтың әлеуметтік көмекке қажеттілігін бағалау;
- жұмыспен қамту мен жұмыссыздыққа қарсы күресудің халықаралық
тәжірибесін қарастыру.
Жұмыстың зерттелу объектісі – Қазақстан Республикасының еңбек нарығы.
Жалпы жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізіне, яғни зерттелу
деңгейіне тоқталсақ, жұмыссыздық мәселесі қазіргі таңда әлемдік өзекті
мәселелердің алдыңғы қатарына шықты. Сондықтанда жұмыссыздық мәселесі жан-
жақты отандық және шетелдік ғалымдар тұрғысынан зерттелген. Жұмыссыздық өте
күрделі құбылыс және қоғамның даму барысында әр түрлі экономикалық
мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша
тоқталсақ, Мальтузиандық мектептің ірі өкілі Т.Р. Мальтус жұмыссыздықтың
пайда болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылды.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күштеріне сұраныс төмендейді деген. Кейнстік мектеп
жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігімен
және жалақының жоғары деңгейімен түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі
параметрлері тауарлар мен қызыметтердің тұтынушылық және инвестициялық
нарығындағы сұраныстың көлемімен белгіленеді деген. Монетарлық теорияны
жақтаушылар жұмыссыздықтың себебі мемлекеттің ақша саясатын дұрыс
жүргізбеуінде деп түсіндіреді. Жұмысссыздық пен инфляцияның өсу қарқыны
арасында тұрақты өзара байланысты пайымдаған А. Филлипс жұмыссыздық деңгейі
мен жалақының ақшалай мөлшерінің арасындағы тәуелділіктің қисық сызығын
тұрғызған. Экономикалық теорияда бұл құбылыс филлипс қисық сызығы деп
аталады [3].
Жұмысты орындау барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылады: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, жұмысты жазу барысында отандық және
шетелдік оқулықтар және еліміздегі әрекет етуші заңдар мен құқықтық-
нормативтік материалдар, Ел басының жыл сайынғы халыққа Жолдаулары,
сондай–ақ, ағымдық баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен
статистикалық мәліметтер қолданылды.
1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік
көрсеткіштер негізінде
1.1 Қоғамның еңбек әлеуеті мен демографиялық жағдайы
Еңбек нарығы – бұл нарықтық ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асыру.
Қоғамның даму жағдайы халқының санымен, еңбек ету құрамымен,
шығармашылық мүмкіншіліктерімен анықталады. Американдық экономист Нобель
сыйлығының лауреаты Пауль А. Самуэльсонның анқтамасы бойынша, халық кез
келген шаруашылықтың негізгі факторы [3].
Еңбек ресурстары – ол қызмет көрсетуге материалдық игіліктер өндіруге
қабілетті, дене күші және зияткерлік мүмкіншіліктері бар халықтың еңбекке
жарамды бөлігі. Еңбек ресурстары–бір жағынан әр түрлі салаларда
экономикалық қызметпен айналысатын адамар, екінші жағынан нақты және
әлеуметті жұмыскерлерден құралады. Еңбек ресурстарының әр түрлі бағыттарын
оқып білуден бұрын, халықтың құрамына, құрылымына, санының өзгеруіне назар
аударған жөн.
Халықтың ұдайы өсіп-өнуі деп тууы мен өлуінің нәтижесінде халық
ұрпағының үздіксіз жаңару процесін айтады. Халықтың ұдайы өсіп- өнуі үш
типке бөлінеді. Ұлғаймалы ұдайы өсіп-өнуде туу саны өлу санынан жоғары, жай
ұдайы өсіп - өнуде туу мен өлу тең, өсім жоқ, кішіреймелі өсіп - өнуде туу
өлуден төмен, халықтың абсолюттік саны кемиді. Халықтың ұдайы өсіп- өнуінің
тек қана демографиялық емес, экономикалық және әлеуметтік аспектілері бар.
Ол еңбек ресурстарының қалыптасуын, аймақты игеру, өндіргіш күштер
жағдайын, әлеуметтік инфрақұрылымдардың дамуын анықтайды. Халық және еңбек
ресурстарының сандық және сапалық параметрлері бар. Демографиялық
процестерді талдау, бағалау, еңбек ресурстарын басқару стратегиясын жасауға
қажетті.
Халықтың ұдайы өсіп - өнуін сипаттау үшін туу, өлу және табиғи өсу
көрсеткіштері пайдалынылады. Туу мен өлу 1000 адамға есептеледі және
коэффициенттер жүйесі, кестелер көмегімен өлшенеді.
(1)
(2)
Кт және Кө - туу және өлу коэффициенттері;
Т – бір жылдың ішінде туғандар саны;
Ө - бір жылдың ішінде өлгендер саны;
Хс- халықтың орташа саны.
Туу мен өлу санының айырмасы оң болған жағдайы табиғи өсім деп аталады.
Халықтың орташа саны жылдың ортасына, орташа арифметикалық саны ретінде
жылдың басы мен соңына немесе халықтың жыл басындағы санына оның өсімінің
жартысын қосумен анықталады [3].
Кесте 1.
Қазақстан Республикасы халқының саны мен табиғи қозғалысы
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1. Жыл басындағы тұрақты халықтың саны,
мың адам 15219,3 15396,9 15565,6
2. Халықтың 1000 адамға шаққанда, адам
а) туғандар саны 18,42 19,71 20,47
ә) өлгендер саны 10,37 10,27 10,27
б) табиғи өсім (+) 8,05 9,44 10,20
Кесте мәліметтері Қазақстан Республикасы халқының саны, табиғи
қозғалысын көрсетеді, онда туғандар саны көбейіп, өлгендер санының кемуін
және миграция халықтың жалпы санының қосылғанын көрсетеді.
Халықтың саны, оның өзгеру қарқыны, елдің тарихи және әлеуметтік –
экономикалық даму байланысынан тыс, ешнәрсенің айғағы бола алмайды. Мысалы,
халық саны өсу қарқынының жоғарлығы, барлық жағдайда жақсылық, ал төмендеуі
жамандық деп айтуға болмайды. Халықтың әлеуметтік – экономикалық тұрмыс
жағдайын, қоғамның даму деңгейін, басқа да құбылыстар мен көріністерді
талдау қажет. Табиғи ресурстардың шегі болған жағдайда, бақылаусыз халық
санының өсуі, олардың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне соқтырады. Халық
санының кемуі, экономиканың ілгері басу мүмкіншіліктерін төмендететін
қолайсыз саяси және әлеуметтік экономикалық жағдай.
Кесте 2.
Қазақстан Республикасының халқын жасы және жынысы бойынша бөлу (жыл
басына)
Көрсеткіштер 2004 жыл 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
Барлық халық саны, мың адам
Оның ішінде мына 14951,2 15074,8 15219,3 15396,9
жастағылары, жасы:
0-9 2285,6 2287,5 2317,4 2391,9
10-19 3029,5 2997,6 2941,8 2856,0
20-29 2519,7 2581,4 2650,6 2732,2
30-39 2173,6 2182,5 2201,5 2228,4
40-49 2099,1 2121,1 2141,1 2151,6
50-59 1236,5 1340,4 1432,6 1500,9
60 және одан жоғары 1607,2 1564,3 1534,3 1535,9
Кесте мәліметтеріне сүйенсек, кейінгі он жыл ішінде 9 жасқа дейінгі
балалардың, 20-60 жасқа дейінгі халықтың үлесі артқанын және 10-19 бен 60
жастан асқан адамдар үлесінің азайғанын көреміз. Бүндағы маңызды мәселе –
халықтың санын болжамдау.
Болжамдық есептер халық санының болжалды өзгеруін анықтауға,
демографиялық жағдайды бағалауға бөлек аймақтардағы, жалпы елдегі еңбек
ресурстарын анықтауға, олардың білімдік және кәсіби біліктілік
деңгейлерінің өзгеруін, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін әлеуметтік –
экономикалық және экономикалық факторларды қадағалауға мүмкіншілік береді.
Келешектегі халық санын анықтауда ретроспективті экстополяция әдісі, тым
ұзақ жылдарға – жасына қарай қайта ауыстыру әдісі қолданылады.
Сонымен қатар халық, сандық бағалаудан басқа әр түрлі сапалық
көрсеткіштермен сипатталады. Оларға: білім деңгейі, кәсіби біліктілік
құрылымы, халықтың деңсаулығы, мәдениет деңгейі, жыныстық, жастық құрамы,
өмір сүру ұзақтығы, ой және дене еңбегімен айналысатындардың арақатынасы,
материалдық өндіріс пен өндіріс емес ортада еңбекпен қамтылғандар құрылым,
көші – қон көрсеткіштері, ұлттық этникалық құрылым жатады.
Кесте 3.
Қазақстан халқының әр жылдардағы саны және оның жастық құрылымы
Жылдар Жыл аяғын-дағыХалықтың жалпы санынан мына жастағылары, мың
барлық халық адам
саны, мың адам
Еңбекке Еңбекке Еңбекке
қабілетті жасқақабілетті қабілетті
дейінгілер жастағылар жастан асқандар
мың % мың % мың
адам адам адам
Экономикалық тұрғыдан белсенді 7657,3 7840,6 7901,7 8028,9 8228,3
халық, мың адам
Экономикалық белсенділік 70,0 69,9 69,4 69,7 70,4
деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық, мың 6985,2 7181,8 7261,0 7403,5 7631,1
адам
Жұмыспен қамтылу деңгейі, %-бен91,2 91,6 91,9 92,2 92,7
экономикалық тұрғыдан белсенді
халыққа
Жалдамалы қызметкерлер, мың
адам 4229,6 4469,9 4640,5 4776,6 4973,5
жұмыспен қамтылған халық
санындағы үлесі, % 60,6 62,2 63,9 64,5 65,3
Өздігінше жұмыс істейтіндер,
мың адам 2755,6 2711,9 2620,4 2626,9 2657,6
жұмыспен қамтылған халық
санындағы үлесі, % 39,4 37,8 36,1 35,5 34,8
Жұмыссыз халық, мың адам 672,1 658,8 640,7 625,4 597,2
Жұмыссыздық деңгейі, % 8,8 8,4 8,1 7,8 7,3
Экономикалық тұрғыдан енжар 3278,6 3383,4 3476,9 3493,9 3463,2
халық, мың адам
Халықтың экономикалық тұрғы-дан30,0 30,1 30,6 30,3 29,6
енжарлығының деңгейі, %
Жалпы халық санындағы экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың үлесі
2007 жылы 52,8 пайызды құраған.
Кесте мәліметтеріне сүйенетін болсақ соңғы қарастырылып отырған бес
жылдың шамасында 2007 жылды 2003 жылмен салыстырған экономикалық белсенді
халық санындағы жұмыссыздар 74,9 мың адамға азайған, соған сәйкес
жұмыссыздық деңгейі 1,5%-ға төмендеген.
Кесте 5.
Жұмыспен қамту статусы бойынша жұмыспен қамтылған халық
Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
адам өткен жыл-ғаадам өткен жыл-ға
%-бен %-бен
Жұмыспен қамтылғандар, 7403494 102,0 7631109 103,1
барлығы
5 – кестенің жалғасы
Жалдамалы қызметкерлер, 4776643 102,9 4973469 104,1
оның ішінде: мемлекеттік
ұйымдарда 1705740 95,9 1685599 98,8
мемлекеттік емес ұйымдарда 2196113 111,0 2338039 106,5
жеке тұлғаларда 558542 99,0 577121 117,9
шаруа қожалықтарында 316248 99,0 372710 101,2
Өз бетінше жұмыспен 2626851 100,2 2657640 101,2
айналысатын қызметкерлер
оның ішінде: 109149 121,8 123417 113,1
жұмыс берушілер 2402845 99,0 2427707 101,0
өз бетінше жұмыс істейтіндер 30553 92,0 30852 101,0
өндірістік кооператив
мүшелері
отбасылық кәсіпорындардың ақы84304 119,3 75664 89,8
төленбейтін қызметкерлері
Кесте мәліметтері бойынша 2007 жылы жұмыспен қамтылғандардың 65,2
пайызын жалдамалы қызметкерлер, ал 34,8 пайызын өз бетінше жұмыспен
айналысатын қызметкерлер құраған. Жалдамалы қызметкерлер мен өз бетінше
жұмыс істейтін қызметкерлердің құрамы мен құрылымын талдайық.
Сурет 3. Жалдамалы қызметкерлердің құрамы мен құрылымы
2007 жылғы деректер бойынша жалдамалы қызметкерлердің 33,9 пайызы
мемлекеттік ұйымдарда қызмет атқарады, ал 47,0 пайызы мемлекеттік емес
ұйымдарда, ал 11,6 пайызы жеке тұлғаларда, небәрі 7,5 пайызы шаруа
қожалықтарында еңбек етеді. Жалпы 2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда
жалдамалы қызметкерлердің барлық санаттары бойынша өсу байқалады.
Сурет 4. Өз бетінше жұмыспен айналысатын қызметкерлердің құрамы мен
құрылымы
Өз бетінше жұмыспен айналысатын қызметкерлердің 2007 жылғы
көрсеткіштері бойынша 4,6 пайызын жұмыс берушілер, 91,3 пайызын өз бетінше
жұмыс істейтіндер, 1,2 пайызын өндірістік кооператив мүшелері, ал қалған
2,8 пайызын отбасылық кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайды
екен. 2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда жұмыс берушілер мен өз бетінше
жұмыс істейтіндер санының өсуі, ал отбасылық кәсіпорындардың ақы
төленбейтін қызметкерлер санының кемуі байқалады.
Еңбек нарығындағы маңызды жағдайдың бірі ол – жұмыспен қамтылған
халықты экономикалық қызмет түрлері және жұмыспен қамту статусы бойынша
бөлу (Қосымша А).
Ендігі кезекте жұмыссыз халықты жасы және білім деңгейі бойынша
талдайық. Жоғарыда айтып өткеніміздей жұмыссыздар дегеніміз жұмыссыз
жүргендер, сондай-ақ жұмыс іздеумен айналысатындар және уақыттың белгілі
бір кезеңі үшін жұмысқа кірісуге дайын болған экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың бір бөлігі. Қазақстанның Еңбек Кодексіне сәйкес жұмысқа
жарамды халықтың жас аралығы 15-64 жастағылар болып табылады [6].
Сурет 5. Жұмыссыз халықтың жасы бойынша жіктелуі
Жұмыссыз халықты жасы бойынша талдайтын болсақ, жұмыссыздардың ішінде
2007 жылғы деректер бойынша ең көп үлесі, яғни 33,9 пайызы 40-64 жас
аралығындағы адамдардан құралады. Одан кейінгі кезекте 24,8 пайызбен 30-39
жас аралығындағы адамдар жұмыссыздар қатарын толықтырады [5].
Сурет 6. Жұмыссыз халықтың білім деңгейі бойынша жіктелуі
2007 жылғы мәліметке қарағанда жұмыссыз халықтың ішінде ең көп үлесті,
яғни 38,2 пайызды жалпы орта білімді адамдар құрайды. Ал ең төменгі
пайызды, яғни 6,2 пайызды жалпы негізгі және бастауыш білімді адамдар
құрайды.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы жұмыссыздық мынадай сипатқа ие:
біріншіден болып жатқан технологиялық жағдайлар мен компьютерлендіру
жұмысшы күші мен жұмыс уақытын ұтымды пайданауға жұмыс орны ғана емес жұмыс
күшінде лайықты, орынды пайдаланып, қолдануға мүмкіндік береді, екіншіден
жұмыссыздық экономикалық өркендеу мен халықты жұмыспен қамтудың арасындағы
тікелей байланыссыз-ақ өсуді көрсетеді.
Дегенмен жұмыссыздықтың ауыр жүгімен қатар бағаның босатылуы және
меншік пен кәсіпкерліктің пайда болуы жұмыссыздықтың бірте- бірте азая
бастауына себепкер болмақшы.
Қазіргі кезде ел экономикасы әлі де болса аса күрделі өтпелі кезеңді
бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарығына кері әсерін тигізуде.
Жұмыссыздық мәселесі, еңбек ақыны төлеу және тағы басқалар өте шиеленіскен
жағдайда болып отыр. Міне сондықтан да еңбек нарығы жөніндегі мемлекеттік
саясаты одан әрі жетілдіруді қажет етеді.
1.3 Жұмысбастылық пен жұмыссыздық мәселесін реттеудің шет елдік
тәжірибесі
Әлемдік күшінің 80 % -ы дамушы елдердің үлесіне келеді және олардағы
экономикалық өсу қарқынына сай болу үшін 2015 жылға қарай ол елдерде 430
млн. жаңа жұмыс орнын құру керек болады. 15 жылда әлемде қызметкерлер 471
млн. адамға ұлғаяды. Бұл ретте жұмыс орнының саны Үндістанда 30%-ға (142,4
млн.), Қытайда – 65 млн-ға, АҚШ –та- 12,5 миллионға, Еуропа Одақтарында 8,4
миллионға өседі. АҚШ пен Еуропа Одақ елдерінде жаңа жұмыс орындарының басым
көпшілігі қызмет көрсету саласында ашылады [7].
Көптеген елдерде еңбеккерлердің және кәсіпкерлердің жарналарынан (еңбек
ақыға 1-6%) құрылған жұмыспен қамту қорлары бар. Жапонияда қор жартылай
бюджеттен қаржыландырылады. Жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы төленеді,
минималды түрі 26 апта (Халықаралық еңбек ұйымдастыруының конвенциясы
бойынша)
Жұмыста жоқ тұрғындарға көмектесу жүйесі:
• Жұмыссыздық бойынша сақтандыру еңбек ақыға 50-60% мөлшерінде жәрдем ақы
(Швецияда-80%);
• Еңбек қызметіне байланысы жоқ көмек көрсету (мысалы жастарға мамандық алу
үшін білім беру);
• Кәсіби дайындықта өндірістік жұмыспен үйлестіретін альтернативті білім
беруге ынталандыру (Европада кең тараған).
Дүние жүзінің 150 елі жұмыспен қамтылу мен лайықты еңбекті ұлттық және
халықаралық саясаттың негізгі міндеті деп анықтаған.
Әлемдік еңбек рыногында жұмыс күшінің көші- қоны өсе түсіп, оның көлемі
1960 жылғы 3,2 млн. адамнан 1995 жылы 35 млн. адам болған.
Жұмыссыздық қыспағын көріп отырған көптеген елдер үшін жұмыс күшін
сыртқа шығару экспорттың мыңызды бөлігі болып табылады. Көші- қон ағынын
қабылдаушы елден экспорттаушы елге кері ақша аударымдары ілесе жүреді. Бұл
құбылыс ауқымды сипат алуда. Мұндай экспорттың валюталық түсімі соңғы
жылдары дамушы елдерде барынша жоғары қарынмен жүріп жатыр- жылына 10 %-дан
келеді. ХВҚ-ға 57 ел жұмыс күшін экспорттаудан түсетін табыстары туралы
мәлімет беріпті. Олардың көпшілігі үшін бұл валюталық табыстардың аса
маңызды көздерінің бірі болып табылады. 2001- 2004 жылдар аралығында ақша
аударымдары 48,7%-ға өсіп, 126 млрд. долларға жетсе, 2005 жылы 167 млрд.
доллар болған. Өзінің резидент емес азаматтары есебінен түсетін ақша
аударымдарын жинақтауда Үндістан (23 млрд. доллардан астам) және Қытай (20
млрд. доллардай) көш бастап отыр. Пәкістанда жұмысшылардың шетелден ақша
аударымдары тауарлар мен қызметтер экспортының түсімінен 5 есе артық. Бұл
көрсеткіш Египет үшін 40%-ды, Марокко үшін – 50, Түркия үшін – 60, Үндістан
үшін 80%-ды құрайды [7].
Барынша көп ақша аударушы мемлекекттер қатарында АҚШ (35 млрд.
долллардан артық), Сауд Арабиясы (15 млрд. долллар), Швейцария (14 млрд.),
Германия (11 млрд.) және Люксембург (6 млрд. доллар ) бар.
Еңбек мигранттары көп ретте ресми емес жолмен аударып, әр елде әркилы
аталатын ақша аударымдарының – Фей – чиен (Қытай), падала(Филиппин), хунди
(пәкстан), хуи қуан (Гонконг), кса- вилаад (омали)және Фей кван (таиланд),
хавала (БАӘ) көлемі жыл сайын 20%-ға өсіп, 180-200 млрд. долларға
бағаланады [7].
Орталық Азияда жұмыс күшін экспорттаудан Өзбекстан, Тәжікстан және
Қырғызстан елеуі тауып отыр; олардың еңбек күштерінің нақты арықшылығы 7-8
млн. адам деп есептеледі. ІІМ –нің бағалауы бойынша Қазақстан 1,2 миллионан
аса адам негізінен жасырын түрде жұмыс істейді. 400 млн. доллардан 1,4
млрд. долларға дейін өз елдеріне ақша жөнелтетін бұл еңбек мигранттарының
570- 820 мыңы Өзбекстан, 50-100 мыңы Тәжікстанан деп есептеледі. Қазақстан
қабылдайтын еңбек мигранттарының саны жағынан әлемде тоғызыншы ортын алады.
Жұмыспен қамтудың халықаралық тәжірибесіне тоқталар болсақ, әлемдік
тәжірбиенің өз нарықтық экономикасы дамыған елдермен жинақталған, еңбектік
қамтынастарға әсере ететін әр түрлі қаржылық әлеуметтік тұтқалар бар.
Қаржылық ықпалдың негізгі мәселесі жұмыспен қамту, ол жаңа жұмыс
орындарын ашуға ескілерін сақтауға ынталандыру сонымен қатар еңбек
нарығындағы бәсекестік қабілеттілігі төмен (жастар, балалы әйелдер,
зейнетке жақын адамдар) халық топтарын еңбектік қызметке тарту.
Объектіге әсер ету тәсілі, сипатына сәйкес оларды келесідей топтарға
бөлуге болады; салықтық механизм, несие саясаты, пұрсаттылықтар, қаржы
ықпал шарасы, мемлекеттік демеу қаржысы.
Салықтық механизм. Салық саясатының әсері жэұмыспен қамтуды
ынталандыру, жеңілдік беру арқылы келесідей сызба нұрсқа бойынша бөлінеді:
1. Нысана бойынша:
жеңілдіктер, әлеуметтік сақтандыру төлемінен босатумен байланысты;
жеңілдіктер, жұмыскерлер біліктілігін жоғарлату және кәсіптік үйретуге
байланысты шығындар бойынша:
2. Шешетін мәселері бойынша:
жеңілдіктер, бәсекелік қабілетсіз санатты азаматтарды жұмысқа алумен
байланысты;
жеңілдіктер, кәсіптік үйретумен байланысты;
аралас жеңілдіктер.
Мендетті аударым түрлерінің бірі - әлеуметтік сақтандыру аударымы
болып саналады. Бұл аудармдар елеулі сомманы құрайды. Сондықтан кәсіптік
үйретуде белгілі саңатты азаматтарды жұмысқа алуда аударымдар шамасын
қысқарту, кәсіпорындардың мүдделіктерін көтереді.
Францияда жеңілдік шаралар ретінде міндетті әлуметтік сақтандыру
төлемдерінің төмен мөлшері қолданылады. Бұл шаралар жас жұмыскерлерді (16
–дан 25 ке дкйігі) жұмысқа алған және белгілі біліктілік алуға мүмкіндік
берген фирмаларға қолданылады.
Дамыған батыс елдерінде жұмыс орындарын дамыту саласында басқа қаржылық
тұтқалардан несие саясатының алатын орын орташа. Олмемлекеттің жұмыс
орындарын ашуды тікелей қаржыландыруға, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру
арқылы немесе мемлекеттің экономикалық секторының дамуына артықшылық
беруінде, әлеуметтік және экономикалық инфрақұрылымды қолдануға байланысты.
Мысалы, Германия фирмалары егер жасы 50–ден асқан қарт еңбеккерлерді
жұмысқа орналастырса, жеңілдік немесе мерзімсіз қарыз алады. Біздің
республикамызда, жас адамдар жоғары оқу орындарында оқуға әлеуметтік –
мелекеттік несие алуға құқы бар.
Пұрсаттылықтар дегеніміз - кейбір салада мемлекеттік бағдарламаны
орындауға өзіне міндет алған фирмаларға мемлекеттің қайтарылмайтын немесе
өсімсіз негізде ұсынатын қаржылық демеу қаржылары.
Мысалы, Италия, Англия, Швецияда, 16 – 18 жастағыларды толық жұмысқа
орналастыру (толық орташа білімі жоқ),кәсіпорындардың кәсіптік үйрету мен
жалақы төлемдеріне байланысты шығындарының 80 % - ін мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді [7].
Германияда жұмыспен қамтуға балалы әйелдер, жалғыз әйелдер, мүгедектер,
қарттар үшін арнайы, уақытша жұмыс ұйымдастырған мекеге қаржылық көмекті
қарастыратын жәрдемдесу заңы қолданылады. Әр аймаққа жұмыссыздықтың
деңгейіне байланысты уақытша жұмыстарды ұйымдастыру шығындарын төлеу
әлеуметтік қор бөлінеді.
Ұзақ уақыт жұмыссыз жүрген әр жұмыссызға, мемлекет қаржылық көмек
нысанында арнайы демеу қаржы береді. (мысалы, көліктік демеу қаржы, бір
аймақтан бір аймаққа көшуге, жұмыс табу мүмкіншілігі бар жерлерге).
Қаржылық айыптар, негізінен, әкімшілік шаралар ретінде орындарын
шектеген үшін қолданылады. Бұл жағдайда мемлекет әлеуметтік жұмыс орындарын
ашудан бас тартқан кәсіпкерлерді айып төлеуге міндеттейді.
2. Қостанай облысы Арқалық қаласының демография-лық және әлеуметтік
жағдайын талдау
2.1. Арқалық қаласындағы жұмысбастылық пен жұмыс-сыздық: демографиялық
және әлеуметтік жағдайға талдау
Арқалық қаласы 1956 жылдан бастап жұмысшы кенті болып, ал 1965 жылдан
қала болып құрыла бастады. Арқалық қаласы экономикасы құлдыраған шағын
қалалардың тізіміне кіреді және облыстық дәрежедегі қала болып табылады.
Қаланың әкімшілік-аймақтық құрамына 14 ауылдық және 4 ауылдық округ кіреді
[8].
Арқалық қаласының жер көлемі 1558 мың гектар. Қала Қостанай қаласынан
550 шақырым, ал Астана қаласынан 670 шақырым жерде орналасқан, олармен
темір жол және автомобиль жолдарымен байланысқан. Халықтың бір шаршы
километрге шаққандағы тығыздығы 2,7 адамнан келеді. 1999 жылғы халық
санағының нәтижесі бойынша қала халқының саны 61,3 мың адамда құрайды. 2008
жылдың 1 желтоқсанындағы статистикалық мәлімет бойынша қала халқының саны
41155 адам [8].
Өскен, өркен жайған жерге ғана ел қоныстанады. Яғни 2006 жылы
1161 адам көшіп келсе, 2263 адам кеткен, ал 2007 жылы 1182 адам келген
болса, 1642 адам кеткен.
Бұл дегеніміз Арқалық қаласының әлеуметтік–экономикалық даму жағдайының
әлі де болса қанағаттанарлықсыздығын көрсетеді.
Кесте 6.
Халық санының қозғалысы
Көрсеткіштер 01.01. 2006 жылға 01.01. 2007 жылға 01.01. 2008 жылға
Барлығы, соның 42,0 41,7 41,2
ішінде
Қала тұрғындары 25,9 25,6 25,3
Ауыл тұрғындары 16,1 16,1 15,9
2008 жылдың 1 қаңтарына текті халық саны 41, 2 мың адам оның ішінде
қала халқы 25,3 мың адам, ауыл – 15,9 мың адам.
Қаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақталуына байланысты
алдағы уақытта халық саны бұдан да артады деген сенім бар.
Қай қала, аймақ болмасын халықтың қоныстануы сол елді-мекеннің
әлеуметтік-экономикалық дамуына тікелей байланысты болмақ.
Кесте 7.
Халық қозғалысының көші-қон динамикасы
жылдар Келгендер саны Кеткендер саны Көші-қон сальдосы
2005 жылы 1355 2185 +830
2006 жылы 1161 2263 -1102
2007 жылы 1182 1642 -460
2006 жыл 1 қаңтарына халық саны 42,0 мың адамды құрады, соның ішінде
25,9 мың адам қала халқы 16,1 мың адам. 2005 жылы 1355 адам көшіп келді,
немесе 22 пайызға төмен, 2004 жылға қарағанда және көшіп кеткендер саны 225
адамға азайды, 2004 жылға қарағанда (9,3 пайыз).
Демографиялық жағдай тұрақтандырылды, көшіп-қону сальдосы +830, жағымды
тенденциясы бар [9].
Кесте 8.
Арқалық қаласының демографиялық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл
абсолюттік көрсеткіш абсолюттік көрсеткіш
саны саны
Халықтың 1000 адамға 792 18,9 708 16,9
шаққандағы тууы
Халықтың 1000 адамға 421 10,2 433 10,4
шаққандағы өлімі
2005 жылы туылғандар саны 13,1 құрады (халыққа 1000 адам), ал 204 жылы
14,8. Қайтыс болғандар 2005 жылы 6,0, ал 2004 жылы 10,0.Сәбилер өлімі
1000 балаға 2005 жылы 14, ал 2004 жылы 13,4 құрады. Халықтың табиғи өсімі
2005 жылы +1,7, ал 2004 жылы +4,8 құрады [9].
Экономика саласындағы тұрақтандыру мен айтарлықтай жақсарту, қаланы
дамытудың әлеуметтік–экономикалық жоспарларын, халықты жұмыспен қамту және
кедейшілік және жұмыссыздықпен күрес бағдарламаларын жүзеге асыру халықты
жұмыспен қамту және еңбек рыногындағы жағдайға оң әсер етті.
Кесте 9.
Тіркелген жұмыссыздықтар және оның динамикасы
Көрсеткіш 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Жалпы жұмыссыздар деңгейі, % 13,1 10,1 9,5
Тіркелген жұмыссыздар деңгейі, % 5,8 2,0 1,8
2008 жылы 2006 жылмен салыстырғанда жалпы жұмыссыздық деңгейі 13,1
пайыздан 9,5 % төмендеді, тіркелген жұмыссыздықтың деңгейі 5,8%-дан l,8 %
төмендеді. Қала бойынша жұмыссыздық деңгейінде жалпы төмендеу байқалады.
Сурет 7. Жұмыссыздар саны
Соңғы үш жылдағы мәліметтерге қарасақ, жалпы жұмыссыздар 2006 жылмен
салыстырғанда 43,2 пайызға, ал 2007 жылмен салыстырғанда 10,7 пайызға
төмендеген [10].
Кесте 10.
Жұмыспен қамту мәселесімен уәкілетті органда есепте тұрған жұмыссыздар
Жұмыссыз-дар Соның ішінде
саны, барлығы
795
505
451
89,3 82,0
1 айға 1 айдан3 айдан 66 айдан 9 9 айдан 1 Бір
дейін 3 айға айға айға дейінжылға жылдан
дейін дейін дейін артық
2006 жыл
795 9 46 79 14 71 576
2007 жыл
505 28 40 54 12 25 346
2008 жыл
451 28 53 48 32 17 273
2007 жылмен салыстырғандағы 2008 жылға пайызы
89,3 100 132,5 88,9 266,6 68 78,9
Ұзақ уақыт жұмыс істемеген жұмыссыздар саны 2007 жылы – 68,5% 2008
жылы – 60,5% болды. Ұзақ уақыт жұмыс істемеген жұмыссыздар саны 2008 жылы
2006 жылмен салыстырғанда 52,6 пайызға, яғни 303 жұмыссызға азайған.
Кесте 12.
Жұмыссыз азаматтарды еңбекке орналастыру динамикасы
Еңбекке ұйымдарға
орналастырылғ
аны
533
589
494
83,9 223
533
589
494 9 8
барлығы оның ішінде барлығы оның ішінде
қала ауыл қала ауыл
2006 жылы 589 467 122 533 463 70
2007 жылы 654 595 59 589 518 71
2008 жылы 605 515 90 494 392 102
• 2006 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 94,5 пайызын құрады;
• 2007 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 90,1 пайызын құрады;
• 2008 жылы өтініш білдірген жұмыссыздардан орналастырылғандары
жалпы жұмыссыздар санының 82,6 пайызын құрады.
Өтініш білдірген жұмыссыздардың басым бөлігі біліктілі жоқ және еңбек
нарығында сұранысқа ие емес мамандықтары бар қала тұрғындары.
Кесте 15.
Біліктілігі жоқ, сұранысқа ие емес мамандықтарға ие жұмыссыздар
жұмыссыздар Оның ішінде білімі бар
саны
жоғары арнайы ортабастауыш жалпы орта негізгі
кәсіби орта
2006 жылы
барлығы-795 40 142 105 443 65
о.і: қала 38 133 87 325 51
ауыл 2 9 18 118 14
2007 жылы
барлығы-795 31 99 56 282 37
о.і: қала 31 92 50 210 25
ауыл 0 7 6 72 12
2008 жылы
барлығы-795 29 89 61 227 26
о.і: қала 27 81 55 187 19
ауыл 2 8 6 40 7
Жыл ішінде эконоимканың барлық салаларында 1079 жаңа, оның ішінде
тұрақты 493 жұмыс орын, уақытша және маусымдық 586 жұмыс орны құрылды.
Қаладағы жұмыссыздар саны 80 адамға қысқарды, жұмыссыздық деңгейі 2009
жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,8% құрады [10].
Жыл ішінде 496 жұмыссыз жұмысқа орналасты; 63 адам кәсіби даярлауға
және қайта даярлауға жіберілді, 530адам қоғамдық жұмыстарға тартылды.
Әлеуметтік жұмыс органдарына 149 адам еңбекке орыналасты, оның ішінде
Жастар практикасы бағдарламасы болынша 36 адам жұмысты болады.
Көлемі 48,5 млн. теңге болтын 1919 отбасыға балалар жәеремақысы, көлемі
34,4 млн. теңгеге болатын 444 отбасыға атау әлеуметтік жәрдемақы, көлемі
76,7 млн. теңге болатын 2196 жанұяға тұрғын үй жәрдемақысы берілді.
2.2 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік даму және демография
Қалада ең басты мақсат кедейшілік пен, жұмыссыздықпен күрес,
жұмыссыздықты 5,8 пайызға, кедейшілік деңгейін – 5,8 пайызға дейін
төмендету [11].
Осы мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешімі көзделуде:
• сұраныс пен жұмыс күшінің ұсыныстарының байланысын сақтай отырып
қысқарту;
• жаңа жұмыс орындарын ашу және сақтау, шағын және орта бизнесті
дамытуға жағдай жасау;
• ақылы қоғамдық орындарымен жұмыссыздарды қамту, әлеуметтік жұмыс
орындарын ұйымдастыру;
• жұмыссыздардың кәсіби дайындығын кеңейту және қайта даярлау;
• бәсекесіз еңбек нарығында халықты қамтуды ұйымдастыру;
• ішкі еңбек нарығын қорғау;
• ауыл тұрғындарына жеке шаруашылыпен және бақша шаруашылығымнн
айналысуға жағдай жасау;
2007-2009 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту, жұмыссызды пен
кедейшілік деңгейін төмендету мақсатында жасалған іс шараларға сәйкес аз
қамтылған отбасылар саны 2,8 мың адамнан 2,3 мыңға азаяды. Аз
қамтылғандардың біраз бөлігін жұмысқа жарамсыздар бөлігі болып саналады- ол
балалар, көп балалы аналар, маргиналды топтар. Сонымен қатар, осы
контингенттің орташа кірісі жан басына шаққанда кедейшілік шеңберінен
аспайтын аз қамтығандар болып саналады [11].
2007 жылдан 2009 жылға дейін жыл сайын 1,3 мың адамды орналастыруды
жоспарлауда.Жұмысқа әр түрлі сепебтермен орналаспаған 2,2 мың азаматтарды
қоғамдық жұмысқа тарту және кәсіби оқұға, қайта даярлауға 180 адам
тартылмақ. Тұрақты жұмысқа орналастыру мақсатында әлеуметтік жұмыс орнына
180 адам, 100 оқу орнын бітірушілерге жастар тәжірибесін өткізу жұмыстарын
ұйымдастырылмақ.
2009 жылы жұмыссыздар саны жалпы жұмыс жасаушы халықтың 10 пайызын
құрайды деп күтілуде кедейшілік деңгейі 7,1 пайыздан жалпы халық санының
(2006 жылдың 1 қаңтарына текті есеп бойынша) 2009 жылға 5,8 пайызға жетпек
[11].
• қалада демографиялық жағдайдың тұрақтауына алдағы уақытта іс-
шаралр қабылдау;
• оралмандардың иммграциясына жыл сайынғы квотасының
орындалуына шаралар қабылдау;
Президенттің Қазақстан халқына жолдаған жолдауына сәйкесті ең негізгі
мақсат халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру.
Осы мақсатта мына тасырмалар шешімін табу қажет:
• аз қамтылған от бастарына әлеуметтік адрестік көмек көрсеті;
• балалы от бастарына қосымша әлеуметтік қолдау көрсету;
• мүгедектерге әлеуметтік жағдай жасау;
Алға қойған тапсырмаларды орындау үшін халықты әлеуметтік қамтамасыз
ету үшін төлемдерді төлеу қажет [11]:
• мемлекеттік әлеуметтік адрестік көмек (2007 жылы 2,5 мың адамға
– 25,8 млн тенге, 2008 жылы – 2,4 мың адамға – 26,0 млн теңге,
2009 жылы 2,2 мың адамға – 26,1 млн теңге ), корсетілген көмекке
ілігетіндер кіріс көлемі кедейшілік деңгейі төмен немесе 40
пайздан өмір сүру деңгейі төмен адамдар;
• тұрғын үй жәрде ақы (2007 ж – 3,7 мың адам – 101,1 млн теңге,
2008 ж – 3,6 мың адамға – 105,9 млн теңге, 2009 жылы – 3,5 мың
адамға – 110,1 млн теңге);
• 18 жасқа дейіегі баласы бар от бастарына (207 ж – 3,6 мың балаға
41,6 млн теңге, 2008 ж – 3,5 мың адамға 42,2 млн теңге, 2009 ж –
3,4 мың адам – 43,8 млн теңге);
2006-2008 жылдарға қалада мүгедектерді реабилитациялау Бағдарламасы
жасалған. Осы бағдарлама шеңберінде жоспарланған:
• жалғыз басты қарттар мен мүгедектерге 2007 жылы 1823 млн
теңге, 2008 жылы – 1914,0 млн теңге әлеуметтік көмекті уйлеріне
апарып беруді жалғастыруды дамыту;
• 1 топтағы мүгедектерге үйлеріне жеткізіп беру 2007 ж – 368,2 мың
теңге , 2008 ж – 975,6 мың теңге;
• есту қабілеті нашар мүгедектерге қимылмен түсіндіру мамандарын
шақыру 2007 ж – 13,0 мың теңге; 2008 ж – 27,6 мың теңге;
• мүгедектердің үйлеріне, қоғамдық және өдірістік ғимраттарға,
әлеуметтік инфраструктура объектілеріне 2007 ж – 114,7 мың
теңге, 2008 ж - 155,3 мың теңге;
• қозгалуы қиын мүгедектерге көлікпен көмек жасау 2008 ж –
16079,0 мың теңге;
• жолға белгілер қою және мекемелердің орналасқан жерлерін
белгілеуді ұйымдастыру 2007 ж – 35,1 мың теңге; 2008 ж – 74,4
мың теңге;
• жаяу адам жүретін жолдарға дыбыс белгісін және жарық саулелерін
ұйымдастыру 2007 ж – 406,4 мың теңге, 2008 ж – 130,8 мың теңге;
• жергілікті теледидар каналындағы хабарларын аудармасымен
көрсетуді ұймдастыру 2008 ж – 263,6 мың теңге;
• мүгедектер арасында көркем өнерпаздар фестиалін өткізуге 2007 ж
– 21,0 мың теңге; 2008 ж – 32,0 мың теңге;
• мүгедектер арасында қалалық спорттық ойындарын өткізуге 2007 ж –
296,0; 2008 ж – 313,8; мүгедектерді облыстық жарыстарға
қатысуларын қамтамасыз етуге 2007ж – 212,0 мың теңге; 2008 ж –
224,7 мың теңге;
• мүгедек балаларды үйден тәрбиелеп оқыту үшін төлемдермен
қамтамасыз ету 2007 ж – 824,8 мың теңге, 2008 ж – 874,1 мың
теңге;
• мүгедектер үшін әлеуметтік жұмыс орындарын ашуға 2007 ж – 114,1
мың теңге, 208 ж – 120,9 мың теңге;
Гендерлік даму аймағындағы жоспар:
• өмірдің барлық саласында әйелдер мен еркектер арасында серіктестік
біршілік негізін сақталуы қажет;
• қай саланың әрекетену мүддесі ұсынылуы уақытша қосымша жыны
өкілдеріне
Білім саласы барлық қала территориясында өмір сүру жағдайының тез
қарқынмен өзгеруінде жетекші орын алады. 2004 жылдың 19 науырызынадғы
Қазақстан Республикасының халқына Президент жолдауындағы Бәсекелестікке
бейім Қазақстан, экономика бәсекесіне бейім, ұлттық бәсекге бейім жолдары
білім саласында жоғары сапалы білім беру, білім сапасын дамыту мен
ізденудің нәтижесі екендігін көрсетті. Білім саласының басты Стратегиялық
тапсырмалардың бірі болып 2010 жыл белгіленген мемлекеттік бағдарламасының
орындалуы болып саналады:
- халықтың барлық қатарына сапалы білім беруді қамтамасыз
ету;
- Қазақстан патриотын тәрбиелеу, жоғары мәдениетті, адамның
бостандығымен құқығын сыйлау;
- мемлекеттік тілді басымдылығын дамыту;
- 12 жылдық жалпы білім беруге көшу;
- жалпы ақпараттық білім ортасын құру;
- білім саласында материалды техникалық базасын нығайту;
- оқу, тәрбие бірлік процессін қамту;
- салауатты өмір сүруге ықпал жасау, балалардың педагогика
- психологиялық жағдайын жақсартып психологиялқ физикалық
денсаулығын қамту;
- жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығысыз қалған соның
ішінде тәрбиесі нашар балаларға жағдай жасау;
- оқу – методикалық және ғылыми біліктілік процессін нығайту
уақтылы ұстаздардың біліктілігін кушейту;
- Мемлекеттік жалпы міндетті бастауыш, орта және орта кәсіби
білімдерін нығайтуды жалғастыру
- Қала мектептерінде күрделі жөндеу жұмыстарын өткізу,
мекетептерді ұлгайту;
- оқу кабинеттерін, шеберхананың, спорт залдарын құрал
жабдықтарын жаңартып материалды техникалық базасын жақсартып,
ескірген компьютерледі ауыстыру қажет;
- жаңа жалпы білімді және ақпараттық технологияны оқу
процессіне енгізу;
- мектепке дейінгі сынып жұмыстарын жақсартуға жағдай
жасау;
- қала мектептерін оқулықтармен қамтамасыз ету;
- мектеп жасына жеткен бүкіл балаларды оқытуды қамтамасыз
ету;
- 2007 жылы мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі топтары
көбеюіне байланысты балалар контитгенті 10 адамға кобейеді сонымен
571 адамды құрайды;
- 2008 жылы 220 балаға арналған 220 орындық балабақша іске
қосылады.
Жұмыс кадрлары және орта кәсіби білімді мамандарды дайындау жүйесін
дамыту үшін [11]:
• білім талаптарына сай мамандарды тәрбиелеудің деңгейін көтеру;
• оқу процессін басқарып ақпараттық технологияны пайдлануды қамтамасыз
ету;
• оқушылар мен оқытушылардың ғылыми жұмыстарын жағдай жасапкәсіби
біліктілік деңгейін көтеру;
2007 жылы кәсіби мектептерінің оқушылар контингенті 14 адамға көбейеді,
коледждарда – 138 адамға,№ 2008-209 жылдары кәсіби мектептерінде контингент
өзгермейді, ал мемлекеттік колледждарда 2006 жылымен салытырғанда 16,5
пайызға, жекеменшік колледжде – 1,6 пайызға көбейеді.
2007–2009 жылдарға арналған адам капиталын дамыту мен әлеуметтік
саясаттың басты міндеті қаладағы демографиялық жағдайды одан әрі
қалыптастыруда шаралар қолдану және оралмандар көші–қоны жөніндегі жыл
сайынғы квоталарды орындау жөнінде шаралар қолдану болмақ.
Кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендетудің негізгі мақсаты халықты жұмыс
пен қамтуды тиімді қамтамасыз ету, сұраныс балансын теңестіру және жұмысшы
күшін ұсыну, жұмыссыздықты тіркеу деңгейін 1,3 пайызға дейін, кедейшілік
деңгейін 2,1 пайызға төмендету болып табылады [11].
Көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz