Сезім мүшелері мен анализаторларға жалпы сипаттама. Рецепция механизмі мен рецепторлық жасушалар. көздің қосымша аппараты. дәм сезу мүшесі

Жоспары:

I. Кіріспе.

Сезім мүшелері.

II. Негізгі бөлім.
1.Көру мүшесі:А)Көз, көздің құрылысы.
Б)Көздің жарық сындырғыш аппараттары.
В)Көздің аккомодациялық аппараты
Г)Көздің рецепторлы аппараты.
Д) Көздің қосалқы мүшелері.
Е) Жасқа байланысты өзгерістері
2.А)Дәм сезу.
Б)Сенсорлы эпителиальді (сезімтал) жасушалар.

III. Қорытынды.

IV. Пайдаланған әдебиеттер.

Сезім мүшелері мен анализаторларға жалпы сипаттама.Рецепция механизмі мен рецепторлық жасушалар.Көздің қосымша аппараты.Дәм сезу мүшесі.
Сезім мүшелері.(Organa sensuum)
Дененің барлық мүшелерінде рецепторлар (жүйке ұшта-ры) бар.Рецепторлар ішкі, сыртқы ортаның тітіркеністерін бірден қабылдайды. Дененің кейбір мүшелеріндегі рецептор-лар тітіркеністі тек сыртқы ортадан қабылдайды.Бұл рецеп-торлардың ерекшелігі олар нақты өзіне тән тітіркеністі ғана, мысалы, көздің рецепторлары тек жарық сәулесін, құлақтағы дыбысты қабылдайды.Сыртқы ортаның тек өзіне тән тітірке-ністерін қабылдайтын мүшелер— «сезім мүшелері» деп аталады.Сезім мүшелеріне көру мүшесі (көз), есту, тепе-теңдік (құлақ),иіс (мұрын), дәм сезу (тіл), жанасуды сезу (тері) мүшелері жатады.Теріде ыстықты, суықты, ауырғанды, жанасуды сезетін жүйке ұштары бар.
Ағзадағы сезім мүшелері сыртқы ортаның әртүрлі әсер-лерін қабылдап, нақты бір жүйемен (кодирования) өңдейді де, оны нерв импульсіне айналдырып, өткізгіш жолдары арқылы ми қыртысына, қыртыс астына беріп , одан субъективті сезім түрінде жауап алады. Сонымен қоса , бұл жүйе ішкі және сыртқы ортаның анализаторлары болып, ағзаның белгілі бір жағдайларға бейімделуін де қамтамасыз етеді. Ағзадағы анализаторлар үш бөлікке бөлінеді.Олар шеткі(рецепторлы), аралық және орталық.Шеткі бөлігіне құрамында арнайы рецепторлы жасушалары бармүшелер жатады. Бұлар: механорецепторлар (есту, тепе-теңдік сақтау, тері- сипап сезу, барорецепторлар), хемореццепторлар (дәм сезу, иіс сезу, қан тамырлар құрамындағы интеррецепторлар), Фоторецепторлар (көздің торлы қабығы), жарықты қабылдаса, ал терморецепторлар (тері мен ішкі мүшелердегі), ауырғанды сезетін рецепторлар болып табылады.
Аралық бөлігіне—көптеген қыстырма нейрондар тізбегі жатады.(өткізгіш жолдар)
Орталыққа—сенсорлы жүйенің үлкен ми қыртысында орналасқан бөлігі жатады.Мұнда берілген информация өңделіп, оған жауап беріледі.
Сезу мүшелерінің жіктелуі.
Құрылысы мен қызметіне қарай сезу мүшелерінің рецепторлы бөлігінің үш түрін ажыратады.Бірінші түріне көз-көру, мұрын-иіс сезу мүшелері жатады.Бұлардың құрамында сыртқы энергияны (тітркендіргішті) нерв импульсіне айналдыратын арнайы нейросенсорлы жасушалары болады.
Екінші түріне- есту мүшесі, тепе-теңдік сақтау және дәм сезу мүшелері жатады.Бұлардың рецепторлы бөлігінде эпителииальды немесе сенсоэпителиальды жасушалары бар.Сыртқы ортадан тітіркену реакциясын қабылдап, оны сезімтал нейрондардың дендриттері арқылы орталыққа өткізіп оырады.
Үшінші түріне—нақты мүше емес проприорецептивті терідегі рецепторлар (қаңқалық-ет) мен сезімтал висцеральді жүйе жатады.Бұлардың шеткі бөліктері инкапсулалы және капсуласыз рецепторлардан тұрады.

Көру мүшесі.(Organum visus)
Көз(Opthalmos oculos)- көру мүшесі, көру анализаторла-рының шеткі бөлігі, рецепторлы қызметін атқаратын көздің торлы қабығындағы нейрондар тізбесі.
Дамуы.Көз ұрықтың әртүрлі жапырақшаларынан бастау алады. Көздің торлы қабығы мен көру нерві нерв түтігінен дамыса, көз бұршағы экстродермадан дамиды.Көз бокалын қоршаған мезенхимадан қан тамырлы қабық пен склера дамиды.Склераның алдыңғы бөлігі біртіндеп көп қабатты жалпақ эпителийге ауысып, көздің қасаң қабығына айналады.Көз бокалы ішіндегі мезенхима мен эмбриональді торлы қабықтан көздің шыны тәрізді денесі мен нұрлы қабығы дамиды.Көздің қарашығын(диаметрін)қысатын бұлшық еттері нейральді түрде дамып жетіледі.

Көздің құрылысы.
Көз алмасы(bulbus oculus) үш қабықпен қоршалған.Сыртқы фиброзды қорғаныш қызметін атқаратын жне көз алмасының сыртқы бұлшық еттері бекінген қабығы.Бұл қабығының алдыңғы мөлдір бөлігі қасаң қабық болса, ал артқы бөлігі склера (ақ қабық) болып саналады.Ортаңғы қабығы ең негізгі зат алмасу процесінде маңызды ролі бар қан тамырлы қабық.Бұл қабық үш бөліктен тұрады: нұрлы қабық, цилиарлы дене және қан тамырлы – хориодей бөлігі(choriodea).
Көздің сезімтал ішкі қабығы- торлы қабық, көздің рецепторлы бөлігі, құрамында нейрондары бар. Бұл фоторецепторлы нейрондар арқылы ағзаға,

Пайдаланған әдебиеттер:

 Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрин «Гистология» Москва, 1999 год
 М.Қ.Смағұлова Биология. «Арман-ПВ» баспасы, 2008ж
 Ә .Күзенбаева Адам анатомиясы «Арыс» баспасы,А 2001ж
 Ж.О.Аяпова Гистология А.2005
 М.Нұрышев «Гистология және эмбриология негіздері» Оқулық. Алматы: Қарасай. 2007.
 Ж.О. Аяпова «Цитология, эмбриология және гистология»
(оқу құралы) Алматы, 2007.
 Ә.Кузенбаева, Адам анатомиясы А.2001 жыл
 А.Рақышев Адам анатомиясы А, 2004
 w.w.w.Gistologia.kz