Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі бағыттары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005.2007 жылдардағы жағдайын талдау ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі әлеуеті және 2008.2009 жылдары іске
қосылған жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру: мүмкіндіктеріміз бен
басымдықтарымыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы . “Индустрияландыру
картасы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру мен жаңартудағы негізгі
мәселелер және оны дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009.2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005.2007 жылдардағы жағдайын талдау ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі әлеуеті және 2008.2009 жылдары іске
қосылған жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру: мүмкіндіктеріміз бен
басымдықтарымыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы . “Индустрияландыру
картасы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру мен жаңартудағы негізгі
мәселелер және оны дамыту перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009.2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті. Енді біздің экономика өз дамуының дағдарыстан кейінгі кезеңіне көшуде.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі жағдайда өз экономикасын индустриялық-технологиялық тұрғыдан дамытуды көздеп отыр.
Бүгінде дағдарыс бәрін өз орнына қойып шықты. Сондықтан да қазір жаңа уақыт туып келеді, әлемдік экономикалық жүйе өзгеруде, қателіктер құны қауырт өсуде, барлық бағыттардағы бәсекелестік күшейе түсуде. Дағдарыс экономиканы әртараптандыруға баламаның жоқ екенін нақты көрсетіп берді.
2010 жылдың бірінші қаңтарынан бастап “Қазақстан-2030” Стратегиясының аясында біз индустриялық-инновациялық жедел даму бесжылдығын бастаймыз.
Бұл әлемнің барлық мемлекеттерінде өткен ғасырдың басында болған индустрияландыру емес, инновациялық индустрияландыру болмақ. Біздің индустрияландыру әлемдік экономиканың қазіргі даму ғұрпына сәйкес болуы тиіс. Қазақстанды инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін біз өзіміздің нақты мүмкіндіктерімізді негізге алуға тиіспіз. Кәсіпорындардың тауарлары бір жерлерде сатылуы, бәсекеге қабілетті болуы тиіс. Және де біз сыртқы рыноктарда немен тартымды болатынымызды ойластыруымыз керек.
Үкімет өз күш-жігерін мынадай жеті бағыттарға шоғырландырды: агроөнеркәсіптік кешен және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу; құрылыс индустриясы және құрылыс материалдарының өндірісі; мұнайды қайта өңдеу және мұнай-газ саласының инфрақұрылымы; металлургия және дайын металл өнімдерін өндіру; химия, фармацевтжәне қорғаныс өнеркәсібі; энергетика; көлік және телекоммуникациялар.
Мінекей бұл жеті бағыт Қазақстан өнеркәсібін тұтастай қамтиды. Сондықтанда бұл диплом жұмысының өзектілігі сол, еліміздегі қазіргі жүргізіліп отырған экономикалық ұстаныммен тікелей байланысты. Бұл жұмыста Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына сәйкес Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен стратегиялық мақсаттары қарастырылады. Елдің орнықты экономикалық өсімі мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз ететін теңгерілген экономикалық құрылымға өтудің стратегиялық міндетін тек өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру және индустриялық дамуға жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге болады. Сондықтан мемлекет өз күшін экономиканы одан әрі әртараптандыру және әлем шаруашылығы жүйесіне үйлесімді ықпалдасу үшін жағдай жасауға шоғырландырды. Бұл саясаттың негізгі құралы өңдеуші сектордың дамуын ілгерілету және осының негізінде бір жақты шикізаттық бағдарды бірті-бірте еңсеруге бағытталып отыр. Міне осындай жағдайлар бұл жұмыстың бүгінгі таңдағы өзектілігін анықтап отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан өнеркәсібіның бүгінгі мүмкіндіктері мен басымдықтары өнеркәсіпті әртараптандыру мен жаңартудың негізгі индикаторлары ретінде қарастырылады.
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті. Енді біздің экономика өз дамуының дағдарыстан кейінгі кезеңіне көшуде.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі жағдайда өз экономикасын индустриялық-технологиялық тұрғыдан дамытуды көздеп отыр.
Бүгінде дағдарыс бәрін өз орнына қойып шықты. Сондықтан да қазір жаңа уақыт туып келеді, әлемдік экономикалық жүйе өзгеруде, қателіктер құны қауырт өсуде, барлық бағыттардағы бәсекелестік күшейе түсуде. Дағдарыс экономиканы әртараптандыруға баламаның жоқ екенін нақты көрсетіп берді.
2010 жылдың бірінші қаңтарынан бастап “Қазақстан-2030” Стратегиясының аясында біз индустриялық-инновациялық жедел даму бесжылдығын бастаймыз.
Бұл әлемнің барлық мемлекеттерінде өткен ғасырдың басында болған индустрияландыру емес, инновациялық индустрияландыру болмақ. Біздің индустрияландыру әлемдік экономиканың қазіргі даму ғұрпына сәйкес болуы тиіс. Қазақстанды инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін біз өзіміздің нақты мүмкіндіктерімізді негізге алуға тиіспіз. Кәсіпорындардың тауарлары бір жерлерде сатылуы, бәсекеге қабілетті болуы тиіс. Және де біз сыртқы рыноктарда немен тартымды болатынымызды ойластыруымыз керек.
Үкімет өз күш-жігерін мынадай жеті бағыттарға шоғырландырды: агроөнеркәсіптік кешен және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу; құрылыс индустриясы және құрылыс материалдарының өндірісі; мұнайды қайта өңдеу және мұнай-газ саласының инфрақұрылымы; металлургия және дайын металл өнімдерін өндіру; химия, фармацевтжәне қорғаныс өнеркәсібі; энергетика; көлік және телекоммуникациялар.
Мінекей бұл жеті бағыт Қазақстан өнеркәсібін тұтастай қамтиды. Сондықтанда бұл диплом жұмысының өзектілігі сол, еліміздегі қазіргі жүргізіліп отырған экономикалық ұстаныммен тікелей байланысты. Бұл жұмыста Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына сәйкес Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен стратегиялық мақсаттары қарастырылады. Елдің орнықты экономикалық өсімі мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз ететін теңгерілген экономикалық құрылымға өтудің стратегиялық міндетін тек өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру және индустриялық дамуға жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге болады. Сондықтан мемлекет өз күшін экономиканы одан әрі әртараптандыру және әлем шаруашылығы жүйесіне үйлесімді ықпалдасу үшін жағдай жасауға шоғырландырды. Бұл саясаттың негізгі құралы өңдеуші сектордың дамуын ілгерілету және осының негізінде бір жақты шикізаттық бағдарды бірті-бірте еңсеруге бағытталып отыр. Міне осындай жағдайлар бұл жұмыстың бүгінгі таңдағы өзектілігін анықтап отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан өнеркәсібіның бүгінгі мүмкіндіктері мен басымдықтары өнеркәсіпті әртараптандыру мен жаңартудың негізгі индикаторлары ретінде қарастырылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Нұрғалиев М. Қазақстан экономикасы. Алматы, 2001ж
2 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. Алматы, Экономика – 2001
3 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стартегиясы». Алматы. Дәуір, 1992 жыл.
4 Экономика промышленность. Учебное пособие. Алматы «Экономика», 2005г.
5 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2007ж. 70 бет.
6 Қазақстан цифраларда 2007. Алматы, 2008ж.
7 Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары. Астана, 2007 жыл. 67 бет
8 Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. (2 пункт). //Егемен Қазақстан 4 ақпан 2009 жыл, 7 бет.
9 Энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. (2 пункт). //Егемен Қазақстан 23 қаңтар 2009 жыл, 7 бет.
10 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл.
11 Сайфолла Ш. Жыл жақсы көрсеткіштермен қорытындылануы тиіс. //Егемен Қазақстан 16 қазан 2009 жыл. 3 бет
12 Сұңғат Ә. Еліміз 2009 жылдың бірінші жартыжылдығын сәтті қорытындылады. //Егемен Қазақстан 21 тамыз 2009 жыл, 3 бет
13 Тұрапбайұлы А. Индустриялық жобалар ел экономикасын өркендетеді. //Егемен Қазақстан. 4 шілде 2009 жыл.
14 Тау-кен өндірісінің жаңа көкжиектері. //Егемен Қазақстан 19 наурыз, 2010 жыл
15 Жағыпарұлы Ж. Модернизациялаудың жаңа үлгісі. //Егемен Қазақстан. 11 желтоқсан 2009 жыл. 5 бет.
16 Алшанов Р. Әртараптандыру: барымыз және басымдықтарымыз. //Егемен Қазақстан. 5 ақпан 2010 жыл. 2 бет
17 Тоқпатаев У. Экономиканы әртараптандыру - отандық өндірісті өркендетудің тиімді жолы. //Саясат №3, 2009ж
18 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығы.
19 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жыл¬дардағы үдемелі ин-дустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағ¬дарламасы.
20 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 қаңтардағы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халықына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл.
21 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы №922 Жарлығы.
22 Алға басудың айқын жолы “Индустрияландыру картасы” бойынша нақтыланбақ. // Егемен Қазақстан. 11 қыркүйек 2009 ж. 3 бет.
23 Қазақстанның индустриялық өрлеу дәуірі. //Егемен Қазақстан 23 сәуір, 2010 жыл.
24 Қазақстанды индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған картасы. //Егемен Қазақстан. 6 мамыр 2010 жыл.
25 2009 жылы пайдалануға берілуі жоспарланған инвестициялық жобалар. //Егемен Қазақстан. 2 қазан 2009 жыл 4 бет.
26 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2007ж. 70 бет. (4.5. Экономиканы жаңғырту және әртараптандыру бөлімі).
27 Назарбаев Н. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы-біздің ортақ болашағымыз үшін (3 пункт). //Ақиқат №5, 2009 жыл 3-9 бет.
28 Бектұрғанов Н.С. Қазақстан экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді дамуы жаңа технологияларға негізделуі тиіс. //Егемен Қазақстан. 24 маусым 2009 жыл 2 бет.
29 Инновациялық үрдіс ғылыми - технологиялық дамудың негізі. / Гуманитарлық ғылым: ғылыми мақалалардың ВУЗаралық жинағы. Бөлім I. – Қарағнды, 2009-322б. 78-83бб.
30 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылға 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл.
31 Бопиева Ж. Қазақстан - әлемдегі энергетикалық рыноктағы жаһандық ойыншы: экономикалық даму тұрақтылығының ұзақмерзімді аспектілері. //АльПари № 4, 2009ж
32 Сагадиев К.Н. и др. Интеграция экономики Казахстана в мировое хозяйство. Ғылым, 1996
1 Нұрғалиев М. Қазақстан экономикасы. Алматы, 2001ж
2 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. Алматы, Экономика – 2001
3 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стартегиясы». Алматы. Дәуір, 1992 жыл.
4 Экономика промышленность. Учебное пособие. Алматы «Экономика», 2005г.
5 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2007ж. 70 бет.
6 Қазақстан цифраларда 2007. Алматы, 2008ж.
7 Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары. Астана, 2007 жыл. 67 бет
8 Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. (2 пункт). //Егемен Қазақстан 4 ақпан 2009 жыл, 7 бет.
9 Энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. (2 пункт). //Егемен Қазақстан 23 қаңтар 2009 жыл, 7 бет.
10 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру барысы туралы ақпарат. //Егемен Қазақстан. 4 наурыз 2009 жыл.
11 Сайфолла Ш. Жыл жақсы көрсеткіштермен қорытындылануы тиіс. //Егемен Қазақстан 16 қазан 2009 жыл. 3 бет
12 Сұңғат Ә. Еліміз 2009 жылдың бірінші жартыжылдығын сәтті қорытындылады. //Егемен Қазақстан 21 тамыз 2009 жыл, 3 бет
13 Тұрапбайұлы А. Индустриялық жобалар ел экономикасын өркендетеді. //Егемен Қазақстан. 4 шілде 2009 жыл.
14 Тау-кен өндірісінің жаңа көкжиектері. //Егемен Қазақстан 19 наурыз, 2010 жыл
15 Жағыпарұлы Ж. Модернизациялаудың жаңа үлгісі. //Егемен Қазақстан. 11 желтоқсан 2009 жыл. 5 бет.
16 Алшанов Р. Әртараптандыру: барымыз және басымдықтарымыз. //Егемен Қазақстан. 5 ақпан 2010 жыл. 2 бет
17 Тоқпатаев У. Экономиканы әртараптандыру - отандық өндірісті өркендетудің тиімді жолы. //Саясат №3, 2009ж
18 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы №1096 Жарлығы.
19 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жыл¬дардағы үдемелі ин-дустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағ¬дарламасы.
20 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 28 қаңтардағы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халықына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл.
21 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы №922 Жарлығы.
22 Алға басудың айқын жолы “Индустрияландыру картасы” бойынша нақтыланбақ. // Егемен Қазақстан. 11 қыркүйек 2009 ж. 3 бет.
23 Қазақстанның индустриялық өрлеу дәуірі. //Егемен Қазақстан 23 сәуір, 2010 жыл.
24 Қазақстанды индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған картасы. //Егемен Қазақстан. 6 мамыр 2010 жыл.
25 2009 жылы пайдалануға берілуі жоспарланған инвестициялық жобалар. //Егемен Қазақстан. 2 қазан 2009 жыл 4 бет.
26 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2007ж. 70 бет. (4.5. Экономиканы жаңғырту және әртараптандыру бөлімі).
27 Назарбаев Н. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы-біздің ортақ болашағымыз үшін (3 пункт). //Ақиқат №5, 2009 жыл 3-9 бет.
28 Бектұрғанов Н.С. Қазақстан экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді дамуы жаңа технологияларға негізделуі тиіс. //Егемен Қазақстан. 24 маусым 2009 жыл 2 бет.
29 Инновациялық үрдіс ғылыми - технологиялық дамудың негізі. / Гуманитарлық ғылым: ғылыми мақалалардың ВУЗаралық жинағы. Бөлім I. – Қарағнды, 2009-322б. 78-83бб.
30 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылға 6 наурыздағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты халыққа Үндеуі. //Егемен Қазақстан. №91 (25488) 6 наурыз 2009жыл.
31 Бопиева Ж. Қазақстан - әлемдегі энергетикалық рыноктағы жаһандық ойыншы: экономикалық даму тұрақтылығының ұзақмерзімді аспектілері. //АльПари № 4, 2009ж
32 Сагадиев К.Н. и др. Интеграция экономики Казахстана в мировое хозяйство. Ғылым, 1996
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
РМҚК Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік
педагогикалық институты
Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары
Дипломдық жұмыс
050115 Құқық және экономика негіздері мамандығы
Арқалық 2010 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
РМҚК Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік
педагогикалық институты
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың
негізгі бағыттары
050115 – Құқық және экономика негіздері
Арқалық 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 7
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005-2007 жылдардағы жағдайын
талдау ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі әлеуеті және 2008-2009 жылдары іске
қосылған
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...28
2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру: мүмкіндіктеріміз бен
басымдықтарымыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
2.2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
2.3 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы - “Индустрияландыру
картасы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру мен жаңартудағы негізгі
мәселелер және оны дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.2 Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Кіріспе
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның
экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің
тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті. Енді біздің экономика
өз дамуының дағдарыстан кейінгі кезеңіне көшуде.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі жағдайда өз экономикасын индустриялық-
технологиялық тұрғыдан дамытуды көздеп отыр.
Бүгінде дағдарыс бәрін өз орнына қойып шықты. Сондықтан да қазір жаңа
уақыт туып келеді, әлемдік экономикалық жүйе өзгеруде, қателіктер құны
қауырт өсуде, барлық бағыттардағы бәсекелестік күшейе түсуде. Дағдарыс
экономиканы әртараптандыруға баламаның жоқ екенін нақты көрсетіп берді.
2010 жылдың бірінші қаңтарынан бастап “Қазақстан-2030” Стратегиясының
аясында біз индустриялық-инновациялық жедел даму бесжылдығын бастаймыз.
Бұл әлемнің барлық мемлекеттерінде өткен ғасырдың басында болған
индустрияландыру емес, инновациялық индустрияландыру болмақ. Біздің
индустрияландыру әлемдік экономиканың қазіргі даму ғұрпына сәйкес болуы
тиіс. Қазақстанды инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін
біз өзіміздің нақты мүмкіндіктерімізді негізге алуға тиіспіз.
Кәсіпорындардың тауарлары бір жерлерде сатылуы, бәсекеге қабілетті болуы
тиіс. Және де біз сыртқы рыноктарда немен тартымды болатынымызды
ойластыруымыз керек.
Үкімет өз күш-жігерін мынадай жеті бағыттарға шоғырландырды:
агроөнеркәсіптік кешен және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу; құрылыс
индустриясы және құрылыс материалдарының өндірісі; мұнайды қайта өңдеу және
мұнай-газ саласының инфрақұрылымы; металлургия және дайын металл өнімдерін
өндіру; химия, фармацевтжәне қорғаныс өнеркәсібі; энергетика; көлік және
телекоммуникациялар.
Мінекей бұл жеті бағыт Қазақстан өнеркәсібін тұтастай қамтиды.
Сондықтанда бұл диплом жұмысының өзектілігі сол, еліміздегі қазіргі
жүргізіліп отырған экономикалық ұстаныммен тікелей байланысты. Бұл жұмыста
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына
сәйкес Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттары қарастырылады. Елдің орнықты экономикалық өсімі мен
бәсекеге қабілетін қамтамасыз ететін теңгерілген экономикалық құрылымға
өтудің стратегиялық міндетін тек өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық
қайта құру және индустриялық дамуға жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге
болады. Сондықтан мемлекет өз күшін экономиканы одан әрі әртараптандыру
және әлем шаруашылығы жүйесіне үйлесімді ықпалдасу үшін жағдай жасауға
шоғырландырды. Бұл саясаттың негізгі құралы өңдеуші сектордың дамуын
ілгерілету және осының негізінде бір жақты шикізаттық бағдарды бірті-бірте
еңсеруге бағытталып отыр. Міне осындай жағдайлар бұл жұмыстың бүгінгі
таңдағы өзектілігін анықтап отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан өнеркәсібіның
бүгінгі мүмкіндіктері мен басымдықтары өнеркәсіпті әртараптандыру мен
жаңартудың негізгі индикаторлары ретінде қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттарын айқындау, Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі
құралы ретінде - “Индустрияландыру картасының” маңыздылығын ашу, Қазақстан
өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттерін және оларды шешу жолдарын
қарастыру, өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру мәселелерін
қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, Қазақстанда жүргізілген
экономикалық реформалар отандық индустрияның қарқынды дамуына ықпал етті.
Ондаған жылдар бойы ел өнеркәсібі өсімнің орнықты үрдісін көрсетіп келеді.
Соңғы жеті жыл ішінде өнеркәсіп салаларының орташа жылдық өсім қарқыны
шамамен 9 пайызды құрады. Дағдарыс жағдайындағы ел өнеркәсібінің
жағадайында өсу қарқыны көрінбейді. Өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу
қарқынының төмендеуі, құрылыс көлемінің қысқаруы және қызмет көрсетудің өсу
қарқынының төмендеуіне байланысты 2009 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі 1%-ға
төмендеді. Кен өндіру өнеркәсібіндегі өсу қарқынының 2,8%-ға дейін
төмендеуіне және өңдеу өнеркәсібіндегі өндіру көлемінің 4,1%-ға қысқаруымен
байланысты 2009 жылы өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу қарқыны 0,4%-ға
төмендеді. Кен қазу өнеркәсібіндегі өндірістің өсуі негізінен 2009 жылы
мұнай өндіру көлемінің 7,5%-ға артуымен қамтамасыз етіледі. Өңдеу
өнеркәсібіндегі өндірудің қысқаруы негізінен металлургия өнеркәсібіндегі
өндірудің қысқаруымен байланысты болып отыр. 2008 жылдың аяғында басталған
әлемдік сұраныс пен тұтынудың елеулі қысқаруына байланысты, қара
металлургия өнімдерін өндіру 30%-ға дейін, түсті металлургия 2%-ға дейін
төмендеді. Құрылыста 2009 жылы 2%-ға дейін төмендеді. 2009 жылы электр
энергиясын өндiру 82 млрд. кВтсағ көлемінде болды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және
одан әрі жаңартудың негізгі бағыттарын айқындау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- Қазақстан өнеркәсібінің жекелеген салалары бойынша аймақтық
қалыптасуы мен даму жағдайын қарастыру;
- Қазақстан өнеркәсібінің ағымдағы жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттарына тоқталу;
- Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы ретіндегі -
“Индустрияландыру картасын” және ондағы басты бағыттарды айқындау;
- Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу жолдарын қарастыру;
- Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму жоспарын талдау.
Зерттелу объектісі – Қазақстан өнеркәсібі және оның негізгі салалары.
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Жалпы бұл мәселе кеңестік
және отандық оқулықтарда кең орын алды. Себебі, атты еңбектері, сонымен
қатар отандық ғалымдар тобы: атты ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауларында айқын көрініс
тапқан.
Зерттеліп отырған ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығына келер
болсақ, бұл ғылыми жұмыста еліміздегі қазіргі таңда өзекті болып отырған
мәселе өнеркәсіпті әртараптандырудың негізгі бағыттары жан-жақты
мазмұндалған, сондықтанда жоғары оқу орындарының, орта білім беретін оқу
орындарының студенттері үшін ғылыми зерттеу тақырыптарына, үйірмелерде,
конференцияларда пайдалануға болады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
бағдарламалары мен негізгі индикаторлары туралы материалдары, сонымен
қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа
қатысты монографиялары мен кітапшалары, оқулықтары, авторефераттары,
баспасөз материалдары және мақалалар жинағы алынды.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын талдау
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының қалыптасуы
Қазақстан өнеркәсібі өте сан алуан және орналасу жағынан белгілі-бір
аймақтарға шоғырланған.
Қазақстан өзін отын–энергетикалық заттармен толық қамтамасыз ете
отырып, сонымен қатар респубикадан тыс жерлерге отындарды және электр
энергиясын тасымалдауға мүмкіншілігі бар. Республикада отын-энергетикалық
қорларды шығару оны пайдаланудан 15,6 %-ке артық, қазып алынатын көмірдің
42%-і республикадан тыс жерлерге тасымалданады, бұл оны ішкі пайдаланудан
1,5 есе көп. Мұндай шығару оны пайдаланудан 1,4 есе мол. Республика көмір,
мұнай, газ, су ресрустары, жаңғыш тақта тас ыстық су сияқты отын-
энергетикалық қорларға ие. Мұнай, газ және көмірдің жалпы қоры 13,0 млрд.
тонна мұнай эквиаленті шамасында немесе бір адам басына шаққанда- 722 тонна
мұнай эквивалентіне тең. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дүние жүзіндегі
мемлекеттердің алғашқы ондығына енді [1].
Отын-энергетикалық қорлар республика территориясы бойынша біркелкі
орналаспаған. Мысал, пайдаланатын көмір кенінің 100%-і Орталық және
Солтүстік-Шығыс Қазақстанда шығарылған мұнай және газ Батыс Қазақстанда, ал
су қорының 90% -інен астамы Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
шоғырланған.
Қазақстанда көмір өнеркәсібінің тууы 19 ғасырдын ортасына жатад, 1855
жылы – Қарағанды, 1869 жылы – Ленгір, 1895 жылы – Екібастұз көмір кен
орындары іске қосыла бастады. Шағын рудниктер мен заводтар және жергілікті
халықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өлкеде кіші –гірім көмір кен
орындары да пайдаланылды. Қарағанды көмір бассейнінің маңызының өсуіне
себеп: біріншіден, оған жақын жерде мол темір, марганец және жез
рудаларының көздері ашылуы, сөйтіп металлургия, тау – химия және
өнеркәсіптің басқа салаларының дамуына қолайлы жағдай тууы; екіншіден,
Қарағандының оның өнімін пайдаланатын Оралға, Еділ бойына және Орта Азияға
жақын орналасуы. Көмірдің геологиялық қоры 51 млрд. тонна деп бағаланады
және ол 300 шаршы км тығыз қабатта жатыр. Қарағанды көмір қорының 40% -і
кокс шығаруға жарамды. Көмірдің құрамында күкірттің және фосфордың аздығы
сапалы кокс өндіруге мүмкіншілік береді, ал бұл болса аз күкіртті және
азфосфорлы шойын өндіруге өте маңызды.
Павлодар обылысында келешегі мол Екібастұз көмір кен орын орналасқан.
1925 жылдар кезінде бұл отын – энергетикалық аудан тоқтатылып қойылды,
себебі КСРО алдында ол кезде басқа мәселелер тұрған, тек 1954 жылдары
Екібастұз бассейні іске қосылды. Көмір қабатының қалыңдылығының 160 – 180 м
жетуі, ал ұымды тау – геолгиялық жағдай кенді ашық тәсілмен қазуға
мүмкіншілік беруі бұл бассейннің бірегейлігін дәлелдейді.
Мұнай және газ өнеркәсібі - отын–энергетика кенінің бұл саласы екі
тармаққа бөлінеді: Мұнай және газ шығару, мұнай және газ өндеу. Қазақстанда
әсіресе мұнай және газ шығару саласы дамыған.
Қазақстан жерінде бірінші мұнай фонтанын 1889 жылы Қарашұңғыл барлау
алқабы атты, кейін Доссор (1911 жылы) және Мақсат (1915 жылы) екі мұнай
кәсіпорындары іске қосылды. Осы үш мұнай кен орындары республиканың
батысында Атырау обылысында орналасқан. 1965 жылға дейін мұнай тек қана
Ембі бассейнінде көптеген қуаты тапшы кен орындарында шығарлған. Бұлған
себеп Ембі мұнайлы ауданның ұтымды географиялық орналасуы және мұнайдың
жоғары сапалылығы [1].
Қазақстанда жаңа мұнайлы аудандарды игеру ең маңызды шараларға айналды,
ал барлау жұмыстарының мерзімінен және нәтижесінен көптеген халықшаруашылық
мәселелердің шешілуі тәуелді болды. 60-шы жылдары геологиялық іздеу және
барлау жұмыстарының бағыттарының, сондай –ақ көлемнің шұғылөзгеруіне
байланысты мұнай шығыарудың дамуының жаңакезеңі туды. Егер да 1936 – 1940
ж.ж барлық бұрғылау жұмысының көлемі 421 мың млрд . болса, ал 1961 – 1965
ж.ж 926 мың млрд. жетті немесе 2,2есе өсті, негізінен Маңғышлақ түбегінде
жүргізілген барлау жұмыстары арқылы Маңғышлақта ірі мұнай кен шығару
орындарын өнеркәсіптік іске қосу республикада мұнай өндеу өнеркәсібінің
даму қарқынына және орналасуына айтарлықтай өзгеріс ендірді.
Қазақстан мұнай өнеркәсібінің екінші жолмен дамуы орасан зор
инвестицияны және шетел капиталын тартуды қажет етеді. Осы себептен Атырау
және Маңғыстау еркін экономикалық аймақтары ашылды, ал көмірсутектер
шикізаттар шығаратын және өндейтін Қарашығанақ мұнай компаниясы,
Тенгизшевройл сияқты ірі ортақ кәсіпорындары құрылды.
Космостан суретке түсіріп алу және жер бетіндегі зерттеулердің нәтижесі
бойынша, каспий теңізінің солтүстік жағалауында мұнайдың қоры 3 – 3,5 млрд.
тонна газдың қоры 2 – 2, 5 трлн. Куб м. Тең. Қазіргі уақытта республикада
келесі өте ісі мұнай- газ кен орындары жұмыс істейді: Теңіз, Қарашығанақ,
Өзен және тағы басқасы. Қарашығанақ кен орны Батыс Қазақстан обылысында
1979 жылы ашылды, ол 450 шаршы км. Жерді алып жатқан, дүние жүзіндегі ең
бір ірі кен орны. Қарашығанақтың қоры 21,3,трлн. куб. метір газ 644млн.
тонна гза конденсаты және 189 млн. тонна мұнай Қарашығанақтың көмірсутектер
шикізаттары Орынбор қаласында өнделеді. Бұл кен орнының басты даму
мәселесі шикізатты тасымалдау және өндеу, сонымен қатар Түркменстан, Ресей,
Өзбекстандағы қалыптасқан кен орындарымен тұтынушылар үшін бәсекеге түсу.
Маңғыстау облысында 1959 жылы Өзен кен орны ашылды, онда 1965 жылы мұнай
шығару басталды, қордың көзі 1,1 млрд. тлнна деп есептелінеді. Ақтау
қаласының солтүстігіне қарай 300 км. Қашықтықта каспий теңізнің жағалауында
Арман кен орны орналасқан. Қазіргі кезде осы кен орнында
Маңғыстаумұнайгаз, Жарқын акционерлік қоғамдар және ОRІХ ЕNTRGY
американ компаниясы бірігіп Арман деген ортақ кәсіпорыны ашты. Бұлардын
әрекет өрісі теңізді барлау және мұнай, газ шығару. Қажет инвестицияның
көлемі 110 млн. АҚШ доллары тең [2].
Қазақстанда мұнай өндеу өнеркәсібінің дамуы 1945 жылы Атырау мұнай
өндейтін заводының іске қосылуымен басталды, ол 1959 жылға дейін
Түркменстан және Азербайджаннан тасымалданған мұнайларды өндеді.
Қазақстанда мұнай өнімдерін, өндірісн өсіру Атырау МӨЗ қайта құру және
кеңейтумен және 9-шы бесжылдықта Павлодар, Шымкент МӨЗ салуымен
байланысты. Соңғы екі МӨЗ Тюмен мұнайын өндеуге бағытталған. Осыларды
шикізатпен қамтамасыз ету үшін ұзындығы 2 мың км. Омбы-Павлодар-Шымкент
мұнай құбыры салынды.
Маңызды отын-энергетикалық байлық болып газ саналады. Бірақ та
республикада газ өнеркәсібі әзірше кеңінен дами алған жоқ. Қазіргі кезде
республикада табиғи газдың болжау қорын барлау өте шамалы. Тек қана Батыс
Қазақстанда табиғи газдың болжау қоры 5 трлн. куб. м. деп есептеледі.
Қазақстанда жанар-шақпа тас Батыс Қазақстанда Чернозатон, Тоғай, Новошинов,
Шығыс Қазақстанда Кендірлік кен орындарында ашылған. Кендірлік кен орнында
жанар-шақпа тастың өндірістік қоры 175 млн.т. есептелінеді. Қазақстанда
электроэнергетика базасы ХХ ғасырдың 30-шы жылдары құрыла бастады. Ресейді
электрлендіру мемлекеттік комиссияның жоспарында Алматы төңіректерінде және
Шығыс Қазақстанда бірнеше су электростанциялар салуға көңіл бөлінген. Әуелі
шағын электр станциялары олардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін фабрика,
заводтар, мұнай кәсіпорындарында және рудниктер жанында салынған. Электр
энергиясын өндірудің қосу қарқынын өсіру өнеркәсіптің энергияны көп қажет
ететін салаларын дамытуға, ауыл шаруашылығын және транспортты
электрлендіруге жағдай туғызады. Электр энергиясын ең көп пайдаланатын
өнеркәсіптің химия, түсті және қара металлургия салалары [2].
Химия өнеркәсібінің дамуы мына бағыттармен жүріп келеді [3]:
- орасан мол фосфорит қорларын игеру және форфорлық тыңайтқыштарды
өндіру;
- түсті және қара металлургияның күкірт қышқылдарын пайдаға асыру;
- мұнай –химия синтез өнімдерін өндіру;
- шаруашылық айналымға әр түрлі тұз қорларын енгізу, тағы басқа.
Фосфориттік кендердің орасан зор қорлары және фосфорлық тыңайтқыштарға
регионалдық қажеттік Оңтүстік және Батыс Қазақстанда Қаратау және Ақтөбе
фосфориттарының негізде ірі фосфор өнеркәсібінің қалыптасып дамуына себеп
болды. Қаратау фосфорит бассейні соғстың алдында барлынған.Осы бассейннің
негізінде алдымен Қаратау таукен химия комбинаты және Тараз суперфосфат
заводы салынды. Кейіннен жаңа рудниктер ашылып, Жаңатас қаласының байыту
комбинеаты салынып, мұнай Қаратау комбинатының екінші кезеңін құру
басталды, 60-шы жылдары Жамбыл- Қаратау аймақтық - өндіріс кешені
қалыптасты. Қаратау тау- кен шығаратын бірлестік, Жамбыл суперфосфат,
Новожамбыл фосфор завотары Химия бірлестігіне енеді.Қаратау фосфориті
негізгіде Шымкент Фосфор бірлестігі және Орта Азия Республикаларының
бірінеше химия өнеркәсіп орындары жұмыс істейді. Тек қана Қаратау
бассейінінде Қазақстанның фосфориттік кенінің 80% -і шығарылады. Осында
өндірілетін орта кесек фосфориттан электр тогымен қыздыру әдісімен фосфор
алынады. Қаратау фосфоритінің құрамындағы ерекшелігі магнийтотығы (44
дейін) жай карбонат (5-104) барлығы. Бұл себептен олар фосфорлық
тыңайтқыштар өндіруде тікелей пайдалануға жарамсыз. Фосфорлық шикізатты
магнийдің болуы тыңайтқыштарды су тартқыш қылады, ал карбонат фосфорды
экстаркция әдісімен алғанда күкірт қышқылының шығынын өсіреді. Сондықтан
қаратау фосфоритінен фосфор алу үшін кеңінен электр тоғымен қыздыру әдісін
пайдалануы қажет.
Солтүстік Қазақстанның және жақын орналасқан Ресей аудандарының
фосфорлық тыңайтқышқа қажеттіктерінің өсуіне байланысты Ақтөбе фосфорит
бассейінінің дамуының үлкен маңызы бар. Бұл бассейнде төрт кен орындарының
шаруашылық маңызы бар: Шилісай, мұнай бассейн қорының 80%-і шоғырланған –
Алға, Богдан және Покров. Ақтөбе фосфоритінің маңызды ерекшелігі – оның
қышқыл топыраққа тікелей жармдылығы. Бассейннің тау-кен техникалық жағдайы
мұнай фосфоритті ашық қазып алу тәсілін қолдануға мүмкіншілік берді, бұл
болса фосфориттен өндіретін натрий бихроматын күкіртті натрий пигмнетті
бояу өндірерін Ақтөбе химия заводы және Ақтөбе хром қоспалары заводы жұмыс
істейді.
Қазақстанның фосфор өнеркәсібінің маңызды жағы минералдық
тыңайтқыштарды өндіруді өсіру, себебі қазіргі кезде Қазақстанфосфоритінің
23 бөлігі элементарлық өндіруге жұмсалды.
Қазақстанда мұнай, химия дамуы негізінде пластикалық масса және
синтетикалық смола шығаратын өнеркәсіп дамуына ақиқат жағдай жасауға
болады. Полиэтилен және пропилен шығаруға Ақтау химия заводы маманданған,
ал Ақтау пластмасс заводы соққыға шыдамды және көбіктенетін полистрол
өнереді. Теңіз мұнай, газ- кен орнын игермен байланысты Ақтау пластмасс
заводының көміртекті шикізаттарға қажеттілігі толық қамтамасыз етіледі.
Келешекте Атырау, Ақтаумен қатар мұнай, химия дамыған аудандары болып
Павлодар, Шымкент саналады.
1942 жылы Теміртау оттегі және кальций карбидін шығаратын Қарағанды
синтетикалық каучук заводы жұмыс істей бастады. Осы кезде ол 39 түрлі өнеім
өндіретін ірі Жанжақты Карбид өндірістік бірлестігіне (ӨБ) айналды.
Қарағанды Карбид ӨБ жақын және алыс шет елдермен экспорт және импорт
жағынан көптеген экономикалық байланысы бар.
Қазақстанда химия өнеркәсібінің дамуының маңызды жағдайы – химия және
металлургия салаларын түйдектестіру Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан
мүмкіншілігі тек қана қалдық газдан күкірт қышқылын шығарумен шектелмейді,
олар сонмен қатар фосфор тыңайтқыштарын өндіртін ірі кәсіпорындар мен
бірлестіктерге ұтымды экономика- географиялық жағынан орналасқан.
Металлургиялық кәсіпорындарының қалдық газынан өндірілген күкірт қышқылы,
оны табиғи шикізаттан өндіругенне 2 есе арзанға түсетіні, ал 1 тонна өнімге
шаққанда күрделі қаржының 2,1 есе аз жұмысалатыны есеппен дәлелденген.
Республикада табиғи тұздарды шығыару және өндеу химия өнеркәсіп саласында
маңызды орын алады [4].
Қазақстан экономикасының негізгі салалары тау–кен қазу және металлругия
өнеркәсібі Республиканың тау–кен металлургия кешеніне 70-тен артық
кәсіпорындар мен мекемелер енді.
Қазақстанның өнеркәсіп өндірісінің құрамында қара және түсті
металлургияның сыбағалы үлесі 24%-ке тең. Металлургия кешенінің
кәсіпорындары республика өнеркәсіп өнімінің 16%-ін өндіреді. Металлургиялық
өнеркәсіпте Қазақстанның едәуір экспорттық потенциалы шоғырланған. Жалпы
Қазақстанда 32 түрлі пайдалы қазба мен қазынды шығады. 1990 жылы қазып
шығарылған өнімнің жалпы құны 18 млрд. доллар болды, оның ішінде жартысынан
көбі (554) отын-энергетика кешенінің үлесіне жатады. Түсті металдар үлесіне
18% (3,3 млрд. доллар), ферросплав-10 (1,8 млрд. доллар). Қазып шығарылатын
минералдық қорлардың үлкен бөлшегі жақын және алыс шетелдерге экспортқа
кетеді.
Республика тау-кен металлургия кешенінің дамуында еліміздің
экономикасының басқа салаларындағыдай, бұрынғы одақтас республикалар
арсындағы экономикалық байланыстардың үзілуіне және өтпелі кезеңнің
күрделілігіне байланысты мынадай жағымсыз жайлар байқалды [4]:
Біріншіден, өндірістің технологиялық деңгейінің төмен қалыпта сақталуы,
энергияны көп қажет ететін және экологиялық жағынан зиянды технологияны
қолданудың жоғары дәрежеде қалуы. Өндірістік-технологиялы құралдардың
деңгейінің және құрылымның нашарлауы және тозуы.
Екіншіден, өндірістің құлдырауының жалғаса беруі. Тау-кен металлургия
кәсіпорындарында жабдықтарының өнімділігінің және пайдалану коэффициенті
60% төмендеді. 1994 жылы түсті және қара металлургия өнімдерін өндіру күрт
түсіп кетті, көптеген өндірістер тоқтап қалды, жасырын және нақты
жұмыссыздық өсе берді.
Үшіншіден, республика ТМК салалары дамуында шикізат өндіру тән.
Қазақстан одақтас республика болған кезде металлургияда өңдеуші өнеркәсіп
іс жүзінде болған жоқ, өнімдер тұтынуға дайын түрінде басқа республикаларда
өндірілді.
Қазақстан орасан зор металл, отын және руда емес пайдалы қазыналарға ие
болуына қарамастан, олардың қазып шығарылу көлемі республиканың шикізаттар
потенциалынан біршама төмен. Оның үстіне минерал шикізаттар секторының
өнімдерінің құндай көлемін орасан зор молайтуға болады. Ол үшін қазіргі
кездегі республикада шығарылатын пайдалы қазбалардың едәуір бөлшегін
шикізат ретінде немесе жартылай өңделген түрінде пайдаланудан оларды
өңделген түрінде пайдалану.
Қазақстан кейбір пайдалы қазындылар қорларының көлемі бойынша дүние
жүзінде алдыңғы шепте бола тұрып, олардың сапасы жағынан, өкінішке қарай
соңғы орында тұр. Бұл мынадай жағдайларға себепші болды: біріншіден,
металлургия өнімдерін өндіру үшін көп материалды және энергиялық шығындар
қажет, екіншіден, республиканың тау-кен металлургия кещенінің өнімдерінің
минерал шикізаттарының әлемдік нарығында бәсекелесуі қиынға түседі.
Тау-кен металлургия кешенінің кәсіпорындарын шетел және отандық
компанияларға беру мақсаты – ұлттық экономикаға ірі инвестицияларды тарту,
және де республика үкіметі жағынан ешқандай кепіл берілмейді. Басқаруға
беру шарты төмендегідей: беру мерзімі 5 жыл, тек қана Қарағанды МК 10 жылға
берілді; кәсіпорындардың қарыздарын 3 ай ішінде жабу; өндірістің жоспарлы
көлемін орындау; өнімнің тиімді өткізілуін қамтамасыз ету; өндірісті қайта
құру және қазіргі талапқа сәйкес өзгерту; әлеуметтік инфрақұрылымдарды
жақсарту және кәсіпорындардың жұмысшы санын сақтау; кейбір жағдайда
кәсіпорындарын техникалық жабдықтармен қорландыру ескерілген. Республиканың
тау-кен металлургия кешенінің кәсіпорындарының дамуын үш негізгі
проблемалар тобына біріктіруге болады [4].
Біріншісі - өнімді өндіруді арттыру және оның сапасын көтеру, ол үшін:
өндірістің төменгі сатыда тұрған деңгейін; еңбек өнімділігінің және құрал-
жабдықтарды пайдалану коэффициентінің төмендеуін; тау-кен металлургия
кешені өндірісінің қор сыйымдылығының және қуат сыйымдылығының
көтеріңкілігін жою қажет.
Екіншісі – тау-кен металлургия кешенінің өндірістік инфрақұрылымын
дамыту және жетілдіру: бұл ішкі өндірістік кооперацияларды дамытуды
жетілдіруді, өнеркәсіпті басқарудың тиімділігін көтеруді, негізгі қорларды
жедел жаңғыртуды, алғашқы пайдаланатын шикізаттардың сапасын көтеруді қажет
етеді.
Үшіншісі - өндірілген өнімдерді тиімді сату. Бұл мәселелерді шешу үшін
мына шаралар жүргізілгені жөн:
- ТМК өнімдерінің төменгі дәрежедегі бәсекелесу қабілеттілігін жою,
осының арқасында сыртқы нарықта демпинг бағасын (әдейі арзандатып сату)
пайдаланудан құтылуға мүмкіндік туады;
- Ішкі нарықта көптеген ТМК өнімдеріне сұраныстың жоқтығын, республика
ішінде тұтынудың төмен деңгейін жою;
- әлемдік металл нарығының конюктурасын жетік білу үшін ТМК және сыртқы
нарықтарға айналу стратегиясын жасау;
- өнімді сатудың инфрақұрылымын жетілдіру, салмағы өте ауыр жүктер
экспортта басымырақ болғандықтан транспортты жетілдіру;
- металл нарығында жеке ірі кәсіпорындарының және сыртқы сауда
компанияларының монополиялық жағдайларын жою.
Қазақстанның түсті металлургиясы орасан зор пайдалы қазындылар
қорларына негізделген өнеркәсіптің көне және жетекші саласы болады.
Алдымен түсті металлургияның негізгі аудандары Шығыс және Орталық
Қазақстан болды, ал соңғы 20-30 жылдың ішінде бұл сала республиканың
оңтүстік және жылдың ішінде бұл сала республиканың оңтүстік және
солтүстігінде орын ала бастады. Осының нәтижесінде Қазақстанның жекелеген
жерлерде экономикалық даму деңгейін белгілі дәрежеде теңестіре бастады.
Қатарлас өнеркәсіптері жеткіліксіз дамыған, бірақ та қажетті шикізаттар,
отын-энергетикалық және т.б. қорлары бар экономикалық аудандардың
шаруашылықтарының жан-жақты дамуы қалыптаса бастады.
Қазақстанның ішкі жалпы өнімінде түсті металлургияның үлесі 12 %-тейі
өнеркәсіптің осы саласына валюттік табыстың 27% -тейі өндіркәсіптің осы
саласына түседі. Респулика егемендік алғаннан кейін түсті металлургияның
ІЖО-де сыбағалы үлесі 2 еседен астам өсті. Егерде түсті металлугия
өнімдерін республика ішіне пайдалану тұрақты көлемде қала берсе, оның
экспортқы кету үнемі өсе беруде. Шетел сарапшыларының бағалауы бойынша,
Қазақстан халықаралық түсті металл нарыында жетекші орын алды.
Республикада түсті металлургия жеті саладан тұрады, оның құрамында 28
ірі кәсіпорындар жұмыс істейді [1].
1. Қорғасын–мырыш саласында 12 кәсіпорын бар. Олардың 3 металлургиялық
және 9 тау-кен байыту кәсіпорындары. Металлургия кәсіпорындары - Өскемен
қорғасын-мырыш, Лениногор полиметалл комбинаттары және Шымкент қорғасын
заводы. Тау–кен байыту кәсіпорындары Ащысай, Ертіс және Лениногор
полиметалл, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Зырян Қорғасын, қорғасын, Текелі
қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем, Жезқазған және Қарағайлы тау-кен
байыту комбинаттары. Республиканың қорғасын-мырыш өнеркәсібінің
рудабазасының мол қоры бар. Қазіргі кездегі қорғасын және мырыш шығару
деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің бес жетекші елдерінің қатарына енеді.
Республика ТМД мырышының 56 %, қорғасынының 64% -ке жуығын өндіреді.
2. Мыс өнеркәсіп саласы. Мұнда ірі 3 кәсіпорын жұмыс істейді: Балқаш,
Жезқазған КБКжәне Ертіс мыс балқыту заводы. Қазіргі кезде 17 мыс кен
орындары еркін пайдаланылады. Мыс шығаруда Қазақстан әлемде жетінші орын
алды. Республика бұкіл әлемдік мыс өнімінің 4,4%-ін өндірнді, ал ТМД
мысының 30%-іне дейін өндіреді. Республика жалпы өндірген мыстың 8 %- ін
өзі пайдаланады, 22% - і жақын шет елдерге ал 70%- і алыс шет елдерге
экспортқа жібереді.
3. Алюминий өнеркәсіп саласы үш кәсіпорынмен қалыптасқан – Павлодар
алюмин заводы (ПАЗ), Торғай және Краснооктябрь руда басқармалары. Алюмин
өнеркәсібінің шикізаты ретінде Торғай бакситы қолданылады, одан топырақта
болатын алюминий тотығы өндіріледі, ал осыдан алюминий шығарылады.
4. Алтын шығаратын саласы. Қазақстанның валюттік және алтын қорларын
толықтыруда ерекше маңызы зор. Бұл сала алтын шығаратын кәсіпорыннан
тұрады. Қаззолото кмбинаты- 50%, Алтайзолото - 16% Майкайын- золото
- 15% , Ақбақай - 12%, Бақыршық - 40% және Васильковский - 30%.
Қазақстаналтын қорының көлемі бойынша әлемде алтыншы орын, ал ТМД Ресей
және Өзбекстаннан кейін үшінші орын алады.
5. Вольфрам-молибден саласы. Ваольфрам қоры көлемі бойынша Қазақстан
әлемде бірінші орын алады, молибденшикізатының қоры да жеткілікті.
Өнеркәсіптің бұл саласынын кәсіпорын Қазвольфрам бірлестігі, ол Ақшатау
маңындағы екі руднитің жұмысын бақылайды. Бірлестік воьфрам, қола- молибден
және висмут концентраттарын өндіреді. Вольфрам концертаты Ресейге экспортқа
жіберілді, ол Челябинск электр металлургия заводының негізгі шикізаты болып
саналады. Меншікті вольфрам өнеркәсібін дамыту жолбасында жоғарғы Қайрақты
және Көктенкөл бірегей кен орындарында кеніш қарастырылған және сонымен
қатар жолғарғы Қайрақты кен орынында шикізат өндейтін комбинат салынбақшы.
6. Титан–магний саласының кәсіпорын- Өскемен титан- магний комбинаты.
Шикізаттар ретінде Ресей мен Украинадан тасымалданатын титан қалдығы және
хлор- магний тұздары қолданылады. Меншікті руда базасын құру және титан
қалдығын шығару үшін концентрат балқытатын цех салу жұмыстары аяқталып
келеді. Ертіс, Көкшетау, Торғай, Солтүстік – арал және Каспий маңындағы кен
орындарында айтарлықтай хлор- магний шикізаттар қоры бар.
7. Сирек кездесетін металдар саласы. Қазақстанның өндірістік-
техникалық қажеттілктеріне арналған өнімдерді өндіру үшін сирек металдарды
шығаруға және өндіруге үлкен мүмкіншілігі бар. Республикада Белогорск
тау–кен комбинатында тантал кені шығарылады. Бұл комбинаттан басқа сирек
металдар каспий маңындағы және Ақмола тау-кен химия комбинаттарында
шығарылады, ал олар Ертіс комбинатында. Қазақстан уран рудасына да бай,
қазақ жерінде ТМД ның уран қорының 65% -і шоғырланған. Республика әлемдік
барит қорының 40% -іне ие.
Осы кезде Қазақстанның біріккен өнеркәсіп кешенінде мынадай түсті
металлургия аудандары қалыптасып және дамыған [4].
1. Кенді Алтай –бұл мырыш, қорғасын, титан, магний және химиялық
элементтер өндіруге маманданған түсті металлургия қалыптасқан аудын. Айта,
кету керек, Алтай полиметалл рудалары көп компанентті, сондықтан оларды
өндеу терең технология пайдалануды шешуді қажет етеді. Мысалы, қорғасын
концентратында 50 % қорғасын және 15% мырыш ал мырыш концентратында 45%
мырыш және 5% итемір бар.
2. Балқаш өңірі – бірінші бесжылдықтарда борланған Қоңырат мыс кен
орынының негізінде дамыған маңызды мыс өнеркәсіп ауданы. Бұл өңірде ТМД
елдеріндегі ең ірі Балқаш мыс балқыту заводы жұмыс істейді, оған шикізаттар
өндіру үшін Сыяқ, Бозшакөл, Шатыркөл, соңғы жылдары Ақтоғай мыс кен
орындары игерілген.
3. Жезқазған ауданы – ірі мыс өнекәсіп орталығы, мұнда ТМД елдерінде
борланған ерекше сапалы мыс қорының едәуір қоры шоғырланған. Жезқазған
кешенін игеру, бұл ауданның металлургиялық кәсіпорындарының толық
технологиялық цикл (кен шығару-байыту- тазартылмаған және тоздырылған мыс
балқыту- түсті прокта өндіру) бойынша жұмыс істеуге мүмкіншілік берді.
4. Оңтүстік Қазақстан- полиметалдық руда шығаратын және қоғасын
балқытырын ірі аудан. Бұл ауданда Ащысай полиметалл және Текелі қорғасын
-мырыш комбинатының негізінде ТМД –да ең ірі қорғасын комбинаты
орналасқан.
5. Қарағанды ауданы-соғыстан кейін игеріле бастаған полиметалдық руда
шығаратын жаңа аудан. Қарағайлы тау- кен байыту комбинаты орналасқан. Бұл
аудан Шығыс және Оңтүстік Қазақстандағы металлургия кәсіпорындарын
қорғасын, мырыш және басқа концентраттармен жабдықтайды.
6. Павлодар ауданы- жақын арада пайда болған аудан. Мұнда Торғай боксит
руднтгінің Павлодар глинозем заводы жұмыс істейді Қазіргі кезде заводтың
глиноземі ТМД елдерінің кәсіпорындарында өндіріледі. Тікелей Павлодар
ауданында әзірше энергияны көп қажет ететін алюми өнеркәсібінің алюми
металын өндіретін үзбесі құрылған жоқ.Алюми металын өндіруде глинозем
өндірумен салыстырғандаэлектр энергиясының шығыны4-5 еседей көп. Соған
қарамастан шикізат базасын нығайту және оларды өндеу технологиясын
тереңдеде түссе, бұл аймақта ірі алюмин өнеркәсібін дамытуға мүмкіншілік
бар. Оған себеп арзан электр энергиясының шикізаттардың, судың және ірі
алюмин тұтынушылардың барлығы.
Егерде, ертеректе Қазақстанда түсті металлургияның дәстүрлі салалары
мыс және қорғасын өндіру болсы, соғыстан кейін мырыш , титан – магний,
сирек кездесетін металдар, глинозем және басқа салалар пайда болды.
Қазақстанда қара металлургияның калыптасуы және дамуы екі бағытта
жүреді. Біріншіден, бұрынғы КСРО жанында бүкілодақтық маңызы бар темір
руда базасын құру жолы. Бұған себеп болған республика жерінде ірі хромит,
марганец және темір кен орындарының ашылуы. Екінші бағыты Қазақстанның,
Орта Азияның металға деген қажеттілігінің өсуіне байланысыты өзінің шойын
өндірісін ұйымдастыру және болат, прокат шығаруды құрт өсіру үшін
металлургия кәсіпорындарын салу.
Қазақстан жерінде қара металлургияның бірнеше аудандары қалыптасып,
дамып келеді. Мұнда оның бірнеше қосалқы бөлімдері бар.
1. Ақтөбе ауданы өте ірі хромит кенші шығаратын база. Мұнда ТМД
елдерінің хромит кенінің 95% -і өндіріледін. Кемпірсай сілеміндегі хормит
бірегей кенін өнеркәсіптік игергеннен кейін бұрынғы КСРО шетерден әкелуді
қойып, дүние жүзіне экспортқа шығаратын болды. 1943 жылы Ақтөбе
ферроқорытпа заводы іске қосылды. Хром кені өнеркәсібін дамытуды жақсарту
мақсатымен үш қара металлургия шикізаттарын өндейтін кәсіпорындар (Дон КБК,
Ақтөбе және Ақсу ферроқорытпа заводтары) әКазхром корпорациясына
енгізіліп, шетелдік Жаон хром компаниясына басқарылуға берілді. Ұлтаралық
Казхром корпорациясы металлургия кәсіпорындарының кен орындарын және
электр станцияларын біріктіреді. Республикада барланған хромит қорының
көлемі итек қана ОАР- ды (Оңтүстік Африка Республикасы) ғана алдыға салып,
ал сапа жағынан дүние жүзінде алдыңғы шепке шықты.
2. Орталық Қазақстан – республика қара металлургиясының шойын, болат,
прокат, кокс химиялық өнімдер жетекіш аудан. Ұлы отан соғысы жылдары бұл
ауданда ресейдегі Магниторск металлургия комбинатын жоғарғы сападағы кенмен
жабдықтайтын Жезді комбинада салынды Қарағанды обылысының Жаңа Арқа
ауданында Астасу темір кені орын орналасқан, онда қара металл кенінің ашық
тәсілмен 94,5%-і қазылып алынады. Қарағанды металлургия комбинаты ТМД
елдеріндегі әр түрлі машиан жасау салаларына, әсірере автомобиль
өнеркәсібінеде пайдаланатын қаңылтырдың бірнеше тұрлерін және әр түрлі
пішінді прокат қаңылтырдың бірнеше түрлерін және әр түрлі пішінді прокат
шығаруға мамандарған.
Экономикалық жағдайдың қиындығына байланысты қарметкомбинат шетел
компаниясының басқаруына берілді. Алғашында бұл кәсіпорын қазақ – австрия
Фест – Альпинис – Қазақстан ортақ кәсіпорнына (ОК) сәтсіз берілгеннен
кейін, 1995 жылы маусым айында ЮС Стил компаниясына 10 жыл мерзімге
басқарылуға берілді.
3. Қостанай бассейні – қара металлургияның басты темір кен базасы. Бұл
бассейнде Қазақстанның барланған итемір кені қорының 85% -і шоғырланған
(13, 3 млрд. тонна) Соғыстан кейін бұл өңірде Соколов және Сарымай өте ірі
магнитті темір кен табылды, осылардың негізінде 1954 жылы Тау – кен байыту
комбинаты сална басталды. Аят және Лисоакв кен орындарында солитті (ұсақ
тұйірілі ) темір кенінің ірі қоры ашылды.
4. Алғашқыда Қазақстанда тау- кен өндірісінің жедел даму Оралдың
металлургиялық заврдтарды шикізаттармен қамтамасыз ету қажеттілігімен
байланысты болды. Шығарылатын темір кенінің 80% -і Орлға Батыс Сібірге,
Орта Азияға, Грузияға, Латвияға тасымалданды. Соколов – Сарыбай КБК 1 тонна
кенің өзіндік құны Орал рудниктерінің кенінен екі еседей арзан.%%
5. Павлодар ауданы сапалы металлургияның жаңа орталығы. Ауқсу қаласының
ферроқорытпа заводы істейді, ол 1971 – 1975 жылдары бүкіл КСРО-ның
феррокорытпаларының өнімін жалғыз өзі берді.
Машина жасау өнеркәсібінің басқа салаларынан құралдар жасайтын,
құрылыс, жол салатын және үй-жай шаруашылығына қажетті жабдықтар шығаратын
салаларды айтып кетуге болады. Осы салалардың ең ірі кәсіпорындары Ақтөбе
рентген, Өскемен және Кентау эксковатор, Көкшетау құрал, Тараз құю-
механикалық заводтары. Машина жасау өндіріс өзінің салаларының бытыраңқы
орналасуына, мамандануының айқындығы жоқтығына және бірлесу деңгейінің
төмендігіне, дайындау және сайман шығаратын өндірістің қуаттылығының
шамалалығына байланысты Қазақстанның халық шаруашылығының өсуіне елеулі
әсер етпейді.
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005-2007 жылдардағы жағдайын талдау
Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалар отандық индустрияның
қарқынды дамуына ықпал етті. Ондаған жылдар бойы ел өнеркәсібі өсімнің
орнықты үрдісін көрсетіп келеді.
Соңғы жеті жыл ішінде өнеркәсіп салаларының орташа жылдық өсім қарқыны
шамамен 9 пайызды құрады. Өнеркәсіпте біршама құрылымдық өзгерістер болды.
Шикізаттық емес ресурстарды ауқымды игеру өнеркәсіптің жалпы көлемінде
өңдеуші сектор үлесінің 2003 жылғы 57 пайыздан 2007 жылғы 60 пайызға дейін
ұлғаюына алып келді.
2007 жылы отандық өнеркәсіп өнім көлемі 2006 жылмен салыстырғанда 4,5
пайызға өсіп, шамамен 64 млрд. АҚШ долларына жеткен. Бұл ретте елдің елдің
өндірістік секторын әртараптандырудың анық белгілері байқалды. Мәселен
екінші жыл қатарынан өңдеуші өнеркәсіптің өсім қарқыны тау-кен өндіру
өнеркәсібінен әлдеқайда жоғары болды. 2007 жылы өңдеуші өнеркәсіптегі
өндіріс көлемі 6,7 пайызға, ал тау-кен өндіру өнеркәсібінде тек 2,6 пайызға
ұлғайды [5].
2007 жылы Қазақстанға салынған инвестициялар көлемі 2006 жылмен
салыстырғанда 10,5 пайызға өсіп, 27 млрд. АҚШ долларына жеткен. Өңдеуші
өнеркәсіпке салынған инвестициялар шамамен 3 млрд. АҚШ долларын құрады.
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік
инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына кіреді.
1993-2007 жылдар арасында ел экономикасына 69 млрд. АҚШ долларынан астам
тікелей шетелдік инвестициялар тартылған.
Технологиялық салалардың негізгі құралдарына салынған инвестициялар
шикізат саласындағы инвестициялардың аз бөлігін және пайыздық үлесін
құрады, бұл экономикада шикізат ауытқушылығын туғызып, шикізаттық емес
саланың жай-күйін тіптен нашарлата түсті. Технологиялық өндірістер
құлдырауының негізгі себебі ескірген технологияларға, жабдықтарға
негізделген өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілетінің төмендігі, кадрлар
біліктілігінің нарық талаптарын қанағаттандырмайтын төмендігі болып отыр.
Соңғы жылдары Қазақстандағы қол жеткен өнеркәсіп өндірісінің өсімі
шикізатқа деген сұраныстың өсуімен байланысты әлемдік нарық конъюнтурасына
қолайлы әсер еткен сыртқы жағдайлармен байланысты болып отыр.
Өнеркәсіп салаларында қазақстандық өнеркәсіптік базаның техникалық және
технологиялық деңгейін айқындайтын ғылымды қажетсінетін өнімдер түрлерін
өндірудің көлемі төмендеп барады.
Елдің орнықты экономикалық өсімі мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз
ететін теңгерілген экономикалық құрылымға өтудің стратегиялық міндетін тек
өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру және индустриялық дамуға
жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге болады [5].
Кесте 1.
Өнеркәсіп саласының 2005-2007 ж.ж. негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005ж. 2006ж. 2007ж.
ЖІӨ-дегі өнеркәсіптің ЖҚҚ-сы, % 29,3 29,8 29,5
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млрд. теңге 3867,9 5253,0 6509,9
Өнеркәсіп өндірісі нақты көлемінің индексі, 110,4 104,8 107,2
өткен жылға %-бен
Өнеркәсіп кәсіпорындары мен өндірістерінің 13004 13322 13305
саны
Негізгі қызмет персоналының саны, мың адам 600,9 617,6 638,1
өткен жылға %-бен 100,6 102,8 103,3
Өнеркәсіптің негізгі қызмет персоналының
орташа айлық жалақысы, теңге 36169 42635 50962
Өнеркәсіп бойынша салық салынғанға дейінгі
жиынтық табыс, млн. теңге 1008190 1577506 2343219
Өндіруші кәсіпорындардың баға индексі, өткен
жылға %-бен 116,7 123,7 118,4
Негізгі қызметтен алынған табыс, млн. теңге 976836 1534739 -
Өнеркәсіптің пайдалылық деңгейі, % 40,3 50,5 64,0
Негізгі капиталға инвестициялар, млн. теңге 687775 838278 983063
Кесте мәліметтеріне сүйенсек ЖІӨ-гі өнеркәсіптің үлесі 2007 жылы 29,5
пайызды, ал өнеркәсіп өндірісінің көлемі 6509,9 млрд. теңгені құрап отыр.
Жалпы ел өнеркәсібінің құрамы мен құрылымын қарастырсақ өнеркәсіптің
басым бөлігі кен өндіру өнеркәсібіне тиесілі.
- Өңдеу өнеркәсібі - Кен өндіру өнеркәсібі - Электр
энергиясын
газ бен су өндіру
және бөлу
Сурет 1. Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнеркәсіп өндірісінің
құрылымы
Өнеркәсіп өндірісіндегі электр энергиясын, газ бен су өндіру
өнеркәсібінің үлесі 5,5 пайызды құрайды. Ал өнеркәсіп саласының 56,7 пайызы
кен өндіру өнеркәсібіне тиесілі.
Өнеркәсіп саласындағы маңызды салалар болып тау-кен өнеркәсібі, өңдеу
өнеркәсібі, электр энергиясын, газ бен су өндіру өнеркәсібі саналады.
- Жеке меншік - Мемлекеттік меншік - Басқа
мемлекеттер,
олардың заңды
тұлғалары мен азаматта-
рының меншігі
Сурет 2. Меншік түрлері бойынша өнеркәсіп өндірісінің құрылымы
Ел экономикасындағы өнеркәсіп саласының басым бөлігі мемлекеттік меншік
болып табылады. Бұл саладағы мемлекеттік меншіктің үлесі 75,9 пайызды
құрайды, ал басқа мемлекеттер мен олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының
меншігі 23,4 пайызды, ал жеке меншік небәрі 0,7 пайызды құрайды екен.
Өнеркәсіп өнімінің көлемі тұтастай және оның қызметінің жекелеген
түрлері бойынша меншік нысанына қарамастан, заңды тұлғалар мен олардың
оқшауландырылған бөлімшелері өндірген өнеркәсіп өнімінің, өнеркәсіптік
сипаттағы жұмыстар мен қызметтердің көлемі туралы деректер жиынтығы ретінде
құндық тұлғаланумен анықталады. Өнеркәсіп өнімінің көлемі кәсіпорынның
ағымдағы жылы қосылған құн салығы мен акцизсіз қолданыстағы нақты жіберу
бағаларында анықталады. Құндық тұлғаланудағы өнеркәсіп өнімінің көлемі
бойынша жиынтық деректерге ірі, орта және шағын кәсіпорындар, өнеркәсіптік
емес ұйымдар жанындағы өнеркәсіптік бөлімшелер (ауыл шаруашылық, сауда,
құрылыс және т.б.), жеке кәсіпкерлер шығаратын өнеркәсіп өнімдерінің көлемі
бойынша деректер, сондай-ақ үй шаруашылықтары секторында өндірілген өнімдер
көлемі кіреді. Өнеркәсіп кәсіпорнының өнім көлемі зауыттық әдіс бойынша,
яғни ішкі зауыттық айналым құнысыз, анықталады. Кәсіпорынның ішкі зауыттық
айналымы деп өздері өндірген дайын және жартылай дайын өнімдердің осы
кәсіпорынның ішінде өзінің өнеркәсіптік-өндірістік мұқтаждарына
пайдаланылатын бөлігінің құны есептеледі [6].
Өнеркәсіп өнімінің нақты көлемінің индексі - өнеркәсіп өнімі көлемінің
салыстырылатын кезеңдердегі өзгеруін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.
Өнеркәсіп өнімінің нақты көлемінің жиынтық индексі барлық шаруашылық
жүргізуші субектілер бойынша заттай көрсеткіштерге сүйене отырып
анықталады.
Нақты көлемнің индексін анықтау үшін тұрлаулы белгіленген тауарлар
жинақталымы бойынша заттай көріністегі өнеркәсіп өнімі көрсеткіштерінің
серпініне негізделген, кейін сапалық және жалпы өнеркәсіптік индекстерге
біріктірілетін әдіс пайдаланылады. Салыстырмалы бағалар ретінде өткен
жылдың орташа жылдық бағасы алынады. Серпіндік қатар құру үшін тізбектік
индекс қолданылады. Салыстырмалы бағалардағы өнімді бағалау кәсіпорын-
өндірушілердің бағасы негізінде тікелей кәсіпорында жүргізіледі. Нақты
көлем индексін есептеу кезінде қосылған құн салығы мен акциз қосылмаған
бағалар қолданылады.
2007 жылы жерасты сулары мен қауіпті геологиялық процестерге мелекеттік
геологиялық зерттеу, мұнай мониторинг, қолданбалы ғылыми зерттеулер, мұнай
және өздігінен төгілетін гидрогеологиялық ұнымаларды жою жүргізілді.
Алаңдарды геологиялық жете зерттеу (ГЖЗ-200) осы заманғы геологиялық
негіз аулға және қатты пайдалы қазбалардың әртүрлі түрлерінің кенорындарын
анықтау үшін келешегі бар 104 оъектіні айырып алуға мүмкіндік берді, енді
олардың қорларын нығайтып жұмысты жалғастыру қажет.
Геологиялық барлау жұмыстарын орндау нәтижесінде пайдалы қазбалардың
кейбір негізгі түрлері бойынша қорлардың өсуі: алтын 50тонна; мыс – 840 мың
тонна; никель – 407 мың тонна; маганец кені – 6 млн тонна; темір рудасы –
82 млн. тонна; мұнай – 61 млн. тонна; газ – 4 млрд тонна м. құрады.
Минералдық ресурстар Қазақстан экономикасының негізін құрайтын және
қаланың негізін салушы болып табылатын тау-кен металлургия кешені
кәсіпорындарының тұрақты дамуына қамтамасыз ететіндіктен мұнан былайғы
геологилық зерттеулерді жандандыру қажет.
Геологиялық ақпаратты қалыптастыру мемлекеттік органдар мен жер
қойнауын пайдаланушыларды жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы
толық және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Цифрлы геологиялық ақпарат жинау және өндеу мақсатында ақпараттық жүйе
құру, геологиялық материалдарды цифрлау бойынша жер қойныуыжәне қойнауын
пайдалану туралы Мемлекеттік компьютерлік дерекқор құру жөнінідегі жұмыстар
жалғасуда.
Қосымша 152 елді мекен ауыз су қорымен қамтамасыз етілді.
Каспий теңізінің су басу аймеғындағы 8 авариялық мұнай үңғымасы мен 130
өздігінен төгілетін ұңғыма жойылды [7].
2007 жылы минералдық шикізат кешеніне салынған инвестицияның көлемі
2006 жылмен салыстырғанда 22,8 %-ға өсті және 17,8 млрд. АҚШ долларын
құрады, оның 214 млн. АҚШ доллары әлеуметтік сала мен жергілікті
инфрақұрылымды дамуытуға, 747 млн. АҚШ доллары қазақстандық персоналды
оқытуға жұмсалды. Жалпы көлемнің 73 %-ы көмірсутек шикізаты бойынша жер
қойнауын пайдалану объектілеріне инвестицияланды.
Жер қойнауын пайдалану саласында лицензиялық-келісімшарттық
міндеттемелерді орындау мониторингін өткізген кезде құзыретті және
уәкілетті органдардың өзара іс–қимылының жеткіліксіздігі өзекті мәселе
болып табылады. Бұдан басқа, жер қойнауын пайдаланушылар мен құзырлы
мемлекеттік органдардың арасында жедел ақпарат алмасу қажеттігі сезіліп
отыр.
Жер қойнауы туралы қазіргі заңнаманы жүйеге келтіру бойынша жұмыс
жүргізу қажет.
Көмір өндіру саласында 2007 жылы 94,4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РМҚК Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік
педагогикалық институты
Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары
Дипломдық жұмыс
050115 Құқық және экономика негіздері мамандығы
Арқалық 2010 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
РМҚК Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік
педагогикалық институты
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың
негізгі бағыттары
050115 – Құқық және экономика негіздері
Арқалық 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 7
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005-2007 жылдардағы жағдайын
талдау ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі әлеуеті және 2008-2009 жылдары іске
қосылған
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...28
2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және одан әрі жаңартудың негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру: мүмкіндіктеріміз бен
басымдықтарымыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
2.2 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
2.3 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы - “Индустрияландыру
картасы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3 Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру мен жаңартудағы негізгі
мәселелер және оны дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.2 Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Кіріспе
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның
экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің
тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті. Енді біздің экономика
өз дамуының дағдарыстан кейінгі кезеңіне көшуде.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі жағдайда өз экономикасын индустриялық-
технологиялық тұрғыдан дамытуды көздеп отыр.
Бүгінде дағдарыс бәрін өз орнына қойып шықты. Сондықтан да қазір жаңа
уақыт туып келеді, әлемдік экономикалық жүйе өзгеруде, қателіктер құны
қауырт өсуде, барлық бағыттардағы бәсекелестік күшейе түсуде. Дағдарыс
экономиканы әртараптандыруға баламаның жоқ екенін нақты көрсетіп берді.
2010 жылдың бірінші қаңтарынан бастап “Қазақстан-2030” Стратегиясының
аясында біз индустриялық-инновациялық жедел даму бесжылдығын бастаймыз.
Бұл әлемнің барлық мемлекеттерінде өткен ғасырдың басында болған
индустрияландыру емес, инновациялық индустрияландыру болмақ. Біздің
индустрияландыру әлемдік экономиканың қазіргі даму ғұрпына сәйкес болуы
тиіс. Қазақстанды инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін
біз өзіміздің нақты мүмкіндіктерімізді негізге алуға тиіспіз.
Кәсіпорындардың тауарлары бір жерлерде сатылуы, бәсекеге қабілетті болуы
тиіс. Және де біз сыртқы рыноктарда немен тартымды болатынымызды
ойластыруымыз керек.
Үкімет өз күш-жігерін мынадай жеті бағыттарға шоғырландырды:
агроөнеркәсіптік кешен және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу; құрылыс
индустриясы және құрылыс материалдарының өндірісі; мұнайды қайта өңдеу және
мұнай-газ саласының инфрақұрылымы; металлургия және дайын металл өнімдерін
өндіру; химия, фармацевтжәне қорғаныс өнеркәсібі; энергетика; көлік және
телекоммуникациялар.
Мінекей бұл жеті бағыт Қазақстан өнеркәсібін тұтастай қамтиды.
Сондықтанда бұл диплом жұмысының өзектілігі сол, еліміздегі қазіргі
жүргізіліп отырған экономикалық ұстаныммен тікелей байланысты. Бұл жұмыста
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына
сәйкес Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттары қарастырылады. Елдің орнықты экономикалық өсімі мен
бәсекеге қабілетін қамтамасыз ететін теңгерілген экономикалық құрылымға
өтудің стратегиялық міндетін тек өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық
қайта құру және индустриялық дамуға жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге
болады. Сондықтан мемлекет өз күшін экономиканы одан әрі әртараптандыру
және әлем шаруашылығы жүйесіне үйлесімді ықпалдасу үшін жағдай жасауға
шоғырландырды. Бұл саясаттың негізгі құралы өңдеуші сектордың дамуын
ілгерілету және осының негізінде бір жақты шикізаттық бағдарды бірті-бірте
еңсеруге бағытталып отыр. Міне осындай жағдайлар бұл жұмыстың бүгінгі
таңдағы өзектілігін анықтап отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол – бұл жұмыста Қазақстан өнеркәсібіның
бүгінгі мүмкіндіктері мен басымдықтары өнеркәсіпті әртараптандыру мен
жаңартудың негізгі индикаторлары ретінде қарастырылады.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттарын айқындау, Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі
құралы ретінде - “Индустрияландыру картасының” маңыздылығын ашу, Қазақстан
өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттерін және оларды шешу жолдарын
қарастыру, өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру мәселелерін
қарастыру көзделген.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, Қазақстанда жүргізілген
экономикалық реформалар отандық индустрияның қарқынды дамуына ықпал етті.
Ондаған жылдар бойы ел өнеркәсібі өсімнің орнықты үрдісін көрсетіп келеді.
Соңғы жеті жыл ішінде өнеркәсіп салаларының орташа жылдық өсім қарқыны
шамамен 9 пайызды құрады. Дағдарыс жағдайындағы ел өнеркәсібінің
жағадайында өсу қарқыны көрінбейді. Өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу
қарқынының төмендеуі, құрылыс көлемінің қысқаруы және қызмет көрсетудің өсу
қарқынының төмендеуіне байланысты 2009 жылы ЖІӨ-нің нақты өсуі 1%-ға
төмендеді. Кен өндіру өнеркәсібіндегі өсу қарқынының 2,8%-ға дейін
төмендеуіне және өңдеу өнеркәсібіндегі өндіру көлемінің 4,1%-ға қысқаруымен
байланысты 2009 жылы өнеркәсіп өнімдері көлемінің өсу қарқыны 0,4%-ға
төмендеді. Кен қазу өнеркәсібіндегі өндірістің өсуі негізінен 2009 жылы
мұнай өндіру көлемінің 7,5%-ға артуымен қамтамасыз етіледі. Өңдеу
өнеркәсібіндегі өндірудің қысқаруы негізінен металлургия өнеркәсібіндегі
өндірудің қысқаруымен байланысты болып отыр. 2008 жылдың аяғында басталған
әлемдік сұраныс пен тұтынудың елеулі қысқаруына байланысты, қара
металлургия өнімдерін өндіру 30%-ға дейін, түсті металлургия 2%-ға дейін
төмендеді. Құрылыста 2009 жылы 2%-ға дейін төмендеді. 2009 жылы электр
энергиясын өндiру 82 млрд. кВтсағ көлемінде болды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан өнеркәсібін әртараптандыру және
одан әрі жаңартудың негізгі бағыттарын айқындау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- Қазақстан өнеркәсібінің жекелеген салалары бойынша аймақтық
қалыптасуы мен даму жағдайын қарастыру;
- Қазақстан өнеркәсібінің ағымдағы жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан өнеркәсібін әртараптандырудың негізгі бағыттары мен
стратегиялық мақсаттарына тоқталу;
- Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың негізгі құралы ретіндегі -
“Индустрияландыру картасын” және ондағы басты бағыттарды айқындау;
- Қазақстан өнеркәсібін жаңартудың алда тұрған міндеттері және
оларды шешу жолдарын қарастыру;
- Қазақстан өнеркәсібін дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған
стратегиялық даму жоспарын талдау.
Зерттелу объектісі – Қазақстан өнеркәсібі және оның негізгі салалары.
Тақырыптың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде заң актілері, ҚР
Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары алынды. Жалпы бұл мәселе кеңестік
және отандық оқулықтарда кең орын алды. Себебі, атты еңбектері, сонымен
қатар отандық ғалымдар тобы: атты ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды, сондай-ақ, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауларында айқын көрініс
тапқан.
Зерттеліп отырған ғылыми жұмыстың практикалық маңыздылығына келер
болсақ, бұл ғылыми жұмыста еліміздегі қазіргі таңда өзекті болып отырған
мәселе өнеркәсіпті әртараптандырудың негізгі бағыттары жан-жақты
мазмұндалған, сондықтанда жоғары оқу орындарының, орта білім беретін оқу
орындарының студенттері үшін ғылыми зерттеу тақырыптарына, үйірмелерде,
конференцияларда пайдалануға болады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
бағдарламалары мен негізгі индикаторлары туралы материалдары, сонымен
қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа
қатысты монографиялары мен кітапшалары, оқулықтары, авторефераттары,
баспасөз материалдары және мақалалар жинағы алынды.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында келесі экономикалық–статистикалық зерттеу
әдістері қолданылды: монографиялық, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалық және т.б.
1 Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі жағдайын талдау
1.1 Қазақстанның өнеркәсіп аймақтарының қалыптасуы
Қазақстан өнеркәсібі өте сан алуан және орналасу жағынан белгілі-бір
аймақтарға шоғырланған.
Қазақстан өзін отын–энергетикалық заттармен толық қамтамасыз ете
отырып, сонымен қатар респубикадан тыс жерлерге отындарды және электр
энергиясын тасымалдауға мүмкіншілігі бар. Республикада отын-энергетикалық
қорларды шығару оны пайдаланудан 15,6 %-ке артық, қазып алынатын көмірдің
42%-і республикадан тыс жерлерге тасымалданады, бұл оны ішкі пайдаланудан
1,5 есе көп. Мұндай шығару оны пайдаланудан 1,4 есе мол. Республика көмір,
мұнай, газ, су ресрустары, жаңғыш тақта тас ыстық су сияқты отын-
энергетикалық қорларға ие. Мұнай, газ және көмірдің жалпы қоры 13,0 млрд.
тонна мұнай эквиаленті шамасында немесе бір адам басына шаққанда- 722 тонна
мұнай эквивалентіне тең. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дүние жүзіндегі
мемлекеттердің алғашқы ондығына енді [1].
Отын-энергетикалық қорлар республика территориясы бойынша біркелкі
орналаспаған. Мысал, пайдаланатын көмір кенінің 100%-і Орталық және
Солтүстік-Шығыс Қазақстанда шығарылған мұнай және газ Батыс Қазақстанда, ал
су қорының 90% -інен астамы Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
шоғырланған.
Қазақстанда көмір өнеркәсібінің тууы 19 ғасырдын ортасына жатад, 1855
жылы – Қарағанды, 1869 жылы – Ленгір, 1895 жылы – Екібастұз көмір кен
орындары іске қосыла бастады. Шағын рудниктер мен заводтар және жергілікті
халықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өлкеде кіші –гірім көмір кен
орындары да пайдаланылды. Қарағанды көмір бассейнінің маңызының өсуіне
себеп: біріншіден, оған жақын жерде мол темір, марганец және жез
рудаларының көздері ашылуы, сөйтіп металлургия, тау – химия және
өнеркәсіптің басқа салаларының дамуына қолайлы жағдай тууы; екіншіден,
Қарағандының оның өнімін пайдаланатын Оралға, Еділ бойына және Орта Азияға
жақын орналасуы. Көмірдің геологиялық қоры 51 млрд. тонна деп бағаланады
және ол 300 шаршы км тығыз қабатта жатыр. Қарағанды көмір қорының 40% -і
кокс шығаруға жарамды. Көмірдің құрамында күкірттің және фосфордың аздығы
сапалы кокс өндіруге мүмкіншілік береді, ал бұл болса аз күкіртті және
азфосфорлы шойын өндіруге өте маңызды.
Павлодар обылысында келешегі мол Екібастұз көмір кен орын орналасқан.
1925 жылдар кезінде бұл отын – энергетикалық аудан тоқтатылып қойылды,
себебі КСРО алдында ол кезде басқа мәселелер тұрған, тек 1954 жылдары
Екібастұз бассейні іске қосылды. Көмір қабатының қалыңдылығының 160 – 180 м
жетуі, ал ұымды тау – геолгиялық жағдай кенді ашық тәсілмен қазуға
мүмкіншілік беруі бұл бассейннің бірегейлігін дәлелдейді.
Мұнай және газ өнеркәсібі - отын–энергетика кенінің бұл саласы екі
тармаққа бөлінеді: Мұнай және газ шығару, мұнай және газ өндеу. Қазақстанда
әсіресе мұнай және газ шығару саласы дамыған.
Қазақстан жерінде бірінші мұнай фонтанын 1889 жылы Қарашұңғыл барлау
алқабы атты, кейін Доссор (1911 жылы) және Мақсат (1915 жылы) екі мұнай
кәсіпорындары іске қосылды. Осы үш мұнай кен орындары республиканың
батысында Атырау обылысында орналасқан. 1965 жылға дейін мұнай тек қана
Ембі бассейнінде көптеген қуаты тапшы кен орындарында шығарлған. Бұлған
себеп Ембі мұнайлы ауданның ұтымды географиялық орналасуы және мұнайдың
жоғары сапалылығы [1].
Қазақстанда жаңа мұнайлы аудандарды игеру ең маңызды шараларға айналды,
ал барлау жұмыстарының мерзімінен және нәтижесінен көптеген халықшаруашылық
мәселелердің шешілуі тәуелді болды. 60-шы жылдары геологиялық іздеу және
барлау жұмыстарының бағыттарының, сондай –ақ көлемнің шұғылөзгеруіне
байланысты мұнай шығыарудың дамуының жаңакезеңі туды. Егер да 1936 – 1940
ж.ж барлық бұрғылау жұмысының көлемі 421 мың млрд . болса, ал 1961 – 1965
ж.ж 926 мың млрд. жетті немесе 2,2есе өсті, негізінен Маңғышлақ түбегінде
жүргізілген барлау жұмыстары арқылы Маңғышлақта ірі мұнай кен шығару
орындарын өнеркәсіптік іске қосу республикада мұнай өндеу өнеркәсібінің
даму қарқынына және орналасуына айтарлықтай өзгеріс ендірді.
Қазақстан мұнай өнеркәсібінің екінші жолмен дамуы орасан зор
инвестицияны және шетел капиталын тартуды қажет етеді. Осы себептен Атырау
және Маңғыстау еркін экономикалық аймақтары ашылды, ал көмірсутектер
шикізаттар шығаратын және өндейтін Қарашығанақ мұнай компаниясы,
Тенгизшевройл сияқты ірі ортақ кәсіпорындары құрылды.
Космостан суретке түсіріп алу және жер бетіндегі зерттеулердің нәтижесі
бойынша, каспий теңізінің солтүстік жағалауында мұнайдың қоры 3 – 3,5 млрд.
тонна газдың қоры 2 – 2, 5 трлн. Куб м. Тең. Қазіргі уақытта республикада
келесі өте ісі мұнай- газ кен орындары жұмыс істейді: Теңіз, Қарашығанақ,
Өзен және тағы басқасы. Қарашығанақ кен орны Батыс Қазақстан обылысында
1979 жылы ашылды, ол 450 шаршы км. Жерді алып жатқан, дүние жүзіндегі ең
бір ірі кен орны. Қарашығанақтың қоры 21,3,трлн. куб. метір газ 644млн.
тонна гза конденсаты және 189 млн. тонна мұнай Қарашығанақтың көмірсутектер
шикізаттары Орынбор қаласында өнделеді. Бұл кен орнының басты даму
мәселесі шикізатты тасымалдау және өндеу, сонымен қатар Түркменстан, Ресей,
Өзбекстандағы қалыптасқан кен орындарымен тұтынушылар үшін бәсекеге түсу.
Маңғыстау облысында 1959 жылы Өзен кен орны ашылды, онда 1965 жылы мұнай
шығару басталды, қордың көзі 1,1 млрд. тлнна деп есептелінеді. Ақтау
қаласының солтүстігіне қарай 300 км. Қашықтықта каспий теңізнің жағалауында
Арман кен орны орналасқан. Қазіргі кезде осы кен орнында
Маңғыстаумұнайгаз, Жарқын акционерлік қоғамдар және ОRІХ ЕNTRGY
американ компаниясы бірігіп Арман деген ортақ кәсіпорыны ашты. Бұлардын
әрекет өрісі теңізді барлау және мұнай, газ шығару. Қажет инвестицияның
көлемі 110 млн. АҚШ доллары тең [2].
Қазақстанда мұнай өндеу өнеркәсібінің дамуы 1945 жылы Атырау мұнай
өндейтін заводының іске қосылуымен басталды, ол 1959 жылға дейін
Түркменстан және Азербайджаннан тасымалданған мұнайларды өндеді.
Қазақстанда мұнай өнімдерін, өндірісн өсіру Атырау МӨЗ қайта құру және
кеңейтумен және 9-шы бесжылдықта Павлодар, Шымкент МӨЗ салуымен
байланысты. Соңғы екі МӨЗ Тюмен мұнайын өндеуге бағытталған. Осыларды
шикізатпен қамтамасыз ету үшін ұзындығы 2 мың км. Омбы-Павлодар-Шымкент
мұнай құбыры салынды.
Маңызды отын-энергетикалық байлық болып газ саналады. Бірақ та
республикада газ өнеркәсібі әзірше кеңінен дами алған жоқ. Қазіргі кезде
республикада табиғи газдың болжау қорын барлау өте шамалы. Тек қана Батыс
Қазақстанда табиғи газдың болжау қоры 5 трлн. куб. м. деп есептеледі.
Қазақстанда жанар-шақпа тас Батыс Қазақстанда Чернозатон, Тоғай, Новошинов,
Шығыс Қазақстанда Кендірлік кен орындарында ашылған. Кендірлік кен орнында
жанар-шақпа тастың өндірістік қоры 175 млн.т. есептелінеді. Қазақстанда
электроэнергетика базасы ХХ ғасырдың 30-шы жылдары құрыла бастады. Ресейді
электрлендіру мемлекеттік комиссияның жоспарында Алматы төңіректерінде және
Шығыс Қазақстанда бірнеше су электростанциялар салуға көңіл бөлінген. Әуелі
шағын электр станциялары олардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін фабрика,
заводтар, мұнай кәсіпорындарында және рудниктер жанында салынған. Электр
энергиясын өндірудің қосу қарқынын өсіру өнеркәсіптің энергияны көп қажет
ететін салаларын дамытуға, ауыл шаруашылығын және транспортты
электрлендіруге жағдай туғызады. Электр энергиясын ең көп пайдаланатын
өнеркәсіптің химия, түсті және қара металлургия салалары [2].
Химия өнеркәсібінің дамуы мына бағыттармен жүріп келеді [3]:
- орасан мол фосфорит қорларын игеру және форфорлық тыңайтқыштарды
өндіру;
- түсті және қара металлургияның күкірт қышқылдарын пайдаға асыру;
- мұнай –химия синтез өнімдерін өндіру;
- шаруашылық айналымға әр түрлі тұз қорларын енгізу, тағы басқа.
Фосфориттік кендердің орасан зор қорлары және фосфорлық тыңайтқыштарға
регионалдық қажеттік Оңтүстік және Батыс Қазақстанда Қаратау және Ақтөбе
фосфориттарының негізде ірі фосфор өнеркәсібінің қалыптасып дамуына себеп
болды. Қаратау фосфорит бассейні соғстың алдында барлынған.Осы бассейннің
негізінде алдымен Қаратау таукен химия комбинаты және Тараз суперфосфат
заводы салынды. Кейіннен жаңа рудниктер ашылып, Жаңатас қаласының байыту
комбинеаты салынып, мұнай Қаратау комбинатының екінші кезеңін құру
басталды, 60-шы жылдары Жамбыл- Қаратау аймақтық - өндіріс кешені
қалыптасты. Қаратау тау- кен шығаратын бірлестік, Жамбыл суперфосфат,
Новожамбыл фосфор завотары Химия бірлестігіне енеді.Қаратау фосфориті
негізгіде Шымкент Фосфор бірлестігі және Орта Азия Республикаларының
бірінеше химия өнеркәсіп орындары жұмыс істейді. Тек қана Қаратау
бассейінінде Қазақстанның фосфориттік кенінің 80% -і шығарылады. Осында
өндірілетін орта кесек фосфориттан электр тогымен қыздыру әдісімен фосфор
алынады. Қаратау фосфоритінің құрамындағы ерекшелігі магнийтотығы (44
дейін) жай карбонат (5-104) барлығы. Бұл себептен олар фосфорлық
тыңайтқыштар өндіруде тікелей пайдалануға жарамсыз. Фосфорлық шикізатты
магнийдің болуы тыңайтқыштарды су тартқыш қылады, ал карбонат фосфорды
экстаркция әдісімен алғанда күкірт қышқылының шығынын өсіреді. Сондықтан
қаратау фосфоритінен фосфор алу үшін кеңінен электр тоғымен қыздыру әдісін
пайдалануы қажет.
Солтүстік Қазақстанның және жақын орналасқан Ресей аудандарының
фосфорлық тыңайтқышқа қажеттіктерінің өсуіне байланысты Ақтөбе фосфорит
бассейінінің дамуының үлкен маңызы бар. Бұл бассейнде төрт кен орындарының
шаруашылық маңызы бар: Шилісай, мұнай бассейн қорының 80%-і шоғырланған –
Алға, Богдан және Покров. Ақтөбе фосфоритінің маңызды ерекшелігі – оның
қышқыл топыраққа тікелей жармдылығы. Бассейннің тау-кен техникалық жағдайы
мұнай фосфоритті ашық қазып алу тәсілін қолдануға мүмкіншілік берді, бұл
болса фосфориттен өндіретін натрий бихроматын күкіртті натрий пигмнетті
бояу өндірерін Ақтөбе химия заводы және Ақтөбе хром қоспалары заводы жұмыс
істейді.
Қазақстанның фосфор өнеркәсібінің маңызды жағы минералдық
тыңайтқыштарды өндіруді өсіру, себебі қазіргі кезде Қазақстанфосфоритінің
23 бөлігі элементарлық өндіруге жұмсалды.
Қазақстанда мұнай, химия дамуы негізінде пластикалық масса және
синтетикалық смола шығаратын өнеркәсіп дамуына ақиқат жағдай жасауға
болады. Полиэтилен және пропилен шығаруға Ақтау химия заводы маманданған,
ал Ақтау пластмасс заводы соққыға шыдамды және көбіктенетін полистрол
өнереді. Теңіз мұнай, газ- кен орнын игермен байланысты Ақтау пластмасс
заводының көміртекті шикізаттарға қажеттілігі толық қамтамасыз етіледі.
Келешекте Атырау, Ақтаумен қатар мұнай, химия дамыған аудандары болып
Павлодар, Шымкент саналады.
1942 жылы Теміртау оттегі және кальций карбидін шығаратын Қарағанды
синтетикалық каучук заводы жұмыс істей бастады. Осы кезде ол 39 түрлі өнеім
өндіретін ірі Жанжақты Карбид өндірістік бірлестігіне (ӨБ) айналды.
Қарағанды Карбид ӨБ жақын және алыс шет елдермен экспорт және импорт
жағынан көптеген экономикалық байланысы бар.
Қазақстанда химия өнеркәсібінің дамуының маңызды жағдайы – химия және
металлургия салаларын түйдектестіру Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан
мүмкіншілігі тек қана қалдық газдан күкірт қышқылын шығарумен шектелмейді,
олар сонмен қатар фосфор тыңайтқыштарын өндіртін ірі кәсіпорындар мен
бірлестіктерге ұтымды экономика- географиялық жағынан орналасқан.
Металлургиялық кәсіпорындарының қалдық газынан өндірілген күкірт қышқылы,
оны табиғи шикізаттан өндіругенне 2 есе арзанға түсетіні, ал 1 тонна өнімге
шаққанда күрделі қаржының 2,1 есе аз жұмысалатыны есеппен дәлелденген.
Республикада табиғи тұздарды шығыару және өндеу химия өнеркәсіп саласында
маңызды орын алады [4].
Қазақстан экономикасының негізгі салалары тау–кен қазу және металлругия
өнеркәсібі Республиканың тау–кен металлургия кешеніне 70-тен артық
кәсіпорындар мен мекемелер енді.
Қазақстанның өнеркәсіп өндірісінің құрамында қара және түсті
металлургияның сыбағалы үлесі 24%-ке тең. Металлургия кешенінің
кәсіпорындары республика өнеркәсіп өнімінің 16%-ін өндіреді. Металлургиялық
өнеркәсіпте Қазақстанның едәуір экспорттық потенциалы шоғырланған. Жалпы
Қазақстанда 32 түрлі пайдалы қазба мен қазынды шығады. 1990 жылы қазып
шығарылған өнімнің жалпы құны 18 млрд. доллар болды, оның ішінде жартысынан
көбі (554) отын-энергетика кешенінің үлесіне жатады. Түсті металдар үлесіне
18% (3,3 млрд. доллар), ферросплав-10 (1,8 млрд. доллар). Қазып шығарылатын
минералдық қорлардың үлкен бөлшегі жақын және алыс шетелдерге экспортқа
кетеді.
Республика тау-кен металлургия кешенінің дамуында еліміздің
экономикасының басқа салаларындағыдай, бұрынғы одақтас республикалар
арсындағы экономикалық байланыстардың үзілуіне және өтпелі кезеңнің
күрделілігіне байланысты мынадай жағымсыз жайлар байқалды [4]:
Біріншіден, өндірістің технологиялық деңгейінің төмен қалыпта сақталуы,
энергияны көп қажет ететін және экологиялық жағынан зиянды технологияны
қолданудың жоғары дәрежеде қалуы. Өндірістік-технологиялы құралдардың
деңгейінің және құрылымның нашарлауы және тозуы.
Екіншіден, өндірістің құлдырауының жалғаса беруі. Тау-кен металлургия
кәсіпорындарында жабдықтарының өнімділігінің және пайдалану коэффициенті
60% төмендеді. 1994 жылы түсті және қара металлургия өнімдерін өндіру күрт
түсіп кетті, көптеген өндірістер тоқтап қалды, жасырын және нақты
жұмыссыздық өсе берді.
Үшіншіден, республика ТМК салалары дамуында шикізат өндіру тән.
Қазақстан одақтас республика болған кезде металлургияда өңдеуші өнеркәсіп
іс жүзінде болған жоқ, өнімдер тұтынуға дайын түрінде басқа республикаларда
өндірілді.
Қазақстан орасан зор металл, отын және руда емес пайдалы қазыналарға ие
болуына қарамастан, олардың қазып шығарылу көлемі республиканың шикізаттар
потенциалынан біршама төмен. Оның үстіне минерал шикізаттар секторының
өнімдерінің құндай көлемін орасан зор молайтуға болады. Ол үшін қазіргі
кездегі республикада шығарылатын пайдалы қазбалардың едәуір бөлшегін
шикізат ретінде немесе жартылай өңделген түрінде пайдаланудан оларды
өңделген түрінде пайдалану.
Қазақстан кейбір пайдалы қазындылар қорларының көлемі бойынша дүние
жүзінде алдыңғы шепте бола тұрып, олардың сапасы жағынан, өкінішке қарай
соңғы орында тұр. Бұл мынадай жағдайларға себепші болды: біріншіден,
металлургия өнімдерін өндіру үшін көп материалды және энергиялық шығындар
қажет, екіншіден, республиканың тау-кен металлургия кещенінің өнімдерінің
минерал шикізаттарының әлемдік нарығында бәсекелесуі қиынға түседі.
Тау-кен металлургия кешенінің кәсіпорындарын шетел және отандық
компанияларға беру мақсаты – ұлттық экономикаға ірі инвестицияларды тарту,
және де республика үкіметі жағынан ешқандай кепіл берілмейді. Басқаруға
беру шарты төмендегідей: беру мерзімі 5 жыл, тек қана Қарағанды МК 10 жылға
берілді; кәсіпорындардың қарыздарын 3 ай ішінде жабу; өндірістің жоспарлы
көлемін орындау; өнімнің тиімді өткізілуін қамтамасыз ету; өндірісті қайта
құру және қазіргі талапқа сәйкес өзгерту; әлеуметтік инфрақұрылымдарды
жақсарту және кәсіпорындардың жұмысшы санын сақтау; кейбір жағдайда
кәсіпорындарын техникалық жабдықтармен қорландыру ескерілген. Республиканың
тау-кен металлургия кешенінің кәсіпорындарының дамуын үш негізгі
проблемалар тобына біріктіруге болады [4].
Біріншісі - өнімді өндіруді арттыру және оның сапасын көтеру, ол үшін:
өндірістің төменгі сатыда тұрған деңгейін; еңбек өнімділігінің және құрал-
жабдықтарды пайдалану коэффициентінің төмендеуін; тау-кен металлургия
кешені өндірісінің қор сыйымдылығының және қуат сыйымдылығының
көтеріңкілігін жою қажет.
Екіншісі – тау-кен металлургия кешенінің өндірістік инфрақұрылымын
дамыту және жетілдіру: бұл ішкі өндірістік кооперацияларды дамытуды
жетілдіруді, өнеркәсіпті басқарудың тиімділігін көтеруді, негізгі қорларды
жедел жаңғыртуды, алғашқы пайдаланатын шикізаттардың сапасын көтеруді қажет
етеді.
Үшіншісі - өндірілген өнімдерді тиімді сату. Бұл мәселелерді шешу үшін
мына шаралар жүргізілгені жөн:
- ТМК өнімдерінің төменгі дәрежедегі бәсекелесу қабілеттілігін жою,
осының арқасында сыртқы нарықта демпинг бағасын (әдейі арзандатып сату)
пайдаланудан құтылуға мүмкіндік туады;
- Ішкі нарықта көптеген ТМК өнімдеріне сұраныстың жоқтығын, республика
ішінде тұтынудың төмен деңгейін жою;
- әлемдік металл нарығының конюктурасын жетік білу үшін ТМК және сыртқы
нарықтарға айналу стратегиясын жасау;
- өнімді сатудың инфрақұрылымын жетілдіру, салмағы өте ауыр жүктер
экспортта басымырақ болғандықтан транспортты жетілдіру;
- металл нарығында жеке ірі кәсіпорындарының және сыртқы сауда
компанияларының монополиялық жағдайларын жою.
Қазақстанның түсті металлургиясы орасан зор пайдалы қазындылар
қорларына негізделген өнеркәсіптің көне және жетекші саласы болады.
Алдымен түсті металлургияның негізгі аудандары Шығыс және Орталық
Қазақстан болды, ал соңғы 20-30 жылдың ішінде бұл сала республиканың
оңтүстік және жылдың ішінде бұл сала республиканың оңтүстік және
солтүстігінде орын ала бастады. Осының нәтижесінде Қазақстанның жекелеген
жерлерде экономикалық даму деңгейін белгілі дәрежеде теңестіре бастады.
Қатарлас өнеркәсіптері жеткіліксіз дамыған, бірақ та қажетті шикізаттар,
отын-энергетикалық және т.б. қорлары бар экономикалық аудандардың
шаруашылықтарының жан-жақты дамуы қалыптаса бастады.
Қазақстанның ішкі жалпы өнімінде түсті металлургияның үлесі 12 %-тейі
өнеркәсіптің осы саласына валюттік табыстың 27% -тейі өндіркәсіптің осы
саласына түседі. Респулика егемендік алғаннан кейін түсті металлургияның
ІЖО-де сыбағалы үлесі 2 еседен астам өсті. Егерде түсті металлугия
өнімдерін республика ішіне пайдалану тұрақты көлемде қала берсе, оның
экспортқы кету үнемі өсе беруде. Шетел сарапшыларының бағалауы бойынша,
Қазақстан халықаралық түсті металл нарыында жетекші орын алды.
Республикада түсті металлургия жеті саладан тұрады, оның құрамында 28
ірі кәсіпорындар жұмыс істейді [1].
1. Қорғасын–мырыш саласында 12 кәсіпорын бар. Олардың 3 металлургиялық
және 9 тау-кен байыту кәсіпорындары. Металлургия кәсіпорындары - Өскемен
қорғасын-мырыш, Лениногор полиметалл комбинаттары және Шымкент қорғасын
заводы. Тау–кен байыту кәсіпорындары Ащысай, Ертіс және Лениногор
полиметалл, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Зырян Қорғасын, қорғасын, Текелі
қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем, Жезқазған және Қарағайлы тау-кен
байыту комбинаттары. Республиканың қорғасын-мырыш өнеркәсібінің
рудабазасының мол қоры бар. Қазіргі кездегі қорғасын және мырыш шығару
деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің бес жетекші елдерінің қатарына енеді.
Республика ТМД мырышының 56 %, қорғасынының 64% -ке жуығын өндіреді.
2. Мыс өнеркәсіп саласы. Мұнда ірі 3 кәсіпорын жұмыс істейді: Балқаш,
Жезқазған КБКжәне Ертіс мыс балқыту заводы. Қазіргі кезде 17 мыс кен
орындары еркін пайдаланылады. Мыс шығаруда Қазақстан әлемде жетінші орын
алды. Республика бұкіл әлемдік мыс өнімінің 4,4%-ін өндірнді, ал ТМД
мысының 30%-іне дейін өндіреді. Республика жалпы өндірген мыстың 8 %- ін
өзі пайдаланады, 22% - і жақын шет елдерге ал 70%- і алыс шет елдерге
экспортқа жібереді.
3. Алюминий өнеркәсіп саласы үш кәсіпорынмен қалыптасқан – Павлодар
алюмин заводы (ПАЗ), Торғай және Краснооктябрь руда басқармалары. Алюмин
өнеркәсібінің шикізаты ретінде Торғай бакситы қолданылады, одан топырақта
болатын алюминий тотығы өндіріледі, ал осыдан алюминий шығарылады.
4. Алтын шығаратын саласы. Қазақстанның валюттік және алтын қорларын
толықтыруда ерекше маңызы зор. Бұл сала алтын шығаратын кәсіпорыннан
тұрады. Қаззолото кмбинаты- 50%, Алтайзолото - 16% Майкайын- золото
- 15% , Ақбақай - 12%, Бақыршық - 40% және Васильковский - 30%.
Қазақстаналтын қорының көлемі бойынша әлемде алтыншы орын, ал ТМД Ресей
және Өзбекстаннан кейін үшінші орын алады.
5. Вольфрам-молибден саласы. Ваольфрам қоры көлемі бойынша Қазақстан
әлемде бірінші орын алады, молибденшикізатының қоры да жеткілікті.
Өнеркәсіптің бұл саласынын кәсіпорын Қазвольфрам бірлестігі, ол Ақшатау
маңындағы екі руднитің жұмысын бақылайды. Бірлестік воьфрам, қола- молибден
және висмут концентраттарын өндіреді. Вольфрам концертаты Ресейге экспортқа
жіберілді, ол Челябинск электр металлургия заводының негізгі шикізаты болып
саналады. Меншікті вольфрам өнеркәсібін дамыту жолбасында жоғарғы Қайрақты
және Көктенкөл бірегей кен орындарында кеніш қарастырылған және сонымен
қатар жолғарғы Қайрақты кен орынында шикізат өндейтін комбинат салынбақшы.
6. Титан–магний саласының кәсіпорын- Өскемен титан- магний комбинаты.
Шикізаттар ретінде Ресей мен Украинадан тасымалданатын титан қалдығы және
хлор- магний тұздары қолданылады. Меншікті руда базасын құру және титан
қалдығын шығару үшін концентрат балқытатын цех салу жұмыстары аяқталып
келеді. Ертіс, Көкшетау, Торғай, Солтүстік – арал және Каспий маңындағы кен
орындарында айтарлықтай хлор- магний шикізаттар қоры бар.
7. Сирек кездесетін металдар саласы. Қазақстанның өндірістік-
техникалық қажеттілктеріне арналған өнімдерді өндіру үшін сирек металдарды
шығаруға және өндіруге үлкен мүмкіншілігі бар. Республикада Белогорск
тау–кен комбинатында тантал кені шығарылады. Бұл комбинаттан басқа сирек
металдар каспий маңындағы және Ақмола тау-кен химия комбинаттарында
шығарылады, ал олар Ертіс комбинатында. Қазақстан уран рудасына да бай,
қазақ жерінде ТМД ның уран қорының 65% -і шоғырланған. Республика әлемдік
барит қорының 40% -іне ие.
Осы кезде Қазақстанның біріккен өнеркәсіп кешенінде мынадай түсті
металлургия аудандары қалыптасып және дамыған [4].
1. Кенді Алтай –бұл мырыш, қорғасын, титан, магний және химиялық
элементтер өндіруге маманданған түсті металлургия қалыптасқан аудын. Айта,
кету керек, Алтай полиметалл рудалары көп компанентті, сондықтан оларды
өндеу терең технология пайдалануды шешуді қажет етеді. Мысалы, қорғасын
концентратында 50 % қорғасын және 15% мырыш ал мырыш концентратында 45%
мырыш және 5% итемір бар.
2. Балқаш өңірі – бірінші бесжылдықтарда борланған Қоңырат мыс кен
орынының негізінде дамыған маңызды мыс өнеркәсіп ауданы. Бұл өңірде ТМД
елдеріндегі ең ірі Балқаш мыс балқыту заводы жұмыс істейді, оған шикізаттар
өндіру үшін Сыяқ, Бозшакөл, Шатыркөл, соңғы жылдары Ақтоғай мыс кен
орындары игерілген.
3. Жезқазған ауданы – ірі мыс өнекәсіп орталығы, мұнда ТМД елдерінде
борланған ерекше сапалы мыс қорының едәуір қоры шоғырланған. Жезқазған
кешенін игеру, бұл ауданның металлургиялық кәсіпорындарының толық
технологиялық цикл (кен шығару-байыту- тазартылмаған және тоздырылған мыс
балқыту- түсті прокта өндіру) бойынша жұмыс істеуге мүмкіншілік берді.
4. Оңтүстік Қазақстан- полиметалдық руда шығаратын және қоғасын
балқытырын ірі аудан. Бұл ауданда Ащысай полиметалл және Текелі қорғасын
-мырыш комбинатының негізінде ТМД –да ең ірі қорғасын комбинаты
орналасқан.
5. Қарағанды ауданы-соғыстан кейін игеріле бастаған полиметалдық руда
шығаратын жаңа аудан. Қарағайлы тау- кен байыту комбинаты орналасқан. Бұл
аудан Шығыс және Оңтүстік Қазақстандағы металлургия кәсіпорындарын
қорғасын, мырыш және басқа концентраттармен жабдықтайды.
6. Павлодар ауданы- жақын арада пайда болған аудан. Мұнда Торғай боксит
руднтгінің Павлодар глинозем заводы жұмыс істейді Қазіргі кезде заводтың
глиноземі ТМД елдерінің кәсіпорындарында өндіріледі. Тікелей Павлодар
ауданында әзірше энергияны көп қажет ететін алюми өнеркәсібінің алюми
металын өндіретін үзбесі құрылған жоқ.Алюми металын өндіруде глинозем
өндірумен салыстырғандаэлектр энергиясының шығыны4-5 еседей көп. Соған
қарамастан шикізат базасын нығайту және оларды өндеу технологиясын
тереңдеде түссе, бұл аймақта ірі алюмин өнеркәсібін дамытуға мүмкіншілік
бар. Оған себеп арзан электр энергиясының шикізаттардың, судың және ірі
алюмин тұтынушылардың барлығы.
Егерде, ертеректе Қазақстанда түсті металлургияның дәстүрлі салалары
мыс және қорғасын өндіру болсы, соғыстан кейін мырыш , титан – магний,
сирек кездесетін металдар, глинозем және басқа салалар пайда болды.
Қазақстанда қара металлургияның калыптасуы және дамуы екі бағытта
жүреді. Біріншіден, бұрынғы КСРО жанында бүкілодақтық маңызы бар темір
руда базасын құру жолы. Бұған себеп болған республика жерінде ірі хромит,
марганец және темір кен орындарының ашылуы. Екінші бағыты Қазақстанның,
Орта Азияның металға деген қажеттілігінің өсуіне байланысыты өзінің шойын
өндірісін ұйымдастыру және болат, прокат шығаруды құрт өсіру үшін
металлургия кәсіпорындарын салу.
Қазақстан жерінде қара металлургияның бірнеше аудандары қалыптасып,
дамып келеді. Мұнда оның бірнеше қосалқы бөлімдері бар.
1. Ақтөбе ауданы өте ірі хромит кенші шығаратын база. Мұнда ТМД
елдерінің хромит кенінің 95% -і өндіріледін. Кемпірсай сілеміндегі хормит
бірегей кенін өнеркәсіптік игергеннен кейін бұрынғы КСРО шетерден әкелуді
қойып, дүние жүзіне экспортқа шығаратын болды. 1943 жылы Ақтөбе
ферроқорытпа заводы іске қосылды. Хром кені өнеркәсібін дамытуды жақсарту
мақсатымен үш қара металлургия шикізаттарын өндейтін кәсіпорындар (Дон КБК,
Ақтөбе және Ақсу ферроқорытпа заводтары) әКазхром корпорациясына
енгізіліп, шетелдік Жаон хром компаниясына басқарылуға берілді. Ұлтаралық
Казхром корпорациясы металлургия кәсіпорындарының кен орындарын және
электр станцияларын біріктіреді. Республикада барланған хромит қорының
көлемі итек қана ОАР- ды (Оңтүстік Африка Республикасы) ғана алдыға салып,
ал сапа жағынан дүние жүзінде алдыңғы шепке шықты.
2. Орталық Қазақстан – республика қара металлургиясының шойын, болат,
прокат, кокс химиялық өнімдер жетекіш аудан. Ұлы отан соғысы жылдары бұл
ауданда ресейдегі Магниторск металлургия комбинатын жоғарғы сападағы кенмен
жабдықтайтын Жезді комбинада салынды Қарағанды обылысының Жаңа Арқа
ауданында Астасу темір кені орын орналасқан, онда қара металл кенінің ашық
тәсілмен 94,5%-і қазылып алынады. Қарағанды металлургия комбинаты ТМД
елдеріндегі әр түрлі машиан жасау салаларына, әсірере автомобиль
өнеркәсібінеде пайдаланатын қаңылтырдың бірнеше тұрлерін және әр түрлі
пішінді прокат қаңылтырдың бірнеше түрлерін және әр түрлі пішінді прокат
шығаруға мамандарған.
Экономикалық жағдайдың қиындығына байланысты қарметкомбинат шетел
компаниясының басқаруына берілді. Алғашында бұл кәсіпорын қазақ – австрия
Фест – Альпинис – Қазақстан ортақ кәсіпорнына (ОК) сәтсіз берілгеннен
кейін, 1995 жылы маусым айында ЮС Стил компаниясына 10 жыл мерзімге
басқарылуға берілді.
3. Қостанай бассейні – қара металлургияның басты темір кен базасы. Бұл
бассейнде Қазақстанның барланған итемір кені қорының 85% -і шоғырланған
(13, 3 млрд. тонна) Соғыстан кейін бұл өңірде Соколов және Сарымай өте ірі
магнитті темір кен табылды, осылардың негізінде 1954 жылы Тау – кен байыту
комбинаты сална басталды. Аят және Лисоакв кен орындарында солитті (ұсақ
тұйірілі ) темір кенінің ірі қоры ашылды.
4. Алғашқыда Қазақстанда тау- кен өндірісінің жедел даму Оралдың
металлургиялық заврдтарды шикізаттармен қамтамасыз ету қажеттілігімен
байланысты болды. Шығарылатын темір кенінің 80% -і Орлға Батыс Сібірге,
Орта Азияға, Грузияға, Латвияға тасымалданды. Соколов – Сарыбай КБК 1 тонна
кенің өзіндік құны Орал рудниктерінің кенінен екі еседей арзан.%%
5. Павлодар ауданы сапалы металлургияның жаңа орталығы. Ауқсу қаласының
ферроқорытпа заводы істейді, ол 1971 – 1975 жылдары бүкіл КСРО-ның
феррокорытпаларының өнімін жалғыз өзі берді.
Машина жасау өнеркәсібінің басқа салаларынан құралдар жасайтын,
құрылыс, жол салатын және үй-жай шаруашылығына қажетті жабдықтар шығаратын
салаларды айтып кетуге болады. Осы салалардың ең ірі кәсіпорындары Ақтөбе
рентген, Өскемен және Кентау эксковатор, Көкшетау құрал, Тараз құю-
механикалық заводтары. Машина жасау өндіріс өзінің салаларының бытыраңқы
орналасуына, мамандануының айқындығы жоқтығына және бірлесу деңгейінің
төмендігіне, дайындау және сайман шығаратын өндірістің қуаттылығының
шамалалығына байланысты Қазақстанның халық шаруашылығының өсуіне елеулі
әсер етпейді.
1.2 Қазақстан өнеркәсібінің 2005-2007 жылдардағы жағдайын талдау
Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалар отандық индустрияның
қарқынды дамуына ықпал етті. Ондаған жылдар бойы ел өнеркәсібі өсімнің
орнықты үрдісін көрсетіп келеді.
Соңғы жеті жыл ішінде өнеркәсіп салаларының орташа жылдық өсім қарқыны
шамамен 9 пайызды құрады. Өнеркәсіпте біршама құрылымдық өзгерістер болды.
Шикізаттық емес ресурстарды ауқымды игеру өнеркәсіптің жалпы көлемінде
өңдеуші сектор үлесінің 2003 жылғы 57 пайыздан 2007 жылғы 60 пайызға дейін
ұлғаюына алып келді.
2007 жылы отандық өнеркәсіп өнім көлемі 2006 жылмен салыстырғанда 4,5
пайызға өсіп, шамамен 64 млрд. АҚШ долларына жеткен. Бұл ретте елдің елдің
өндірістік секторын әртараптандырудың анық белгілері байқалды. Мәселен
екінші жыл қатарынан өңдеуші өнеркәсіптің өсім қарқыны тау-кен өндіру
өнеркәсібінен әлдеқайда жоғары болды. 2007 жылы өңдеуші өнеркәсіптегі
өндіріс көлемі 6,7 пайызға, ал тау-кен өндіру өнеркәсібінде тек 2,6 пайызға
ұлғайды [5].
2007 жылы Қазақстанға салынған инвестициялар көлемі 2006 жылмен
салыстырғанда 10,5 пайызға өсіп, 27 млрд. АҚШ долларына жеткен. Өңдеуші
өнеркәсіпке салынған инвестициялар шамамен 3 млрд. АҚШ долларын құрады.
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік
инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына кіреді.
1993-2007 жылдар арасында ел экономикасына 69 млрд. АҚШ долларынан астам
тікелей шетелдік инвестициялар тартылған.
Технологиялық салалардың негізгі құралдарына салынған инвестициялар
шикізат саласындағы инвестициялардың аз бөлігін және пайыздық үлесін
құрады, бұл экономикада шикізат ауытқушылығын туғызып, шикізаттық емес
саланың жай-күйін тіптен нашарлата түсті. Технологиялық өндірістер
құлдырауының негізгі себебі ескірген технологияларға, жабдықтарға
негізделген өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілетінің төмендігі, кадрлар
біліктілігінің нарық талаптарын қанағаттандырмайтын төмендігі болып отыр.
Соңғы жылдары Қазақстандағы қол жеткен өнеркәсіп өндірісінің өсімі
шикізатқа деген сұраныстың өсуімен байланысты әлемдік нарық конъюнтурасына
қолайлы әсер еткен сыртқы жағдайлармен байланысты болып отыр.
Өнеркәсіп салаларында қазақстандық өнеркәсіптік базаның техникалық және
технологиялық деңгейін айқындайтын ғылымды қажетсінетін өнімдер түрлерін
өндірудің көлемі төмендеп барады.
Елдің орнықты экономикалық өсімі мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз
ететін теңгерілген экономикалық құрылымға өтудің стратегиялық міндетін тек
өнеркәсіпті белсенді түрде құрылымдық қайта құру және индустриялық дамуға
жаңа сапа беру жолымен ғана шешуге болады [5].
Кесте 1.
Өнеркәсіп саласының 2005-2007 ж.ж. негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005ж. 2006ж. 2007ж.
ЖІӨ-дегі өнеркәсіптің ЖҚҚ-сы, % 29,3 29,8 29,5
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млрд. теңге 3867,9 5253,0 6509,9
Өнеркәсіп өндірісі нақты көлемінің индексі, 110,4 104,8 107,2
өткен жылға %-бен
Өнеркәсіп кәсіпорындары мен өндірістерінің 13004 13322 13305
саны
Негізгі қызмет персоналының саны, мың адам 600,9 617,6 638,1
өткен жылға %-бен 100,6 102,8 103,3
Өнеркәсіптің негізгі қызмет персоналының
орташа айлық жалақысы, теңге 36169 42635 50962
Өнеркәсіп бойынша салық салынғанға дейінгі
жиынтық табыс, млн. теңге 1008190 1577506 2343219
Өндіруші кәсіпорындардың баға индексі, өткен
жылға %-бен 116,7 123,7 118,4
Негізгі қызметтен алынған табыс, млн. теңге 976836 1534739 -
Өнеркәсіптің пайдалылық деңгейі, % 40,3 50,5 64,0
Негізгі капиталға инвестициялар, млн. теңге 687775 838278 983063
Кесте мәліметтеріне сүйенсек ЖІӨ-гі өнеркәсіптің үлесі 2007 жылы 29,5
пайызды, ал өнеркәсіп өндірісінің көлемі 6509,9 млрд. теңгені құрап отыр.
Жалпы ел өнеркәсібінің құрамы мен құрылымын қарастырсақ өнеркәсіптің
басым бөлігі кен өндіру өнеркәсібіне тиесілі.
- Өңдеу өнеркәсібі - Кен өндіру өнеркәсібі - Электр
энергиясын
газ бен су өндіру
және бөлу
Сурет 1. Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнеркәсіп өндірісінің
құрылымы
Өнеркәсіп өндірісіндегі электр энергиясын, газ бен су өндіру
өнеркәсібінің үлесі 5,5 пайызды құрайды. Ал өнеркәсіп саласының 56,7 пайызы
кен өндіру өнеркәсібіне тиесілі.
Өнеркәсіп саласындағы маңызды салалар болып тау-кен өнеркәсібі, өңдеу
өнеркәсібі, электр энергиясын, газ бен су өндіру өнеркәсібі саналады.
- Жеке меншік - Мемлекеттік меншік - Басқа
мемлекеттер,
олардың заңды
тұлғалары мен азаматта-
рының меншігі
Сурет 2. Меншік түрлері бойынша өнеркәсіп өндірісінің құрылымы
Ел экономикасындағы өнеркәсіп саласының басым бөлігі мемлекеттік меншік
болып табылады. Бұл саладағы мемлекеттік меншіктің үлесі 75,9 пайызды
құрайды, ал басқа мемлекеттер мен олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының
меншігі 23,4 пайызды, ал жеке меншік небәрі 0,7 пайызды құрайды екен.
Өнеркәсіп өнімінің көлемі тұтастай және оның қызметінің жекелеген
түрлері бойынша меншік нысанына қарамастан, заңды тұлғалар мен олардың
оқшауландырылған бөлімшелері өндірген өнеркәсіп өнімінің, өнеркәсіптік
сипаттағы жұмыстар мен қызметтердің көлемі туралы деректер жиынтығы ретінде
құндық тұлғаланумен анықталады. Өнеркәсіп өнімінің көлемі кәсіпорынның
ағымдағы жылы қосылған құн салығы мен акцизсіз қолданыстағы нақты жіберу
бағаларында анықталады. Құндық тұлғаланудағы өнеркәсіп өнімінің көлемі
бойынша жиынтық деректерге ірі, орта және шағын кәсіпорындар, өнеркәсіптік
емес ұйымдар жанындағы өнеркәсіптік бөлімшелер (ауыл шаруашылық, сауда,
құрылыс және т.б.), жеке кәсіпкерлер шығаратын өнеркәсіп өнімдерінің көлемі
бойынша деректер, сондай-ақ үй шаруашылықтары секторында өндірілген өнімдер
көлемі кіреді. Өнеркәсіп кәсіпорнының өнім көлемі зауыттық әдіс бойынша,
яғни ішкі зауыттық айналым құнысыз, анықталады. Кәсіпорынның ішкі зауыттық
айналымы деп өздері өндірген дайын және жартылай дайын өнімдердің осы
кәсіпорынның ішінде өзінің өнеркәсіптік-өндірістік мұқтаждарына
пайдаланылатын бөлігінің құны есептеледі [6].
Өнеркәсіп өнімінің нақты көлемінің индексі - өнеркәсіп өнімі көлемінің
салыстырылатын кезеңдердегі өзгеруін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.
Өнеркәсіп өнімінің нақты көлемінің жиынтық индексі барлық шаруашылық
жүргізуші субектілер бойынша заттай көрсеткіштерге сүйене отырып
анықталады.
Нақты көлемнің индексін анықтау үшін тұрлаулы белгіленген тауарлар
жинақталымы бойынша заттай көріністегі өнеркәсіп өнімі көрсеткіштерінің
серпініне негізделген, кейін сапалық және жалпы өнеркәсіптік индекстерге
біріктірілетін әдіс пайдаланылады. Салыстырмалы бағалар ретінде өткен
жылдың орташа жылдық бағасы алынады. Серпіндік қатар құру үшін тізбектік
индекс қолданылады. Салыстырмалы бағалардағы өнімді бағалау кәсіпорын-
өндірушілердің бағасы негізінде тікелей кәсіпорында жүргізіледі. Нақты
көлем индексін есептеу кезінде қосылған құн салығы мен акциз қосылмаған
бағалар қолданылады.
2007 жылы жерасты сулары мен қауіпті геологиялық процестерге мелекеттік
геологиялық зерттеу, мұнай мониторинг, қолданбалы ғылыми зерттеулер, мұнай
және өздігінен төгілетін гидрогеологиялық ұнымаларды жою жүргізілді.
Алаңдарды геологиялық жете зерттеу (ГЖЗ-200) осы заманғы геологиялық
негіз аулға және қатты пайдалы қазбалардың әртүрлі түрлерінің кенорындарын
анықтау үшін келешегі бар 104 оъектіні айырып алуға мүмкіндік берді, енді
олардың қорларын нығайтып жұмысты жалғастыру қажет.
Геологиялық барлау жұмыстарын орндау нәтижесінде пайдалы қазбалардың
кейбір негізгі түрлері бойынша қорлардың өсуі: алтын 50тонна; мыс – 840 мың
тонна; никель – 407 мың тонна; маганец кені – 6 млн тонна; темір рудасы –
82 млн. тонна; мұнай – 61 млн. тонна; газ – 4 млрд тонна м. құрады.
Минералдық ресурстар Қазақстан экономикасының негізін құрайтын және
қаланың негізін салушы болып табылатын тау-кен металлургия кешені
кәсіпорындарының тұрақты дамуына қамтамасыз ететіндіктен мұнан былайғы
геологилық зерттеулерді жандандыру қажет.
Геологиялық ақпаратты қалыптастыру мемлекеттік органдар мен жер
қойнауын пайдаланушыларды жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы
толық және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Цифрлы геологиялық ақпарат жинау және өндеу мақсатында ақпараттық жүйе
құру, геологиялық материалдарды цифрлау бойынша жер қойныуыжәне қойнауын
пайдалану туралы Мемлекеттік компьютерлік дерекқор құру жөнінідегі жұмыстар
жалғасуда.
Қосымша 152 елді мекен ауыз су қорымен қамтамасыз етілді.
Каспий теңізінің су басу аймеғындағы 8 авариялық мұнай үңғымасы мен 130
өздігінен төгілетін ұңғыма жойылды [7].
2007 жылы минералдық шикізат кешеніне салынған инвестицияның көлемі
2006 жылмен салыстырғанда 22,8 %-ға өсті және 17,8 млрд. АҚШ долларын
құрады, оның 214 млн. АҚШ доллары әлеуметтік сала мен жергілікті
инфрақұрылымды дамуытуға, 747 млн. АҚШ доллары қазақстандық персоналды
оқытуға жұмсалды. Жалпы көлемнің 73 %-ы көмірсутек шикізаты бойынша жер
қойнауын пайдалану объектілеріне инвестицияланды.
Жер қойнауын пайдалану саласында лицензиялық-келісімшарттық
міндеттемелерді орындау мониторингін өткізген кезде құзыретті және
уәкілетті органдардың өзара іс–қимылының жеткіліксіздігі өзекті мәселе
болып табылады. Бұдан басқа, жер қойнауын пайдаланушылар мен құзырлы
мемлекеттік органдардың арасында жедел ақпарат алмасу қажеттігі сезіліп
отыр.
Жер қойнауы туралы қазіргі заңнаманы жүйеге келтіру бойынша жұмыс
жүргізу қажет.
Көмір өндіру саласында 2007 жылы 94,4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz