Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылықтары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... .17
2. Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылықтары ... .27
2.1 Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік.экономикалық мән.
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Қазақстан кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері ... ...36
2.4 Кәсіпорынның жекелеген процестерін басқаруда маркетингтің әдістерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.2 «Бизнестің жол картасы.2020»: Кәсіпкерліктің дамуының маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Кәсіпкерлікте маркетингті енгізудегі . шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары . бизнес.инкубаторлардың маңызы және оның қызметі ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қосымшалар
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру негізі ... ... ... ... ... ... .17
2. Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылықтары ... .27
2.1 Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік.экономикалық мән.
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Қазақстан кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері ... ...36
2.4 Кәсіпорынның жекелеген процестерін басқаруда маркетингтің әдістерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3.2 «Бизнестің жол картасы.2020»: Кәсіпкерліктің дамуының маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.3 Кәсіпкерлікте маркетингті енгізудегі . шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары . бизнес.инкубаторлардың маңызы және оның қызметі ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекет пен бизнестің ын¬ты¬мақты түрде бірлесіп әрекет етуі экономиканы жаңартуды жедел¬детіп қана қоймай, сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі нақты сек¬торды тиімді түрде қолдаудың өзін¬дік бір жүйесін қалыптас¬тырмақ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 2010 жылғы “Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Жолдауында “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді [1].
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады” - деген болатын.
Расымен де Қазақстан экономикасын бұдан әрі әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болмақ. Жай ғана кәсіпкерлік іс-әрекетті жүзеге асырушылар емес, яғни ел экономикасына қызмет ететін, венчурлік кәсіпкерлікпен айналысуға, жаңа нарықтарды игеруге, инновация енгізуге дайын кәсіпкерлер табын қалыптастыру басты міндет болмақ.
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда осы Жолдауда айтылғандай экономиканың жаңғыртушы күші болатын кәсіпкерлер табын қалыптастыру үшін ең маңызды болып табылатын қызметтердің бірі кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылығы мәселелері қарастырылады. Нарық қатынастары шаруашылық қарым-қатынаста жүріп жатқан субъектілерінен экономикалық үдерістерді игеруді, ол үшін оларды терең және жан-жақты талдауды талап етеді. Осы талдау негізінде бар ресурстарды тиімді пайдаланып, тұтынушылардың қажеттерін сапалы және жоғары деңгейде, неғұрлым толық қанағаттандыруды белгілейді.
Нарықта қалыптасқан қатаң бәсекелестік күресті жеңіп шығу үшін бұл аса қажетті іс. Соның негізінде фирманы дәл басқару бағыттары және ұтымды шаруашылық бизнес шешімдері іздестіріледі.
Ал, ол талдауды жүргізу үшін кең көлемде және неғурлым толық коммерциялық ақпарат қажет болады. Бұл жиналған ақпарат рынокта әрекет жасап жүрген фирмалар және келешекте олардың қатарына жаңадан қосылатын кәсіпорындар, олардың өнімдерінің өзгерісі туралы тағы басқа сол сияқты болжамдық талдау үшін қолданылады.
Осы аса маңызды да күрделі іс маркетингсіз орындаулы мүлде мүмкін емес. Сондықтан фирманы басқару жүйесінде, оның әрекетін үтымды реттеу ісінде қазіргі кезде маркетинг жетекші рөл атқарады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол – мұнда кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың кәсіпкерлік қызмет үшін маңыздылығы қарастырылып отыр.
Қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыруға бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр:
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту;
бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасы аясындағы жұмыстарды бастау [1].
Мемлекет пен бизнестің ын¬ты¬мақты түрде бірлесіп әрекет етуі экономиканы жаңартуды жедел¬детіп қана қоймай, сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі нақты сек¬торды тиімді түрде қолдаудың өзін¬дік бір жүйесін қалыптас¬тырмақ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 2010 жылғы “Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Жолдауында “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді [1].
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады” - деген болатын.
Расымен де Қазақстан экономикасын бұдан әрі әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болмақ. Жай ғана кәсіпкерлік іс-әрекетті жүзеге асырушылар емес, яғни ел экономикасына қызмет ететін, венчурлік кәсіпкерлікпен айналысуға, жаңа нарықтарды игеруге, инновация енгізуге дайын кәсіпкерлер табын қалыптастыру басты міндет болмақ.
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда осы Жолдауда айтылғандай экономиканың жаңғыртушы күші болатын кәсіпкерлер табын қалыптастыру үшін ең маңызды болып табылатын қызметтердің бірі кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылығы мәселелері қарастырылады. Нарық қатынастары шаруашылық қарым-қатынаста жүріп жатқан субъектілерінен экономикалық үдерістерді игеруді, ол үшін оларды терең және жан-жақты талдауды талап етеді. Осы талдау негізінде бар ресурстарды тиімді пайдаланып, тұтынушылардың қажеттерін сапалы және жоғары деңгейде, неғұрлым толық қанағаттандыруды белгілейді.
Нарықта қалыптасқан қатаң бәсекелестік күресті жеңіп шығу үшін бұл аса қажетті іс. Соның негізінде фирманы дәл басқару бағыттары және ұтымды шаруашылық бизнес шешімдері іздестіріледі.
Ал, ол талдауды жүргізу үшін кең көлемде және неғурлым толық коммерциялық ақпарат қажет болады. Бұл жиналған ақпарат рынокта әрекет жасап жүрген фирмалар және келешекте олардың қатарына жаңадан қосылатын кәсіпорындар, олардың өнімдерінің өзгерісі туралы тағы басқа сол сияқты болжамдық талдау үшін қолданылады.
Осы аса маңызды да күрделі іс маркетингсіз орындаулы мүлде мүмкін емес. Сондықтан фирманы басқару жүйесінде, оның әрекетін үтымды реттеу ісінде қазіргі кезде маркетинг жетекші рөл атқарады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол – мұнда кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың кәсіпкерлік қызмет үшін маңыздылығы қарастырылып отыр.
Қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыруға бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр:
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту;
бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасы аясындағы жұмыстарды бастау [1].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 8 наурыз 2009 жыл.
3 Тойкин С.Х., Жайнақова Ә.Т., Тәмпішова Қ.Б. Маркетинг негіздері: Оқулық. - Астана: Фолиант, 2007. - 256 б.
4 Кретов И. Маркетинг на предприятии. -М.,1998. 310 стр.
5 Маслова Т.Д. Маркетинг (Задачи, схемы, игры). -С.-Пб., 2003. 280 стр.
6 Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Өкімбековтікі. - Астана: 2002.
7 Голубков Е.Н. Маркетинг, стратегия, планы, структура. -М.,1998. 246 стр.
8 Афанасьев М.П. Маркетинг: стратегия и практика фирмы. -М., 1995.
9 Швальбе. Практика маркетинга в малых и средних предприятиях. - М., 1995. 260 стр.
10 Казанцев А.К., Крупанин А.А. Менеджмент в предпринимательстве: Уч.пос. – М.: ИНФРА-М, 2003.-230с
11 Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель – Алматы, Экономика, 1998.
12 Қазақстан кәсіполрындарында маркетингті пайдалану ерекшеліктері. //Қаржы-қаражат. №6, 2003ж. 68 бет
13 «Шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын, бизнес-инкубаторларды құру және олардың қызмет ету ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысы
14 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы
15 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл.
16 Каменова М.Ж. «Маркетинг негiздерi» Қарағанды. 2002 ж.
17 Ахметова К.Ә. «Фирма маркетингi» Қарағанды. 2002 ж.
18 Сатыбалдыұлы С. «Маркетинг-нарықтану» Алматы, Бiлiм. 1999 ж.
19 Хожаназаров Қ. «Маркетинг негiздерi» Алматы, Экономика. 1995 ж.
20 Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. «Маркетинг негіздері»
21 Экономическая теория: Учебник /Под ред. А.Г. Грязновой, Т.В. Чечелевой. - М.: Изд-во «Экзамен», 2004.
22 Самуэльсон П, Нордхаус Э. Экономика. М: «Вильяме», 2001.
23 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М.: Дело, 1997.
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 8 наурыз 2009 жыл.
3 Тойкин С.Х., Жайнақова Ә.Т., Тәмпішова Қ.Б. Маркетинг негіздері: Оқулық. - Астана: Фолиант, 2007. - 256 б.
4 Кретов И. Маркетинг на предприятии. -М.,1998. 310 стр.
5 Маслова Т.Д. Маркетинг (Задачи, схемы, игры). -С.-Пб., 2003. 280 стр.
6 Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Өкімбековтікі. - Астана: 2002.
7 Голубков Е.Н. Маркетинг, стратегия, планы, структура. -М.,1998. 246 стр.
8 Афанасьев М.П. Маркетинг: стратегия и практика фирмы. -М., 1995.
9 Швальбе. Практика маркетинга в малых и средних предприятиях. - М., 1995. 260 стр.
10 Казанцев А.К., Крупанин А.А. Менеджмент в предпринимательстве: Уч.пос. – М.: ИНФРА-М, 2003.-230с
11 Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель – Алматы, Экономика, 1998.
12 Қазақстан кәсіполрындарында маркетингті пайдалану ерекшеліктері. //Қаржы-қаражат. №6, 2003ж. 68 бет
13 «Шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын, бизнес-инкубаторларды құру және олардың қызмет ету ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысы
14 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы
15 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл.
16 Каменова М.Ж. «Маркетинг негiздерi» Қарағанды. 2002 ж.
17 Ахметова К.Ә. «Фирма маркетингi» Қарағанды. 2002 ж.
18 Сатыбалдыұлы С. «Маркетинг-нарықтану» Алматы, Бiлiм. 1999 ж.
19 Хожаназаров Қ. «Маркетинг негiздерi» Алматы, Экономика. 1995 ж.
20 Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. «Маркетинг негіздері»
21 Экономическая теория: Учебник /Под ред. А.Г. Грязновой, Т.В. Чечелевой. - М.: Изд-во «Экзамен», 2004.
22 Самуэльсон П, Нордхаус Э. Экономика. М: «Вильяме», 2001.
23 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М.: Дело, 1997.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың
маңызы мен артықшылықтары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру
негізі ... ... ... ... ... ... .17
2. Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылықтары ... .27
2.1 Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық мән-
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ...30
2.3 Қазақстан кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану
ерекшеліктері ... ...36
2.4 Кәсіпорынның жекелеген процестерін басқаруда маркетингтің әдістерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..53
3.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53
3.2 Бизнестің жол картасы–2020: Кәсіпкерліктің дамуының маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3 Кәсіпкерлікте маркетингті енгізудегі - шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары - бизнес-инкубаторлардың маңызы және оның
қызметі ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..73
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекет пен бизнестің ынтымақты түрде бірлесіп әрекет етуі
экономиканы жаңартуды жеделдетіп қана қоймай, сонымен қатар, қазіргі
кезеңдегі нақты секторды тиімді түрде қолдаудың өзіндік бір жүйесін
қалыптастырмақ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 2010 жылғы “Жаңа
онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты
Жолдауында “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз
мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты
кәсіпкерлер табын көргіміз келеді [1].
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып
табылады” - деген болатын.
Расымен де Қазақстан экономикасын бұдан әрі әртараптандырудың өзегі
кәсіпкерлік болмақ. Жай ғана кәсіпкерлік іс-әрекетті жүзеге асырушылар
емес, яғни ел экономикасына қызмет ететін, венчурлік кәсіпкерлікпен
айналысуға, жаңа нарықтарды игеруге, инновация енгізуге дайын кәсіпкерлер
табын қалыптастыру басты міндет болмақ.
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда осы Жолдауда айтылғандай
экономиканың жаңғыртушы күші болатын кәсіпкерлер табын қалыптастыру үшін ең
маңызды болып табылатын қызметтердің бірі кәсіпкерлікте маркетингті
пайдаланудың маңызы мен артықшылығы мәселелері қарастырылады. Нарық
қатынастары шаруашылық қарым-қатынаста жүріп жатқан субъектілерінен
экономикалық үдерістерді игеруді, ол үшін оларды терең және жан-жақты
талдауды талап етеді. Осы талдау негізінде бар ресурстарды тиімді
пайдаланып, тұтынушылардың қажеттерін сапалы және жоғары деңгейде, неғұрлым
толық қанағаттандыруды белгілейді.
Нарықта қалыптасқан қатаң бәсекелестік күресті жеңіп шығу үшін бұл аса
қажетті іс. Соның негізінде фирманы дәл басқару бағыттары және ұтымды
шаруашылық бизнес шешімдері іздестіріледі.
Ал, ол талдауды жүргізу үшін кең көлемде және неғурлым толық
коммерциялық ақпарат қажет болады. Бұл жиналған ақпарат рынокта әрекет
жасап жүрген фирмалар және келешекте олардың қатарына жаңадан қосылатын
кәсіпорындар, олардың өнімдерінің өзгерісі туралы тағы басқа сол сияқты
болжамдық талдау үшін қолданылады.
Осы аса маңызды да күрделі іс маркетингсіз орындаулы мүлде мүмкін
емес. Сондықтан фирманы басқару жүйесінде, оның әрекетін үтымды реттеу
ісінде қазіргі кезде маркетинг жетекші рөл атқарады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол – мұнда
кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың кәсіпкерлік қызмет үшін маңыздылығы
қарастырылып отыр.
Қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің
алдында тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге,
инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыруға
бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр:
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту;
бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасы аясындағы жұмыстарды бастау [1].
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыру, өңірлерде
кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту,
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасының іске қосылуы және одан
күтілетін нәтижелер, бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру шаралары,
шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру т.б.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі кезде маркетинг
әрекетінің мәні сайып келгенде жоғары пайда алу үшін нарықтың, демек
тұтынушылардың нақты қажеттерін зерттеу, соның негізінде фирманың барлық
қызметін (тауарды өндіруді, өңдеуді, өткізуді, жылжытуды) ұйымдастыру
жүйесі болып табылады.
Маркетингте ең бастысы – біртұтас және өзара толықтырушы қадамның
болуы. Бұл, бір жағынан нарықты, сұранымды, талғам мен қажеттілікті, сол
арқылы бағдарлауды, шығырылатын өнімдердің нақты кімге арналғанын мұқият
және жан-жақты зерттеп үйренуді білдіреді. Екіншіден – нарыққа және
сұранымға, қажеттілік пен сатып алудың артықшылықтарын қалыптастыруға
белсенді өзара әрекет болып табылады. Өнім шығарушы мен тұтынушыны
байланыстыру, оларды бір-бірін табуына көмектесу және сол арқылы алғашқының
еңбегін өнімді ету - кәсіпорынның маркетингтік қызметінің негізгі мақсатын
құрады [2].
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан кәсіпкерлігінде маркетингті пайдаланудың
маңызы мен артықшылығын зерттеу.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік
негізі;
- Кәсіпорынның маркетингтік ортасы;
- Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық мән-
мағынасы;
- Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың маңызы;
- Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері;
- Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру перспективалары;4
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс-шараларды қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қазақстанның кәсіпкерлік ортасы.
Жалпы жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері,
ҚР Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары, ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Диплом жұмысына
А. Манап, зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, ағымдық
баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен статистикалық мәліметтер
қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы Қазақстандағы
кәсіпкерлікпен айналысатын фирмалардың маркетингтік іс-әрекеттері болып
табылады.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік негізі
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру жүйесі
Маркетинг кешені бойынша әзірленген шараларды іс жүзіне асыру үшін
өндіру мен өткізуге қызмет көрсету, сондай-ақ үйлестіруші, жоспарлаушы және
бақылау жасаушы қызметтерін өзіне алатындай жағдайы бар, маркетингтің
арнайы қызметі қажет.
Егер фирма шағын болатын болса, маркетингтің барлық міндеттерін бір
адамға жүктеуге болады. Ал үлкен фирмалар маркетинг қызметін ұстауға
мүмкіндіктері бар [3].
Маркетингтік қызметтің құрылымы алуан түрлі. Ең көп тарағаны маркетинг
қызметін функциональды ұйымдастыру болып саналады.
Бұндай ұйымдастыру кезінде маркетинг жөніндегі мамандар маркетингтік
қызметтің арқылы түрлерін (қызмет жүргізуін) басшылыққа алады.
Негізінен мұндай құрылымға тар шеңбердегі тауар ассортиментімен,
ұлттық нарықтың және олардың сегменттерінің үлкен емес санымен жұмыс
жасайтын, белгілі бір ынғайлылығымен, тұрақтылығымен және онша көп емес
сыйымдылығымен өзгешеленетін шағын фирмалардың маркетингтік қызметтері ие.
Дегенмен, тауар ассортиментінің өсу мүмкіндігіне қарай, бұл сурет
өзінің тиімділігін жоғалтады. Өнімдер (тауарлар) бойынша арнайы бөлімдердің
жоқ болуы және қиындықтарға байланысты жаңа тауарларды жасау, оларды енгізу
идеясы процентіне бақылау мен байланыстың болмауы жаңалықтарды енгізуді
баяулатады.
Нарықтың аймақтық сегменті бойынша арнайы бөлімдердің жоқ болуынан
тұтынушылардың талаптарына бейімделу әсері баяулайды [3].
Сызба 1. Маркетингтік қызметті функциялық ұйымдастыру
Географиялық қағида бойынша ұйымдастыру - белгілі географиялық
аудандарға қызмет көрсету негізінде кәсіпорын сатушыларының, жалпы ұлттың
штатын ұйымдастыру.
Еліміздің барлық аумағындағы саудамен айналысатын кәсіпкерлер
сатушылардың тәуелділігін географиялық қағида бойынша ұйымдастыру нысанын
қабылдайды. Сызбада: тауар өткізудің жалпы ұлттық қызметінің бір
меңгерушісі, тауар өткізудің аймақтық қызметінің 4 меңгерушісі, 24 тауар
өткізудің аумақтың қызметтерін басқарушылар, 192 тауар жөніндегі аудандық
меңгерушілері және 1920 сауда агенті көрсетілген. Географиялық қағида
бойынша ұйымдастыру барысында сауда агенттері қызмет көрсететін аумақтар
шеңберінде тұруға, өз клиенттерін жақсы біліп, жұмысқа келіп-кетуге уақыт
пен қаражат шығармай, тиімді жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болады (сурет 2).
Сызба 2. Географиялық қағида бойынша ұйымдастыру
Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру - маркетинтік қызметті ұйымдастыру
нысандарының бірі. Әртүрлі функциялық қызметтердің мамандарымен өз тауары
үшін жоспар әзірлеу үшін бірлесіп еңбек етеін меңгеруші әр тауардың
өндірісін басқарады [4].
Тауарлар номенклатурасы көлемді немесе тауарлық белгісі бар бұйымдары
көп фирмалар маркетингті тауар немесе тауар белгісі өндірісі бойынша
ұйымдастыруды қолданады. Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру басқарудың тағы
бір деңгейі болып табылады (сурет 3).
Сызба 3. Тауарлық өндіріс бойынша маркетингтік қызметті ұйымдастыру
Ұйымдастырудың мұндай құрылымы жағдайында, фирма шығаратын тауарлар
өндірудің түрлі технологияларымен, тауарлық өмірлік кезеңінің қысқа
болуымен сипатталады.
Тауар өндірісін тауарлар номенклатурасы жөніндегі меңгеруші басқарады,
оған тауарлар тобы жөніндегі бірнеше меңгеруші бағынады, ал олар белгілі
бір тауардың өндірісі үшін жауапты тауар жөніндегі меңгерушіге бағынады.
Олардың орындалуын қадағалайды, нәтижелерін бақылайды, ал қажет болған
кезде жоспарларды қайта қарайды [5].
Тауар өндірісі бойынша ұйымдастырудың бірқатар артықшылықтары бар.
Біріншіден, тауар жөніндегі меңгеруші осы бұйым бойынша маркетинг
кешенін үйлестіреді.
Екіншіден, тауар жөніндегі меңгеруші нарықта пайда болған
проблемаларды басқа мамандардан бұрын көріп, жауап әзірлей алады.
Үшіншіден, тауарлық белгісі бар, алайда ұсақ болғанымен бар тауарлар
да назардан тыс қалмайды, өйткені әрқайсысының өндірісін өз меңгерушісі
басқарады.
Төртіншіден, тауар өндіруді басқару - жас басшылар үшін тамаша мектеп,
өйткені олар осы жұмыс барысында фирманың жедел қызметінің барлық
салаларына араласады. Алайда, осы артықшылықтармен қатар кемшіліктер де
бар [5].
Біріншіден, тауар өндірісі бойынша басқару жүйесі бірқатар қақтығыстар
мен өкініштерге әкеп соғады. Көп жағдайда тауар жөніндегі меңгерушілерге өз
міндеттерін тиімді атқару үшін толық құқық берілмейді.
Екіншіден, бұйымына қатысты барлық саулдар бойынша сарапшы болуына
қарамастан, тауар жөніндегі меңгерушілердің жұмыстың функциялық салаларында
маман болуы сирек кездеседі.
Үшіншіден, тауарлар өндірісі бойынша басқару жүйесі алғашында
жоспарланғаннан гөрі қымбатқа түседі, өйткені қызметкерлер саны өскен сайын
еңбекке ақы төлеу шығыны көбейеді.
Нарықтық қағида бойынша ұйымдастыру - тауарлы-өндірісті ұйымдастыру
жүйесіне ұқсас келеді. Нарықтық жұмыстар жөніндегі басқарушы жекелеген
нарықтар жөніндегі бірнеше басқарушының қызметіне басшылық жасайды. Бұлай
ұйымдастыру фирманың барлық қызметін түпкі тұтынушыларға бағдарлауға және
осы кезде олардың әрбір топтары үшін жеке, арнайы нарық саясатын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Бұл құрылым көп дәрежеде маркетинг
тұжырымдамаларының қағидалары мен талаптарына сәйкес келеді.
Тауарлық–нарықтық қағида бойынша ұйымдастыру көптеген нарықтарда
әртүрлі тауарлар сатушы фирмаларға тән. Мұндай фирмалардың бір мезгілде
тауарлар мен нарықтар жөніндегі басқарушылары болуы мүмкін , яғни
материалдық ұйымдастырудықолданады.
Келтірілген маркетингтік құрылымның біздің отандық экономикада
қазіргі уақытта толық ауқымды қолдану мүмкін емес.
Маркетингтін даму кезеңіне байланысты Қазақстан Республикасы және
басқа елдер кәсіпорындары экономиканың өтпелі кезеңінде, маркетингпен
айналысатын ұйымдық құрылымдардың келесі үлгілерін пайдалануы мүмкін.
Бірінші сатыда келесі бөлімдер кызмет етеді:
- тауарларды ішке және экспортка өткізу бойынша жедел қызметті
ұйымдастырып және соған басшылық жасайтын коммерциялык ұйым; - өткізу
нарығын, нарықтық жағдайдың өзгеруін зерттейтін, баға динамикасын талдаумен
айналысатын коньюнктура және баға бөлімі;
- қызметіне кешенді коммуникативті кызмет пен өткізуді ынталандыруды
ұйымдастыру қызметтері, жарнама бөлімі.
Басқару қызметі жүйесінің екінші сатысына маркетинг "жөніндегі жеке
буындар кіреді. (негізінен, коньюнктура, баға және жарнама бөлімдерінің
орнына). Тізіп өткен қызметтерден басқа бұл буын нарықтық зерттеулер, тауар
саясаты және т.б. мәселелермен айналысады.
Үшінші сатыда маркетингтік қызметті басқару аппараты кеңінен
және күрделі бола түседі, басқарма мәрте алады. Оның ішінде нарықты, оның
игіліктерін зерттеп үйренумен, жаңа тауарларды жасап шығарумен, өткізу
арналарын (каналдарын) анықтаумен және т.б. қызметтермен айналысатын
маркетинг бөлімі болуы мүмкін.
Коммерциялық бөлім, жедел түрдегі коммерциялық жұмыстарды,
жекелей алғанда, контрактілерді дайындау мен жасауды ұйымдастырады.
Құрылатын маркетингтік қызметтер қызмет жүргізудің келесі жағдайларын
қамтамасыз етуі тиіс:
- нарықтың динамикалық өзгеруші жағдайларына жүйенің икемділігі,
ұтқырлығы және бейімділігі;
- құрылымның салыстырмалы түрде қарапайымдылығы құрылым неғұрлым берік
болса, соғұрлым жүйе ұтқыр болады және соғүрлым фирманың табысқа жетуге
деген мүмкіндіктері жоғары;
- маркетингтің қызмет ауқымының оның дәрежесі меи фирманың сату
көлеміне сәйкестігі;
- қызмет құрылымының өндірілетін өнімдірінің ассортименті мен
қызмет көрсетудің белгілеріне сәйкес келуі;
- ұйымдық құрылымдардың өткізу нарығының саны мен көлеміне және
олардың сипаттарына сәйкес келуі.
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік ортасы
Кез-келген фирма нарықпен байланыс орнатып, оған өнімдерін
жеткізіп және сатып алушыларды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете
отырып, өзінің қызметін жүргізеді. Фирма нарықтан ақша және тағы да
басқа ақпараттар алады. Біртұтас қызметін жүргізуші, тұйықталған жүйе
пайда болады. Түрлі директивті басшы органдарын нұсқаулармен
өнімдерді толықтырушы шикізаттарды жеткізіп беруге қатынасы бойынша
фирма қабылдаушы буын ретінде қатынасатын тағы бір жүйе бар. Жауап
ретінде фирма сондай-ақ ақпарат пен ақша жібереді. Сөйтіп кез-келген
фирманың қызметі маркетингтік ортаға тәуелді болады.
Фирманың маркетингтік ортасы - фирмадан тыс әрекет ететін және
маркетинг қызметі мақсатты клиенттермен ойдағыдай ынтымақтастық
қатынастарын орнатып, дамыту мүмкіндіктеріне ықпал ететін белсенді
субъектілер мен күштер жиынтығы [7].
Маркетингтік орта микро, микроорта, және медиаортадан құрылады.
Микроорта - клиенттерге қызмет көрсету бойынша фирманың өзіне және
оның мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен, яғни
жабдықтаушылармен маркетингтік делдалдармен клиенттермен және
байланыстағы аудиториялармен ұсынылған.
Макроорта – неғұрлым кең шеңбердегі күштер арқылы берілген. Бұл:
демографиялық, экономикалық, табиғи, техникалық, саяси және мәдени
сипаттағы факторлар.
Медиаорта дегеніміз фирманың нақтылы немесе әлуетті көңіл бөлетін
және белгіленген мақсатына жетуіне есер ететін кез келген топ.
Ендігі кезекте фирманың осы аталмыш орталарын жеке-жеке қарастырамыз.
Микроорта фирмаға және оның клиенттеріне, қызмет көрсету
мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен белгіленеді. Солардың
қатарыңдағы аса маңыздылары мыналар:
жабдықтаушылар,
маркетинг делдалдары,
бәсекелестер,
клиенттер.
Кесте 1.
Микроорта күштері
Жабдықтаушылар Фирма Маркетинг Клиенттер
делдалдары
Бәсекелестер
Жабдықтаушылар дегеніміз фирманы және оның бәсекелестерін тауарды
өндіру үдерісіне қажет материалдық ресурстармен жабдықтайтын іскер
компаниялар мен жеке тұлғалар.
Маркетинг түрғысынан жабдықтаушылардың келесі турлері болады:
“эксклюзивті” жабдықтаушылар – тек қана белгілі фирмамен жұмыс жасайды;
“лоялді”, немесе “адал” жабдықтаушылар – фирмаға және оның бәсекелестеріне
бірдей қызмет көрсетеді;
“сырттағы” жабдықтаушылар – тек қана бәсекелестерге қызмет көрсетеді.
Жабдықтаушыларға әр түрлі маркетингтік талаптар қойылады. Ол талаптар
мынандай болуы мүмкін:
өнім сапасының белгіленген стандартқа сәйкес болуы,
келісілген кестеге сәйкес нақты мезгілде өнімді жеткізу,
өнімді жеткізу көлемін толығымен орындау,
қажетті құжаттармен қамтамасыз ету,
қажет болғанда қосымша қызмет көрсету,
тапсырыс берушінің жаңа талаптарын орындау,
келісілген бағаны сақтау,
тауар сапасына кепілдеме беру.
Фирманың өзі микроорта күштерінің бірі болып есептеледі. Фирманың
құрамында оның басшылары, бухгалтериясы, маркетинг, өндіріс, материалды –
техникалық жабдықтау, қаржы, жоспарлау т.б. бөлімдері қаракет жасайды.
олардың әрқйсысының мақсаты мен міндеті әрқалай белгіленген.
Фирманың мақсатына жетуі көбінесе үш факторға тәуелді [8]:
тандап алынған стратегияға,
маркетинг қызметінің ұйымдастыру құрылымына,
құрылымның қандай деңгейге әрекет жасағанына.
Қағида бойынша , өндірілген өнім сапасы жоғары деңгейде болса,
өзінің тұтынушысын табуы керек. Бұл үдеріс көбінесе маркетинг делдалдары
арқылы камтамасыз етіледі. Маркетинг делдалдары фирманың тауарларын
клиенттерге қарай жылжытуға, оларға өткізуге және таратуға көмектесетін
іскер компаниялар, мамандар. Оларға мыналар жатады:
Сауда делдалдары - фирма клиенттерін іздеп табуға және оларға тауарды
сатуға көмектесетін іскер компаниялар.
Олардың мақсаты – сату орнын, сату мерзімін және сатып алу
процедурасының фирмаға неғұрлым қолайлы болуын қамтамасыз ету. Орынның
қолайлылығына сауда делдалдары клиенттер тұратын жерде тауар қорын жасауға
мүмкіндік береді. Уақыт қолайлылығы тауардың тұтынушыларға қажет уақытта
болуы арқылы қамтамасыз етіледі. Сатып алу рәсімінің қолайлылығы тауарды
сатумен қатар оған иелік ету құқығын беру.
Тауар қозғалысын ұйымдастыру жөніндегі маманданған фирмалар,
компаниялар тауар қорларын жинауға және жылжытуға көмектеседі.
Маркетингтік қызмет көрсету жөніндегі арнайы агенттікттер -
маркетингтік зерттеулерге фирмалар, жарнамалық агенттіктер, жарнама
құралдары ұйымдары және маркетинг жөнінде кеңес беретін фирмалар қатысады,
олар кәсіпкерге қолайлы нарықтарды тауып, соларға көмектеседі. Сонымен
қатар олар ақылы тапсырыспен маркетинг зерттеулерін жүргізеді және
маркетинг кешені туралы түрлі кеңестер береді, немесе жарнамалық агенттік
компаниялар тауарды ыңғайлы рынокқа бағыттауға және оны ұтымды жылжытуға
көмектеседі.
Қаржы – несие мекемелері келісім қарекеттерді қаржыландыруға және
ысырапты тәукелдіктен сақтануға көмектеседі.
Микроортаның келесі маңызды құрылымы бәсекелестер (‘concure’ деген
латын сөзінен аударғанда “мақсатқа ұмтылу”) болады.
Бәсекелестер дегеніміз бір типті тауарларды рынокта ұсынатын өзара
бәсекеге түскен компаниялар. мысалы, Алматы рыногында кондитер өнімдерін
бірнеше кәсіпорын ұсынады: “Ақсай”, “Алматы-нан”, “Нәзік”. Олардың
өндіретін өнімдері түрлерінің саны әрқалай. Айталық, “Алматы-нан” 56 торт
және 36 пирожный түрін, “Нәзік” 36 торт және 23 пирожный.
Кез келген фирманың көптеген бәсекелестері болады. Бәсеке бұл - талап-
тілектер, яғни тұтынушыны қанағаттандыруды мақсат ететін тілектер. Ол
тауарлық-көпшілік бәсекелесушілер, яғни кез келген белгілі бір тілекті
қанағттандырудың негізгі тәсілдері.
Тауар түрі бойынша бәсекелесушілер - сол тауардың белгілі бір мұқтажын
қанағаттандыра алатын өзгеше түрлері. Бәсекелесуші белгілер - бір тауарды
сатып алушының тілегін қанағаттандыруға қабілетті әртүрлі белгілері.
Тұтыну сұранысына байланысты бәсекелестер - тұтынушының қажетін
бірігіп қанағаттандырғысы келген, соған ұмтылған бәсекелестер жатады.
Айталық, студенттің біршама ақшасы бар делік. Оны жұмсау жолдары әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, байланыс құралын, компьютер, немесе жаңа киім сатып
алуға жұмсалуы мүмкін.
Соның ішінен айталық, достарымен байланыс орнату маңызды болып ол
байланыс құралын сатып алуды қалады, делік. Байланыс құралдарының ішінен
студент, айталық, пейджерді таңдап алсын, себебі бағасы және абоненттік
төлемі ұялы телефонға қарағанда арзанырақ. Ал пейджерлердің көптеген
түрлері бар: бір жолды, көп жолды және т.б. – ол түрлі тауарлар
бәсекелестігіне жатқызылады, яғни сатып алушының нақты тілегін
қанағаттандыратын белгілі тауардың ішіндегі түрлері.
Осы тауардың түрлерінен біреуін таңдап, мысалы көп жолды пейджерді
ұнатты десек, онда студент таңба – бәсекелестермен ұшырасады. Ол кажетті
қанағаттандыратын бір түрлі тауардың әртүрлі таңбалары, мысалы, біздің
мысалда “Моторолла”, “Kenwood” және т.б.
Егер маркетолог тұтынушылар тауарларды қалай тандайтынын сезінсе, ол
бәсекелестерін анықтап өзінің тауарын көбірек сатуға қандай кедергілер бар
екенін жақсы білуге мүмкіндік ашылады деген сөз.
Микроортаның соңғы элементі – клиенттер, немесе тауарды тұтынушылар.
Фирма рыноктың бес түрінде клиенттерге тауарларын ұсына алады. Олар:
- Тұтыну рыногында – онда жеке тұтыну үшін тауарды сатып алушы
тұлғалар, үй шаруашылықтары.
- Өңдірушілер рыногында – онда өндіріс үдерісінде тұтынатын өндіріс
құрал – жабдықтарын сатып алушы фирмалар.
- Делдалдар рыногында – басқаларға сату арқылы пайда түсіру мақсатымен
тауарларды сатып алатын ұйымдар.
- Мемлекет мекемелері рыногында – коммуналдық қызметін атқару үшін
сатып алушы мемлекеттік ұйымдар.
- Халықаралық рыногында – шетел рыногында тауарды сатып алушылар
(жоғарыда айтылған рыноктардың төрт түрі де шет мемлекеттерінде болуы
мүмкін).
Қатынастық аудиториялар. Маркетингтік ортаның құрамына фирманың
қатынастық аудиториялары кіреді.
Қатынастық аудитория деп ұйымға қатысты нақты немесе ықтимал
қызығушылық танытатын немесе оның алға қойған мақсаттарына қол жеткізу
қабілетіне ықпал ете алатын кез келген топты атаймыз.
Макроорта микроортаға ықпал ететін әлеуметтік саламен салыстырғанда
кең сипатты, демографиялық, экономикалық, табиғи, техникалық, саяси және
мәдени сипаттағы факторлардан тұратын күштер [9].
Макроортаның құрамын былай бейнелеуге болады (сурет 4).
Фирма мен оның жеткізушілері, маркетингтік делдалдары,
бәсекелестушілері және қатынастық аудиториялары жаңа мүмкіндіктер беретін
немесе жаңа өндіргіш күштердің анағұрлым кең макроортасында әрекет етеді.
Осы күштер “бақылауға көнбейтін” факторлар болып табылады.
Сызба 4. Макроортаның топтасқан факторлары құрамы
Фирма оларды назардан тыс қалдырмай үн қатып отыруы тиіс. Ал әрбір
факторлар тобының ішкі мәні 2-кестеде көрсетілген.
Нарық ауқымын анықтау барысында демографиялық факторлар маңызды орын
алады. Мұнда маркетинг халықтың өсім құрылымын, туу мәселелерін қарастыруы
қажет. Соның негізінде тауар өндіруші кімге, қанша тауар өндіретінін
біледі.
Осындай көрсеткіштер әрбір өлке көлемінде талданып, кәсіпкерлер
маркетинг әрекетінде маңызды бағыттар беруі қажет. Мысалы: біздің елде
демографиялық факторлардың өзгеру бағыты балалар тауарларына сүраныстың
төмендеуіне әсер етіп отыр.
Демографиялық өзгерістер отбасы тобыр әртүрлі туарларды қажет етеді
және әрбір отбасы өзіне тән шектеулі бюджеті болады. Бұның нақты
көрсеткіштері маркетінгті зерттеулер арқылы анықталады. Сонымен қатар
демографиялық факторларға білім алу деңгейі де ықпалын тигізеді. Халық
білімі қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоғары сапалы тауарларға, баспа
басылымдарына және интеллектуалды ігіліктерге сүраныс үлғаяды. Мысалы,
соңғы жылдары республикада мемлекеттік емес (жекеменшік) жоғары оқу
орындары көбейді. Студенттердің көпшілігі экономикалық және заң мамандығын
алуға үмтылуда. Сондықтан рынокты экономика туралы, маркетинг, менеджмент,
қаржы, банк ісі және сол тәрізді экономикалық, құқық әдебиеттеріне сұраныс
көбеюде.
Экономикалық фактордың рынок субъектілеріне тигізетін ықпалы
демографиялық факторлардан кем емес. Фирманың әлуетті түтынушылардын
білуімен бірге, олардың қанша тауар сатып ала алатынын анықтау ісі аса
маңызды болмақ.
Айталық, түрғындардың төлем қабілеттілігі сұранысына әртүрлі
экономикалық даму деңгейі, жалақының көлемі, инфляция мен жұмыссыздықтың
деңгейі және т.б. Әсіресе қазіргі жағдайда осы тәрізді көрсеткіштерді білу
аса маңызды болып отыр.
Кесте 2.
Макроорта факторларының кейбір негізгі сипаттары
Факторлар Негізгі көрсеткіштері
Демографиялық Тұрғыңдардың саны. Аумаққа қарай орналасуы. Халық
тығыздығы. Миграциялық бағыттары. Өсім құрылымы. Тууы.
Өлуі. Неке және ажырасу саны. Этникалық және діни
құрылымы т.б.
Экономикалық Тұрғындардың сатып алу қабілеті. Инфляция деңгейі.
Мемлекеттің қаржы-қаражат жағдайы. Жалпы шаруашылық
коньюнктурасы. Салық жүйесі. Халықтың тұтыну құрамының
өзгеруі. Сұраныс және тұтыну икемділігі т.б.
Табиғи Энергоресурстары мен шикізат көздерін пайдалану жағдайы
және болашағы. Қоршаған ортаның ластану деңгейі мен
ресурстарды түтыну интенсивтілігіне мемлекет үйымдарының
әсері, т.б.
Ғылыми-техникалықШектес және бақылауға алынған салалардағы технологиялық
өзгерістердің қарқыны. Фирманың және оның
бәсекелестерінің инновациялық әлуетті. Технологиялық
жаңартулардың қауіпсіздігіне қатал талап қойылу, т.б.
Саяси – құқық Кәсіпкерлікті реттеудің құқықтық жағынан жағдайы.
Мемлекеттің экономикалық саясаты. Сыртқы саясаттың
рыноктың дамуына әсері. Мемлекет шешімдерінің қоғам
өміріне тигізетін әсері, с.с. т.б.
Мәдени Түтінушылар бірлестіктерінің мәдени ерекшеліктері мен
дәстүрі. мадениет түрлері, т.б.с.с.
Табиғи факторларды зерттеу жұмысы табиғи ресурстарды үтымды пайдалану
мәселелерін және қоршаған ортаны сақтау мүмкіндіктерін талдауумен
байланысты, Шикізаттын, энергоресурстардың шектелінуі кәсіпорындардың
алдына көп мәселелерді қояды. Мысалы, оларды үнемдеу үшін үтымдылығы
жағынан тиімді алмасатын игіліктерді табу. Сондықтан, фирмалар осы және
басқа бағыттарда ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге мәжбұр болады.
Ғылыми – техникалық факторлары талдау барысында жаңа тауар өндіруге,
тауарды және технологияны жаңартуға, дер кезінде ғылым мен техниканы
дамытуға мүмкіндіктер ізделініп, оның іске қосу жолдары жасалуы қажет.
Соған байланысты ғылыми-техникалық жетістікьерді пайдалану нәтижесінде
фирманың қызмет атқаратын ортасы да айтарлықтай өзгереді. Мысалы,
түтінушылар ғылыыми- техникалық өзгерістерге байланысты жаңа, сапалы
тауарларды талап етеді, ал фирма бәсекелестерінен жеңілмес үшін ғылыми-
техникалық прогрестің дамуына көп көңіл бөлуі тиіс.
Саяси-құқық факторлары мемлекет органдарының талаптарын білу үшін
және оларға бейімдеу қажет. Кәсіпорынның жұмысын шектейтін зандарды білу
арқылы рынок әрекеттерін бағыттауға болады. Мысалы, Қазақстанда баға,
бәсеке , тауар таңбасы, түтінушылардың құқықтарың қорғау туралы, тағы басқа
кәсіпкерлікке байланысты көптеген зандар іске қосылған. Саяси-құқықтық
ортаны жете білудің өзі келесі мүмкіндіктерді пайдалануға көмектеседі:
1. фирмалардың заңсыз ысырапты іс-қаракеттерден және қызмет көрсетуден
қорғауға;
2. тұтынушыларды заңсыз ысырапты іс-қаракеттерден және қызмет
көрсетуден қорғауға;
3. қоғамның мүддесін сақтауға
Кәсіпорындағы маркетинг жұмысының нәтижесі мәдени факторларға да
байланысты. Қалыптасқан қоғам ережелері, салт – дәстүрлері, табиғатқа,
еңбекке деген адамдардың көзқарасы, іс – қимыл қатынастары т.б. – мәдени
фактордың маңызды көрсеткіштеріне жатады. Мысалы; қазір республикада
көптеген жастар бос уақытын ағылшын тілін оқуға, компьютерді игеруге,
спортпен айналысуға жұмсауда. Сондықтан гимнастикалық құралдарға, спорт
киімдеріне, ағылшына кітап пен аудиокассеталарға, компьютер курстарына
сұраныс өсуде.
Макроорта факторларын зерттеу екі жағдайды ескеру қажет. Олар:
1. Барлық макроорта факторлары бір – бірімен аса тығыз байланыста
қалыптасады;
2. Әрбір макроорта фактораның фирма жұмысына әсер ету деңгейі фирманың
көлеміне, орналасқан жеріне, іс - әрекет саласына т.б. көрсеткіштеріне
көптеген – көп байланысты болады.
Кәсіпорын жұмысына медиаорта факторлары маңызды әсер етеді. Медиаорта
дегеніміз фирманың нақтылы немесе әлуетті көңіл бөлетін және белгіленген
мақсатына жетуіне есер ететін кез келген топ. Медиаорта фирма қаракетіне
көмектесетін немесе кедергі жасайтын топтарға бөленеді. Соған сәйкес
медиаортаны мынандай топтарға бөлуге болады:
мейрбанды – бұл топтың фирмаға тілектестік ниеті болғаны;
ізденуші – фирмаға қажет топ (мысалы, ақпарат тарататын ұйымдар);
керегі жоқ – бұл топтың ниетін фирма өзіне аударғысы келмейді, бірақ
олармен санасады (мысалы, бойкот жариялайтын түтынушылар тобы, салық
инспекциясы, с.с.т.б.).
Жалпы алғанда медиаортаның келесі түрлері кездеседі:
1. Қаржы қоғамдары (банктер, инвестициялық компаниялары, қор
биржалары) фирманы қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді.
2. Ақпарат тарату құралдары (радио, теледидар, газеттер, журналдар
т.б.с.с.) кәсіпкерлік жүйесі туралы әртүрлі ақпарат таратады.
3. Қоғамдар (түтынушылар тобы, жергілікті түрғындар) фирманың жұмысын
бақылайды.
4. Фирма қызметкерлері – олардың фирма жәйлі қалыптасқан пікірлері
жұмысшылардың өз міндеттерін орындау сапасына фқпалын тигізеді.
Мұндағы маркетинг зерттеулерінің мақсаты: медиаортаның жалпы жағдайы
туралы ақпарат жинау, фирмаға қатысты әрекеттерді блжау және коғаммен
бірлесу жолдарын іздей.
Қорыта айтқанда, фирма рынокта жападан жалғыз жұмысын жасамайды, оған
маркетинг ортаның әртүрлі факторлары маңызды әсерін тигізіп, оның іс –
қаракетіне әсерлі ықпал жасайды.
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру негізі
Фирма үшін жоспарлау қызметінің жоғарғы сатысы болып табылады, ол
тәртіпті нығайту, өнім өткізу және пайданы молайту жолы.
Жоспарлау екі бөліктен құралады - стратегиялық жоспарлау және
маркетингтік жоспарлау [9].
Бақылау - маркетингтік стратегияның жоспарларын және тиісті түзету
әрекеттерін жүзеге асыру негізінде алынған өлшеу талдау.
Жоспарды жүзеге асыруды маркетингтік қызмет басқарады (сурет 5).
Сызба 5. Маркетингтік жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау жүйесінің
өзара байланысын ұйымдастыру
Стратегиялық жоспарлау. Көптеген фирмалар ресми түрде жоспар жасамай-
ақ жұмыс істей береді. Жаңадан ашылған фирмалардың меңгерушілері көптеген
мәселелермен айналысып, жоспарлауға уақыт таба алмайды. Аяғынан тік тұрған
фирмалардың меңгерушілері осы күнге дейін жоспарсыз да күн көргенбіз, соның
тіпті қажеті де жоқ дегенді айтады. Жоспарды қағазға түсіруге уақытын
бөлгісі келмейді. Олардың айтунша, нарықтағы жағдай жоспардың пайдасын
көруге мүмкіндік бермейтіндей тез өзгеріп отырады. Осы және өзге де
себептерге байланысты көптеген фирмалар формалды жоспарлауды қолданбайды.
Ал формалды жоспарлаудың пайдасы мол. Мелвилл Бранч оның пайдалы жақтарын
былай көрсетеді.
1. Жоспар құру басшыларды келешекті ойлануға ынталандырады.
2. Ол фирманың іске асыратын шараларын дәлме-дәл реттеуге мүмкіндік
береді.
3. Фирма қызметінің көрсеткіштерін кейіннен бақылау үшін белгілеп
алуды талап етеді.
4. Фирманы өз міндеттері мен саяси көзқарастарын айқындап алуға мәжбүр
етеді.
5. Ол фирманы кездейсоқ өзгерістерге дайындайды.
6. Барлық лауазымды қызметкерлер міндеттерінің өзара байланысын айқын
көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау фирманың мақсатын, мүмкіндіктерін және
маркетинг саласындағы стратегиялық сәйкестікті қалыптастыру және қолдауды
басқару процесін көрсетеді. Ол фирманың нақты белгіленген бағдарламасына,
қосымша мақсаттары мен міндеттерін баяндауға, шаруашылық қоржыны мен өсу
стратегиясына сүйенеді. Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері 6- суретте
көрсетілген [10].
Сызба 6. Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері
Фирманың бағдарламасы. Ұйым қоршаған орта шеңберінде көздегеніне жету
үшін әрекет етеді. Фирманың нақты мақсаты немесе бағдарламасы әдетте әуел
бастан айқын болады. Алайда уақыт өтіп, ұйым өскен сайын, тауарлар мен
нарықтардың саны көбейеді, сонда оның бағдарламасы да бұрынғы
айқындылығынан айырылуы мүмкін. Бағдарлама басшылардың бір бөлігін
бұрынғыдай қызықтырмауы да мүмкін. Тіпті айқындылығын сақтай отырып,
ортаның бүгінгі жағдайына сәйкес келмеуі де ықтимал.
Жан-жақты зерттеуден өткен бағдарламалық мәлімдеме фирма
қызметкерлеріне ашылатын мүмкіндіктерді іске асыруға, қатысушы ретінде
сезінуге мүмкіндік береді алдына мақсат қояды, жетістіктерге ынталандырады.
Бағдарамалық мәлімдемеде фирма қызметінің саласы (немесе салалары)
анық көрсетілуі тиіс. Қызмет салаларының шекарасын тауарға,
технологияларға, клиенттер тобына, олардың мұқтажына немесе бірінеше
факторлардың жиынтығына қарай белгілейді.
Тауар мен технологиялар түбінде бір ескіреді, ал нарықтың негізгі
мұқтажы мен сұраныстары ешқашан өзгермеуі мүмкін. Нарыққа бейімделу
тұрғысынан алғанда бағдарламалық мәлімдемеде кәсіпорынның жұмысын
тұтынушылардың нақты тобына қызмет көрстеу немесе олардың нақты мұқтаждары
мен сұраныстарын қанағаттандыру бойынша белгілейді. Нарыққа бейімделудің
бағдарламалық мәлімдемесін әзірлегенде басшылар бағдарлама тым кең немесе
тымтар ауқымды болмағанын естен шығармауы тиіс.
Фирманың мақсаттары мен міндеттері. фирманың бағдарламасында
басшылардың әрбір сатысы үшін олардың қосымша міндеттері мен мақсаттары
тізіліп көрсетілуі тиіс. Әрбір меңгерушінің алдына өзі жауап беретін
міндеттер қойылуы керек. Бұл жұйені міндеттерді шешу әдісімен басқару деп
атайды.
Пайданы қолда бар тауардың өтімділігін өсіру күнделікті шығынды азайту
арқылы немесе біріншіні де, екіншіні де қолдану арқылы көтеруге болады
Тауар өткізуді отандық нарықтың анағұрлым үлкен бөлігін қамту немесе жаңа
шетелдік нарықтарға шығу арқылы өсіруге, Осы жағдайлар фирманың маркетинг
саласындағы ағымдағы міндеттеріне айналады.
Осы маркетингтік міндеттерді шешу үшін маркетингтің тисті стратегиясын
әзірлеу қажет. Отандық нарықтағы өз бөлігін кеңейтуі үшін фирма тауардың
арзан болуын қамтамасыз етіп, ынталандыруды жеделдетумен айналысады. Жаңа
шетелдік нарықтарға шығу үшін ол бағаны төмендетіп, өз күшін ірі фирмаларға
жұмылдырады. Әрбір маркетингтік стратегияны егжей-тегжейлі жазып шығу
қажет. Мысалы, тауар өткізуді ынталандыруды күшейту, жарнаманы үдете түсу
және сатушылар санын көбейту талап етіледі.
Біріншісіне де, екіншісіне де жеке толық талданған стратегиялар қажет.
Сөйтіп,фирманың бағдарламасы белгілі бір кезеңге жоспарланған нақты
міндеттердің тізбесіне айналады.
Шаруашылық қоржынын толтыру жоспары. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі
фирманың шаруашылық (коржынын) талдау болып табылады. Фирма басшылары осы
қоржынның жағдайына, яғни фирма құрамына кіретін өндірістердің жағдайына
баға береді. Мұнда “өндіріс” деп фирманың бөлімшесі, тауар ассортименті,
тіпті қарапайым немесе бірнеше маркалы тауар аталуы мүмкін. Мұндай талдау
табысты және табысы аз өндірістерді айқындап, әрқайсысы жайында бөлек шешім
қабылдауды қажет етеді: Фирма негізгі қаражатын табысты өндіріске салып, ал
әлсіз өндірістерге қаржы жұмысауды тоқтатуға немесе қысқартуға тырысады. Ол
өзінің шаруашылық қоржынын сол қалпында сақтап, дамып келе жатқан
өндірістерін нығайтуға немесе толықтыруға тырысуы мүмкін.
Фирманың өсу стратегиясы. Өндіріске баға берумен қоса алғанда,
стратегиялық жоспарлау болашақта фирма қандай өндірістер ашып, қандай
салаларға өз күшін бағыттауға тиіс екендігін анықтауға міндетті. Өсу
стратегиясын үш деңгейде жүргізілген талдау негізінде әзірлеуге болады.
Бірінші деңгейде қызметтінің бүгінгі ауқымындағы мүмкіндіктерін
анықтайды (қарқынды өсу мүмкіндігі).
Екінші деңгейде саладағы маркетингтік жүйенің өзгн элементтерімен
бірігу мүмкіндіктерін айқындайды (интеграциялық өсу мүмкіндіктері).
Үшінші деңгейде саладан тыс мүмкіндіктерді анықтайды
(Диверсификациялық өсу мүмкіндіктері, диверсификация - өнім мен қызмет
түрлері мен атауларының санын көбейту).
Үш бағыттың әрқайсысы бойынша өсу мүмкіндіктері 3-кестеде
көрсетілген.
Кесте 3.
Өсу мүмкіндіктерінің негізгі бағыттары
Қарқынды өсу Интеграциялық өсу Диверсификациялық өсу
Нарыққа терең ену Кері интеграция Концентрлік диверсификация
Нарық шеңберін кеңейту Прогрессивті интеграцияКөлденең диверсификация
Тауарды жетілдіру Көлденең интеграция Конгломерат диверсификация
Қарқынды өсу. Фирма бүгінгі тауары мен нарықтарына тән мүмкіндіктерді
толық пайдаланбаған жағдайда қарқынды өсу орынды.
1. Нарыққа терең ену - фирманың анағұрлым агрессивті маркетинг арқылы
қазіргі нарықтарда өзінің қолында бар тауарларын өткізуді арттыру жолдарын
іздестіруі.
2. Нарық шеңберін кеңейту - фирманың бүгінгі тауарларын жаңа
нарықтарға шығару арқылы тауар өткізуді арттыруға ұмтылысы.
3. Тауарды жетілдіру - қазіргі нарықтарға арналған жаңа немесе
жетілдірілген тауарларды шығыару арқылы тауар көбейтуге бағытталған
фирмалның қадамдары.
Интеграциялық өсу. Интеграциялық өсу - қызмет саласының негізгі батыл
бағыты және (немесе) фирма сала шеңберінде алға, кері немесе көлденең жылжу
арқылы қосымша табыс табуға мүмкіндігі болғанда, ол өзін-өзі ақтайды.
1. Регрессивтік (кер) интеграция - фирманың өз жеткізушілерін қатаң
бақылауға немесе кепілдікке алуғабағытталған қадамдары.
2. Прогрессивтік (озық) интеграция - фирманың бөлу жүйесін неғұрлым
толық басып алуға бағытталған қадамдары.
3. Көлденең интеграция - фирманың бәсекелесуші бірқатар кәсіпорындарды
нғұрлым толық бақылауға немесе иелігіне алуға бағытталған қадамдары.
Диверсификациялық өсу. егер салалар фирмаға одан әрі дамуына мүмкіндік
бермесе немесе осы саладан тыс салаларда өсу мүмкіндіктері неғұрлым
тартымды болса онда диверсификациялық өсу өзін-өзі айқындайды.
Диверсификация дегеніміз-фирмаға кез келген мүмкіндікті пайдалануға
ұмтылуы үшін қажет іс-шара. Компанияжинақтаған тәжірибесін қолдануға
мүмкіндік беретін немесе өзіне тән кемшіліктерді жоюға ықпал ететін бағыт
іздеуі тиіс.
1. Концентрлік диверсификация-фирманың бүгінгі тауар номенкалтурасын
техника және маркетинг жағынан ұқсас бұйымдармен толықтыру. Әдетте. бұл
бұйымдар клиенттердің жаңа тобының назарын аударады.
2. Көледенең диверсификация - ассортиментті бүгінгі танда шығарылып
жатқан бұйымдарға мүлдем қатысы жоқ. алайда клиентураның қызығушылығын
туғызатын тауарлармен толықтыру.
3. Конгломерат диверсификациясы - ассортиментті фирма қолданатын
технологияға, оның бүгінгі тауарлары мен нарықтарына қатысы жобұйымдармен
толықтыру.
Маркетингті жоспарлау. Фирманың стратегиялық жоспары оның қандай
өндірістермен шұғылданатынын және осы өндірістердің міндеттерін анықтайды.
енді әрқайсысы үшін толық талданған жеке жоспар әзірлеу қажет. Өндіріс
бірнеше ассортименттік топты, бірнеше тауарды, таңба мен нарықты қамтитын
болса, олардың әрқайсысы бойынша жеке жоспар қажеттігі туындайды.
Маркетингтік жоспардың бөлімдері. Қарапайым немесе таңбалы бұйым шығарудың
жоспары бірнеше бөлімнен құрылуы тиіс: бақылау көрсеткіштері туралы
мәліметтер, ағымдағы маркетингтік жағдайды баяндау,қауіптер мен
мүмкіндіктер тізбесі, міндеттер мен проблемалар тізбесі, маркетингтік
стратегия, іс- қимыл бағдарламасы, бюджет және бақылау тәртібі 7 -суретте
көрсетілген.
Сызба 7. Маркетинг жоспарының бөлімдері
Жоспардың кіріспесінде негізгі мақсаттар мен жоспарда көрсетілген
ұсыныстар жайында қысқаша айтылуытиіс.
Бақылау көрсеткіштерінің мәліметі басшыларға жоспардың негізгі бағытын
тез түсінуге мүмкіндік береді. Осы мәліметтен кейін жоспардың мазмұны
берілуі тиіс.
Ағымдағы маркетингтік жағдай. Жоспардың бірінші негізгі бөлімінде
мақсатты нарық пен фирманың осы нарықта алатын орын сипатталады. Жоспарды
құрушы нарықты, оның мөлшерін, негізгі сегменттерін, тапсырыс берушілердің
мұқтажын және ортаның ерекше факторларын сипаттайды, негізгі тауарларға
шолу жасап, бәсекелесушілерді және бөлу арналарын атап көрсетеді.
Қауіп пен мүмкіндіктер. Бұл бөлім басшыларға келешекте тауардың
алдынан шығатын қауіп пен мүмкіндіктерді болжауғажәрдемдеседі. Оның мақсаты
- фирмаға қатты ықпал ететін маңызды оқиғаларды болжай білуге мәжбүрлеу.
Меңгерушілер қауіп пен мүмкіндіктердің неғұрлым көп мөлшерін тізіп шығып,
келешекке көз жүгрте білуі тиіс. Қауіп - қолайсыз үрдіс нмемесе нақты бір
оқиғаға байланысты туындайтын ауыр жағдай. Мақсатқа сәйкес маркетингтік
қолданылмаса, бұл тауардың өміршендігін қысқартуы немесе оның құрдымға
кетуіне әкеп соғуы мүмкін.
Фирманың макетингтік мүмкіндігі - макетингтік шаралар белгілі бір
фирманың бәсекелік басымдық алуына қол жеткізуі керек және олар әрбір қауіп
пен әрбір мүмкіндіктің пайда болу ықтималдығы мен олардың фирмағаәсерін
бағалай білуге тиіс. Міндеттер мен проблемалар. Тауарға байланысты қауіп
пен мүмкінтіктерді зерттей келіп, меңгеруші алға міндер қойып, туындайтын
проблемаларды анықтай алады. Міндетттерді фирманың жоспарда көрсетілген
мерзім ішінде қол жеткізуге ұмтылатын мақсаттары ретінде көрсету қажет.
Мысалы, меңгеруші нарықтың 15% бөлігін қамтып, табыс салығын төлеуге
дейін сатудың 20% табыстылығына және салынған капиталға салық төлеуге дейін
сатудың 20%табыстылығына және салынған капиталға салық төлеуге дейін
25%пайда табуды көздейді. Фирманың бүгінгі бөлігі небәрі 10%делік. Нарықтың
бөлігін 15%-ға дейін кеңейтуге бағыталған қадамдармен байланысты негізгі
проблемаларды қалай болжауға болады деген сауал туындайды.
Маркетинг стратегиясы. жоспардың осы бөлімінде меңгеруші алға қойылған
міндеттерді шешудің маркетингтік бағытына болжам жасалады.
Маркетинг стратегиялсы -ұйымдастыру бірлігі-фирма өзінің маркетинтік
міндеттерін шешу үшін пайдаланатын ұтымды, қисынды жүйе (құрылым). Ол
мақсатты нарықты, маркетинг кешенін және маркетингке жұмсалатын шығын
деңгейі болынша нақты стратегияларды қамтиды.
Мақсатты нарықтар. Маркетинг стратегиясы фирма негізгі күшін
жұмылдыратын нарықтың сегменттерін анықтауға тиіс. Осы сегменттер жауап
әрекеті және табыстылығы, тандауға ілігуі бойынша ерекшеленеді. Фирма өзіне
бәсеке тұрғынан жақсы қызмет көрсете алатын сегменттерге жұмылдырғаны жөн.
Таңдап алынған әрбір мақсатты сегмент үшін маркетингтің арнайы стратегиясы
әзірленуі тиіс.
Маркетинг кешені. Меңгеруші маркетинг кешенінің негізгі тауарлар,
жергілікті жерге тауар сатуды ұйымдастыру, жарнама, тауар өткізуі
ынталандыру, баға және тауарды бөлу сияқты элементтеріне қатысты нақты
стратегияларды жалпылама баяндауы тиіс. Әрбір стратегияны жоспардың алғашқы
бөлімдерінде атап көрсетілген қауіптер, мүмкіндіктер мен негзігі
проблемалар қалай ескерілетіні тұрғысынан дәлелдеу қажет.
Маркетингке жұмсалатын шығынның деңгейі Сонымен қатар маңгеруші барлық
стартегияларды жүзеге асыруға қажет бюджеттің мөлшерін дәлме-дәл көрсетуі
тиіс. Меңгеруші бюжетке неғұрлым ауқымды өнім өткізудің жоғарғы деңгейін
қамтамасыз етуі ықтимал екендігін, алайда оған жоғары рентабельділікті
қамтамасыз ететін бюджет қажет болатынын біледі.
Іс-әрекеттер бағдарламасы. Маркетингтік стратегияны мына сауалдарға
жауап беретін іс-қимыл бағдарламасына айналдыру қажет.
1. Не істеледі?
2. Бұл қашан істеледі?
3. Оны кім істейді?
4. Мұның құны қанша болмақ?
Мысалы, маңгеруші тауар өткізуді нарықтың бір бөлігін жаулап алуға
ынталандыру шараларын күшейткісі келеді делік. Бұл үшін жеңілдік жасайтын
ұсыныстар мен олардың әрекет ету мерзімі, мамандандырылған көрмелерге
қатысу сияқты тауар өткізуді ынталандыратын іс-шаралар жоспарын жасау
қажет.
Бюджеттер. Іс -шаралар жоспары меңгерушіге пайда мен залаалды
болжайтын бюджет құруға мүмкіндік береді.
Ұсынылып отырған бюджетті басшылар жан-жақты қарап, бекітеді немесе
өзгертеді. Бекітілген бюджет материал сатып алудың, өндіріс кестелерін
жасаудың, жұмыс күшіне қажеттілікті жоспарлаудың және маркетингтік іс-
шараларды жүзеге асырудың негізі болады.
Бақылау тәртібі. Жоспардың соңғы бөлімінде барлық белгіленген іс-
шаралардың орындалу барысын бақылау тәртібі баяндалады. Әдетте бюджет
қаржысын оны жұмсау мақсатын айға немесе тоқсанға бөліп көрсетеді. Сонда
басшылар әрбір уақыт мерзімі шеңберінде қол жеткізген нәтижелерді бағалап,
алдына қойылған мақсатқа жете алмаған өндірістерді айқындай алады. Осы
өндірістердің меңгерушілеріне жағдайға түсінік беріп, оны түзету үшін
қандай шара қолданатынын көрсетуге тура келеді.
Пайданы оңтайландыру негізінде жоспарлау. Мақсатты пайда
көрсеткіштерінің негізінде жоспарлау міндетті түрде мейлінше үлкен пайданы
емес, қанағаттанарлық пайда алуды қамтамасыз етеді. Пайданы оңтайландыру
меңгерушіден тауар сату көлемін және маркетингтің құрамына кіретін іс-
шаралардың өзара байланысын жете түсінуді қажет етеді. Өткізу әрекетінің
функциясы - маркетинг жүйесінің бір немесе бірнеше элементтеріне жұмсалатын
шығындардың деңгейі әртүрлі болғанда белгілі бір мерзім ішінде тауар
сатудың ықтимал көлемін болжау.
Маркетинг қызметінің меңгерушісі өткізу әрекетінің функциясына өз
фирмасының жұмысына қатысты қалай алдын - ала баға бере алады? Мұны тәсіл
арқылы іске асыруға болады.
Біріншіден, меңгеруші өткен сауданың және маркетингтік өзгермелі
жүйенің деңгейлері жайында мәліметтер жинап, стратегиялық әдістің көмегімен
өткізу әрекетінің функциясын бағалайды. Бұл - статистикалық әдіс.
Екіншіден, маркетингтік шығындар деңгейін өзгертіп отыруды және оларды
географиялық немесе өзге бірліктерге бөлу және өткізу көлемдерін айқындауды
қажет ететін эксперименталдық әдіс.
Үшіншіден, сараптау әдісібар. Шығындардың қажетті деңгейіне жеткенде,
сарапшылардың дәлелді ұсыныстары басшылыққа алынады.
Маркетингтік бақылау. Маркетинг жоспарларын іске асыру барысында тосын
жағдайлардың орын алуына байланысты маркетинг бөлімі олардың орындалуын
үнемі бақылауға алуы қажет. Жылдық жоспардың орындалудын бақылау үшін
маркетинг мамандары ағымдағы көрсеткіштерді жылдық жоспардың бақылау
көрсеткішімен салыстырып, қажет жағдайда істі дұрыс жолға қою шараларын
қолданады.
Пайданы бақылау әртүрлі тауарлардың, нарық аумақтарының,
сегменттерінің және сауда арналарының нақты рентабльділігін анықтауды қажет
етеді. Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының нарық
мүмкіндіктеріне сәйкестігін ұдайы тексеріп отыруды көздейді, ол 4-кестеде
көрсетілген.
Жылдық жоспардың орындалуын бақылау мақсаты - фирма нақты белгілі
жылға жоспарланған сатудың, пайданың көрсеткіштеріне қол жеткізгенін
қуаттау.
Біріншіден, басшылар жылдық жоспарға әрбір ай немесе тоқсан бойынша
бақылау жасауы тиіс.
Екіншіден, фирма жетекшілері оның нарықтық жұмысының көрсеткіштерін
салмақтап отыруы тиіс.
Үшіншіден, фирма басшылары оның жұмысындағы елеулі ақаулардың себебін
анықтауы тиіс.
Төртіншіден, фирма басшылары жағдайды түзету және қойылған мақсат пен
қол жеткен нәтиже арасындағы алшақтық жою үшін шара қолдануы тиіс.
Өткізу мүмкіндіктерін талдау -іс жүзінде сатылған көлемді жоспарланған
көлеммен салыстыру және өлшеу. Фирма өткізу статистикасын талдаудан бастай
алады.Жоспарланған деңгейге қол жеткізу үшін не бөгет болғанын анықтау
қажет.
Фирма нақты тауар. аумақтар және бөлудің өзге бірліктерінің бәрі
айналымдағы өз үлесін орындауды қамтамасыз еткенін тексеруі тиіс. Өткізу
статистикасы фирманың бәсекелесушіге қатысты жағдайын көрсетпейді. Мәселен.
тауар сату көлемі өсті делік. Бұл экономикалық жағдайдың жақсаруына
байланысты болуы, Бұл барлық фирмалардың жұмысына ықпал етуі немесе
бәсекелесушілермен салыстырғанда фирма жұмысының жақсара түскеніне
байланысты болуы мүмкін.
Кесте 4.
Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының нарық
мүмкіндіктеріне сәйкестігі
Бақылаудың түрі Оны іске асыру Бақылаудың Бақылаудың
үшін жауапты мақсаты амалдары мен
адамдар әдістері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың
маңызы мен артықшылықтары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру
негізі ... ... ... ... ... ... .17
2. Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың маңызы мен артықшылықтары ... .27
2.1 Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық мән-
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ...30
2.3 Қазақстан кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану
ерекшеліктері ... ...36
2.4 Кәсіпорынның жекелеген процестерін басқаруда маркетингтің әдістерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..53
3.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53
3.2 Бизнестің жол картасы–2020: Кәсіпкерліктің дамуының маңызды
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.3 Кәсіпкерлікте маркетингті енгізудегі - шағын кәсіпкерлікті қолдау
орталықтары - бизнес-инкубаторлардың маңызы және оның
қызметі ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..73
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекет пен бизнестің ынтымақты түрде бірлесіп әрекет етуі
экономиканы жаңартуды жеделдетіп қана қоймай, сонымен қатар, қазіргі
кезеңдегі нақты секторды тиімді түрде қолдаудың өзіндік бір жүйесін
қалыптастырмақ.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 2010 жылғы “Жаңа
онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты
Жолдауында “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз
мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты
кәсіпкерлер табын көргіміз келеді [1].
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып
табылады” - деген болатын.
Расымен де Қазақстан экономикасын бұдан әрі әртараптандырудың өзегі
кәсіпкерлік болмақ. Жай ғана кәсіпкерлік іс-әрекетті жүзеге асырушылар
емес, яғни ел экономикасына қызмет ететін, венчурлік кәсіпкерлікпен
айналысуға, жаңа нарықтарды игеруге, инновация енгізуге дайын кәсіпкерлер
табын қалыптастыру басты міндет болмақ.
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі сол, мұнда осы Жолдауда айтылғандай
экономиканың жаңғыртушы күші болатын кәсіпкерлер табын қалыптастыру үшін ең
маңызды болып табылатын қызметтердің бірі кәсіпкерлікте маркетингті
пайдаланудың маңызы мен артықшылығы мәселелері қарастырылады. Нарық
қатынастары шаруашылық қарым-қатынаста жүріп жатқан субъектілерінен
экономикалық үдерістерді игеруді, ол үшін оларды терең және жан-жақты
талдауды талап етеді. Осы талдау негізінде бар ресурстарды тиімді
пайдаланып, тұтынушылардың қажеттерін сапалы және жоғары деңгейде, неғұрлым
толық қанағаттандыруды белгілейді.
Нарықта қалыптасқан қатаң бәсекелестік күресті жеңіп шығу үшін бұл аса
қажетті іс. Соның негізінде фирманы дәл басқару бағыттары және ұтымды
шаруашылық бизнес шешімдері іздестіріледі.
Ал, ол талдауды жүргізу үшін кең көлемде және неғурлым толық
коммерциялық ақпарат қажет болады. Бұл жиналған ақпарат рынокта әрекет
жасап жүрген фирмалар және келешекте олардың қатарына жаңадан қосылатын
кәсіпорындар, олардың өнімдерінің өзгерісі туралы тағы басқа сол сияқты
болжамдық талдау үшін қолданылады.
Осы аса маңызды да күрделі іс маркетингсіз орындаулы мүлде мүмкін
емес. Сондықтан фирманы басқару жүйесінде, оның әрекетін үтымды реттеу
ісінде қазіргі кезде маркетинг жетекші рөл атқарады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол – мұнда
кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың кәсіпкерлік қызмет үшін маңыздылығы
қарастырылып отыр.
Қазір дағдарыс жағдайына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің
алдында тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге,
инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыруға
бағытталған бірнеше мақсат қойылып отыр:
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту;
бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасы аясындағы жұмыстарды бастау [1].
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын қалыптастыру, өңірлерде
кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту,
“Бизнестің жол картасы-2020” бағдарламасының іске қосылуы және одан
күтілетін нәтижелер, бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру шаралары,
шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру т.б.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, қазіргі кезде маркетинг
әрекетінің мәні сайып келгенде жоғары пайда алу үшін нарықтың, демек
тұтынушылардың нақты қажеттерін зерттеу, соның негізінде фирманың барлық
қызметін (тауарды өндіруді, өңдеуді, өткізуді, жылжытуды) ұйымдастыру
жүйесі болып табылады.
Маркетингте ең бастысы – біртұтас және өзара толықтырушы қадамның
болуы. Бұл, бір жағынан нарықты, сұранымды, талғам мен қажеттілікті, сол
арқылы бағдарлауды, шығырылатын өнімдердің нақты кімге арналғанын мұқият
және жан-жақты зерттеп үйренуді білдіреді. Екіншіден – нарыққа және
сұранымға, қажеттілік пен сатып алудың артықшылықтарын қалыптастыруға
белсенді өзара әрекет болып табылады. Өнім шығарушы мен тұтынушыны
байланыстыру, оларды бір-бірін табуына көмектесу және сол арқылы алғашқының
еңбегін өнімді ету - кәсіпорынның маркетингтік қызметінің негізгі мақсатын
құрады [2].
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан кәсіпкерлігінде маркетингті пайдаланудың
маңызы мен артықшылығын зерттеу.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік
негізі;
- Кәсіпорынның маркетингтік ортасы;
- Кәсіпкерлікте маркетингті пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық мән-
мағынасы;
- Кәсіпорын маркетингі және оны пайдаланудың маңызы;
- Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері;
- Кәсіпкерлікке маркетингті пайдаланудың кейбір мәселелері және оны
жетілдіру перспективалары;4
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту барысында жасалып жатқан
маркетингтік іс-шараларды қарастыру.
Зерттелу объектісі – Қазақстанның кәсіпкерлік ортасы.
Жалпы жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері,
ҚР Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары, ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Диплом жұмысына
А. Манап, зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, ағымдық
баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен статистикалық мәліметтер
қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының практикалық базасы Қазақстандағы
кәсіпкерлікпен айналысатын фирмалардың маркетингтік іс-әрекеттері болып
табылады.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1 Кәсіпорында маркетингті ұйымдастырудың теориялық және
әдістемелік негізі
1.1 Кәсіпорында маркетингтік қызметті ұйымдастыру жүйесі
Маркетинг кешені бойынша әзірленген шараларды іс жүзіне асыру үшін
өндіру мен өткізуге қызмет көрсету, сондай-ақ үйлестіруші, жоспарлаушы және
бақылау жасаушы қызметтерін өзіне алатындай жағдайы бар, маркетингтің
арнайы қызметі қажет.
Егер фирма шағын болатын болса, маркетингтің барлық міндеттерін бір
адамға жүктеуге болады. Ал үлкен фирмалар маркетинг қызметін ұстауға
мүмкіндіктері бар [3].
Маркетингтік қызметтің құрылымы алуан түрлі. Ең көп тарағаны маркетинг
қызметін функциональды ұйымдастыру болып саналады.
Бұндай ұйымдастыру кезінде маркетинг жөніндегі мамандар маркетингтік
қызметтің арқылы түрлерін (қызмет жүргізуін) басшылыққа алады.
Негізінен мұндай құрылымға тар шеңбердегі тауар ассортиментімен,
ұлттық нарықтың және олардың сегменттерінің үлкен емес санымен жұмыс
жасайтын, белгілі бір ынғайлылығымен, тұрақтылығымен және онша көп емес
сыйымдылығымен өзгешеленетін шағын фирмалардың маркетингтік қызметтері ие.
Дегенмен, тауар ассортиментінің өсу мүмкіндігіне қарай, бұл сурет
өзінің тиімділігін жоғалтады. Өнімдер (тауарлар) бойынша арнайы бөлімдердің
жоқ болуы және қиындықтарға байланысты жаңа тауарларды жасау, оларды енгізу
идеясы процентіне бақылау мен байланыстың болмауы жаңалықтарды енгізуді
баяулатады.
Нарықтың аймақтық сегменті бойынша арнайы бөлімдердің жоқ болуынан
тұтынушылардың талаптарына бейімделу әсері баяулайды [3].
Сызба 1. Маркетингтік қызметті функциялық ұйымдастыру
Географиялық қағида бойынша ұйымдастыру - белгілі географиялық
аудандарға қызмет көрсету негізінде кәсіпорын сатушыларының, жалпы ұлттың
штатын ұйымдастыру.
Еліміздің барлық аумағындағы саудамен айналысатын кәсіпкерлер
сатушылардың тәуелділігін географиялық қағида бойынша ұйымдастыру нысанын
қабылдайды. Сызбада: тауар өткізудің жалпы ұлттық қызметінің бір
меңгерушісі, тауар өткізудің аймақтық қызметінің 4 меңгерушісі, 24 тауар
өткізудің аумақтың қызметтерін басқарушылар, 192 тауар жөніндегі аудандық
меңгерушілері және 1920 сауда агенті көрсетілген. Географиялық қағида
бойынша ұйымдастыру барысында сауда агенттері қызмет көрсететін аумақтар
шеңберінде тұруға, өз клиенттерін жақсы біліп, жұмысқа келіп-кетуге уақыт
пен қаражат шығармай, тиімді жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болады (сурет 2).
Сызба 2. Географиялық қағида бойынша ұйымдастыру
Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру - маркетинтік қызметті ұйымдастыру
нысандарының бірі. Әртүрлі функциялық қызметтердің мамандарымен өз тауары
үшін жоспар әзірлеу үшін бірлесіп еңбек етеін меңгеруші әр тауардың
өндірісін басқарады [4].
Тауарлар номенклатурасы көлемді немесе тауарлық белгісі бар бұйымдары
көп фирмалар маркетингті тауар немесе тауар белгісі өндірісі бойынша
ұйымдастыруды қолданады. Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру басқарудың тағы
бір деңгейі болып табылады (сурет 3).
Сызба 3. Тауарлық өндіріс бойынша маркетингтік қызметті ұйымдастыру
Ұйымдастырудың мұндай құрылымы жағдайында, фирма шығаратын тауарлар
өндірудің түрлі технологияларымен, тауарлық өмірлік кезеңінің қысқа
болуымен сипатталады.
Тауар өндірісін тауарлар номенклатурасы жөніндегі меңгеруші басқарады,
оған тауарлар тобы жөніндегі бірнеше меңгеруші бағынады, ал олар белгілі
бір тауардың өндірісі үшін жауапты тауар жөніндегі меңгерушіге бағынады.
Олардың орындалуын қадағалайды, нәтижелерін бақылайды, ал қажет болған
кезде жоспарларды қайта қарайды [5].
Тауар өндірісі бойынша ұйымдастырудың бірқатар артықшылықтары бар.
Біріншіден, тауар жөніндегі меңгеруші осы бұйым бойынша маркетинг
кешенін үйлестіреді.
Екіншіден, тауар жөніндегі меңгеруші нарықта пайда болған
проблемаларды басқа мамандардан бұрын көріп, жауап әзірлей алады.
Үшіншіден, тауарлық белгісі бар, алайда ұсақ болғанымен бар тауарлар
да назардан тыс қалмайды, өйткені әрқайсысының өндірісін өз меңгерушісі
басқарады.
Төртіншіден, тауар өндіруді басқару - жас басшылар үшін тамаша мектеп,
өйткені олар осы жұмыс барысында фирманың жедел қызметінің барлық
салаларына араласады. Алайда, осы артықшылықтармен қатар кемшіліктер де
бар [5].
Біріншіден, тауар өндірісі бойынша басқару жүйесі бірқатар қақтығыстар
мен өкініштерге әкеп соғады. Көп жағдайда тауар жөніндегі меңгерушілерге өз
міндеттерін тиімді атқару үшін толық құқық берілмейді.
Екіншіден, бұйымына қатысты барлық саулдар бойынша сарапшы болуына
қарамастан, тауар жөніндегі меңгерушілердің жұмыстың функциялық салаларында
маман болуы сирек кездеседі.
Үшіншіден, тауарлар өндірісі бойынша басқару жүйесі алғашында
жоспарланғаннан гөрі қымбатқа түседі, өйткені қызметкерлер саны өскен сайын
еңбекке ақы төлеу шығыны көбейеді.
Нарықтық қағида бойынша ұйымдастыру - тауарлы-өндірісті ұйымдастыру
жүйесіне ұқсас келеді. Нарықтық жұмыстар жөніндегі басқарушы жекелеген
нарықтар жөніндегі бірнеше басқарушының қызметіне басшылық жасайды. Бұлай
ұйымдастыру фирманың барлық қызметін түпкі тұтынушыларға бағдарлауға және
осы кезде олардың әрбір топтары үшін жеке, арнайы нарық саясатын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Бұл құрылым көп дәрежеде маркетинг
тұжырымдамаларының қағидалары мен талаптарына сәйкес келеді.
Тауарлық–нарықтық қағида бойынша ұйымдастыру көптеген нарықтарда
әртүрлі тауарлар сатушы фирмаларға тән. Мұндай фирмалардың бір мезгілде
тауарлар мен нарықтар жөніндегі басқарушылары болуы мүмкін , яғни
материалдық ұйымдастырудықолданады.
Келтірілген маркетингтік құрылымның біздің отандық экономикада
қазіргі уақытта толық ауқымды қолдану мүмкін емес.
Маркетингтін даму кезеңіне байланысты Қазақстан Республикасы және
басқа елдер кәсіпорындары экономиканың өтпелі кезеңінде, маркетингпен
айналысатын ұйымдық құрылымдардың келесі үлгілерін пайдалануы мүмкін.
Бірінші сатыда келесі бөлімдер кызмет етеді:
- тауарларды ішке және экспортка өткізу бойынша жедел қызметті
ұйымдастырып және соған басшылық жасайтын коммерциялык ұйым; - өткізу
нарығын, нарықтық жағдайдың өзгеруін зерттейтін, баға динамикасын талдаумен
айналысатын коньюнктура және баға бөлімі;
- қызметіне кешенді коммуникативті кызмет пен өткізуді ынталандыруды
ұйымдастыру қызметтері, жарнама бөлімі.
Басқару қызметі жүйесінің екінші сатысына маркетинг "жөніндегі жеке
буындар кіреді. (негізінен, коньюнктура, баға және жарнама бөлімдерінің
орнына). Тізіп өткен қызметтерден басқа бұл буын нарықтық зерттеулер, тауар
саясаты және т.б. мәселелермен айналысады.
Үшінші сатыда маркетингтік қызметті басқару аппараты кеңінен
және күрделі бола түседі, басқарма мәрте алады. Оның ішінде нарықты, оның
игіліктерін зерттеп үйренумен, жаңа тауарларды жасап шығарумен, өткізу
арналарын (каналдарын) анықтаумен және т.б. қызметтермен айналысатын
маркетинг бөлімі болуы мүмкін.
Коммерциялық бөлім, жедел түрдегі коммерциялық жұмыстарды,
жекелей алғанда, контрактілерді дайындау мен жасауды ұйымдастырады.
Құрылатын маркетингтік қызметтер қызмет жүргізудің келесі жағдайларын
қамтамасыз етуі тиіс:
- нарықтың динамикалық өзгеруші жағдайларына жүйенің икемділігі,
ұтқырлығы және бейімділігі;
- құрылымның салыстырмалы түрде қарапайымдылығы құрылым неғұрлым берік
болса, соғұрлым жүйе ұтқыр болады және соғүрлым фирманың табысқа жетуге
деген мүмкіндіктері жоғары;
- маркетингтің қызмет ауқымының оның дәрежесі меи фирманың сату
көлеміне сәйкестігі;
- қызмет құрылымының өндірілетін өнімдірінің ассортименті мен
қызмет көрсетудің белгілеріне сәйкес келуі;
- ұйымдық құрылымдардың өткізу нарығының саны мен көлеміне және
олардың сипаттарына сәйкес келуі.
1.2 Кәсіпорынның маркетингтік ортасы
Кез-келген фирма нарықпен байланыс орнатып, оған өнімдерін
жеткізіп және сатып алушыларды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете
отырып, өзінің қызметін жүргізеді. Фирма нарықтан ақша және тағы да
басқа ақпараттар алады. Біртұтас қызметін жүргізуші, тұйықталған жүйе
пайда болады. Түрлі директивті басшы органдарын нұсқаулармен
өнімдерді толықтырушы шикізаттарды жеткізіп беруге қатынасы бойынша
фирма қабылдаушы буын ретінде қатынасатын тағы бір жүйе бар. Жауап
ретінде фирма сондай-ақ ақпарат пен ақша жібереді. Сөйтіп кез-келген
фирманың қызметі маркетингтік ортаға тәуелді болады.
Фирманың маркетингтік ортасы - фирмадан тыс әрекет ететін және
маркетинг қызметі мақсатты клиенттермен ойдағыдай ынтымақтастық
қатынастарын орнатып, дамыту мүмкіндіктеріне ықпал ететін белсенді
субъектілер мен күштер жиынтығы [7].
Маркетингтік орта микро, микроорта, және медиаортадан құрылады.
Микроорта - клиенттерге қызмет көрсету бойынша фирманың өзіне және
оның мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен, яғни
жабдықтаушылармен маркетингтік делдалдармен клиенттермен және
байланыстағы аудиториялармен ұсынылған.
Макроорта – неғұрлым кең шеңбердегі күштер арқылы берілген. Бұл:
демографиялық, экономикалық, табиғи, техникалық, саяси және мәдени
сипаттағы факторлар.
Медиаорта дегеніміз фирманың нақтылы немесе әлуетті көңіл бөлетін
және белгіленген мақсатына жетуіне есер ететін кез келген топ.
Ендігі кезекте фирманың осы аталмыш орталарын жеке-жеке қарастырамыз.
Микроорта фирмаға және оның клиенттеріне, қызмет көрсету
мүмкіндіктеріне тікелей қатынасы бар күштермен белгіленеді. Солардың
қатарыңдағы аса маңыздылары мыналар:
жабдықтаушылар,
маркетинг делдалдары,
бәсекелестер,
клиенттер.
Кесте 1.
Микроорта күштері
Жабдықтаушылар Фирма Маркетинг Клиенттер
делдалдары
Бәсекелестер
Жабдықтаушылар дегеніміз фирманы және оның бәсекелестерін тауарды
өндіру үдерісіне қажет материалдық ресурстармен жабдықтайтын іскер
компаниялар мен жеке тұлғалар.
Маркетинг түрғысынан жабдықтаушылардың келесі турлері болады:
“эксклюзивті” жабдықтаушылар – тек қана белгілі фирмамен жұмыс жасайды;
“лоялді”, немесе “адал” жабдықтаушылар – фирмаға және оның бәсекелестеріне
бірдей қызмет көрсетеді;
“сырттағы” жабдықтаушылар – тек қана бәсекелестерге қызмет көрсетеді.
Жабдықтаушыларға әр түрлі маркетингтік талаптар қойылады. Ол талаптар
мынандай болуы мүмкін:
өнім сапасының белгіленген стандартқа сәйкес болуы,
келісілген кестеге сәйкес нақты мезгілде өнімді жеткізу,
өнімді жеткізу көлемін толығымен орындау,
қажетті құжаттармен қамтамасыз ету,
қажет болғанда қосымша қызмет көрсету,
тапсырыс берушінің жаңа талаптарын орындау,
келісілген бағаны сақтау,
тауар сапасына кепілдеме беру.
Фирманың өзі микроорта күштерінің бірі болып есептеледі. Фирманың
құрамында оның басшылары, бухгалтериясы, маркетинг, өндіріс, материалды –
техникалық жабдықтау, қаржы, жоспарлау т.б. бөлімдері қаракет жасайды.
олардың әрқйсысының мақсаты мен міндеті әрқалай белгіленген.
Фирманың мақсатына жетуі көбінесе үш факторға тәуелді [8]:
тандап алынған стратегияға,
маркетинг қызметінің ұйымдастыру құрылымына,
құрылымның қандай деңгейге әрекет жасағанына.
Қағида бойынша , өндірілген өнім сапасы жоғары деңгейде болса,
өзінің тұтынушысын табуы керек. Бұл үдеріс көбінесе маркетинг делдалдары
арқылы камтамасыз етіледі. Маркетинг делдалдары фирманың тауарларын
клиенттерге қарай жылжытуға, оларға өткізуге және таратуға көмектесетін
іскер компаниялар, мамандар. Оларға мыналар жатады:
Сауда делдалдары - фирма клиенттерін іздеп табуға және оларға тауарды
сатуға көмектесетін іскер компаниялар.
Олардың мақсаты – сату орнын, сату мерзімін және сатып алу
процедурасының фирмаға неғұрлым қолайлы болуын қамтамасыз ету. Орынның
қолайлылығына сауда делдалдары клиенттер тұратын жерде тауар қорын жасауға
мүмкіндік береді. Уақыт қолайлылығы тауардың тұтынушыларға қажет уақытта
болуы арқылы қамтамасыз етіледі. Сатып алу рәсімінің қолайлылығы тауарды
сатумен қатар оған иелік ету құқығын беру.
Тауар қозғалысын ұйымдастыру жөніндегі маманданған фирмалар,
компаниялар тауар қорларын жинауға және жылжытуға көмектеседі.
Маркетингтік қызмет көрсету жөніндегі арнайы агенттікттер -
маркетингтік зерттеулерге фирмалар, жарнамалық агенттіктер, жарнама
құралдары ұйымдары және маркетинг жөнінде кеңес беретін фирмалар қатысады,
олар кәсіпкерге қолайлы нарықтарды тауып, соларға көмектеседі. Сонымен
қатар олар ақылы тапсырыспен маркетинг зерттеулерін жүргізеді және
маркетинг кешені туралы түрлі кеңестер береді, немесе жарнамалық агенттік
компаниялар тауарды ыңғайлы рынокқа бағыттауға және оны ұтымды жылжытуға
көмектеседі.
Қаржы – несие мекемелері келісім қарекеттерді қаржыландыруға және
ысырапты тәукелдіктен сақтануға көмектеседі.
Микроортаның келесі маңызды құрылымы бәсекелестер (‘concure’ деген
латын сөзінен аударғанда “мақсатқа ұмтылу”) болады.
Бәсекелестер дегеніміз бір типті тауарларды рынокта ұсынатын өзара
бәсекеге түскен компаниялар. мысалы, Алматы рыногында кондитер өнімдерін
бірнеше кәсіпорын ұсынады: “Ақсай”, “Алматы-нан”, “Нәзік”. Олардың
өндіретін өнімдері түрлерінің саны әрқалай. Айталық, “Алматы-нан” 56 торт
және 36 пирожный түрін, “Нәзік” 36 торт және 23 пирожный.
Кез келген фирманың көптеген бәсекелестері болады. Бәсеке бұл - талап-
тілектер, яғни тұтынушыны қанағаттандыруды мақсат ететін тілектер. Ол
тауарлық-көпшілік бәсекелесушілер, яғни кез келген белгілі бір тілекті
қанағттандырудың негізгі тәсілдері.
Тауар түрі бойынша бәсекелесушілер - сол тауардың белгілі бір мұқтажын
қанағаттандыра алатын өзгеше түрлері. Бәсекелесуші белгілер - бір тауарды
сатып алушының тілегін қанағаттандыруға қабілетті әртүрлі белгілері.
Тұтыну сұранысына байланысты бәсекелестер - тұтынушының қажетін
бірігіп қанағаттандырғысы келген, соған ұмтылған бәсекелестер жатады.
Айталық, студенттің біршама ақшасы бар делік. Оны жұмсау жолдары әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, байланыс құралын, компьютер, немесе жаңа киім сатып
алуға жұмсалуы мүмкін.
Соның ішінен айталық, достарымен байланыс орнату маңызды болып ол
байланыс құралын сатып алуды қалады, делік. Байланыс құралдарының ішінен
студент, айталық, пейджерді таңдап алсын, себебі бағасы және абоненттік
төлемі ұялы телефонға қарағанда арзанырақ. Ал пейджерлердің көптеген
түрлері бар: бір жолды, көп жолды және т.б. – ол түрлі тауарлар
бәсекелестігіне жатқызылады, яғни сатып алушының нақты тілегін
қанағаттандыратын белгілі тауардың ішіндегі түрлері.
Осы тауардың түрлерінен біреуін таңдап, мысалы көп жолды пейджерді
ұнатты десек, онда студент таңба – бәсекелестермен ұшырасады. Ол кажетті
қанағаттандыратын бір түрлі тауардың әртүрлі таңбалары, мысалы, біздің
мысалда “Моторолла”, “Kenwood” және т.б.
Егер маркетолог тұтынушылар тауарларды қалай тандайтынын сезінсе, ол
бәсекелестерін анықтап өзінің тауарын көбірек сатуға қандай кедергілер бар
екенін жақсы білуге мүмкіндік ашылады деген сөз.
Микроортаның соңғы элементі – клиенттер, немесе тауарды тұтынушылар.
Фирма рыноктың бес түрінде клиенттерге тауарларын ұсына алады. Олар:
- Тұтыну рыногында – онда жеке тұтыну үшін тауарды сатып алушы
тұлғалар, үй шаруашылықтары.
- Өңдірушілер рыногында – онда өндіріс үдерісінде тұтынатын өндіріс
құрал – жабдықтарын сатып алушы фирмалар.
- Делдалдар рыногында – басқаларға сату арқылы пайда түсіру мақсатымен
тауарларды сатып алатын ұйымдар.
- Мемлекет мекемелері рыногында – коммуналдық қызметін атқару үшін
сатып алушы мемлекеттік ұйымдар.
- Халықаралық рыногында – шетел рыногында тауарды сатып алушылар
(жоғарыда айтылған рыноктардың төрт түрі де шет мемлекеттерінде болуы
мүмкін).
Қатынастық аудиториялар. Маркетингтік ортаның құрамына фирманың
қатынастық аудиториялары кіреді.
Қатынастық аудитория деп ұйымға қатысты нақты немесе ықтимал
қызығушылық танытатын немесе оның алға қойған мақсаттарына қол жеткізу
қабілетіне ықпал ете алатын кез келген топты атаймыз.
Макроорта микроортаға ықпал ететін әлеуметтік саламен салыстырғанда
кең сипатты, демографиялық, экономикалық, табиғи, техникалық, саяси және
мәдени сипаттағы факторлардан тұратын күштер [9].
Макроортаның құрамын былай бейнелеуге болады (сурет 4).
Фирма мен оның жеткізушілері, маркетингтік делдалдары,
бәсекелестушілері және қатынастық аудиториялары жаңа мүмкіндіктер беретін
немесе жаңа өндіргіш күштердің анағұрлым кең макроортасында әрекет етеді.
Осы күштер “бақылауға көнбейтін” факторлар болып табылады.
Сызба 4. Макроортаның топтасқан факторлары құрамы
Фирма оларды назардан тыс қалдырмай үн қатып отыруы тиіс. Ал әрбір
факторлар тобының ішкі мәні 2-кестеде көрсетілген.
Нарық ауқымын анықтау барысында демографиялық факторлар маңызды орын
алады. Мұнда маркетинг халықтың өсім құрылымын, туу мәселелерін қарастыруы
қажет. Соның негізінде тауар өндіруші кімге, қанша тауар өндіретінін
біледі.
Осындай көрсеткіштер әрбір өлке көлемінде талданып, кәсіпкерлер
маркетинг әрекетінде маңызды бағыттар беруі қажет. Мысалы: біздің елде
демографиялық факторлардың өзгеру бағыты балалар тауарларына сүраныстың
төмендеуіне әсер етіп отыр.
Демографиялық өзгерістер отбасы тобыр әртүрлі туарларды қажет етеді
және әрбір отбасы өзіне тән шектеулі бюджеті болады. Бұның нақты
көрсеткіштері маркетінгті зерттеулер арқылы анықталады. Сонымен қатар
демографиялық факторларға білім алу деңгейі де ықпалын тигізеді. Халық
білімі қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоғары сапалы тауарларға, баспа
басылымдарына және интеллектуалды ігіліктерге сүраныс үлғаяды. Мысалы,
соңғы жылдары республикада мемлекеттік емес (жекеменшік) жоғары оқу
орындары көбейді. Студенттердің көпшілігі экономикалық және заң мамандығын
алуға үмтылуда. Сондықтан рынокты экономика туралы, маркетинг, менеджмент,
қаржы, банк ісі және сол тәрізді экономикалық, құқық әдебиеттеріне сұраныс
көбеюде.
Экономикалық фактордың рынок субъектілеріне тигізетін ықпалы
демографиялық факторлардан кем емес. Фирманың әлуетті түтынушылардын
білуімен бірге, олардың қанша тауар сатып ала алатынын анықтау ісі аса
маңызды болмақ.
Айталық, түрғындардың төлем қабілеттілігі сұранысына әртүрлі
экономикалық даму деңгейі, жалақының көлемі, инфляция мен жұмыссыздықтың
деңгейі және т.б. Әсіресе қазіргі жағдайда осы тәрізді көрсеткіштерді білу
аса маңызды болып отыр.
Кесте 2.
Макроорта факторларының кейбір негізгі сипаттары
Факторлар Негізгі көрсеткіштері
Демографиялық Тұрғыңдардың саны. Аумаққа қарай орналасуы. Халық
тығыздығы. Миграциялық бағыттары. Өсім құрылымы. Тууы.
Өлуі. Неке және ажырасу саны. Этникалық және діни
құрылымы т.б.
Экономикалық Тұрғындардың сатып алу қабілеті. Инфляция деңгейі.
Мемлекеттің қаржы-қаражат жағдайы. Жалпы шаруашылық
коньюнктурасы. Салық жүйесі. Халықтың тұтыну құрамының
өзгеруі. Сұраныс және тұтыну икемділігі т.б.
Табиғи Энергоресурстары мен шикізат көздерін пайдалану жағдайы
және болашағы. Қоршаған ортаның ластану деңгейі мен
ресурстарды түтыну интенсивтілігіне мемлекет үйымдарының
әсері, т.б.
Ғылыми-техникалықШектес және бақылауға алынған салалардағы технологиялық
өзгерістердің қарқыны. Фирманың және оның
бәсекелестерінің инновациялық әлуетті. Технологиялық
жаңартулардың қауіпсіздігіне қатал талап қойылу, т.б.
Саяси – құқық Кәсіпкерлікті реттеудің құқықтық жағынан жағдайы.
Мемлекеттің экономикалық саясаты. Сыртқы саясаттың
рыноктың дамуына әсері. Мемлекет шешімдерінің қоғам
өміріне тигізетін әсері, с.с. т.б.
Мәдени Түтінушылар бірлестіктерінің мәдени ерекшеліктері мен
дәстүрі. мадениет түрлері, т.б.с.с.
Табиғи факторларды зерттеу жұмысы табиғи ресурстарды үтымды пайдалану
мәселелерін және қоршаған ортаны сақтау мүмкіндіктерін талдауумен
байланысты, Шикізаттын, энергоресурстардың шектелінуі кәсіпорындардың
алдына көп мәселелерді қояды. Мысалы, оларды үнемдеу үшін үтымдылығы
жағынан тиімді алмасатын игіліктерді табу. Сондықтан, фирмалар осы және
басқа бағыттарда ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге мәжбұр болады.
Ғылыми – техникалық факторлары талдау барысында жаңа тауар өндіруге,
тауарды және технологияны жаңартуға, дер кезінде ғылым мен техниканы
дамытуға мүмкіндіктер ізделініп, оның іске қосу жолдары жасалуы қажет.
Соған байланысты ғылыми-техникалық жетістікьерді пайдалану нәтижесінде
фирманың қызмет атқаратын ортасы да айтарлықтай өзгереді. Мысалы,
түтінушылар ғылыыми- техникалық өзгерістерге байланысты жаңа, сапалы
тауарларды талап етеді, ал фирма бәсекелестерінен жеңілмес үшін ғылыми-
техникалық прогрестің дамуына көп көңіл бөлуі тиіс.
Саяси-құқық факторлары мемлекет органдарының талаптарын білу үшін
және оларға бейімдеу қажет. Кәсіпорынның жұмысын шектейтін зандарды білу
арқылы рынок әрекеттерін бағыттауға болады. Мысалы, Қазақстанда баға,
бәсеке , тауар таңбасы, түтінушылардың құқықтарың қорғау туралы, тағы басқа
кәсіпкерлікке байланысты көптеген зандар іске қосылған. Саяси-құқықтық
ортаны жете білудің өзі келесі мүмкіндіктерді пайдалануға көмектеседі:
1. фирмалардың заңсыз ысырапты іс-қаракеттерден және қызмет көрсетуден
қорғауға;
2. тұтынушыларды заңсыз ысырапты іс-қаракеттерден және қызмет
көрсетуден қорғауға;
3. қоғамның мүддесін сақтауға
Кәсіпорындағы маркетинг жұмысының нәтижесі мәдени факторларға да
байланысты. Қалыптасқан қоғам ережелері, салт – дәстүрлері, табиғатқа,
еңбекке деген адамдардың көзқарасы, іс – қимыл қатынастары т.б. – мәдени
фактордың маңызды көрсеткіштеріне жатады. Мысалы; қазір республикада
көптеген жастар бос уақытын ағылшын тілін оқуға, компьютерді игеруге,
спортпен айналысуға жұмсауда. Сондықтан гимнастикалық құралдарға, спорт
киімдеріне, ағылшына кітап пен аудиокассеталарға, компьютер курстарына
сұраныс өсуде.
Макроорта факторларын зерттеу екі жағдайды ескеру қажет. Олар:
1. Барлық макроорта факторлары бір – бірімен аса тығыз байланыста
қалыптасады;
2. Әрбір макроорта фактораның фирма жұмысына әсер ету деңгейі фирманың
көлеміне, орналасқан жеріне, іс - әрекет саласына т.б. көрсеткіштеріне
көптеген – көп байланысты болады.
Кәсіпорын жұмысына медиаорта факторлары маңызды әсер етеді. Медиаорта
дегеніміз фирманың нақтылы немесе әлуетті көңіл бөлетін және белгіленген
мақсатына жетуіне есер ететін кез келген топ. Медиаорта фирма қаракетіне
көмектесетін немесе кедергі жасайтын топтарға бөленеді. Соған сәйкес
медиаортаны мынандай топтарға бөлуге болады:
мейрбанды – бұл топтың фирмаға тілектестік ниеті болғаны;
ізденуші – фирмаға қажет топ (мысалы, ақпарат тарататын ұйымдар);
керегі жоқ – бұл топтың ниетін фирма өзіне аударғысы келмейді, бірақ
олармен санасады (мысалы, бойкот жариялайтын түтынушылар тобы, салық
инспекциясы, с.с.т.б.).
Жалпы алғанда медиаортаның келесі түрлері кездеседі:
1. Қаржы қоғамдары (банктер, инвестициялық компаниялары, қор
биржалары) фирманы қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді.
2. Ақпарат тарату құралдары (радио, теледидар, газеттер, журналдар
т.б.с.с.) кәсіпкерлік жүйесі туралы әртүрлі ақпарат таратады.
3. Қоғамдар (түтынушылар тобы, жергілікті түрғындар) фирманың жұмысын
бақылайды.
4. Фирма қызметкерлері – олардың фирма жәйлі қалыптасқан пікірлері
жұмысшылардың өз міндеттерін орындау сапасына фқпалын тигізеді.
Мұндағы маркетинг зерттеулерінің мақсаты: медиаортаның жалпы жағдайы
туралы ақпарат жинау, фирмаға қатысты әрекеттерді блжау және коғаммен
бірлесу жолдарын іздей.
Қорыта айтқанда, фирма рынокта жападан жалғыз жұмысын жасамайды, оған
маркетинг ортаның әртүрлі факторлары маңызды әсерін тигізіп, оның іс –
қаракетіне әсерлі ықпал жасайды.
1.3 Кәсіпорында маркетингтік шараларды жүзеге асыру негізі
Фирма үшін жоспарлау қызметінің жоғарғы сатысы болып табылады, ол
тәртіпті нығайту, өнім өткізу және пайданы молайту жолы.
Жоспарлау екі бөліктен құралады - стратегиялық жоспарлау және
маркетингтік жоспарлау [9].
Бақылау - маркетингтік стратегияның жоспарларын және тиісті түзету
әрекеттерін жүзеге асыру негізінде алынған өлшеу талдау.
Жоспарды жүзеге асыруды маркетингтік қызмет басқарады (сурет 5).
Сызба 5. Маркетингтік жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау жүйесінің
өзара байланысын ұйымдастыру
Стратегиялық жоспарлау. Көптеген фирмалар ресми түрде жоспар жасамай-
ақ жұмыс істей береді. Жаңадан ашылған фирмалардың меңгерушілері көптеген
мәселелермен айналысып, жоспарлауға уақыт таба алмайды. Аяғынан тік тұрған
фирмалардың меңгерушілері осы күнге дейін жоспарсыз да күн көргенбіз, соның
тіпті қажеті де жоқ дегенді айтады. Жоспарды қағазға түсіруге уақытын
бөлгісі келмейді. Олардың айтунша, нарықтағы жағдай жоспардың пайдасын
көруге мүмкіндік бермейтіндей тез өзгеріп отырады. Осы және өзге де
себептерге байланысты көптеген фирмалар формалды жоспарлауды қолданбайды.
Ал формалды жоспарлаудың пайдасы мол. Мелвилл Бранч оның пайдалы жақтарын
былай көрсетеді.
1. Жоспар құру басшыларды келешекті ойлануға ынталандырады.
2. Ол фирманың іске асыратын шараларын дәлме-дәл реттеуге мүмкіндік
береді.
3. Фирма қызметінің көрсеткіштерін кейіннен бақылау үшін белгілеп
алуды талап етеді.
4. Фирманы өз міндеттері мен саяси көзқарастарын айқындап алуға мәжбүр
етеді.
5. Ол фирманы кездейсоқ өзгерістерге дайындайды.
6. Барлық лауазымды қызметкерлер міндеттерінің өзара байланысын айқын
көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау фирманың мақсатын, мүмкіндіктерін және
маркетинг саласындағы стратегиялық сәйкестікті қалыптастыру және қолдауды
басқару процесін көрсетеді. Ол фирманың нақты белгіленген бағдарламасына,
қосымша мақсаттары мен міндеттерін баяндауға, шаруашылық қоржыны мен өсу
стратегиясына сүйенеді. Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері 6- суретте
көрсетілген [10].
Сызба 6. Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері
Фирманың бағдарламасы. Ұйым қоршаған орта шеңберінде көздегеніне жету
үшін әрекет етеді. Фирманың нақты мақсаты немесе бағдарламасы әдетте әуел
бастан айқын болады. Алайда уақыт өтіп, ұйым өскен сайын, тауарлар мен
нарықтардың саны көбейеді, сонда оның бағдарламасы да бұрынғы
айқындылығынан айырылуы мүмкін. Бағдарлама басшылардың бір бөлігін
бұрынғыдай қызықтырмауы да мүмкін. Тіпті айқындылығын сақтай отырып,
ортаның бүгінгі жағдайына сәйкес келмеуі де ықтимал.
Жан-жақты зерттеуден өткен бағдарламалық мәлімдеме фирма
қызметкерлеріне ашылатын мүмкіндіктерді іске асыруға, қатысушы ретінде
сезінуге мүмкіндік береді алдына мақсат қояды, жетістіктерге ынталандырады.
Бағдарамалық мәлімдемеде фирма қызметінің саласы (немесе салалары)
анық көрсетілуі тиіс. Қызмет салаларының шекарасын тауарға,
технологияларға, клиенттер тобына, олардың мұқтажына немесе бірінеше
факторлардың жиынтығына қарай белгілейді.
Тауар мен технологиялар түбінде бір ескіреді, ал нарықтың негізгі
мұқтажы мен сұраныстары ешқашан өзгермеуі мүмкін. Нарыққа бейімделу
тұрғысынан алғанда бағдарламалық мәлімдемеде кәсіпорынның жұмысын
тұтынушылардың нақты тобына қызмет көрстеу немесе олардың нақты мұқтаждары
мен сұраныстарын қанағаттандыру бойынша белгілейді. Нарыққа бейімделудің
бағдарламалық мәлімдемесін әзірлегенде басшылар бағдарлама тым кең немесе
тымтар ауқымды болмағанын естен шығармауы тиіс.
Фирманың мақсаттары мен міндеттері. фирманың бағдарламасында
басшылардың әрбір сатысы үшін олардың қосымша міндеттері мен мақсаттары
тізіліп көрсетілуі тиіс. Әрбір меңгерушінің алдына өзі жауап беретін
міндеттер қойылуы керек. Бұл жұйені міндеттерді шешу әдісімен басқару деп
атайды.
Пайданы қолда бар тауардың өтімділігін өсіру күнделікті шығынды азайту
арқылы немесе біріншіні де, екіншіні де қолдану арқылы көтеруге болады
Тауар өткізуді отандық нарықтың анағұрлым үлкен бөлігін қамту немесе жаңа
шетелдік нарықтарға шығу арқылы өсіруге, Осы жағдайлар фирманың маркетинг
саласындағы ағымдағы міндеттеріне айналады.
Осы маркетингтік міндеттерді шешу үшін маркетингтің тисті стратегиясын
әзірлеу қажет. Отандық нарықтағы өз бөлігін кеңейтуі үшін фирма тауардың
арзан болуын қамтамасыз етіп, ынталандыруды жеделдетумен айналысады. Жаңа
шетелдік нарықтарға шығу үшін ол бағаны төмендетіп, өз күшін ірі фирмаларға
жұмылдырады. Әрбір маркетингтік стратегияны егжей-тегжейлі жазып шығу
қажет. Мысалы, тауар өткізуді ынталандыруды күшейту, жарнаманы үдете түсу
және сатушылар санын көбейту талап етіледі.
Біріншісіне де, екіншісіне де жеке толық талданған стратегиялар қажет.
Сөйтіп,фирманың бағдарламасы белгілі бір кезеңге жоспарланған нақты
міндеттердің тізбесіне айналады.
Шаруашылық қоржынын толтыру жоспары. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі
фирманың шаруашылық (коржынын) талдау болып табылады. Фирма басшылары осы
қоржынның жағдайына, яғни фирма құрамына кіретін өндірістердің жағдайына
баға береді. Мұнда “өндіріс” деп фирманың бөлімшесі, тауар ассортименті,
тіпті қарапайым немесе бірнеше маркалы тауар аталуы мүмкін. Мұндай талдау
табысты және табысы аз өндірістерді айқындап, әрқайсысы жайында бөлек шешім
қабылдауды қажет етеді: Фирма негізгі қаражатын табысты өндіріске салып, ал
әлсіз өндірістерге қаржы жұмысауды тоқтатуға немесе қысқартуға тырысады. Ол
өзінің шаруашылық қоржынын сол қалпында сақтап, дамып келе жатқан
өндірістерін нығайтуға немесе толықтыруға тырысуы мүмкін.
Фирманың өсу стратегиясы. Өндіріске баға берумен қоса алғанда,
стратегиялық жоспарлау болашақта фирма қандай өндірістер ашып, қандай
салаларға өз күшін бағыттауға тиіс екендігін анықтауға міндетті. Өсу
стратегиясын үш деңгейде жүргізілген талдау негізінде әзірлеуге болады.
Бірінші деңгейде қызметтінің бүгінгі ауқымындағы мүмкіндіктерін
анықтайды (қарқынды өсу мүмкіндігі).
Екінші деңгейде саладағы маркетингтік жүйенің өзгн элементтерімен
бірігу мүмкіндіктерін айқындайды (интеграциялық өсу мүмкіндіктері).
Үшінші деңгейде саладан тыс мүмкіндіктерді анықтайды
(Диверсификациялық өсу мүмкіндіктері, диверсификация - өнім мен қызмет
түрлері мен атауларының санын көбейту).
Үш бағыттың әрқайсысы бойынша өсу мүмкіндіктері 3-кестеде
көрсетілген.
Кесте 3.
Өсу мүмкіндіктерінің негізгі бағыттары
Қарқынды өсу Интеграциялық өсу Диверсификациялық өсу
Нарыққа терең ену Кері интеграция Концентрлік диверсификация
Нарық шеңберін кеңейту Прогрессивті интеграцияКөлденең диверсификация
Тауарды жетілдіру Көлденең интеграция Конгломерат диверсификация
Қарқынды өсу. Фирма бүгінгі тауары мен нарықтарына тән мүмкіндіктерді
толық пайдаланбаған жағдайда қарқынды өсу орынды.
1. Нарыққа терең ену - фирманың анағұрлым агрессивті маркетинг арқылы
қазіргі нарықтарда өзінің қолында бар тауарларын өткізуді арттыру жолдарын
іздестіруі.
2. Нарық шеңберін кеңейту - фирманың бүгінгі тауарларын жаңа
нарықтарға шығару арқылы тауар өткізуді арттыруға ұмтылысы.
3. Тауарды жетілдіру - қазіргі нарықтарға арналған жаңа немесе
жетілдірілген тауарларды шығыару арқылы тауар көбейтуге бағытталған
фирмалның қадамдары.
Интеграциялық өсу. Интеграциялық өсу - қызмет саласының негізгі батыл
бағыты және (немесе) фирма сала шеңберінде алға, кері немесе көлденең жылжу
арқылы қосымша табыс табуға мүмкіндігі болғанда, ол өзін-өзі ақтайды.
1. Регрессивтік (кер) интеграция - фирманың өз жеткізушілерін қатаң
бақылауға немесе кепілдікке алуғабағытталған қадамдары.
2. Прогрессивтік (озық) интеграция - фирманың бөлу жүйесін неғұрлым
толық басып алуға бағытталған қадамдары.
3. Көлденең интеграция - фирманың бәсекелесуші бірқатар кәсіпорындарды
нғұрлым толық бақылауға немесе иелігіне алуға бағытталған қадамдары.
Диверсификациялық өсу. егер салалар фирмаға одан әрі дамуына мүмкіндік
бермесе немесе осы саладан тыс салаларда өсу мүмкіндіктері неғұрлым
тартымды болса онда диверсификациялық өсу өзін-өзі айқындайды.
Диверсификация дегеніміз-фирмаға кез келген мүмкіндікті пайдалануға
ұмтылуы үшін қажет іс-шара. Компанияжинақтаған тәжірибесін қолдануға
мүмкіндік беретін немесе өзіне тән кемшіліктерді жоюға ықпал ететін бағыт
іздеуі тиіс.
1. Концентрлік диверсификация-фирманың бүгінгі тауар номенкалтурасын
техника және маркетинг жағынан ұқсас бұйымдармен толықтыру. Әдетте. бұл
бұйымдар клиенттердің жаңа тобының назарын аударады.
2. Көледенең диверсификация - ассортиментті бүгінгі танда шығарылып
жатқан бұйымдарға мүлдем қатысы жоқ. алайда клиентураның қызығушылығын
туғызатын тауарлармен толықтыру.
3. Конгломерат диверсификациясы - ассортиментті фирма қолданатын
технологияға, оның бүгінгі тауарлары мен нарықтарына қатысы жобұйымдармен
толықтыру.
Маркетингті жоспарлау. Фирманың стратегиялық жоспары оның қандай
өндірістермен шұғылданатынын және осы өндірістердің міндеттерін анықтайды.
енді әрқайсысы үшін толық талданған жеке жоспар әзірлеу қажет. Өндіріс
бірнеше ассортименттік топты, бірнеше тауарды, таңба мен нарықты қамтитын
болса, олардың әрқайсысы бойынша жеке жоспар қажеттігі туындайды.
Маркетингтік жоспардың бөлімдері. Қарапайым немесе таңбалы бұйым шығарудың
жоспары бірнеше бөлімнен құрылуы тиіс: бақылау көрсеткіштері туралы
мәліметтер, ағымдағы маркетингтік жағдайды баяндау,қауіптер мен
мүмкіндіктер тізбесі, міндеттер мен проблемалар тізбесі, маркетингтік
стратегия, іс- қимыл бағдарламасы, бюджет және бақылау тәртібі 7 -суретте
көрсетілген.
Сызба 7. Маркетинг жоспарының бөлімдері
Жоспардың кіріспесінде негізгі мақсаттар мен жоспарда көрсетілген
ұсыныстар жайында қысқаша айтылуытиіс.
Бақылау көрсеткіштерінің мәліметі басшыларға жоспардың негізгі бағытын
тез түсінуге мүмкіндік береді. Осы мәліметтен кейін жоспардың мазмұны
берілуі тиіс.
Ағымдағы маркетингтік жағдай. Жоспардың бірінші негізгі бөлімінде
мақсатты нарық пен фирманың осы нарықта алатын орын сипатталады. Жоспарды
құрушы нарықты, оның мөлшерін, негізгі сегменттерін, тапсырыс берушілердің
мұқтажын және ортаның ерекше факторларын сипаттайды, негізгі тауарларға
шолу жасап, бәсекелесушілерді және бөлу арналарын атап көрсетеді.
Қауіп пен мүмкіндіктер. Бұл бөлім басшыларға келешекте тауардың
алдынан шығатын қауіп пен мүмкіндіктерді болжауғажәрдемдеседі. Оның мақсаты
- фирмаға қатты ықпал ететін маңызды оқиғаларды болжай білуге мәжбүрлеу.
Меңгерушілер қауіп пен мүмкіндіктердің неғұрлым көп мөлшерін тізіп шығып,
келешекке көз жүгрте білуі тиіс. Қауіп - қолайсыз үрдіс нмемесе нақты бір
оқиғаға байланысты туындайтын ауыр жағдай. Мақсатқа сәйкес маркетингтік
қолданылмаса, бұл тауардың өміршендігін қысқартуы немесе оның құрдымға
кетуіне әкеп соғуы мүмкін.
Фирманың макетингтік мүмкіндігі - макетингтік шаралар белгілі бір
фирманың бәсекелік басымдық алуына қол жеткізуі керек және олар әрбір қауіп
пен әрбір мүмкіндіктің пайда болу ықтималдығы мен олардың фирмағаәсерін
бағалай білуге тиіс. Міндеттер мен проблемалар. Тауарға байланысты қауіп
пен мүмкінтіктерді зерттей келіп, меңгеруші алға міндер қойып, туындайтын
проблемаларды анықтай алады. Міндетттерді фирманың жоспарда көрсетілген
мерзім ішінде қол жеткізуге ұмтылатын мақсаттары ретінде көрсету қажет.
Мысалы, меңгеруші нарықтың 15% бөлігін қамтып, табыс салығын төлеуге
дейін сатудың 20% табыстылығына және салынған капиталға салық төлеуге дейін
сатудың 20%табыстылығына және салынған капиталға салық төлеуге дейін
25%пайда табуды көздейді. Фирманың бүгінгі бөлігі небәрі 10%делік. Нарықтың
бөлігін 15%-ға дейін кеңейтуге бағыталған қадамдармен байланысты негізгі
проблемаларды қалай болжауға болады деген сауал туындайды.
Маркетинг стратегиясы. жоспардың осы бөлімінде меңгеруші алға қойылған
міндеттерді шешудің маркетингтік бағытына болжам жасалады.
Маркетинг стратегиялсы -ұйымдастыру бірлігі-фирма өзінің маркетинтік
міндеттерін шешу үшін пайдаланатын ұтымды, қисынды жүйе (құрылым). Ол
мақсатты нарықты, маркетинг кешенін және маркетингке жұмсалатын шығын
деңгейі болынша нақты стратегияларды қамтиды.
Мақсатты нарықтар. Маркетинг стратегиясы фирма негізгі күшін
жұмылдыратын нарықтың сегменттерін анықтауға тиіс. Осы сегменттер жауап
әрекеті және табыстылығы, тандауға ілігуі бойынша ерекшеленеді. Фирма өзіне
бәсеке тұрғынан жақсы қызмет көрсете алатын сегменттерге жұмылдырғаны жөн.
Таңдап алынған әрбір мақсатты сегмент үшін маркетингтің арнайы стратегиясы
әзірленуі тиіс.
Маркетинг кешені. Меңгеруші маркетинг кешенінің негізгі тауарлар,
жергілікті жерге тауар сатуды ұйымдастыру, жарнама, тауар өткізуі
ынталандыру, баға және тауарды бөлу сияқты элементтеріне қатысты нақты
стратегияларды жалпылама баяндауы тиіс. Әрбір стратегияны жоспардың алғашқы
бөлімдерінде атап көрсетілген қауіптер, мүмкіндіктер мен негзігі
проблемалар қалай ескерілетіні тұрғысынан дәлелдеу қажет.
Маркетингке жұмсалатын шығынның деңгейі Сонымен қатар маңгеруші барлық
стартегияларды жүзеге асыруға қажет бюджеттің мөлшерін дәлме-дәл көрсетуі
тиіс. Меңгеруші бюжетке неғұрлым ауқымды өнім өткізудің жоғарғы деңгейін
қамтамасыз етуі ықтимал екендігін, алайда оған жоғары рентабельділікті
қамтамасыз ететін бюджет қажет болатынын біледі.
Іс-әрекеттер бағдарламасы. Маркетингтік стратегияны мына сауалдарға
жауап беретін іс-қимыл бағдарламасына айналдыру қажет.
1. Не істеледі?
2. Бұл қашан істеледі?
3. Оны кім істейді?
4. Мұның құны қанша болмақ?
Мысалы, маңгеруші тауар өткізуді нарықтың бір бөлігін жаулап алуға
ынталандыру шараларын күшейткісі келеді делік. Бұл үшін жеңілдік жасайтын
ұсыныстар мен олардың әрекет ету мерзімі, мамандандырылған көрмелерге
қатысу сияқты тауар өткізуді ынталандыратын іс-шаралар жоспарын жасау
қажет.
Бюджеттер. Іс -шаралар жоспары меңгерушіге пайда мен залаалды
болжайтын бюджет құруға мүмкіндік береді.
Ұсынылып отырған бюджетті басшылар жан-жақты қарап, бекітеді немесе
өзгертеді. Бекітілген бюджет материал сатып алудың, өндіріс кестелерін
жасаудың, жұмыс күшіне қажеттілікті жоспарлаудың және маркетингтік іс-
шараларды жүзеге асырудың негізі болады.
Бақылау тәртібі. Жоспардың соңғы бөлімінде барлық белгіленген іс-
шаралардың орындалу барысын бақылау тәртібі баяндалады. Әдетте бюджет
қаржысын оны жұмсау мақсатын айға немесе тоқсанға бөліп көрсетеді. Сонда
басшылар әрбір уақыт мерзімі шеңберінде қол жеткізген нәтижелерді бағалап,
алдына қойылған мақсатқа жете алмаған өндірістерді айқындай алады. Осы
өндірістердің меңгерушілеріне жағдайға түсінік беріп, оны түзету үшін
қандай шара қолданатынын көрсетуге тура келеді.
Пайданы оңтайландыру негізінде жоспарлау. Мақсатты пайда
көрсеткіштерінің негізінде жоспарлау міндетті түрде мейлінше үлкен пайданы
емес, қанағаттанарлық пайда алуды қамтамасыз етеді. Пайданы оңтайландыру
меңгерушіден тауар сату көлемін және маркетингтің құрамына кіретін іс-
шаралардың өзара байланысын жете түсінуді қажет етеді. Өткізу әрекетінің
функциясы - маркетинг жүйесінің бір немесе бірнеше элементтеріне жұмсалатын
шығындардың деңгейі әртүрлі болғанда белгілі бір мерзім ішінде тауар
сатудың ықтимал көлемін болжау.
Маркетинг қызметінің меңгерушісі өткізу әрекетінің функциясына өз
фирмасының жұмысына қатысты қалай алдын - ала баға бере алады? Мұны тәсіл
арқылы іске асыруға болады.
Біріншіден, меңгеруші өткен сауданың және маркетингтік өзгермелі
жүйенің деңгейлері жайында мәліметтер жинап, стратегиялық әдістің көмегімен
өткізу әрекетінің функциясын бағалайды. Бұл - статистикалық әдіс.
Екіншіден, маркетингтік шығындар деңгейін өзгертіп отыруды және оларды
географиялық немесе өзге бірліктерге бөлу және өткізу көлемдерін айқындауды
қажет ететін эксперименталдық әдіс.
Үшіншіден, сараптау әдісібар. Шығындардың қажетті деңгейіне жеткенде,
сарапшылардың дәлелді ұсыныстары басшылыққа алынады.
Маркетингтік бақылау. Маркетинг жоспарларын іске асыру барысында тосын
жағдайлардың орын алуына байланысты маркетинг бөлімі олардың орындалуын
үнемі бақылауға алуы қажет. Жылдық жоспардың орындалудын бақылау үшін
маркетинг мамандары ағымдағы көрсеткіштерді жылдық жоспардың бақылау
көрсеткішімен салыстырып, қажет жағдайда істі дұрыс жолға қою шараларын
қолданады.
Пайданы бақылау әртүрлі тауарлардың, нарық аумақтарының,
сегменттерінің және сауда арналарының нақты рентабльділігін анықтауды қажет
етеді. Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының нарық
мүмкіндіктеріне сәйкестігін ұдайы тексеріп отыруды көздейді, ол 4-кестеде
көрсетілген.
Жылдық жоспардың орындалуын бақылау мақсаты - фирма нақты белгілі
жылға жоспарланған сатудың, пайданың көрсеткіштеріне қол жеткізгенін
қуаттау.
Біріншіден, басшылар жылдық жоспарға әрбір ай немесе тоқсан бойынша
бақылау жасауы тиіс.
Екіншіден, фирма жетекшілері оның нарықтық жұмысының көрсеткіштерін
салмақтап отыруы тиіс.
Үшіншіден, фирма басшылары оның жұмысындағы елеулі ақаулардың себебін
анықтауы тиіс.
Төртіншіден, фирма басшылары жағдайды түзету және қойылған мақсат пен
қол жеткен нәтиже арасындағы алшақтық жою үшін шара қолдануы тиіс.
Өткізу мүмкіндіктерін талдау -іс жүзінде сатылған көлемді жоспарланған
көлеммен салыстыру және өлшеу. Фирма өткізу статистикасын талдаудан бастай
алады.Жоспарланған деңгейге қол жеткізу үшін не бөгет болғанын анықтау
қажет.
Фирма нақты тауар. аумақтар және бөлудің өзге бірліктерінің бәрі
айналымдағы өз үлесін орындауды қамтамасыз еткенін тексеруі тиіс. Өткізу
статистикасы фирманың бәсекелесушіге қатысты жағдайын көрсетпейді. Мәселен.
тауар сату көлемі өсті делік. Бұл экономикалық жағдайдың жақсаруына
байланысты болуы, Бұл барлық фирмалардың жұмысына ықпал етуі немесе
бәсекелесушілермен салыстырғанда фирма жұмысының жақсара түскеніне
байланысты болуы мүмкін.
Кесте 4.
Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының нарық
мүмкіндіктеріне сәйкестігі
Бақылаудың түрі Оны іске асыру Бақылаудың Бақылаудың
үшін жауапты мақсаты амалдары мен
адамдар әдістері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz