Қазіргі кезеңдегі жалпы білім беру орта мектептердегі экономика негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазіргі кезде мектептерде экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесінің зерттелу жағдайына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ...
2.1Жалпы орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кезде мектептерде экономика негізін оқыту ерекшеліктері ... ... .
2.3 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық сауаттылыққа үйретудің мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗІРГІ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде экономика негізін оқытудың мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру әдістері ... ... ... ...
3.3 Экономикалық білім беруді жетілдіру мақсатында факультативтік курстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
1.ҚОСЫМША . Нарықтық қатынастардың әлеуметтік.экономикалық негіздерін танудың сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
2.ҚОСЫМША . Кәсіпкерлік тұлғаның негізгі ерекшелік қасиеттері ... ... ... ..79
3.ҚОСЫМША . Экономика негіздерін оқытудың өзіндік ерекше әдістері ... 80
4.ҚОСЫМША . Жалпы орта білім беретін мектептерде салық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
5.ҚОСЫМША . «Экономикалық білім негіздері» оқулығындағы білім мазмұнының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
1 ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазіргі кезде мектептерде экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесінің зерттелу жағдайына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ...
2.1Жалпы орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кезде мектептерде экономика негізін оқыту ерекшеліктері ... ... .
2.3 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық сауаттылыққа үйретудің мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗІРГІ ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде экономика негізін оқытудың мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру әдістері ... ... ... ...
3.3 Экономикалық білім беруді жетілдіру мақсатында факультативтік курстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
1.ҚОСЫМША . Нарықтық қатынастардың әлеуметтік.экономикалық негіздерін танудың сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
2.ҚОСЫМША . Кәсіпкерлік тұлғаның негізгі ерекшелік қасиеттері ... ... ... ..79
3.ҚОСЫМША . Экономика негіздерін оқытудың өзіндік ерекше әдістері ... 80
4.ҚОСЫМША . Жалпы орта білім беретін мектептерде салық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
5.ҚОСЫМША . «Экономикалық білім негіздері» оқулығындағы білім мазмұнының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Экономикалық білім тек экономика мен басқарудың түрлі саласында қызмет істейтіндерге, ғалым-экономистерге немесе экономика пәні оқытушыларына ғана керек емес, сонымен қатар экономикалық білім күнделікті өмірде кездесетін мәселелерді шешуде қоғамның әрбір мүшесіне қажеттігін бүгінгі өмір талабы көрсетіп отыр. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес. Ол туралы білім-дағдылар сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы түсінік балалардың санасына мектепке дейін қалыптаса бастайды. Экономикалық білім отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша, еңбек ақы, міндеттер жүктеу оларды бөлу туралы алғашқы ұғымды береді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп білім алушыларының экономикалық білімін, экономикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы халқына жолдауында атап айтқандай, "... біздің ұлттық экономикамыз әлемдік экономикаға интеграцияланған жағдайда бәсекеге қабілетгі экономикаға" айналмақ. Мұндай жағдайда халқымыздың қасиеттерін нарықтық бәсекеге қабілетті дәрежеге көтеру мәселесі, ең алдымен оның білімділік деңгейіне байланысты шешілмек. Демек, әлемдік бәсекеге қабілетті қоғамды дамыта алатын бәсекелестік қабілеті жоғары "кәсіпкерлік тұлға" тәрбиелеудің жаңаша парадигмасы туындап отыр. "Қазакстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамьпу тұжырымдамасы" осындай биік
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың экономикаллық білімін жетілдіру, мәдениетін қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің экономика сабағынан толықтай білім алған қолайлы деп есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған. Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ғылыми таным теориясы, білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылық туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалары жатады.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б. ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов, К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
Экономикалық білім тек экономика мен басқарудың түрлі саласында қызмет істейтіндерге, ғалым-экономистерге немесе экономика пәні оқытушыларына ғана керек емес, сонымен қатар экономикалық білім күнделікті өмірде кездесетін мәселелерді шешуде қоғамның әрбір мүшесіне қажеттігін бүгінгі өмір талабы көрсетіп отыр. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес. Ол туралы білім-дағдылар сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы түсінік балалардың санасына мектепке дейін қалыптаса бастайды. Экономикалық білім отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша, еңбек ақы, міндеттер жүктеу оларды бөлу туралы алғашқы ұғымды береді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп білім алушыларының экономикалық білімін, экономикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы халқына жолдауында атап айтқандай, "... біздің ұлттық экономикамыз әлемдік экономикаға интеграцияланған жағдайда бәсекеге қабілетгі экономикаға" айналмақ. Мұндай жағдайда халқымыздың қасиеттерін нарықтық бәсекеге қабілетті дәрежеге көтеру мәселесі, ең алдымен оның білімділік деңгейіне байланысты шешілмек. Демек, әлемдік бәсекеге қабілетті қоғамды дамыта алатын бәсекелестік қабілеті жоғары "кәсіпкерлік тұлға" тәрбиелеудің жаңаша парадигмасы туындап отыр. "Қазакстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамьпу тұжырымдамасы" осындай биік
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың экономикаллық білімін жетілдіру, мәдениетін қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің экономика сабағынан толықтай білім алған қолайлы деп есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған. Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ғылыми таным теориясы, білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылық туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалары жатады.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б. ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов, К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Теория и практика экономического воспитания. –Алматы; Наука, 1999. -336 с.
2 Клепач Н.Я. Попов В.Д., Эпштейн Л.Е. Экономическое воспитание: организация и эффективность. –М.: Экономика, 1979. -223 с.
3 Әубакиров Я.Ә.Экономикалық ілімнің тарихы.-Алматы,1997.-268-280б.
4 В.Д. Қамаева. Экономическая теория. Для ВУЗ-ов Алмаш 1998, 56-б.
5 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
6 Васильев Ю.К., Сасова И.А.Экономическое образование и воспитание подрастающего поколение (школьников).//Советская педагогика.-1988г.№1- с.89-96.
7 Товстик В.А.Экономическое воспитание старшеклассников во взаимодействие школы, семьи и общественности.-Автореф.дис. ...к.п.н.-М.,1987.-19с.
8 Попов В.Д. Экономика плюс педагогика: Очерки об экономическом воспитании молодежи. –М.: Молодая гвардия, 1986. -288 с.
9 Аменд А.Ф. Пути совершенствования экономического воспитания учащихся. Автореф. дис. канд.пед.наук. –Челябинск, 1975. -23 с.
10 Ястребов В.А., Князева Н.В. Формирование экономического мышления учащихся средней образовательной школы. // Школа.-№5-2000г. -192 с.
11 Мельников Л.П. Некоторые экономические вопросы в воспитании учащихся средней общеобразовательной школы: Автореф. дисс. канд.пед.наук. – Калинин, 1986. -18 с.
12 Тупикина Н.Ф. Формирование учащихся экономических понятий в школьном курсе экономической географии СССР. Автореф. дис. канд.пед.наук. –М., 1985. -17 с.
13 Нисимчук А.С. Педагогические основы экономического воспитания учащихся в сельской общеобразовательной школе. Аврореф. дисс. … докт.пед.наук. –Киев, 1990. -48 с.
14 Нургалиева Г.К., Қадыров М. Система ценностного ориентирования учащихся. –Алматы: АГУ им. Абая, 1993. -122 с.
15 Басқа ұлт аудиториясында экономикалық терминдерді оқыту жолдары //Мемлекеттік тілді дамыту жолдары: республикалық ғылыми, оқу-әдістемелік конференция – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2000. – Б.101-105.
16 Халық педагогикасы – халық даналығы // ҚР-да білім жүйесін модерндеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Республикалық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Педагогикалық білім берудің халықаралық ғылым академиясы. (28-29 қараша 2002ж.) 2002. – Б.42-44.
17 «Экономикалық теория» пәнінен тест тапсырмалары. Оқу құралы. Экономикалық мамандықтарға дайындық бағыттарына арналған тест тапсырмалары. – Алматы: Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының баспасы, 2005.-121б. (А.И.Баданов, Қ.А.Қалиева, Ж.А.Орынханова авторлық бірлестікте).
18 Оқушылардың экономикалық санасын қалыптастыру және дамыту мәселелері // ҚР-ның тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Д.А.Кунаев атындағы Университет, 2005. – Б.277-279.
19 Налоговая культура как основа экономических знаний // Материалы международной научно-практической конференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразований» Санкт-Петербургский Гуманитарный университет профсоюзов (20 января, 2006г.) – С.117-118.
20 Экономикалық білім берудегі жаңашаландыру – заман талабы // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы, 2006. – Б.125-130.
21 Мектептің экономикалық білім беру жүйесіндегі жоғары сынып оқушыларының салық мәдениетін қалыптастыру // Қазіргі кезеңдегі тұлғаның үйлесімді дамуына қатысты өзекті мәселелер: С.Сейфуллин атындағы ҚазМАТУ-дың 50 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Астана – 2007. Б.168-171.
22 Жасөспірімнің салықтық мәдениеті – экономикалық тәрбиенің мақсаты // «Шоқан Тағылымы-13» Ш.Уәлиханов атындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция – Көкшетау: 2008. – Б.277-280.
23 Экономикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесінің зерттелуі. //Қазақстан педагогикалық хабаршысы. Павлодар. - 2010. - №2.– Б.221-226.
24 Применение кейс метода в процессе преподавания курса «Основы экономики и финансовой грамотности», в экономическом воспитании учащихся. // Теоретические и практические аспекты социально-экономического и политического развития развития стран центральной АЗИИ и СНГ: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2010. - С.509-514.
25 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
1 Теория и практика экономического воспитания. –Алматы; Наука, 1999. -336 с.
2 Клепач Н.Я. Попов В.Д., Эпштейн Л.Е. Экономическое воспитание: организация и эффективность. –М.: Экономика, 1979. -223 с.
3 Әубакиров Я.Ә.Экономикалық ілімнің тарихы.-Алматы,1997.-268-280б.
4 В.Д. Қамаева. Экономическая теория. Для ВУЗ-ов Алмаш 1998, 56-б.
5 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
6 Васильев Ю.К., Сасова И.А.Экономическое образование и воспитание подрастающего поколение (школьников).//Советская педагогика.-1988г.№1- с.89-96.
7 Товстик В.А.Экономическое воспитание старшеклассников во взаимодействие школы, семьи и общественности.-Автореф.дис. ...к.п.н.-М.,1987.-19с.
8 Попов В.Д. Экономика плюс педагогика: Очерки об экономическом воспитании молодежи. –М.: Молодая гвардия, 1986. -288 с.
9 Аменд А.Ф. Пути совершенствования экономического воспитания учащихся. Автореф. дис. канд.пед.наук. –Челябинск, 1975. -23 с.
10 Ястребов В.А., Князева Н.В. Формирование экономического мышления учащихся средней образовательной школы. // Школа.-№5-2000г. -192 с.
11 Мельников Л.П. Некоторые экономические вопросы в воспитании учащихся средней общеобразовательной школы: Автореф. дисс. канд.пед.наук. – Калинин, 1986. -18 с.
12 Тупикина Н.Ф. Формирование учащихся экономических понятий в школьном курсе экономической географии СССР. Автореф. дис. канд.пед.наук. –М., 1985. -17 с.
13 Нисимчук А.С. Педагогические основы экономического воспитания учащихся в сельской общеобразовательной школе. Аврореф. дисс. … докт.пед.наук. –Киев, 1990. -48 с.
14 Нургалиева Г.К., Қадыров М. Система ценностного ориентирования учащихся. –Алматы: АГУ им. Абая, 1993. -122 с.
15 Басқа ұлт аудиториясында экономикалық терминдерді оқыту жолдары //Мемлекеттік тілді дамыту жолдары: республикалық ғылыми, оқу-әдістемелік конференция – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2000. – Б.101-105.
16 Халық педагогикасы – халық даналығы // ҚР-да білім жүйесін модерндеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Республикалық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Педагогикалық білім берудің халықаралық ғылым академиясы. (28-29 қараша 2002ж.) 2002. – Б.42-44.
17 «Экономикалық теория» пәнінен тест тапсырмалары. Оқу құралы. Экономикалық мамандықтарға дайындық бағыттарына арналған тест тапсырмалары. – Алматы: Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының баспасы, 2005.-121б. (А.И.Баданов, Қ.А.Қалиева, Ж.А.Орынханова авторлық бірлестікте).
18 Оқушылардың экономикалық санасын қалыптастыру және дамыту мәселелері // ҚР-ның тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Д.А.Кунаев атындағы Университет, 2005. – Б.277-279.
19 Налоговая культура как основа экономических знаний // Материалы международной научно-практической конференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразований» Санкт-Петербургский Гуманитарный университет профсоюзов (20 января, 2006г.) – С.117-118.
20 Экономикалық білім берудегі жаңашаландыру – заман талабы // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы, 2006. – Б.125-130.
21 Мектептің экономикалық білім беру жүйесіндегі жоғары сынып оқушыларының салық мәдениетін қалыптастыру // Қазіргі кезеңдегі тұлғаның үйлесімді дамуына қатысты өзекті мәселелер: С.Сейфуллин атындағы ҚазМАТУ-дың 50 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Астана – 2007. Б.168-171.
22 Жасөспірімнің салықтық мәдениеті – экономикалық тәрбиенің мақсаты // «Шоқан Тағылымы-13» Ш.Уәлиханов атындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция – Көкшетау: 2008. – Б.277-280.
23 Экономикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесінің зерттелуі. //Қазақстан педагогикалық хабаршысы. Павлодар. - 2010. - №2.– Б.221-226.
24 Применение кейс метода в процессе преподавания курса «Основы экономики и финансовой грамотности», в экономическом воспитании учащихся. // Теоретические и практические аспекты социально-экономического и политического развития развития стран центральной АЗИИ и СНГ: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2010. - С.509-514.
25 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі жалпы білім беру орта мектептердегі экономика
негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктері
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЭКОНОМИКА негіздерін оқытудың ТЕОРИЯЛЫҚ және әдістемелік 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 8
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу 12
аясы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 24
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазіргі кезде мектептерде экономикалық білім мен тәрбие беру 33
мәселесінің зерттелу жағдайына
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 33
42
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРетін ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ
МАЗМҰНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. . 53
2.1Жалпы орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың мәні
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кезде мектептерде экономика негізін оқыту 61
ерекшеліктері ... ... . 66
2.3 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық
сауаттылыққа үйретудің мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 69
3 Қазіргі орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың 73
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 76
3.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде экономика негізін оқытудың
мазмұны мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
... ... ... ... ... ... . 79
3.2 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру 80
әдістері ... ... ... ...
3.3 Экономикалық білім беруді жетілдіру мақсатында факультативтік 81
курстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1-ҚОСЫМША - Нарықтық қатынастардың әлеуметтік-экономикалық негіздерін
танудың
сатылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2-ҚОСЫМША - Кәсіпкерлік тұлғаның негізгі ерекшелік
қасиеттері ... ... ... ..
3-ҚОСЫМША - Экономика негіздерін оқытудың өзіндік ерекше әдістері ...
4-ҚОСЫМША - Жалпы орта білім беретін мектептерде салық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5-ҚОСЫМША - Экономикалық білім негіздері оқулығындағы білім
мазмұнының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Экономикалық білім тек экономика мен басқарудың түрлі саласында қызмет
істейтіндерге, ғалым-экономистерге немесе экономика пәні оқытушыларына ғана
керек емес, сонымен қатар экономикалық білім күнделікті өмірде кездесетін
мәселелерді шешуде қоғамның әрбір мүшесіне қажеттігін бүгінгі өмір талабы
көрсетіп отыр. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес. Ол
туралы білім-дағдылар сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы түсінік
балалардың санасына мектепке дейін қалыптаса бастайды. Экономикалық білім
отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша, еңбек ақы, міндеттер
жүктеу оларды бөлу туралы алғашқы ұғымды береді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-
экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем
кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім
берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп
білім алушыларының экономикалық білімін, экономикалық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы халқына жолдауында
атап айтқандай, "... біздің ұлттық экономикамыз әлемдік экономикаға
интеграцияланған жағдайда бәсекеге қабілетгі экономикаға" айналмақ. Мұндай
жағдайда халқымыздың қасиеттерін нарықтық бәсекеге қабілетті дәрежеге
көтеру мәселесі, ең алдымен оның білімділік деңгейіне байланысты шешілмек.
Демек, әлемдік бәсекеге қабілетті қоғамды дамыта алатын бәсекелестік
қабілеті жоғары "кәсіпкерлік тұлға" тәрбиелеудің жаңаша парадигмасы туындап
отыр. "Қазакстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамьпу
тұжырымдамасы" осындай биік мақсатгарды жүзеге асыруды көздейді.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман
талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал,
жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың
экономикаллық білімін жетілдіру, мәдениетін қалыптастыру сол
мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән,
олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та
сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы
жеткіншектердің экономика сабағынан толықтай білім алған қолайлы деп
есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың
шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-
педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың
экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған.
Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды
бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ғылыми таным теориясы,
білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылық туралы
философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалары
жатады.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық
негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов,
К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
Ғылымдар негіздерін игеру үрдісінде экономикалық білім беру мен
тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жүйесін Ю.К.Васильев, И.А.Мельничук,
П.А.Хроменков т.б. ғалымдар жасады. Мәселен, еңбекке тәрбиелеу үдерісі
негізінде экономикалық білім беру және тәрбиелеу мәселелері М.Л.Малышев,
В.Б.Белова, К.Н.Катханов, А.Ф.Крючков т.б. еңбектерінде көтеріледі. Ауыл
мектебі оқушыларының экономикалық тәрбиесі мәселелері А.С.Нисимчук,
Н.М.Атоев еңбектерінде орын алған.
Экономикалық білім және тәрбие беру мәселелерімен генетикалық жағынан
байланысқан экономикалық мәдениетті қалыптастыру саласында төмендегі
зерттеулер орын алған: экономикалық мәдениет теориясы мен практикасын
қалыптастыру әдіснамасы (Л.Н.Пономарев, В.И.Максакова), экономикалық
мәдениеттің әлеуметтік тарамы (Л.П.Буева, Т.И.Заславская, М.И.Сергеев),
экономикалық тәлім-тәрбиенің мәні, экономикалық ойлау мен сана
ерекшеліктері (Л.И.Абалкин, В.С.Автономов, В.А.Семенов), бастауыш мектепте
және қосымша білім беруде салық мәдениетін қалыптастыру (В.В.Антонов,
А.П.Балакина, И.И.Бабленкова, Н.Д.Дмитракова, А.А.Мохонина және т.б.).
Соңғы кезде мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселесіне арналған қазақстандық ғалым-педагогтардың да
зерттеулері кең өріс алып келеді. Экономикалық тәрбие мен білім берудің
теориялық-әдіснамалық негіздерін С.С.Сатыбалдин, Е.М.Арын, Қ.Ж.Аганина,
А.А.Саипов; ал экономикалық тәрбиенің экологиялық, әлеуметтік және
психологиялық-педагогикалық мәселелерін М.Н.Сарыбеков, К.Жарықбаев,
С.Қалиев, А.К.Нургалиева, Қ.А.Сарбасова; ғылыми-әдістемелік жүйесін
К.З.Хамитова, М.Анарбаев, Э.И.Қалиева, М.З.Жанбөбекова, Р.А.Садвакасова,
Г.Қошанова, А.Ө.Дәулетқұлова, Ш.Сырбаева, С.Б.Нугманова т.б. ғалымдар
еңбектерінде зерттеп, ғылыми түрде негіздеген. Еңбекке баулу үдерісі
кезінде оқушыларға экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесіне
Б.Абдикаримов, Г.Т.Хайруллин, Б.К.Момынбаев, М.К.Қаламқалиев,
К.А.Дүйсенбаев, А.Мүсілімов, Е.Есенжолов; ал экономикалық мәдениеттілікті
қалыптастыру мәселесіне Ш.М.Жарылғапов, Р.С.Амандосова, Р.С.Уталиева;
мұғалімдер, студенттер мен жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру
мақсатымен экономикалық тәрбие беру мәселесіне А.К.Ахметов, А.Нақпаева,
М.Ш.Қадыров, Р.О.Озгамбаева; ауыл мектебі оқушыларының экономикалық
тәрбиесі мәселелері Ж.А.Жунисбекова, А.Б.Остаева сияқты ғалымдардың
еңбектері арналған. Ал бұл еңбектерде салық мәдениетінің кей аспектілері
ғана қарастырылып, оны қалыптастыру мәселесі назардан тыс қалған.
Экономикалық білім беруге қатысты ғылыми зерттеулерге жасалған
талдаулар жоғарғы сынып білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру,
оны жүзеге асыру механизмін іске қосу мәселесі ғылыми тұрғыда негізделіп
зерттелмегенін көрсетіп отыр. Қазіргі заман талабына сәйкес жоғарғы сынып
білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен осы
мәселенің ғылыми тұрғыда негізделіп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз
етілмеуі арасында қайшылықтар туындауда.
Халыққа экономикалық білім беру ертедегі грек ойшылдардың (Ксенефонт,
Платон, Аристотель және т.б.), классик экономистердің (А.Смит, Д.Рикардо,
К.Маркс, Дж.М.Кейнс) еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Біздің заманымызда
да көптеген ғалымдар (В.П.Даринский, В.Д.Попов, В.К.Розов, Л.БАзимов,
ЛЛЛюбимов, Л.ШЛысенкер, С.С.Сатыбалдин, Қ.Ж.Аганина) бұл мәселеі зерттеумен
айналысып келеді.
Жастарды еңбекке баулу мен өндірістік еңбек процесінде оқушыға
экономикалық білім мен тәрбие беру мәселелері классик педагогтардың
(А.В.Дистервег, К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, А. С. Макаренко) шығармаларында
қарастырылған. Қазақстан ғалымдары да (Г.А.Уманов, Б.Әбдікәрімов,
Г.Т.Хайруллин, КАДүйсенбаев, М.Қ.Қаламқалиев, Ә.Мүсілімов) еңбек тәрбиесі
жөнінде өздерінің елеулі үлестерін қосқан.
Экономикалық білім мен тәрбие беруді жеке пәндерді оқыту процесінде
жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік мәселелеріне Ю.К Васильевтің, И.А.
Мельничуктің, Ш.А.Сайыпназаровтың, В.М.Симоновтың, А.С.Нисипчуктің
зсрттеулері арналған.
Дегенмен, экономика негіздерімен оқушыларды таныстырудың педагогикалық
шарттарын, экономикалық білім берудің педагогикалық қажетгілігі мен
мүмкіндігін анықтап, мектеп пәндерін оқыту процесінде экономикалық
ұғымдарды қалыптастыру мәселелерін тиісті деңгейде зерттеуді керек етеді.
Экономикалық ұғымдарды жалпы әдіснамалық және гносеологиялық аспектіде
талдасақ, адамзат қоғамында "сауда", "тауар", "ақша", "айырбас", "нарық"
үғымдары ертеден-ақ пайда болып, адамдар мен халықтардың күнделікті
тұрмысына сіңіп, өмірдің ажырамас "серігіне" айналып кеткен.
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі мен практикалық мәнділігі және бұл
мәселенің ғылыми-әдістемелік тұрғыдан жеткіліксіз зертгелуі Қазіргі
кезеңдегі жалпы білім беру орта мектептердегі экономика негіздерін оқытуың
мазмұны мен ерекшеліктері атты тақырыпты таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты: қазіргі кезеңдегі жалпы білім беру орта
мектептердегі экономика негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктерін
анықтаудың ғылыми-теориялық негізін айқындап, педагогикалық талалтарын
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп пәндерін оқытуда оқушыларға экономика негіздері туралы
түсінік берудің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- мектеп пәндерін оқытуда оқушыларға экономика негіздерін оқытудың
педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктерін ашу;
- оқушылардың экономика негіздерін қалыптастырудың көрсеткіштерін,
өлшемдерін және логикалық-құрылымдық жүйесін негіздеу;
- жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларында кейбір
пәндерді оқыту барысында нарықтық ұғымдарының педагогикалық-психологиялық
тұрғыдан мәні мен мазмұнына сипаттама;
- оқушылардың нарықтық үғымдарын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын растайтын тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың нәтижелері.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқыту процесі.
Зертгеу пәні: жалпы білім беретін орта мектептерде экономика
негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктерін негіздеу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы
орта білім берудің мемлекетгік жалпыға міндетгі стандарттары, пәндік оқу
бағдарламалары, оқу-әдістемелік кешендер, мұғалімдердің, диссертанттың
педагогикалық және оның ғылыми іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: қарастырылып отырған мәселелерге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, нарықтық экономикалық және
әдістемелік еңбектерді талдау; нарықтық білім мен тәрбие беру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелермен танысу және жинақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- мектептің оқу-тәрбие процесінде экономика негіздерін
оқытудың ғылыми-теориялық негіздері жасалды;
- оқушылардың шығармашылық қызығушылығын дамытудағы экономикалық білім
берудің, педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктері анықталды;
- мектептерде оқушылардың экономикалық ұғымдарын қалылтастырудың
деңгейі, көрсеткіштері анықталып, логикалық-құрылымдық жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Мектепте оқушылардың экономикалық түсінігінің негізін қалыптастыру
мақсатындағы "Нарық пен кәсіпкерлік негіздері" атты факультативтік курстың
бағдарламасы жасалды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспе, негізгі мазмұндағы үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімімен, қосымшалардан
тұрады.
1 ЭКОНОМИКА негіздерін оқытудың ТЕОРИЯЛЫҚ және әдістемелік негіздері
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу аясы
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді. Экономиканың негізгі
мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер,
сауда арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты [1].
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі және күрделі
қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді. Оны негізге қарай
белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты
қарастырады. Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың материалдық
жағдайын жасау және пайдалануға негізделген.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым - білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы.
Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер экономикалық
теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және экономикадағы табиғи
процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғаммен
индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады [2]:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
Сурет 1. Экономикалық теория пәнінің негізгі бөлімдері
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі
шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды
зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің
немесе халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б.
жұмыстары мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
Сурет 2. Экономикалық процестің объективтік негізі және құбылысы
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен
экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады –
адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық
емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында
қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады.
Мысалы, мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін
әйелдерге көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар [3].
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
Мүмкіндік Зеңбірек, мың тг.Май, млн. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Сурет 3. Альтернативтік мүмкіндік мағынасы
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен
қатынастарын білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға
тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу
заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.
Сурет 4. Экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылымдармен
байланысы
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен
анализдің көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар
мен категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап
теориясы деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық
проблемаларын анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика
және политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін
және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі
мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Экономикалық теорияның қалыптасу кезеңі қайшы пікірлерге толы. Қазіргі
жағдайда экономика сөзі көп мағыналы мәнге ие болуда. Біріншіден,
экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы
түсіндіріледі және онда игіліктер мен қызметтер көрсетіледі, онсыз адамзат
қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ экономика сөзімен экономикалық
қатынастар жиынтығы түсіндіріледі. Ол қатынастар өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық
базисін құрайды, онда идеалогиялық және саяси қондырма орналасады.
Екіншіден экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы
қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыру түсіндіріледі. Экономикалық
теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро- мен микроэкономикасың және
интерэкономикасың бөліп қарағанда да экономика ұғымын түсінген.
Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын
сипатайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрін бөліп
қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін, бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік,
аралас және басқалары. Үшіншіден экономика сөзі ретінде экономикалық
ғылымды және теорияны түсінеді. Ең соңында, экономика сөзімен оқыту пәні
түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын
беріледі, себебі ол саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдық, өмір
саласының мазмұның аңықтайды. Экономикалық саясат экономиканың шоғырланған
мағынасын білдіреді. Генетикалық қөзқарас тұрғысынан алғанда саясат
экономикадан өрбиді деген сөз.
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымның бірі. Алғашқы рет экономия
(ойкономия) термині біздің дәүірімізге дейін 3-ші ғасырда ертедегі грек
ойшылдары Ксенофонт (б.д.д 430-355 жж.) және Аристотель (б.д.д 384-322 жж.)
еңбектерінде пайда болды. Ойкономия (экономика) сөзі ретінде – (үй,
шаруашылық) деп Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді
ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген. Кейінірек, осы бір
талаптарға сүйене отырып феодалдық иелікті жүргізу үшін ұсыныстар жиынтығы
жасалды. Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық
тұйықтылықты жоюға және мемлекеттін пайда болуына әсе етті. Сол кездері
жеке игіліктерді жүргізумен шектелмейді жалпы ұлттық, мемлекеттегі барлық
шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін аңықтаудың алғашқы талпыныстары
пайда болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси
экономика деген атаққа ие болды. Алғашқы рет саяси экономика деген
ұғымды француз сарай қызметкері Антуан Мокретьен қолданды. Ол 1615 ж.
саяси экономика трактаты кітабын жазып, онда Франция елінің шаруашылығын
мемелекеттік тұрғыдан басқарудың субъектісі ретінде қарастырады. Бірақ мұңы
әліде ғылым деп айтуға болмайтың еді. Жалпы экономикалық теория ғылым
ретінде 16-17 ғғ. тоғысында пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары
кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зертеудің бастауы болып
табылды [3].
Қазіргі батыстағы жалпы экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен
сипатталады:
- бірінші ағым неоклассикалық деп аталып, ол өзіне қазіргі
монетаризім және неолиберализм теориялармен жұптасады. Неоклассиктер –
А. Смиттің тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер рыноктық
экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе өте
жақсы қызымет атқарған болар еді;
- екінші ағым капитализмді реттеу теориясымен айқындалады. Оның
негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 ж.ж.) болып
табылады;
- үшінші ағым институциолизм теориясымен айқындалады. Оның негізін
қалаушы американ ғалым- экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 ж.ж.) болып
табылады. Оның 1899 жылы парықсыз топтың теориясы атты еңбегі жарық
көрді. Осы ағым үшін капиталистік қоғамның дамуы мен түрінің өзгеруіне
арналған зерттеулер сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына индустриалды
қоғам теориясын жасаған американ ғалым- экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.)
және конвергенция теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян
Тинбергенді жатқызамыз. Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915ж.)
айтуынша, бұл теориияда аралас экономиканың түп-тұлғасы қарастырылады.
- төртінші ағым әлеуметтік бағытталған рыноктық шаруашылық теориясымен
айқындалады. Осы теорияның негізін қалаушылар- неміс ғалымы,
мемлекеттікқайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977ж.ж.) және германияның ғалым-
экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950ж.ж.) болып табылады.
Сонымен саясит экономика, әлде жалпы экономикалық теория ма?
Экономикалық теория үш ғасыр бойы (17-19 ғғ.) саяси экономика ретінде
дамыды. Экономикалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын
дәлелдей отырып, К. Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғаш
рет француз-жазушысы әрі король Людвигтің сарай қызыметкері Антуан
Монкретьен өзінің экономикалық ілімінің айналымына еңгізіп, ол Саяаи
экономия трактаты атты кітабын 1615 жылы жазған болатын.
А. Маршал өзінің Саяси экономия принцептері (1890 ж.) жұмысында
мынадай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К. Маркстың еңбектің құндық
еңбек теориясы мен шекті пайдалылық теориясы (маржинализм) ары қарай
бірдей дамымайды, сондықтан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті
пайдалылық теориясы мен классикалық құнның еңбек теориясын біріктіру арқылы
ғылыми құн теориясын құруға жол ашты. Өндіріс шығындары, сұраным
интенсивтілігі, өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, -деп жазды А. Маршалл,
- бірі-бірін өзара реттейд. Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның
синтезделуі оқулық пен оқу құралында толық қолданылған жоқ. Бірақ Д.
Рикардо менг К. Маркстың еңбектің құндық теориясы - қосымша құн өндірісі
механизімін ашты. Онсыз бірде-бір қоғам дами да өсе де алмайды.
Шекті пайдалық теориясы орташа мөлшерден шекті шағын шамаға өту
мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі,
көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау
техникасы процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда
математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды. Бүгіндері экономикалық
теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде қайда шығып кеткен
– ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен
бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды
[4].
Жалпы экономикалық теория- бұл фундаменталды экономикалық ғылым,
гуманитарлық, әлеуметтік және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы
тұрғыдан жалпы экономикалық теорияны байлық туралы ғылым, экономикалықм
қатынастар және экономикалық заңдар ретінде анықтауға тура келеді.
Алғашқы рет жалпы экономикалық теория ғылым ретінде зерттеудің пәнін
экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А. Смит жасаған. Ол
былай деген: бұл ғылым объективті, адамның еркі мен санасына тәуелді өмір
сүретін қоғамдағы материялдық игіліектерді өндіру,бөлу, айырбастау және
тұтыну заңдарын қарастыру қажет. Сондай-ақ әртүрлі таптар мен адам
топтарының арасындағы өнімді бөлудің табиғи тәртібінің және онымен
байланысты бөлу қатынастарын да қарастырады. Қазіргі уақытта шет елде кең
тараған Экономикс оқулығының аваторы Пол Самуэльсон экономикалық
теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді [5]:
1. Экономикалық теория- деп жазады ол,- бұл қызымет түрлері туралы
ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекетке байланысты.
2. Экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш
ресурстарын (өндірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы,
машина мен техникалық білімдер) қолдану туралы және әртүрлі тауарларды
өндіру мен тұтыну мақсатында оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы
ғылым.
3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті
іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды
қолдану туралы ғылым.
4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің
міндеттерімен қалай айналысатыны туралы ғылым.
5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым.
Жалпы экономикалық теория ғылымы танып-білудің әртүрлі әдістерін
қолданады. Кез-келген ғылыми зерттеудің методологиялық негізі-диалектикалық
танып білу әдіс болып табылады. Бұл әдістің ғылыми мәні мынада: барлық
экономикалық құбылыстар мен процестерді олардың даму тұрғысынан – жай
түрінен күрделісіне, төменгі сатыдан жоғарғысына қарай қарастырылады. Осы
процестерді қарастыру кезінде танып-білудің көптеген тәсілдерін қолданады.
Танып білудің диалектикалық әдісі барлық ғылымда қолданылатын жалпы тәсіл
болып табылады. Диалектиканың жалпы заңын қолдана отырып, жалпы
экономикалық теория өзіне тән ғылым ретінде сипаттайтын арнайы зерттеу
әдістерінде қолданылады. Жалпы экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу
әдістерінің ең маңыздысы- ғылыми абстракция әдісі болып табылады.
Абстракция терминін нақты түсіндірер болсақ, жекеше тыс ойлау деген
ұғымды білдіреді. Күнделікті өмірде абстракция көбінесе нақты болмыстан
тыс және тек ойда, елес ретінде түсіндіріледі.
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен қажеттілігі
Экономикалық білім беру мемлекетке оның жас балғындарына жаңа
экономикалық нарықтық көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Қазақстанның
ХХІ ғасырдағы экономикасының басқару тұтқасын солар ұстайды.
Экономикалық білім - оқушылардың экономика саласынан алған білімінің
нәтижесінің көрінісі. Мектепте экономикалық білім беруді оқыту
негіздерін оқытудың басты мақсаты – оқушыларды экономикалық мәдениетпен,
қоғамның экономикалық дамуының заңдылығымен таныстыру, оларды оларды жеке
тұлғаның дамуы, қалыптасуы негізінде маиериалдық құндылықтарды өндіру
мақсатында еңбек ете білуге үйрету, сонымен қатар , өз Отанынының патриот
– азаматын тәрбиелеу болып табылады [6].
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды. Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды. Себебі, білім
мазмұнын анықтау, оқыту әдіс – тәсілдерін таңдау мәселелері білім беру
мақсатының теориялық жағынан қалай негізделгендігіне толық байланысты.
Мектептерде экономиканы оқытудың мақсаты жеке тұлғаны қоғамның даму
барысында алатын орнын білуге, оның сауаттылығын қалыптастыруға байланысты
анықталады. Мектепте экономиканы оқытудың: білімділік мақсаты – барлық
оқушыларды экономика ғылымының негізі болатын білімдер жүйесімен
таныстыру, ол білімді саналы түрде қолдана білудің біліктілігі мен
дағдыларын қалыптастыру болып табылады.Тәрбиелік мақсаты – оқушылардың
экономикалық мәдениеттілігі мен экономикалық біліктілігі арқылы алған
білімдерін өмірде қолдана алуды қалыптастыру; Дамытушылық мақсаты - әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойының дамуына, адамгершілікке ұмтылып, әдемілікті
сүюге үйретуге жағдай жасау. Экономиканы оқыта отырып оқушыларға
үнемділікті сезінуді үйрету, тілдік ортаны қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Экономикалық білімді қалыптастыру тәрбие мақсатына, мемлекеттің
болашақтағы және қазіргі экономикалық саясаты мен міндеттеріне,
оқушылардың экономикалық тәрбиесінің жүйесіне, мектептің, бастапқы және
орта кәсіптік білім беру мекемелерінің материалдық базасына, балалардың
жас ерекшеліктеріне, олардың бейімділіктеріне, тәрбие барысының қоғам
өмірімен өзара байланысына тәуелді.
Экономикалық білім мазмұны жеке тұлғаның экономикалық санасын
қалыптастырып, оның өз дамытуына бағытталған белгілі бір білім, білік және
дағдылардың жүйесі ретінде анықталады.
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып
отырған әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы
барлық материалдық және рухани байлығымызбен бірге, болашақ жеткіншектің
өмір сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды.
Экономикалық білім негіздері тереңде. Ежелгі дүниеден келе жатқан
экономикалық білімнің маңызы қазіргі нарық жағдайында кез – келген
адамның өмірінде маңызды болып отыр.
Оқушыларға экономикалық тәрбие берудің педгогикалық негізі - өсіп
келе жатқан өскелең ұрпақты нарықтық экономика заңдылықтарына үйрету болып
табылады.
Экономикалық тәрбие берудің негізін ежелгі ғалымдар қалаған. Ежелден
келе жатқан заңдылықтар – олар адам баласының барлығына аманат. Адам
баласы жаралған күннен бастап тайпа болып өмір сүрсе кейіннен мемлекет
пайда болды. Мемлекет пайда болған күннен бастап салық пайда болды. Салық
пайда болды деген сөз – экономика ежелден келе жатыр деген сөз. Әрине бұл
ғылымның өзіндік заңдылықтары болды. Сол заңдылықтар бізге де
жетті.Тәуелсіздік алғаннан күннен бастап мемлекет халқының алдында шешімін
табуға лайықты үлкен мәселе тұрды. Ол бұрын біз басымыздан өткізбеген
нарықтық экономика.Қазақстан бұл жолда жеңіске жету үшін көп еңбектенуде
.Нәтиже көзбен көрерліктей әлем Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде
мойындады.Әрине бұл нәтиже қазақ халқының ежелден келе жатқан арманы еді.
Экономика тарихы тереңде жатыр.Оны сонау ежелгі дүниедегі гректер,
римдіктер және басқа да халықтар қалыптастырды. Ең алғаш болып әрине өз
ойларын жүзеге асырған халық – гректер болды.
Экономикалық білімнің тиімділігі оның үздіксіздігінде. Оның мазмұны
көп жағдайда экономика ғылымына байланысты.
Ксенофонт. Платон әсіресе Аристотельдің еңбектерінде грек қоғамының
экономикалық құрылымын зерттеу мәселелері терең зерттеулер арқылы орын
алған болатын. Экономия ( грек сөзі ойкономия, ойкос – үй, шаруашылық
деген сөзден шыққан, яғни үй шаруашылығын, жердегі шаруашылық жұмыстарын
тиімді, үнемді жүргізу дегенді білдіреді) сөзі Ксенофонт еңбектерінің
басты тақырыбы болған.Әрине оның астарында үй шаруашылығын үнемді етіп
жүргізу идеясы да жатыр еді.
Экономикаклық тәрбие немесе қоғамдағы экономикалық ойларды ашық айтуды
ежелгі грек ойшылы, ғұламасы Аристотель тереңнен зерттеген болатын.
Экономика деген сөзді – экономия – үнемдеу деп тура Ксенофонт секілді ұлы
ойшыл айтып кеткен.
Аристотель өзі өмір сүрген қоғамның экономикалық болмысына талдау
жасаған. Ғылым тарихында алғаш болып саяси экономия заңдылықтарын ашты.
Өзінің Этика атты еңбегінде ақылға сыйымды өзімшілдік идеясын
талдаған. Ол өзімшілдіктің екі түрінің бар екендігін атап өткен. Ол кейбір
адамдар көп ақша табуды, ол тапқан ақшасынан рахат ләззәт алуды
армандаса, екінші адамдар адамзатқа көбірек қайырымды істер жасағысы
келетіндігін атап өткен. Аристотельдің ойынша, адамды қайырымдылық
жасауға жақсылыққа жаны ынтызар етіп тәрбиелеу жеке және қоғамдық
талпыныстарды туғызады – деп атап өткен.
Экономикалық білімнің негізін қалаушылардың келесі тобына Томас Мор
мен Томазо Кампанелла жатады. Олар болашақтағы социалистік қоғамға қажет
тәрбиенің мазмұны жайлы айтып кеткендер.Бұлардың екеуі де утопиялық -
социализмнің өкілдері.
Тәрбие жөніндегі алғашқы ойларын социалист – утопистер XIX ғасырдың
бірінші жартысында А.Сен – Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэн және басқалар да
білдірген.Аталған ғалымдардың еңбектерінде жеке меншікті қоғамдық
меншікке айырбастау қажет делінген.
Роберт Оуэн баланың жан – жақты тәрбие алуы үшін, тәрбиені
ғылымның барлық саласымен байланыстырған дұрыс деп көрсеткен.Себебі осы
жағдайда бала жан – жақты болып өседі деген ой қалыптасқан.
Орыстың белгілі демократ - революционерлері А.И.Герцен, Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г. Чернышевский және басқалар оқушыларды еңбекке баулу
және экономикалық тәрбие беру мәселелері бойынша өз тұжырымдамаларын жасап
шығарған.Тұжырымдаманың басты да өзекті тақырыбы - ақылға сыйымды
өзімшілдікті қалыптастыру, яғни кез – келген тұлғаның көпшіліктің
игілігі үшін еңбектенуі.
Қоғамдағы жастарды еңбекке баулу, тәрбиенің әлеуметтік –
экономикалық маңызы жайында өз еңбектерінде ғылыми коммунизмнің негізін
қалаушылар К.Маркс, Ф.Энгельс пен В.И.Ленин де атап көрсеткен.
Өз еңбектерінде ұлы пролетариат ұстаздары адамзаттың бақыты дүние
табуда емес, өз еңбегінің жемісін көруде деп көрсеткен.
Өндіруші күштердің өзіндік ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы тәрбие
процесінің ережелері де өзгеріп отыратыны ғылыми түрде дәлелденген.
К.Маркс өз еңбектерінде кәмелетке толмаған балалар еңбегі жайлы сөз
қозғаған. Гот бағдарламасын сынау атты еңбегінде балалар еңбегіне қарсы
болудың қажеті жоқ деп көрсеткен, себебі бала біріншіден еңбектенуге
үйренеді, екінші жағынан оның дүние табуға және оны керегінше үнемдеп
жұмсауға үйренеді, керісінше бала еңбегін қанауға қарсы шығу қажет деп
жазған [6].
А.С. Макаренконың еңбектерінде баланың еңбексүйгіштігі жаратылысынан
емес оның негізін тәрбие қалайды. Кез - келген еңбек адамға қуаныш сыйлауы
қажет делінген [7].
Экономикалық тәрбиенің негізі жайлы 1966 жылы жарық көрген Л.Е.
Энштейннің Коммунистік тәрбиенің экономикалық фактілері атты еңбегінде
атап өткен.Л.Е.Энштейн экономикалық қатынастар қоғамдық өнімдер мен жұмыс
күшінің сапалы болуынан тұрады деген.Оның ойынша экономикалық қатынастар
экономикалық қызметтердің келесі түрлерінен тұрады делінген:
1) өнімнің тікелей дайындалуы;
2) жұмысты ұйымдастыру процедуралары;
3) өндірісті басқару;
4) ақшалай – тауарлық айырбас;
5) жоспарлау;
6) талдау және экономикалық есеп және басқалар.
Экономикалық білім мен экономикалық тәрбие беру мәселелері жеке ғылым
ретінде XX ғасырдың 60 - жылдарынан бастап зерттеле бастады.
Балаларға экономикалық тәрбие беру мен қатар еңбекшілерді де экономикалық
тәрбие беруге дайындау мәселесі де алдыңғы қатарда тұрды.
Сондықтан экономикаылық тәрбие жайындағы ойлар сол кезеңде жарық
көріп жатқан барлық ғылыми – көпшілік еңбектерде жарық көріп отырды.
(Чичканов В.П., Попов В.Д., Пономарев Л.Н және басқалар) [8].
70 -80 жылдары педагогикалық әдебиеттерде балаларға экономикалық
тәрбие беру жайлы зерттеулер нәтижелері мен осы тақырыптағы ойлар жарық
көре бастады.Бұл зерттеулерде экономикалық білім :
- еңбекке баулу тәрбиенің бір элементі (Ю.К. Васильев, Н.П.
Кулакова;)
- еңбек, адамгершілік, саяси идеялық тәрбиенің бір бөлігінің синтезі;
- тәрбие жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Аменд А.Ф,
Барило ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазіргі кезеңдегі жалпы білім беру орта мектептердегі экономика
негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктері
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЭКОНОМИКА негіздерін оқытудың ТЕОРИЯЛЫҚ және әдістемелік 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 8
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу 12
аясы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 24
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазіргі кезде мектептерде экономикалық білім мен тәрбие беру 33
мәселесінің зерттелу жағдайына
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 33
42
2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРетін ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗІН ОҚЫТУДЫҢ
МАЗМҰНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. . 53
2.1Жалпы орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың мәні
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кезде мектептерде экономика негізін оқыту 61
ерекшеліктері ... ... . 66
2.3 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық
сауаттылыққа үйретудің мазмұны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 69
3 Қазіргі орта білім беретін мектептерде экономика негізін оқытудың 73
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 76
3.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде экономика негізін оқытудың
мазмұны мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
... ... ... ... ... ... . 79
3.2 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру 80
әдістері ... ... ... ...
3.3 Экономикалық білім беруді жетілдіру мақсатында факультативтік 81
курстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1-ҚОСЫМША - Нарықтық қатынастардың әлеуметтік-экономикалық негіздерін
танудың
сатылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2-ҚОСЫМША - Кәсіпкерлік тұлғаның негізгі ерекшелік
қасиеттері ... ... ... ..
3-ҚОСЫМША - Экономика негіздерін оқытудың өзіндік ерекше әдістері ...
4-ҚОСЫМША - Жалпы орта білім беретін мектептерде салық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5-ҚОСЫМША - Экономикалық білім негіздері оқулығындағы білім
мазмұнының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Экономикалық білім тек экономика мен басқарудың түрлі саласында қызмет
істейтіндерге, ғалым-экономистерге немесе экономика пәні оқытушыларына ғана
керек емес, сонымен қатар экономикалық білім күнделікті өмірде кездесетін
мәселелерді шешуде қоғамның әрбір мүшесіне қажеттігін бүгінгі өмір талабы
көрсетіп отыр. Экономикалық білім беру жай ғана маңызды мәселе емес. Ол
туралы білім-дағдылар сұраныс пен оны қанағаттандыру туралы түсінік
балалардың санасына мектепке дейін қалыптаса бастайды. Экономикалық білім
отбасынан басталады, оның өмір салты балаға ақша, еңбек ақы, міндеттер
жүктеу оларды бөлу туралы алғашқы ұғымды береді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-
экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем
кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім
берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп
білім алушыларының экономикалық білімін, экономикалық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы халқына жолдауында
атап айтқандай, "... біздің ұлттық экономикамыз әлемдік экономикаға
интеграцияланған жағдайда бәсекеге қабілетгі экономикаға" айналмақ. Мұндай
жағдайда халқымыздың қасиеттерін нарықтық бәсекеге қабілетті дәрежеге
көтеру мәселесі, ең алдымен оның білімділік деңгейіне байланысты шешілмек.
Демек, әлемдік бәсекеге қабілетті қоғамды дамыта алатын бәсекелестік
қабілеті жоғары "кәсіпкерлік тұлға" тәрбиелеудің жаңаша парадигмасы туындап
отыр. "Қазакстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамьпу
тұжырымдамасы" осындай биік мақсатгарды жүзеге асыруды көздейді.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман
талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал,
жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың
экономикаллық білімін жетілдіру, мәдениетін қалыптастыру сол
мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән,
олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та
сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы
жеткіншектердің экономика сабағынан толықтай білім алған қолайлы деп
есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың
шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-
педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың
экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған.
Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды
бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ғылыми таным теориясы,
білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылық туралы
философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалары
жатады.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық
негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов,
К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
Ғылымдар негіздерін игеру үрдісінде экономикалық білім беру мен
тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жүйесін Ю.К.Васильев, И.А.Мельничук,
П.А.Хроменков т.б. ғалымдар жасады. Мәселен, еңбекке тәрбиелеу үдерісі
негізінде экономикалық білім беру және тәрбиелеу мәселелері М.Л.Малышев,
В.Б.Белова, К.Н.Катханов, А.Ф.Крючков т.б. еңбектерінде көтеріледі. Ауыл
мектебі оқушыларының экономикалық тәрбиесі мәселелері А.С.Нисимчук,
Н.М.Атоев еңбектерінде орын алған.
Экономикалық білім және тәрбие беру мәселелерімен генетикалық жағынан
байланысқан экономикалық мәдениетті қалыптастыру саласында төмендегі
зерттеулер орын алған: экономикалық мәдениет теориясы мен практикасын
қалыптастыру әдіснамасы (Л.Н.Пономарев, В.И.Максакова), экономикалық
мәдениеттің әлеуметтік тарамы (Л.П.Буева, Т.И.Заславская, М.И.Сергеев),
экономикалық тәлім-тәрбиенің мәні, экономикалық ойлау мен сана
ерекшеліктері (Л.И.Абалкин, В.С.Автономов, В.А.Семенов), бастауыш мектепте
және қосымша білім беруде салық мәдениетін қалыптастыру (В.В.Антонов,
А.П.Балакина, И.И.Бабленкова, Н.Д.Дмитракова, А.А.Мохонина және т.б.).
Соңғы кезде мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселесіне арналған қазақстандық ғалым-педагогтардың да
зерттеулері кең өріс алып келеді. Экономикалық тәрбие мен білім берудің
теориялық-әдіснамалық негіздерін С.С.Сатыбалдин, Е.М.Арын, Қ.Ж.Аганина,
А.А.Саипов; ал экономикалық тәрбиенің экологиялық, әлеуметтік және
психологиялық-педагогикалық мәселелерін М.Н.Сарыбеков, К.Жарықбаев,
С.Қалиев, А.К.Нургалиева, Қ.А.Сарбасова; ғылыми-әдістемелік жүйесін
К.З.Хамитова, М.Анарбаев, Э.И.Қалиева, М.З.Жанбөбекова, Р.А.Садвакасова,
Г.Қошанова, А.Ө.Дәулетқұлова, Ш.Сырбаева, С.Б.Нугманова т.б. ғалымдар
еңбектерінде зерттеп, ғылыми түрде негіздеген. Еңбекке баулу үдерісі
кезінде оқушыларға экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесіне
Б.Абдикаримов, Г.Т.Хайруллин, Б.К.Момынбаев, М.К.Қаламқалиев,
К.А.Дүйсенбаев, А.Мүсілімов, Е.Есенжолов; ал экономикалық мәдениеттілікті
қалыптастыру мәселесіне Ш.М.Жарылғапов, Р.С.Амандосова, Р.С.Уталиева;
мұғалімдер, студенттер мен жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру
мақсатымен экономикалық тәрбие беру мәселесіне А.К.Ахметов, А.Нақпаева,
М.Ш.Қадыров, Р.О.Озгамбаева; ауыл мектебі оқушыларының экономикалық
тәрбиесі мәселелері Ж.А.Жунисбекова, А.Б.Остаева сияқты ғалымдардың
еңбектері арналған. Ал бұл еңбектерде салық мәдениетінің кей аспектілері
ғана қарастырылып, оны қалыптастыру мәселесі назардан тыс қалған.
Экономикалық білім беруге қатысты ғылыми зерттеулерге жасалған
талдаулар жоғарғы сынып білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру,
оны жүзеге асыру механизмін іске қосу мәселесі ғылыми тұрғыда негізделіп
зерттелмегенін көрсетіп отыр. Қазіргі заман талабына сәйкес жоғарғы сынып
білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен осы
мәселенің ғылыми тұрғыда негізделіп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз
етілмеуі арасында қайшылықтар туындауда.
Халыққа экономикалық білім беру ертедегі грек ойшылдардың (Ксенефонт,
Платон, Аристотель және т.б.), классик экономистердің (А.Смит, Д.Рикардо,
К.Маркс, Дж.М.Кейнс) еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Біздің заманымызда
да көптеген ғалымдар (В.П.Даринский, В.Д.Попов, В.К.Розов, Л.БАзимов,
ЛЛЛюбимов, Л.ШЛысенкер, С.С.Сатыбалдин, Қ.Ж.Аганина) бұл мәселеі зерттеумен
айналысып келеді.
Жастарды еңбекке баулу мен өндірістік еңбек процесінде оқушыға
экономикалық білім мен тәрбие беру мәселелері классик педагогтардың
(А.В.Дистервег, К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, А. С. Макаренко) шығармаларында
қарастырылған. Қазақстан ғалымдары да (Г.А.Уманов, Б.Әбдікәрімов,
Г.Т.Хайруллин, КАДүйсенбаев, М.Қ.Қаламқалиев, Ә.Мүсілімов) еңбек тәрбиесі
жөнінде өздерінің елеулі үлестерін қосқан.
Экономикалық білім мен тәрбие беруді жеке пәндерді оқыту процесінде
жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік мәселелеріне Ю.К Васильевтің, И.А.
Мельничуктің, Ш.А.Сайыпназаровтың, В.М.Симоновтың, А.С.Нисипчуктің
зсрттеулері арналған.
Дегенмен, экономика негіздерімен оқушыларды таныстырудың педагогикалық
шарттарын, экономикалық білім берудің педагогикалық қажетгілігі мен
мүмкіндігін анықтап, мектеп пәндерін оқыту процесінде экономикалық
ұғымдарды қалыптастыру мәселелерін тиісті деңгейде зерттеуді керек етеді.
Экономикалық ұғымдарды жалпы әдіснамалық және гносеологиялық аспектіде
талдасақ, адамзат қоғамында "сауда", "тауар", "ақша", "айырбас", "нарық"
үғымдары ертеден-ақ пайда болып, адамдар мен халықтардың күнделікті
тұрмысына сіңіп, өмірдің ажырамас "серігіне" айналып кеткен.
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі мен практикалық мәнділігі және бұл
мәселенің ғылыми-әдістемелік тұрғыдан жеткіліксіз зертгелуі Қазіргі
кезеңдегі жалпы білім беру орта мектептердегі экономика негіздерін оқытуың
мазмұны мен ерекшеліктері атты тақырыпты таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты: қазіргі кезеңдегі жалпы білім беру орта
мектептердегі экономика негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктерін
анықтаудың ғылыми-теориялық негізін айқындап, педагогикалық талалтарын
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп пәндерін оқытуда оқушыларға экономика негіздері туралы
түсінік берудің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- мектеп пәндерін оқытуда оқушыларға экономика негіздерін оқытудың
педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктерін ашу;
- оқушылардың экономика негіздерін қалыптастырудың көрсеткіштерін,
өлшемдерін және логикалық-құрылымдық жүйесін негіздеу;
- жалпы білім беретін мектептің жоғарғы сынып оқушыларында кейбір
пәндерді оқыту барысында нарықтық ұғымдарының педагогикалық-психологиялық
тұрғыдан мәні мен мазмұнына сипаттама;
- оқушылардың нарықтық үғымдарын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын растайтын тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың нәтижелері.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқыту процесі.
Зертгеу пәні: жалпы білім беретін орта мектептерде экономика
негіздерін оқытуың мазмұны мен ерекшеліктерін негіздеу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы
орта білім берудің мемлекетгік жалпыға міндетгі стандарттары, пәндік оқу
бағдарламалары, оқу-әдістемелік кешендер, мұғалімдердің, диссертанттың
педагогикалық және оның ғылыми іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: қарастырылып отырған мәселелерге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, нарықтық экономикалық және
әдістемелік еңбектерді талдау; нарықтық білім мен тәрбие беру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелермен танысу және жинақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- мектептің оқу-тәрбие процесінде экономика негіздерін
оқытудың ғылыми-теориялық негіздері жасалды;
- оқушылардың шығармашылық қызығушылығын дамытудағы экономикалық білім
берудің, педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктері анықталды;
- мектептерде оқушылардың экономикалық ұғымдарын қалылтастырудың
деңгейі, көрсеткіштері анықталып, логикалық-құрылымдық жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Мектепте оқушылардың экономикалық түсінігінің негізін қалыптастыру
мақсатындағы "Нарық пен кәсіпкерлік негіздері" атты факультативтік курстың
бағдарламасы жасалды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспе, негізгі мазмұндағы үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімімен, қосымшалардан
тұрады.
1 ЭКОНОМИКА негіздерін оқытудың ТЕОРИЯЛЫҚ және әдістемелік негіздері
1.1 Экономика ғылымының ғылым ретіндегі мәні мен маңызы, зерттеу аясы
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді. Экономиканың негізгі
мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер,
сауда арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты [1].
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі және күрделі
қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді. Оны негізге қарай
белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты
қарастырады. Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың материалдық
жағдайын жасау және пайдалануға негізделген.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым - білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы.
Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер экономикалық
теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және экономикадағы табиғи
процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғаммен
индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады [2]:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
Сурет 1. Экономикалық теория пәнінің негізгі бөлімдері
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі
шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды
зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің
немесе халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б.
жұмыстары мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
Сурет 2. Экономикалық процестің объективтік негізі және құбылысы
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен
экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады –
адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық
емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында
қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады.
Мысалы, мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін
әйелдерге көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар [3].
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
Мүмкіндік Зеңбірек, мың тг.Май, млн. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Сурет 3. Альтернативтік мүмкіндік мағынасы
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен
қатынастарын білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға
тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу
заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.
Сурет 4. Экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылымдармен
байланысы
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен
анализдің көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар
мен категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап
теориясы деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық
проблемаларын анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика
және политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін
және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі
мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Экономикалық теорияның қалыптасу кезеңі қайшы пікірлерге толы. Қазіргі
жағдайда экономика сөзі көп мағыналы мәнге ие болуда. Біріншіден,
экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы
түсіндіріледі және онда игіліктер мен қызметтер көрсетіледі, онсыз адамзат
қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ экономика сөзімен экономикалық
қатынастар жиынтығы түсіндіріледі. Ол қатынастар өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық
базисін құрайды, онда идеалогиялық және саяси қондырма орналасады.
Екіншіден экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы
қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыру түсіндіріледі. Экономикалық
теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро- мен микроэкономикасың және
интерэкономикасың бөліп қарағанда да экономика ұғымын түсінген.
Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын
сипатайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрін бөліп
қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін, бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік,
аралас және басқалары. Үшіншіден экономика сөзі ретінде экономикалық
ғылымды және теорияны түсінеді. Ең соңында, экономика сөзімен оқыту пәні
түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын
беріледі, себебі ол саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдық, өмір
саласының мазмұның аңықтайды. Экономикалық саясат экономиканың шоғырланған
мағынасын білдіреді. Генетикалық қөзқарас тұрғысынан алғанда саясат
экономикадан өрбиді деген сөз.
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымның бірі. Алғашқы рет экономия
(ойкономия) термині біздің дәүірімізге дейін 3-ші ғасырда ертедегі грек
ойшылдары Ксенофонт (б.д.д 430-355 жж.) және Аристотель (б.д.д 384-322 жж.)
еңбектерінде пайда болды. Ойкономия (экономика) сөзі ретінде – (үй,
шаруашылық) деп Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді
ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген. Кейінірек, осы бір
талаптарға сүйене отырып феодалдық иелікті жүргізу үшін ұсыныстар жиынтығы
жасалды. Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық
тұйықтылықты жоюға және мемлекеттін пайда болуына әсе етті. Сол кездері
жеке игіліктерді жүргізумен шектелмейді жалпы ұлттық, мемлекеттегі барлық
шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін аңықтаудың алғашқы талпыныстары
пайда болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси
экономика деген атаққа ие болды. Алғашқы рет саяси экономика деген
ұғымды француз сарай қызметкері Антуан Мокретьен қолданды. Ол 1615 ж.
саяси экономика трактаты кітабын жазып, онда Франция елінің шаруашылығын
мемелекеттік тұрғыдан басқарудың субъектісі ретінде қарастырады. Бірақ мұңы
әліде ғылым деп айтуға болмайтың еді. Жалпы экономикалық теория ғылым
ретінде 16-17 ғғ. тоғысында пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары
кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зертеудің бастауы болып
табылды [3].
Қазіргі батыстағы жалпы экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен
сипатталады:
- бірінші ағым неоклассикалық деп аталып, ол өзіне қазіргі
монетаризім және неолиберализм теориялармен жұптасады. Неоклассиктер –
А. Смиттің тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер рыноктық
экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе өте
жақсы қызымет атқарған болар еді;
- екінші ағым капитализмді реттеу теориясымен айқындалады. Оның
негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 ж.ж.) болып
табылады;
- үшінші ағым институциолизм теориясымен айқындалады. Оның негізін
қалаушы американ ғалым- экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 ж.ж.) болып
табылады. Оның 1899 жылы парықсыз топтың теориясы атты еңбегі жарық
көрді. Осы ағым үшін капиталистік қоғамның дамуы мен түрінің өзгеруіне
арналған зерттеулер сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына индустриалды
қоғам теориясын жасаған американ ғалым- экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.)
және конвергенция теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян
Тинбергенді жатқызамыз. Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915ж.)
айтуынша, бұл теориияда аралас экономиканың түп-тұлғасы қарастырылады.
- төртінші ағым әлеуметтік бағытталған рыноктық шаруашылық теориясымен
айқындалады. Осы теорияның негізін қалаушылар- неміс ғалымы,
мемлекеттікқайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977ж.ж.) және германияның ғалым-
экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950ж.ж.) болып табылады.
Сонымен саясит экономика, әлде жалпы экономикалық теория ма?
Экономикалық теория үш ғасыр бойы (17-19 ғғ.) саяси экономика ретінде
дамыды. Экономикалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын
дәлелдей отырып, К. Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғаш
рет француз-жазушысы әрі король Людвигтің сарай қызыметкері Антуан
Монкретьен өзінің экономикалық ілімінің айналымына еңгізіп, ол Саяаи
экономия трактаты атты кітабын 1615 жылы жазған болатын.
А. Маршал өзінің Саяси экономия принцептері (1890 ж.) жұмысында
мынадай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К. Маркстың еңбектің құндық
еңбек теориясы мен шекті пайдалылық теориясы (маржинализм) ары қарай
бірдей дамымайды, сондықтан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті
пайдалылық теориясы мен классикалық құнның еңбек теориясын біріктіру арқылы
ғылыми құн теориясын құруға жол ашты. Өндіріс шығындары, сұраным
интенсивтілігі, өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, -деп жазды А. Маршалл,
- бірі-бірін өзара реттейд. Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның
синтезделуі оқулық пен оқу құралында толық қолданылған жоқ. Бірақ Д.
Рикардо менг К. Маркстың еңбектің құндық теориясы - қосымша құн өндірісі
механизімін ашты. Онсыз бірде-бір қоғам дами да өсе де алмайды.
Шекті пайдалық теориясы орташа мөлшерден шекті шағын шамаға өту
мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі,
көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау
техникасы процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда
математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды. Бүгіндері экономикалық
теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде қайда шығып кеткен
– ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен
бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды
[4].
Жалпы экономикалық теория- бұл фундаменталды экономикалық ғылым,
гуманитарлық, әлеуметтік және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы
тұрғыдан жалпы экономикалық теорияны байлық туралы ғылым, экономикалықм
қатынастар және экономикалық заңдар ретінде анықтауға тура келеді.
Алғашқы рет жалпы экономикалық теория ғылым ретінде зерттеудің пәнін
экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А. Смит жасаған. Ол
былай деген: бұл ғылым объективті, адамның еркі мен санасына тәуелді өмір
сүретін қоғамдағы материялдық игіліектерді өндіру,бөлу, айырбастау және
тұтыну заңдарын қарастыру қажет. Сондай-ақ әртүрлі таптар мен адам
топтарының арасындағы өнімді бөлудің табиғи тәртібінің және онымен
байланысты бөлу қатынастарын да қарастырады. Қазіргі уақытта шет елде кең
тараған Экономикс оқулығының аваторы Пол Самуэльсон экономикалық
теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді [5]:
1. Экономикалық теория- деп жазады ол,- бұл қызымет түрлері туралы
ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекетке байланысты.
2. Экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш
ресурстарын (өндірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы,
машина мен техникалық білімдер) қолдану туралы және әртүрлі тауарларды
өндіру мен тұтыну мақсатында оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы
ғылым.
3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті
іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды
қолдану туралы ғылым.
4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің
міндеттерімен қалай айналысатыны туралы ғылым.
5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым.
Жалпы экономикалық теория ғылымы танып-білудің әртүрлі әдістерін
қолданады. Кез-келген ғылыми зерттеудің методологиялық негізі-диалектикалық
танып білу әдіс болып табылады. Бұл әдістің ғылыми мәні мынада: барлық
экономикалық құбылыстар мен процестерді олардың даму тұрғысынан – жай
түрінен күрделісіне, төменгі сатыдан жоғарғысына қарай қарастырылады. Осы
процестерді қарастыру кезінде танып-білудің көптеген тәсілдерін қолданады.
Танып білудің диалектикалық әдісі барлық ғылымда қолданылатын жалпы тәсіл
болып табылады. Диалектиканың жалпы заңын қолдана отырып, жалпы
экономикалық теория өзіне тән ғылым ретінде сипаттайтын арнайы зерттеу
әдістерінде қолданылады. Жалпы экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу
әдістерінің ең маңыздысы- ғылыми абстракция әдісі болып табылады.
Абстракция терминін нақты түсіндірер болсақ, жекеше тыс ойлау деген
ұғымды білдіреді. Күнделікті өмірде абстракция көбінесе нақты болмыстан
тыс және тек ойда, елес ретінде түсіндіріледі.
1.2 Экономикалық білім берудің маңызы мен қажеттілігі
Экономикалық білім беру мемлекетке оның жас балғындарына жаңа
экономикалық нарықтық көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Қазақстанның
ХХІ ғасырдағы экономикасының басқару тұтқасын солар ұстайды.
Экономикалық білім - оқушылардың экономика саласынан алған білімінің
нәтижесінің көрінісі. Мектепте экономикалық білім беруді оқыту
негіздерін оқытудың басты мақсаты – оқушыларды экономикалық мәдениетпен,
қоғамның экономикалық дамуының заңдылығымен таныстыру, оларды оларды жеке
тұлғаның дамуы, қалыптасуы негізінде маиериалдық құндылықтарды өндіру
мақсатында еңбек ете білуге үйрету, сонымен қатар , өз Отанынының патриот
– азаматын тәрбиелеу болып табылады [6].
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып отырған
әлеуметтік талабынан туындайды. Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы барлық
материалдық және рухани байлығымызбен бірге болашақ жеткіншектің өмір
сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды. Себебі, білім
мазмұнын анықтау, оқыту әдіс – тәсілдерін таңдау мәселелері білім беру
мақсатының теориялық жағынан қалай негізделгендігіне толық байланысты.
Мектептерде экономиканы оқытудың мақсаты жеке тұлғаны қоғамның даму
барысында алатын орнын білуге, оның сауаттылығын қалыптастыруға байланысты
анықталады. Мектепте экономиканы оқытудың: білімділік мақсаты – барлық
оқушыларды экономика ғылымының негізі болатын білімдер жүйесімен
таныстыру, ол білімді саналы түрде қолдана білудің біліктілігі мен
дағдыларын қалыптастыру болып табылады.Тәрбиелік мақсаты – оқушылардың
экономикалық мәдениеттілігі мен экономикалық біліктілігі арқылы алған
білімдерін өмірде қолдана алуды қалыптастыру; Дамытушылық мақсаты - әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойының дамуына, адамгершілікке ұмтылып, әдемілікті
сүюге үйретуге жағдай жасау. Экономиканы оқыта отырып оқушыларға
үнемділікті сезінуді үйрету, тілдік ортаны қалыптастыруға мүмкіндік жасау.
Экономикалық білімді қалыптастыру тәрбие мақсатына, мемлекеттің
болашақтағы және қазіргі экономикалық саясаты мен міндеттеріне,
оқушылардың экономикалық тәрбиесінің жүйесіне, мектептің, бастапқы және
орта кәсіптік білім беру мекемелерінің материалдық базасына, балалардың
жас ерекшеліктеріне, олардың бейімділіктеріне, тәрбие барысының қоғам
өмірімен өзара байланысына тәуелді.
Экономикалық білім мазмұны жеке тұлғаның экономикалық санасын
қалыптастырып, оның өз дамытуына бағытталған белгілі бір білім, білік және
дағдылардың жүйесі ретінде анықталады.
Жалпы экономикалық білім беру мақсаты қоғамның мектепке қойып
отырған әлеуметтік талабынан туындайды.Білім мақсатын анықтауда қоғамдағы
барлық материалдық және рухани байлығымызбен бірге, болашақ жеткіншектің
өмір сүріп, еңбек етер ортасының жағдайын толық ескерген орынды.
Экономикалық білім негіздері тереңде. Ежелгі дүниеден келе жатқан
экономикалық білімнің маңызы қазіргі нарық жағдайында кез – келген
адамның өмірінде маңызды болып отыр.
Оқушыларға экономикалық тәрбие берудің педгогикалық негізі - өсіп
келе жатқан өскелең ұрпақты нарықтық экономика заңдылықтарына үйрету болып
табылады.
Экономикалық тәрбие берудің негізін ежелгі ғалымдар қалаған. Ежелден
келе жатқан заңдылықтар – олар адам баласының барлығына аманат. Адам
баласы жаралған күннен бастап тайпа болып өмір сүрсе кейіннен мемлекет
пайда болды. Мемлекет пайда болған күннен бастап салық пайда болды. Салық
пайда болды деген сөз – экономика ежелден келе жатыр деген сөз. Әрине бұл
ғылымның өзіндік заңдылықтары болды. Сол заңдылықтар бізге де
жетті.Тәуелсіздік алғаннан күннен бастап мемлекет халқының алдында шешімін
табуға лайықты үлкен мәселе тұрды. Ол бұрын біз басымыздан өткізбеген
нарықтық экономика.Қазақстан бұл жолда жеңіске жету үшін көп еңбектенуде
.Нәтиже көзбен көрерліктей әлем Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде
мойындады.Әрине бұл нәтиже қазақ халқының ежелден келе жатқан арманы еді.
Экономика тарихы тереңде жатыр.Оны сонау ежелгі дүниедегі гректер,
римдіктер және басқа да халықтар қалыптастырды. Ең алғаш болып әрине өз
ойларын жүзеге асырған халық – гректер болды.
Экономикалық білімнің тиімділігі оның үздіксіздігінде. Оның мазмұны
көп жағдайда экономика ғылымына байланысты.
Ксенофонт. Платон әсіресе Аристотельдің еңбектерінде грек қоғамының
экономикалық құрылымын зерттеу мәселелері терең зерттеулер арқылы орын
алған болатын. Экономия ( грек сөзі ойкономия, ойкос – үй, шаруашылық
деген сөзден шыққан, яғни үй шаруашылығын, жердегі шаруашылық жұмыстарын
тиімді, үнемді жүргізу дегенді білдіреді) сөзі Ксенофонт еңбектерінің
басты тақырыбы болған.Әрине оның астарында үй шаруашылығын үнемді етіп
жүргізу идеясы да жатыр еді.
Экономикаклық тәрбие немесе қоғамдағы экономикалық ойларды ашық айтуды
ежелгі грек ойшылы, ғұламасы Аристотель тереңнен зерттеген болатын.
Экономика деген сөзді – экономия – үнемдеу деп тура Ксенофонт секілді ұлы
ойшыл айтып кеткен.
Аристотель өзі өмір сүрген қоғамның экономикалық болмысына талдау
жасаған. Ғылым тарихында алғаш болып саяси экономия заңдылықтарын ашты.
Өзінің Этика атты еңбегінде ақылға сыйымды өзімшілдік идеясын
талдаған. Ол өзімшілдіктің екі түрінің бар екендігін атап өткен. Ол кейбір
адамдар көп ақша табуды, ол тапқан ақшасынан рахат ләззәт алуды
армандаса, екінші адамдар адамзатқа көбірек қайырымды істер жасағысы
келетіндігін атап өткен. Аристотельдің ойынша, адамды қайырымдылық
жасауға жақсылыққа жаны ынтызар етіп тәрбиелеу жеке және қоғамдық
талпыныстарды туғызады – деп атап өткен.
Экономикалық білімнің негізін қалаушылардың келесі тобына Томас Мор
мен Томазо Кампанелла жатады. Олар болашақтағы социалистік қоғамға қажет
тәрбиенің мазмұны жайлы айтып кеткендер.Бұлардың екеуі де утопиялық -
социализмнің өкілдері.
Тәрбие жөніндегі алғашқы ойларын социалист – утопистер XIX ғасырдың
бірінші жартысында А.Сен – Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэн және басқалар да
білдірген.Аталған ғалымдардың еңбектерінде жеке меншікті қоғамдық
меншікке айырбастау қажет делінген.
Роберт Оуэн баланың жан – жақты тәрбие алуы үшін, тәрбиені
ғылымның барлық саласымен байланыстырған дұрыс деп көрсеткен.Себебі осы
жағдайда бала жан – жақты болып өседі деген ой қалыптасқан.
Орыстың белгілі демократ - революционерлері А.И.Герцен, Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г. Чернышевский және басқалар оқушыларды еңбекке баулу
және экономикалық тәрбие беру мәселелері бойынша өз тұжырымдамаларын жасап
шығарған.Тұжырымдаманың басты да өзекті тақырыбы - ақылға сыйымды
өзімшілдікті қалыптастыру, яғни кез – келген тұлғаның көпшіліктің
игілігі үшін еңбектенуі.
Қоғамдағы жастарды еңбекке баулу, тәрбиенің әлеуметтік –
экономикалық маңызы жайында өз еңбектерінде ғылыми коммунизмнің негізін
қалаушылар К.Маркс, Ф.Энгельс пен В.И.Ленин де атап көрсеткен.
Өз еңбектерінде ұлы пролетариат ұстаздары адамзаттың бақыты дүние
табуда емес, өз еңбегінің жемісін көруде деп көрсеткен.
Өндіруші күштердің өзіндік ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы тәрбие
процесінің ережелері де өзгеріп отыратыны ғылыми түрде дәлелденген.
К.Маркс өз еңбектерінде кәмелетке толмаған балалар еңбегі жайлы сөз
қозғаған. Гот бағдарламасын сынау атты еңбегінде балалар еңбегіне қарсы
болудың қажеті жоқ деп көрсеткен, себебі бала біріншіден еңбектенуге
үйренеді, екінші жағынан оның дүние табуға және оны керегінше үнемдеп
жұмсауға үйренеді, керісінше бала еңбегін қанауға қарсы шығу қажет деп
жазған [6].
А.С. Макаренконың еңбектерінде баланың еңбексүйгіштігі жаратылысынан
емес оның негізін тәрбие қалайды. Кез - келген еңбек адамға қуаныш сыйлауы
қажет делінген [7].
Экономикалық тәрбиенің негізі жайлы 1966 жылы жарық көрген Л.Е.
Энштейннің Коммунистік тәрбиенің экономикалық фактілері атты еңбегінде
атап өткен.Л.Е.Энштейн экономикалық қатынастар қоғамдық өнімдер мен жұмыс
күшінің сапалы болуынан тұрады деген.Оның ойынша экономикалық қатынастар
экономикалық қызметтердің келесі түрлерінен тұрады делінген:
1) өнімнің тікелей дайындалуы;
2) жұмысты ұйымдастыру процедуралары;
3) өндірісті басқару;
4) ақшалай – тауарлық айырбас;
5) жоспарлау;
6) талдау және экономикалық есеп және басқалар.
Экономикалық білім мен экономикалық тәрбие беру мәселелері жеке ғылым
ретінде XX ғасырдың 60 - жылдарынан бастап зерттеле бастады.
Балаларға экономикалық тәрбие беру мен қатар еңбекшілерді де экономикалық
тәрбие беруге дайындау мәселесі де алдыңғы қатарда тұрды.
Сондықтан экономикаылық тәрбие жайындағы ойлар сол кезеңде жарық
көріп жатқан барлық ғылыми – көпшілік еңбектерде жарық көріп отырды.
(Чичканов В.П., Попов В.Д., Пономарев Л.Н және басқалар) [8].
70 -80 жылдары педагогикалық әдебиеттерде балаларға экономикалық
тәрбие беру жайлы зерттеулер нәтижелері мен осы тақырыптағы ойлар жарық
көре бастады.Бұл зерттеулерде экономикалық білім :
- еңбекке баулу тәрбиенің бір элементі (Ю.К. Васильев, Н.П.
Кулакова;)
- еңбек, адамгершілік, саяси идеялық тәрбиенің бір бөлігінің синтезі;
- тәрбие жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Аменд А.Ф,
Барило ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz