Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен ерекшеліктері
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 бөлім. Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясы ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Нарық құрылымы және нарық тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы ... ... ... .27
2 бөлім. Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары
мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ...29
2.2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы
және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 бөлім. Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму
бағыттары немесе Қазақстандық дамудың жаңа кезеңі ... ... ... ... ... ..39
3.1. Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Қазақстанды жан.жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдықтары мен ішкі және сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3. Осы заманғы әлеуметтік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 бөлім. Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясы ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Нарық құрылымы және нарық тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы ... ... ... .27
2 бөлім. Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары
мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ...29
2.2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы
және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 бөлім. Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму
бағыттары немесе Қазақстандық дамудың жаңа кезеңі ... ... ... ... ... ..39
3.1. Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Қазақстанды жан.жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдықтары мен ішкі және сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3. Осы заманғы әлеуметтік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Жиырмасыншы ғасырдың 90 – жылдарынан бастап Қазақстан әкімшілік тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуде.
Нарықтық экономика дегеніміз – экономикалық шешімдердің негізінен орталықтың нұсқауынсыз рыноктар арқылы қабылдануы.
Нарықтың көптеген анықтамалары бар алайда олардың бәрі мынаған келіп саяды: нарық – бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды тоғыстыратын механизм: басқаша айқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген экономикалық субъектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі.
Тақырыптың өзектілігі сонда, бұл дипломдық жұмыста Қазақстан экономикалық егемендікке қандай жағдайда қол жеткізгендігі мен оның ерекшеліктері және бүгінгі таңдағы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі кеңінен қарастырылған. Сонымен қатар, бұл жұмыс Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу заңдылықтары мен ерекшеліктерін, экономикалық жүйені қайта құру, нарықтық экономиканы басқаруды тиімді ұйымдастыру, нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңдерін, кәсіпкерлікті басқару, шағын кәсіпорындарды дамыту шаралары, «Қазақстан-2030» стратегиясын іске асыру, Жаңа Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа бағыттары мен міндеттері т.б. өзекті мәселелер қамтылған.
Жалпы жұмыстың зерттелу аясы өте кең және ауқымды. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі мен осы тақырып төңірегіндегі басты мәселелер әдебиеттерге шолу бөлімінде қарастырылған, онда нарықтық экономиканың теориялық аспектілері, нарықтық инфрақұрылым жөніндегі мәселелер талқыланған.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда нарықтық экономиканың қалыптасуының «Қазақстандық моделі» қарастырылып отыр. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу тұжырымдамасы мен оның ерекшеліктері, заңдылықтары, әлеуметтік басымдықтағы нарықтық экономика құру жоладры қамтылған.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты:
• Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясын;
• Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен ерекшеліктерін;
• Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму бағыттарын;
• Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтары мен ішкі және сыртқы саясатын қарастыру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасына сипаттама беру;
- Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтарын атау;
- Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы және ерекшеліктерін ашып көрсету;
- Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі мен оның міндеттерін айқындау.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау жєне т.б.
Жиырмасыншы ғасырдың 90 – жылдарынан бастап Қазақстан әкімшілік тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуде.
Нарықтық экономика дегеніміз – экономикалық шешімдердің негізінен орталықтың нұсқауынсыз рыноктар арқылы қабылдануы.
Нарықтың көптеген анықтамалары бар алайда олардың бәрі мынаған келіп саяды: нарық – бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды тоғыстыратын механизм: басқаша айқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген экономикалық субъектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі.
Тақырыптың өзектілігі сонда, бұл дипломдық жұмыста Қазақстан экономикалық егемендікке қандай жағдайда қол жеткізгендігі мен оның ерекшеліктері және бүгінгі таңдағы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі кеңінен қарастырылған. Сонымен қатар, бұл жұмыс Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу заңдылықтары мен ерекшеліктерін, экономикалық жүйені қайта құру, нарықтық экономиканы басқаруды тиімді ұйымдастыру, нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңдерін, кәсіпкерлікті басқару, шағын кәсіпорындарды дамыту шаралары, «Қазақстан-2030» стратегиясын іске асыру, Жаңа Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа бағыттары мен міндеттері т.б. өзекті мәселелер қамтылған.
Жалпы жұмыстың зерттелу аясы өте кең және ауқымды. Бұл тақырыптың зерттелу деңгейі мен осы тақырып төңірегіндегі басты мәселелер әдебиеттерге шолу бөлімінде қарастырылған, онда нарықтық экономиканың теориялық аспектілері, нарықтық инфрақұрылым жөніндегі мәселелер талқыланған.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда нарықтық экономиканың қалыптасуының «Қазақстандық моделі» қарастырылып отыр. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу тұжырымдамасы мен оның ерекшеліктері, заңдылықтары, әлеуметтік басымдықтағы нарықтық экономика құру жоладры қамтылған.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты:
• Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясын;
• Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен ерекшеліктерін;
• Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму бағыттарын;
• Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтары мен ішкі және сыртқы саясатын қарастыру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасына сипаттама беру;
- Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтарын атау;
- Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы және ерекшеліктерін ашып көрсету;
- Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі мен оның міндеттерін айқындау.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау жєне т.б.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, Қазақстан 1995.
2. «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация. 25 қазан 1990 жыл.
3. «Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997ж. // Егемен Қазақстан, 25 маусым 1997ж.
4. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997ж. // Егемен Қазақстан, 8 шілде 1997ж.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан». Астана, 2007 жыл.
6. «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатын жақсарту» ел президентінің Қазақстан халқына жолдамасы. Астана, 1997.
7. «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2001ж.
8. Агафонов А.н. Формирование казахстанской модели социальной защиты населения. Материалы Республиканской научно-практической конференции «Актуальные проблемы теории ипрактики социальной защиты населения в условиях трансформируемого общества». Караганды – 2003.
9. Әбілдин С., және басқалары. Агробизнесті ұйымдастыру. Алматы, 2001.
10. Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. // Труд в Казахстане, 1/2002 г.
11. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. Алматы, Экономика – 2001
12. Гага В.А., Шабаршев В.А., Шеховцев В.Г. Рыночная инфраструктура и ее значение в современной экономике. // Рыночная инфраструктура: проблемы становления и развития. – Томск, 1994, Вып.1, с.3-10.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стартегиясы». Алматы. Дәуір, 1992 жыл.
14. Организационно-экономические проблемы формирования рыночной инфраструктуры. / Исп. Муханов В.В. и др. АН России. Институт экономики. – М., 1992г.
15. Притворова Т. Успехи и проблемы новой социальной политики в Казахстане. // Экономика и статистика, 2006г., №6
16. Полунина Г.В. Критика современных буржуазных концепций инфраструктуры. – В сб.: Инфраструктура и ее роль в капиталистическом воспроизводстве. М.: 1969, с. 33-48.
17. Рыночная инфраструктура: состав, функции, взаимодействие с предприятиями. Материалы научно-практической конференци с международным участием. / Под ред. Матвеева А.И. – Спб., 1992г.
18. Рыночная экономика: основы бизнеса, Том 2, часть 2. – М.:1998.
19. «Статистическое обозрение Казахстана»., Агенство Республики Казахстан по статистике 1-2005.
20. Шеденов Ө.Қ., және т.б. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе. 2002.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, Қазақстан 1995.
2. «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация. 25 қазан 1990 жыл.
3. «Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997ж. // Егемен Қазақстан, 25 маусым 1997ж.
4. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997ж. // Егемен Қазақстан, 8 шілде 1997ж.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан». Астана, 2007 жыл.
6. «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатын жақсарту» ел президентінің Қазақстан халқына жолдамасы. Астана, 1997.
7. «Адам дамуы туралы есеп», Алматы, 2001ж.
8. Агафонов А.н. Формирование казахстанской модели социальной защиты населения. Материалы Республиканской научно-практической конференции «Актуальные проблемы теории ипрактики социальной защиты населения в условиях трансформируемого общества». Караганды – 2003.
9. Әбілдин С., және басқалары. Агробизнесті ұйымдастыру. Алматы, 2001.
10. Берешев С., Можарова В. Совершенствование анализа уровня жизни населения в Казахстане. // Труд в Казахстане, 1/2002 г.
11. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. Алматы, Экономика – 2001
12. Гага В.А., Шабаршев В.А., Шеховцев В.Г. Рыночная инфраструктура и ее значение в современной экономике. // Рыночная инфраструктура: проблемы становления и развития. – Томск, 1994, Вып.1, с.3-10.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы және дамуының стартегиясы». Алматы. Дәуір, 1992 жыл.
14. Организационно-экономические проблемы формирования рыночной инфраструктуры. / Исп. Муханов В.В. и др. АН России. Институт экономики. – М., 1992г.
15. Притворова Т. Успехи и проблемы новой социальной политики в Казахстане. // Экономика и статистика, 2006г., №6
16. Полунина Г.В. Критика современных буржуазных концепций инфраструктуры. – В сб.: Инфраструктура и ее роль в капиталистическом воспроизводстве. М.: 1969, с. 33-48.
17. Рыночная инфраструктура: состав, функции, взаимодействие с предприятиями. Материалы научно-практической конференци с международным участием. / Под ред. Матвеева А.И. – Спб., 1992г.
18. Рыночная экономика: основы бизнеса, Том 2, часть 2. – М.:1998.
19. «Статистическое обозрение Казахстана»., Агенство Республики Казахстан по статистике 1-2005.
20. Шеденов Ө.Қ., және т.б. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Алматы-Ақтөбе. 2002.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен
ерекшеліктері
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1 бөлім. Нарықтық экономика дамуының жалпы
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..8
1.2. Нарық құрылымы және нарық
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы ... ... ... .27
2 бөлім. Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары
мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ...29
2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .33
3. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы
және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .36
2. бөлім. Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму
бағыттары немесе Қазақстандық дамудың жаңа
кезеңі ... ... ... ... ... ..39
3.1. Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2. Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдықтары мен ішкі және сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3. Осы заманғы әлеуметтік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Жиырмасыншы ғасырдың 90 – жылдарынан бастап Қазақстан әкімшілік
тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуде.
Нарықтық экономика дегеніміз – экономикалық шешімдердің негізінен
орталықтың нұсқауынсыз рыноктар арқылы қабылдануы.
Нарықтың көптеген анықтамалары бар алайда олардың бәрі мынаған келіп
саяды: нарық – бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет
сатушыларды тоғыстыратын механизм: басқаша айқанда, дербес шешім
қабылдайтын жекелеген экономикалық субъектілер арасындағы байланыстар,
өзара қатынастар түрі.
Тақырыптың өзектілігі сонда, бұл дипломдық жұмыста Қазақстан
экономикалық егемендікке қандай жағдайда қол жеткізгендігі мен оның
ерекшеліктері және бүгінгі таңдағы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі кеңінен
қарастырылған. Сонымен қатар, бұл жұмыс Қазақстанда нарықтық экономиканың
қалыптасу заңдылықтары мен ерекшеліктерін, экономикалық жүйені қайта құру,
нарықтық экономиканы басқаруды тиімді ұйымдастыру, нарықтық экономиканың
қалыптасу кезеңдерін, кәсіпкерлікті басқару, шағын кәсіпорындарды дамыту
шаралары, Қазақстан-2030 стратегиясын іске асыру, Жаңа Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа бағыттары мен міндеттері т.б. өзекті
мәселелер қамтылған.
Жалпы жұмыстың зерттелу аясы өте кең және ауқымды. Бұл тақырыптың
зерттелу деңгейі мен осы тақырып төңірегіндегі басты мәселелер әдебиеттерге
шолу бөлімінде қарастырылған, онда нарықтық экономиканың теориялық
аспектілері, нарықтық инфрақұрылым жөніндегі мәселелер талқыланған.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда нарықтық экономиканың қалыптасуының
Қазақстандық моделі қарастырылып отыр. Қазақстанда нарықтық экономиканың
қалыптасу тұжырымдамасы мен оның ерекшеліктері, заңдылықтары, әлеуметтік
басымдықтағы нарықтық экономика құру жоладры қамтылған.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты:
• Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясын;
• Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен ерекшеліктерін;
• Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму бағыттарын;
• Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтары мен
ішкі және сыртқы саясатын қарастыру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасына сипаттама
беру;
- Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтарын
атау;
- Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы және
ерекшеліктерін ашып көрсету;
- Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі мен оның міндеттерін
айқындау.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу
єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау жєне т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, ж±мысты жазу барысында отандыќ жєне
шетелдік оќулыќтар жєне еліміздегі єрекет етуші зањдар мен ќ±ќыќтыќ-
нормативтік материалдар, сондай–аќ, аѓымдыќ баспасµз беттерінде жарияланѓан
маќалалар мен статистикалыќ мєліметтер ќолданылды.
Әдебиеттерге шолу
Нарықтық экономиканың қалыптасуының теориялық аспектілері туралы сан
алуан пікірді батыстық және американдық т.б. оқулық көздерінен ұшыратуға
болады. Алайда оның кейбір шоғырланған түрдегі жауаптарын Теория рыночной
экономики оқулығынан (Учебник Рыночная экономика-МЭСИ, 1991г. және
Экономикс: принципы, проблемы и политика - Макконелл К.Р., Стэнли Брю)
табуға болады. Онда нарықтық экономиканы дамытудың негізгі алғышарттары
баяндалған.
Оқулықта нарықтық шаруашылық жүргізудің теориясы мен тәжірибесінің
мәселелерін схема түрінде баяндауға талпыныс жасалған.
Нарықтық экономиканың жалпы теориясы Макроэкономика,
Микроэкономика, Экономикс, Основы бизнеса кәсіпкерлік тұжырымдамасын
және т.б. қамтыған.
Нарықтық экономиканың теориясы нарық шаруашылығы жүйелерінің іс-әрекет
жасау негіздерін түсіндіріп береді. Мұндай жүйе барлық елдерде болды, тек
социалистік жүйедегі елдерде ғана болмады.
Нарықтың көптеген ұғымдары кездеседі.
Нарық қозғаушыларына Тұрақтылық заңы, бәсекелестікті реттеуші;
ынталандырушылардан – сұраныс пен ұсыныс заңы жатады.
Нарық – бұл сахна, онда экономикалық шешім қабылдайтын барлық
қатысушылардың өзара әрекеттері туралы пьеса ойналады.
Нарық – көпшіліктің ойлағанындай, ол жоғары бағаны, яғни бағаның
жоғары болуын білдірмейді, ол біреудің өнімді жоғары сапамен шығаруы арқылы
немесе бағаны төмен белгілеуі арқылы басқа біреуден бастаманы тартып алуды
білдіретін бәсекелестік болып табылады.
Әбден кемеліне келіп қалыптасқан нарықтық экономика жүйесіне әр түрлі
бәсекелесуші күштерді бір-бірімен теңестіру тән.
Осының нәтижесінде барлық күштер монополияға қол жеткізе алмайтын
жағдайда болады. Күштерді теңестіру тезисі 30 жылдан астам уақыт Батыс
елдерінде өте әйгілі болды.
Мынаны айта кету керек, нарықтық экономиканың жүйелі ұғымын К.Маркс
тапқан болатын. Біз нақты өмірде оның формуласы болып табылмайтын
бәсекелестікті, монополизмді, оның антагонизімін, сондай-ақ оның синтезін
де оған жатқызып қоймай, қозғалысты да осылардың қатарына кіргізе аламыз.
Монополия бәсекелестікті тудырады, бәсекелестік монополияны тудырады. Оның
синтезі – монополия тек ұдайы бәсекелестік күресте де болады (Маркс К.,
Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т.4.с.166).
Нақ осы нарық – бұл экономикалық демократияны бейнелейтін қоғамдағы
ең жақсы реттеу механизмі (П. Самуэльсон, экономика бойынша Нобель
сыйлығының иегері, 1990).
Бір уақытта бір ғана өнімге бір ғана баға белгіленетін нарық ең
қолайлы әрі оңтайлы нарық деп саналады. Бұл қашан болады? Көптеген
америкалық экономистердің пікірінше, бұған мынадай шарттар қажет екен:
а) сұраныс үлкен әрі ұдайы болып тұруы керек;
ә) шаруашылық қызметіне қатысушылардың санына шек қоймау;
б) өндіріс факторлары абсолютті ұтқыр, жұмылдырғыш күшіне ие
болуы қажет;
в) сатушылар мен сатып алушылар ортасында еркін бәсекелестік;
г) бәсккеге қатысушылардың қолында ақпараттың барлық көлемі
болуы керек.
Нақты өмір шындығында бұл шарттар әрдайым бір орында тұра бермейді.
Әлбетте, осыған орай, жетілген нарық та жоқ, тек бәсекелестік нарық қана
әрекет үстінде көрініп жүр. Соңғысы жұмыс істеуі үшін ең алдымен көп түрлі
меншік формаларын жүзеге асыруды және нарықтың инфрақұрылымын жасауды талап
етеді.
Инфрақұрылым үш негізгі элементті қамтиды:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы,
- қаржы нарығы.
Осы рыноктардың барлығы бір-бірімен органикалық тұрғыдан өзара
байланысты әрі өзара ықпалдастықта болады. Егер олар тең қалыпты жағдайда
болатын болса, онда бүкіл экономикада макроэкономикалық жалпы тепе-теңдік
орнайды.
Нарықтық жүйенің пайда болуы мен жұмыс істеуінің объективті
алғышарттарына немесе экономикалық саладағы табиғи тәртіпке Адам Смит
мыналарды жатқызады:
- еркін бәсекелестік;
- жеке меншіктің үстемділігі;
- монополияның барлық түрін шектеу;
- сауда еркіндігі;
- мемлекеттің экономикаға араласпауы.
Еркін кәсіпкерлік табиғатының, нарық пен мемлекет рөлдерінің теориялық
алғышарттарына Адам Смиттің көзқарастарын жатқызуға болады. Оның пікірі
бойынша, өздерінің әл-ауқатын жақсартқысы келетін адамдардың табиғи тілек-
қалауы – аса қуатты ынталандырушы күш болып табылады, егер олардың іс-
әрекетіне толық қабілеттері жететін болады.
Француздық философ-материалист Гельвеций Клод Адриан қоғамдағы жеке
мүдденің рөлін табиғаттағы бүкіл әлемдік тартылыс заңымен салыстырды. Бұдан
қоғам ұтпаса, ұтылмайды.
I. Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясы
1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы сипаттамасы
Адамның көптеген әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырудың ежелден
келе жатқан мәселелерін шешуде қоғам шектеулі ресурстарды баламалы әрі
ұтымды пайдалану мәселесімен қақтығысуына тура келеді. Бұл міндетті шешу
үшін алдыға мынадай мақсаттар қойылады: экономикалық өсуді, толық жұмыспен
қамтуды, бағаның тұрақтылығын, экономиканың еркіндігін, әлеуметтік
кепілдікті және т.б. қамтамасыз ету.
Бұл мәселелер іс жүзінде қалай шешілетінін байқау үшін нарықтық
экономика қалай сипатталатынын анықтап алу қажет. Ол қандай субъектілермен
істес болады, олар өзара қалай әрекеттеседі.
Экономикалық шешімдер көбінесе орталықсыздандыру жолымен шешілетін
экономиканы нарықтық экономика деп түсінуге болады.
Нарықтық экономика ең бастысы нарық арқылы жұмыс істейді. Нарықтың
көптеген атауы бар. Әйтсе де олардың барлығының мәні мынаған саяды: ол
шешімді дербес қабылдайтын жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қарыс-қатынастың формасы болып табылады.
Бір уақытта бір ғана өнімге бір ғана баға белгіленетін нарық ең
қолайлы әрі оңтайлы нарық деп саналады. Бұл қашан болады? Көптеген
америкалық экономистерінің пікірінше, бұған мынадай шарттар қажет екен:
а) сұраныс үлкен әрі ұдайы болып тұруы керек;
ә) шаруашылық қызметіне қатысушылардың санына шек қоймау;
б) өндіріс факторлары абсолютті ұтқыр, жұмылдырғыш күшіне ие болуы
қажет;
в) сатушылар мен сатып алушылар ортасында еркін бәсекелестік;
г) бәсекеге қатысушылардың қолында ақпараттың барлық көлемі болуы
керек.
Нақты өмір шындығында бұл шарттар әрдайым бір орында қатар тұра
бермейді. Әлбетте, осыған орай, жетілген нарық та жоқ, тек бәсекелестік
нарық қана әрекет үстінде көрініп жүр. Соңғысы жұмыс істеуі үшінең алдымен
көп түрлі меншік формаларын (жеке, кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік
және т.б.) жүзеге асыруды және нарықтың инфрақұрылымын жасауды талап етеді.
Инфрақұрылым үш негізгі элементті қамтиды:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы (жер, еңбек, капитал және басқару);
- қаржы нарығы.
Тауар мен қызмет нарығы жасау мен іс-әрекетті қажет етеді:
1) тауарлық биржа;
2) көтерме және бөлшек саудалар;
3) маркетингтік ұйымдар.
Өндіріс факторларының рыногы жер, еңбек, капитал секілді өндіріс
факторларын сатуды және сатып алуды ұйғарады.
Жер – тікелей мағынасында фермерлер мен кәсіпкерлер пайдаланатын жерді
ғана ұғып қоймау керек, ол, сонымен қатар, жер қойнауынан өндірілетін
шикізат және жердің үстіңгі бетінен алынатын – мақта, астық және т.б.
Еңбек – біліктілігі жоқ жұмысшылардың, кәсіпкерлердің,
меңгерушілердің, менеджерлердің қызметтерін қосып алғанда барлық
жұмысшылардың қызметі (еңбегі) ретінде ұғылады. Бұл нарықтың маңызды құралы
еңбек биржасы (жұмысшы күшіне сұраныс, резерв, дайындау және қайта
дайындау) болып табылады.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндіріс құралдарын, үй-ғимаратты,
құрылғыларды, станоктарды, саймандарды, сондай-ақ, өндіріс құралдарын сатып
алуға қажетті ақшалай қаражатты білдіреді.
Қаржы немесе ақша нарығы – бұл қаржы құралдарының (ақша, облигациялар,
акциялар) сұранысы мен ұсынысын бейнелейтін нарық. Бұл нарық қор және
валюталық биржалардың іс-қимыл жасауын ұйғарады. Онда қарызға ақша ұсыну
процесі жүзеге асырылады.
Осы рыноктардың барлығы бір-бірімен органикалық тұрғыдан өзара
байланысты әрі өзара ықпалдастықта болады. Егер олар тең қалыпты жағдайда
болатын болса, онда бүкіл экономикада макроэкономикалық жалпы тепе-теңдік
орнайды. Бұл қашан жүзеге асады?
Бұл тауар мен қызмет рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың өзара
ықпалдасуының нәтижесінде баға мен өнім көлемінің тепе-тең деңгейі
орнағанда, ал өндіріс факторларының нарығында – пайдаланылған өндіріс
факторлары мен оған кеткен шығындары тепе-тең болғанда, капитал нарығында –
ссудалық проценттің тепе-теңдік деңгейі (ссуда шамасына – проценттік
мөлшерлеме, ссуда үшін төлем ретінде уақыт бірлігіне төленетін ақша
сомасына қатысты анықталатын ақшалай ссуда бағасы) орнағанда жүзеге асады.
Есте ұстайтын этикалық нормалар болады:
- ең жоғары өнімділік пен пайдаға қоршаған ортаны бүлдіру есебінен қол
жеткізуге болмайды;
- бәсекелестік адал жолмен жүзеге асуы тиіс;
- еңбекпен келген игілік, яғни еңбек ету арқылы қол жеткен игілік
халықтың тапсызданған, яғни табынан айырылған тобының пайда болуына
жол бермейтіндей етіп бөліну керек;
- адам техникаға емес, техника адамға қызмет етуі қажет;
- кәсіпорында жұмыс істейтін, қызмет ететін адамдардың жақсы еңбек
етуге деген тілегін оятып қана қоймай, олардың жауапкершілік
сезімдерін де күшейту;
- экономиканың діннен айырмашылығы моральдық нормаларға емес,
материалдық игіліктерді бөлуге бағдарланған, алайда ол қоғамдық
мүдде тудыратын қолданыстағы нормаларға бағынуы керек.
Барлығының әл-ауқаты дұрыс болуы үшін нарықтық экономика да барлық
адамға бірдей қажет.
Нарықтық экономика қалай жұмыс істейтінін ұғу үшін әрбір экономикалық
жүйенің жауабын тауып бере алатын бес іргелі мәселенің барын мойындауымыз
қажет:
1. Қаншалықты өндіру қажет? Ресурстардың қанша бөлігін немесе қанша
көлемін өндірістік процесте пайдалануға болады?
2. Нені өндіру қажет? Тауарлар мен қызметтердің қандай іріктемесі
қоғамның материалдық қажеттілігін толық қанағаттандыра алады?
3. Бұл өнімді қалай өндіру қажет? Өндіріс қалай ұйымдастырылуы керек?
Қандай фирма өндірісті жүзеге асыруы керек және өндірісте қандай
технологияны қолдану қажет?
4. Бұл өнімдерді кімдер алуы керек? Оның ішінде, өнім жеке
қажеттіліктерге қалай бөлінуі қажет?
5. Жүйенің өзгерістерге бейімделе алатын қабілеті бар ма? Жүйе
өзгерістерге қарай тұтынушылық сұранысқа, ресурстармен жабдықтауға
және өндіріс технологиясына тиісті түзетулерге қол жеткізе алады
ма?
Өнім мен ресурстың бағасын нарыққа сәйкес бәсекелесетін, сатушы мен
сатып алушы белгілейтін жағдайда, қандай тауартүрлерін және олардың
қаншасын өндіру қажет? Кәсіпорын табыс табуға және залалды болдыртпауға
ұмтылатынын ескерсек, былай деп қорытынды шығаруға болады: тек пайда
түсіретін тауар ғана өндіріледі, ал зиян шектіретінін өндірмейді. Табыстың
болуы немесе болмауы нені білдіреді?
Екі параметр:
1. Фирма өз өнімін сатудан түсірген жалпы табыс.
2. Оның өндірісіне кеткен жалпы шығын.
Жалпы табыс та, жалпы шығын да – бұл арақатынастарымен қалыптасатын
шамалар. Баға – уақыт - өнім саны.
Жалпы табыс өнім бағасын сатылған өнімнің санына көбейту арқылы
есептеледі. Жалпы шығын әрбір ресурстың бағасын өндірісте
пайдаланғандарының санына көбейтумен, содан кейін әрбір ресурстардың
шығындарын жинақтауымен есептеледі.
2. Нарық құрылымы және нарық тетігі
Осы заманғы нарық әлеуметтік бағдарланған, тиімді реттелетін процесс
ретінде көрінеді.
Нарық- еркін қалыптасқан баға бойынша тауарды сату-сатып алуды жүзеге
асыратын орын. Нарықтық экономика –меншіктің алуан түрілігі, яғни барлық
меншік формалары болған жағдайда ақшаның көмегімен жүзеге асатын тауар мен
қызыметті сату – сатып алу бойынша экономикалық қатынастар жүйесі.
Нарық жіктеудің түрлері көп, қосымша обьектілері бойынша былайша
бөлінеді: тауар нарығы , қызмет нарығы, құрылыс нарығы, текнологияалар
нарығы, ақпарат нарығы, кредит нарығы қор нарығы,жұмысшы күші нарығы.
Кеңістікті қатынаста (в пространственом отношении) былаша бөлінеді:
қысқа (локальди, яғни тұжырымды), аймақтық, ұлттық біріктірілген
(интегрированних) елдер тобы бойынша аймақтық , әлемдік нарықтар.
Іс-әрекет жасау, яғни жұмыс істеу тетіктері бойынша: еркін
монополияандырылған, мемлекеттік- реттелмелі; жоспарлы- реттемелері
нарықтар.
Толыққандылығына қарай тепе – тең, (көлемі мен құрылымы бойынша),
тапшылық және артық деп бөлінбек.
Қоғамдық ұдайы өндірісті реттеу процесінде нарық мына функцияларды
орындайды :
а) ақпараттық , яғни нарықтық жағдайда адамға қажетті әр түрілі
ақпараттарды тарату:
ә) делдалдық. Дамыған еңбек бөлісі жағдайында экономикалық оқщау
өндірушілер өз еңбектерінің нәтежелерімен алмаса алады;
б) шаруашылықты тиімді жүргізуді ынталандыру, тепе- теңдік баға
тетігінің көмегімен адамдардың және қоғамның шектеулі ресурстарды
ұтымды пайдалануы:
- өндірістің көлемі мен құрылымдық үйлесімділігінің ең жоғарғы
деңгейде оңтайлы қалыптастыру;
- шекткулі ресурстардың оңтайлы бөлінуін қамтамсыз ету;
- өндірістің технологиялық ең мықты тәсілі жасалып, жоғарғы сапалы
өнімді ең аз шығынмен өндіруге қол жеткізу;
в) бөлу және айырбас. Қоғам топтарының арасында бөлу және айырбас
қамтамсыз етіледі;
г) үйлесімділік. Нарық өндіріс пен тұтыну арасында сәйкестік орнатуға
ықпал етеді;
д) сауықтыру (санирование).әдетте аса ірі банктердің немесе
мемлекеттің көмегімен ірі кәсіпорындарды банкроттан аман алып қалу
үшін жүргізлетін шаралар жүйесі.бәсекелестік күрес тітігі арқылы
нарықты бәсекеге жарамсыз кәсіпорындардан тазарту жүзеге асырылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлісі негізінде оқшауланған өндірушілердің
арасындағы байланыс тәсілін анықтаушы әрі соған үстемдік жүргізуші ретінде
болады.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыс экономикалық қатынастардың
барылық жүйесін,барылық субьектілерін қамтиды.нарық құрамына өзінің жұмыс
күшін сататын жұмыскерлер де, кәсіпкерлер де және түпкілікті тұтынушылар,
саудалық капиталдың меншік иелері, құнды қағаздардың қожайындары және т.б
кіреді.
Миллиондаған адамдар бір орталықтан басқарусыз-ақ жүз мыңдаған тауар
өндіреді және бұл арада сұраныс пен ұсыныстың теңгерімділігі қамтамсыз
етіледі.
Нарықтық экономиканы адам өркенниетінің жетістігі ретінде, қоғамдық
өндірісті ұйымдастырудың барлық нысандарының ішіндегі ең тиімдісі ретінде
қарастыруға болады.
Нарық қалай жұмыс істейді, ол негізгі экономикалық міндеттерді қалай
шешеді? өйткені миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды және оның қаншасын
сатып алуда дербес шешім қабылдайды ғой;кәсіпкерлердің көпшілігі – қалай
өндіру керек немесе аса қатерлі де күрделі, жауапкершілігі аса зор міндетті
қалай орындау қажет деп бас қатырса, ал өндіріс факторларының қожайындары
өз таңдауын жасайды- тауарды кімге және қалай сату керек. Бұл субьектілер
нарық арқылы бір- бірімен тығыз байланыста болады.
Нарық белгілерінің сипаттамалары маңызды орын алады.
Біріншіден, осы заманғы нарық тұтынушылардың нарығы болып табылады.бұл
мынаны білдіреді:нарықта тауарға деген ұсыныс сол тіркелген бағадағы
сұраныстан асады деген сөз. Нарықтың мұнай жағдайы өз негізінде
тұтынушылардың дикткты сатушылармен салыстырғанда өніді тұтынушылардың
артықшылықты жағдайын анықтап береді.
Сатып алушы нарығы іскерлік қатынастың тұрақты әрі ұдайы өндірістік
белгісі ретінде болады.
Нарықтың екінші міндетті белгісіне оның бәсекелестік сипаты жатады.
Бұл мынаны білдірмек: бизнес жүйесінде әрбір субъекті барлық субъектілермен
бәсекелесуші жақ болып табылады.
Осы заманғы нарықтың үшінші белгісі – субъектілер арасындағы
қатынастың интеграция негізінде тұрақтануы. Нарық – бұл кәсіпкерлердің және
басқа да экономиканың егеменді субъектілерінің бәрі де экономиканың бір
қолға өтуіне, яғни экономиканың монополиялануына қарсы.
Қазіргі қоғамда рыноктың сатып алушылар мен сатушылар кездесетін,
мәміле келісім жасайтын белгілі бір нақты орын болуы міндетті емес.
Байланыс, коммуникация құралдары мен көліктің дамуы арқасында сатушы
газетке жарнама бере алады, телефон арқылы тапсырыс жинайды және сатып
алушылармен тікелей жүздеспей-ақ, оларға өз тауарларын жеткізіп береді.
Интернет арқылы жүзеге асыратын тапсырыстар рыногы жедел дамуда.
Сатылатын өнімдердің түріне қарай рынок, біз бұрын айтып өткендей,
тауарлы рынок, қызметтер рыногы, қаржы рыногы, еңбек рыногы, тағы басқалар
болып ажыратылады.
Рыноктағы басымдылық пен белсенділік өлшемі бойынша сатып алушы рыногы
және сатушы рыногы деп бөлінеді. Сатушы рыногы тауар тапшылығымен, демек,
сатушылардың мол билігімен сипатталады, бұл сатып алушыларды ниеттеніп
жүрген келісім (мәмілелерді) жасасуда белсендірек болуға итермелейді.
Керісінше, сатып алушы рыногында сатып алушылардың билігі көбірек, мұнда
сатушылардың белсенділігі басым болуына тура келеді. Оларға сатып
алушыларды іздеу, бұлардың мұқтаждарын білу, соған сәйкес тауарлар әзірлеу,
тауарларды рынокқа шығару, қоймаға қою, тасымалдау, икемді баға жүйесін
ойластыру және тағы басқасын жасау қажет. Ауыл шаруашылық тауарларының
рыногы – бұл негізінен сатып алушы рыногы.
Клиенттер тұрпаты бойынша клиенттік рыноктардың негізгі бес түрін
бөліп айтады: тұтыну рыногы, өндірушілер рыногы, аралық сатушылар рыногы,
мемлекеттік сатып алушылар рыогы, мемлекеттік сатып алу рыногы,
халықаралық рынок.
Тұтыну рыногы - бұл бәсекелі рынок, оған қатысушылар көптеген
сатушылар мен сатып алушылар болып табылады. Бұл рынок өз кезегінде сатып
алуылардың түрлі топтарының мінез – құлқына қарай көптеген кішігірім
рыноктарға бөлінеді. Сатып алушылардың мінез – құлқы мынадай факторларға:
мәдени деңгей, әлеумттік жағдай, кіріс деңгейі, жеке басының мінезі және
психологиялық жәй – күйі секілді жағдаятқа тәуелді.
Мәдениет адамның талап – тілектері мен мінез – құлқын айқындайды.
Адамның туып -өскен мәдени ортасы оның құндылықтарды іргелі таңдап – талғап
алуын қалыптастыруға, дүниеге көз қарасына, нені жақсы көріп, нені артық
санауына, мінез – құлық мәнеріне және тағы сондайларға айқын түрде әсер
етеді. Тауар таңдауға, сонымен бірге, кісінің діни сенімі, қай нәмесе
ұлысқа жататыны, өмір сүретін аймағы және басқалары да әсерін тигізеді.
Жекелеген кішігірім мәдениеттер (субкультура) өздерінің тек өзіндік
құмартушылықтарымен және өмір сүру кейпімен ерекшеленеді, бұл өнімдері,
демалыс орындарын, ойын – сауық түрлерін, мансап – мақсаттарын және тағы
сол секілділерді таңдауға елеулі түрде әсер етеді.
Сатып алушылардың мінез – құлқы көбінесе олардың әлеуметтік таптың
кірісі болуымен айқындалады. Әлеуметтік тап кәсіпкер тегі, кірісі, байлығы,
білімі, құндылық бағдары негізіндеанықталады. Ол (әлеуметтік тап) өз
мүшелерінің құндылықтарды бағалауы, ынта – ықласы және мінез – құлықтары
ұқсас болып келумен сипаталады. Адамдар белгілі бір таптың өкілі болуына
қарай қоғамда неғұрлым жоғары немесе неғұрлым төмен дәрежеге ие болады.
Әлеуметтік таптар үшін тауарларды, авомобиль маркі – лерін, киімді,
азық – түлікті, үй ішіне қажет дүниелерід, бос уақытын өткізу және тағы
сондайларды артық санау тән. Мысалы, үлкен маркеттерде негізгі сатып
алушылар - өнімінің сапасына, оның сыртқы түріне және әсіресе көрсетілер
қызметке қояр талабы жоғары, жағдайлары жақсы адамдар. Ал көшедегі рыноктар
мен көтерме рыноктарда басты назар тауар бағасына аударылады.
Сатып алушылардың мінез – құлқына, сондай – ақ әлеуметтік факторлар:
мәлімдеуші топтар (отбасы, араласатын адамдар, жұмыс істейтін ұжымы),
әлеуметтік рөлі мен мәртебесі айқын түрде әсер етеді.
Адам әлетте ұжымға мүше болуға ұмтылатындықтан, әлгі (мәлімдеуші)
топтар оның өзі туралы ой – пікірі қалыптасуына ықпал етеді: оны саялы
тірлікке (комфортқа) итермелейді, бұл нақтылы тауарлар мен мәшине
маркілерін таңдауға әсерін тигізеді. Сатып алушы өзі құрметтейтін, араласып
жүрген, өзі соларға ұқсағысы келетін кісілерде бар тауарларды тезірек
сатып алады.
Сатып алушы қоғамдағы өзінің рөлі мен мәртебесін әйгілеп тұратындай
тауарларды жиірек таңдайтын болады.
Жеке бастың жағдаятына (факторларына): жасы, өмір белестерінің
кезеңдері, мамандығы, экономикалық жағдайы, өмір сүру кейпі, өзі туралы ой
– пікірі жатады.
Жас ұлғайған сайын адамдардың иемденетін тауарлары мен қызметтерінің
ассортименті және номенклатауарсында өзгерістер пайда болады, талғам мен
құмартушылықтары өзгереді.
Мақсатты рыноктарды анықтау және соған сәйкес бағдарламалар әзірлеу
кезінде өлшем ретінде отбасының қазіргі өмір белесінің кезеңін пайдалануға
болады. Әдетте отбасының өмір белесінің мынадай негізгі кезеңдерін бөліп
айтады: бойдақ өмір, баласы жоқ жас жұбайлар, өздерінің қарамағында
балалары бар ерлі – зайыптылар, бұлардан бөлек тұратын, жұмыс істейтін ерлі
– зайыптылар, зейнеткерлер, тұл қалған кісі.
Фирма, тауарларға немесе қызметтерге бірдей ықылас білдіретін
тұтынушылардың кәсіби топтарының талап-тілектерін қанағаттаңдыруға
мамандана алады. Мысалы, іскер адамдар үшін жұмыс киімдерін беру, оқушылар
немесе студенттер үшін оқу материалдарын үлестіру, шет тілдерге үйрету,
табиғи және диеталық азық – түлік жеткізу және тағысын тағылар.
Тұтынушылардың экономиклық жағдайы жеке кіріс мөлшерлерімен, кірістің
жұмсалатын бөлімімен, жиналған жеке актив қаржыларымен, оның (тұтынушының)
жинақтауға қарама – қарсы қаржыларды жұмсау жөніндегі көзқарасымен
анықталады. Өткізлуі тұтынушылардың кіріс деңгейіне тәуелді тауарлар мен
қызметтер ұсынатын фермалар (мысалы, нақ сондай ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер) тұрғындардың жеке кірістер мен жинаған қаржылар өрісіндегі
өзгерістер беталысын ұдайы қдағалап отыруы қажет. Экономикалық құлдырау
кезінде фирмалардың тауарды жайғастыру мен оның бағасын өзгертуге
бағытталған шаралар қолдануы керек, тауар қорын азайту мен өндіріс көлемін
қысқартуы керек.
Кәсіпорындар рыногы. Кәсіпорындар табыс табу, шығындарды азайту,
өзінің ішкі клиетурасының мұқтаждарын қанағаттандыру, қоғамдық немесе
құқықтың міндеттемелерін орындау үшін тауарлар мен қызметтерді иемденеді.
Кәсіпорын үшін сатып алу туралы шешім қабылдау барысына кәсіпорын
аясында әртүрлі міндеттер атқаратын, сатып алу мәселесі бойынша әртүрлі
ынталары мен өлшемдері бар және бұлжыптай орындайтын көптеген қызметкерлер
қатысады.
Мәміле заң күші бар келісім – шарт, сатып алу – сату шарты және басқа
құжаттар түрінде ресімделеді.
Өндірушілер рыногы салыстырмалы түрде шағын аймақтарда шоғырланған,
ірі сатып алушылардың азғантай тобы бар болуымен сипаталады. Мұндай
рыноктағы сұраныс икемсіз және тұтынушылық тауарларына сұраныстың өзгеруіне
қарай күрт өзгереді.
Өндірушілер рыногындағы сатып алушылардың көпшілігі – кәсіби мамандар,
бұл дербес сатудағы ептілік рөлін едәуір жоғарылатады.
Сатып алуды жүзеге саыру ситуацияларының негізгі түрлері мынадай болуы
ықтимал: өзгеріссіз немесе өзгерістермен қайталап сатып алу, жаңа
міндеттерді шешу үшін сатып алу, кешенді түрде сатып алу.
Өзгеріссіз қайталап сатып алуды жүзеге асыру үшін стандартты кәдімгі
шешім қажет, мұны материалдық – техникалық жабдықтау бөлімі жұмыс барысында
жасай алады. Өзгерістермен қайталап сатып алу белгілі бір әзірлік
жұмыстарының алдын ала жүргізілуін, демек, шешімдер қабылдайтын кісілер
санын ұлғайтуды талап етеді.
Өз кезегінде, жаңа міндеттерді шешу үшін сатып алу көбірек терең
зерттеу жүргізуді талап етуі мүмкін. Ақпарат көлемі, ықтимал шығындар мен
тәуекел ету дәрежесі неғұрлым жоғары болса, оңтайлы шешім қабылдау үшін
адамдар солғұрлым көбірек қажет. Өйткені жаңа міндеттерді шешу үшін сатып
алу күрделі коммерциялық келіссөздер жүргізумен байланысты болғандықтан,
көптеген кәсіпорындар сатып алу мен келіссөздерді жүргізу үшін арнайы сауда
командаларын жасақтайды.
Жаңадан сатып алу туралы шешім қабылдау үшін кәсіпорынның өзіне
мыналарды: тауардың техикалық және пайдаланынымдық сипаттамалары мен
қасиеттерін: бағаныңтиімді деңгейлерін: жеткізіп беру шарттарын: талапқа
сай сервис бен кепілдігін: төлемнің тиімді шарттарын: таспырыстың қажетті
көлемін: ықтимал жеткізіп берушілердің қысқа тізмін және таңдап алынған
жеткізіп берушіні анықтауға тура келеді.
Үлкен кәсіпорындарда жинақтап сатып алу әдісі кеңінен таралуда, осыған
сәйкес, күрделі мәселе, көптеген жекелеген шешімдерге ұсақталмай – ақ,
кешенді түрде шешіледі. Бұл тұста бес мердігер оңтайлы комплект жасауға,
оның жекелеген құрамдас бөліктерін жеткізіп беруге, оларды жинақтау мен
құрастыруға жауапкершілік арқалауға тиісті.
Мұндай беталыс (тенденция) сатушыларда кешенді түрде сату әдісі пайда
болуына әкелді, бұл әдіс келгендерді тарту мен баурауды ойластырған
өнеркәсіптік маркетинг стратегиясының негізгі элементіне айналды.
Сатып алу туралы шешім қабылдау үшін кәсіпроында сатып алушы команда
деп аталаын топ құралады. Оның құрамында әдетте тауарларды шын мәнінде
пайдаланушыларды, тауарлар сатып алу туралы шешімді шын мәнінде қабылдайтын
кісілерді, жабдықтаушыларды, басқарушыларды және сатып алу туралы ақпаратты
бақылаушы кісілерді кіргізеді.
Сатып алушының сатып алу жөніндегі тобы тиімді жұмыс істеу үшін сатушы
мынандай мәселелерді аңғаруы керек: сатып алушы команданың құрмалы, оның
мүшелері қандай шешімдерді қабылдауға ықпал ететінін, олардың ықпал ету
дәрежесі мен олар қолданатын өлшемдердің қандай екенін білу қажет.
Сатушылар сатып алушының назарын айқын экономикалық тиімділіктерге
ғана (ең төмен баға, өте жақсы сапа, кешенді түрде қызмет көрсету және тағы
сондайларға) шоғырландырып қоймай, мәмілені жүзеге асыру ситуациясының
адамдық және әлеуметтік жағдаяттарына (факторларына) аударуға тиіс.
Сатып алу туралы шешім қабылдау үрдісін мынандай күйде көзге
елестетуге болады: мұқтажды сезіну мен суреттеу, талап етіп отырған
тауардың суреттеуін құрастыру: жеткізіп берушілерді іздестіру: ұсыныстар
алу; жеткізіп берушіні тандау; тапсырысты ресімдеу барысын ойластыру;
жеткізіп берушінің жұмысын бағалау.
Өндірушілер рыногында ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мәшинелер,
құрал – жабдық, материалдарын, тыңайтқыштар және басқа материалдық-
техникалық ресурстарды сатып алады.
Аралық сатушылар рыногы деп тауарларды өзіне тиімді түрде басқа
тұтынушыларға қайыра сату мен жалға беру үшін иемденетін, бұған қоса оларды
түкпілікті тұтынушыларға өткізуді ұйымдастырытын кәсіпорындар жиынтығы
ретінде анықтауға болады.
Алайда барлық тауарлар бірдей аралық сатушылардың пайдалануына келе
бермейді. Аралық сатушылардың пайдалануына жататындар; тікелей поштамен
жөнелту жүйесі арқылы сатылатын тауарлар; көшеде, үйді – үйге апарып
сататын тауарлар; тиісінше орналастыру мен іске қосуды талап ететін күрделі
құрал-жабдық, жеке кісілердің тапсырыстары бойынша дайындалатын тауарлар
және тағы сондайлар.
Аралық сатушылар рыногында да сатып алу туралы шешім қабылдауға
өндірушілер рыногындағыдай факторлар әсер етеді. Аралық сатушылардың да
жеткізіп берушілерге, бағаға, жеткізіп беру шаралары мен тауар
ассртиментіне қатысты шещімдер қабылдауына тура келеді.
Келгіндер (клиентура) мен өткізіп берушілердің құрамы, сатушының
маркетингтік бағдарламасының сипаты соған тәуелді болатындықтан, тауар
ассортиментін таңдаудың маңызы айрықша.
Тауар ассортиментінің төрт негізігі түрін ажыратады: тұйық ассортимент
– бір ғана өндірушінің тауарларымен жұмыс істеуі; қанық ассортимент –
бірнеше өндірушілердің ұқсас тауарларымен жұмыс істеуі; мол ассортимент -
өндіруші- сатушы өзара байланыстағы бірнеше тауарлармен сауда жүргізуді;
арас ассортимент - өзара байланыссыз тауарлармен сауда жасау.
Аралас сатушылар рыногы, өнімді бөліп орналастырудың Маркетинг
тауарында жете суреттелген каналдарының алуан түрлерін құрайтын көтерме
сауда, ұсақ көтерме сауда және бөлшек сауда кәсіпорындарынан түрады.
Мемлекеттік сатып алу рыногы өкіметтің анықтауы бойынша өз қызметтерін
мүлтіксіз орындау үшін қажетті тауарларды сатып алушы немесе арендаға алушы
бюджеттік ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындардан құралады.
Мұнда сатып алу бюджет есебінен, яғни салық төлеушілер есебінен жүзеге
асырылатындықтан, мемлекеттік сатып алушылар (закупщики), әдетте, ең
төлменгі баға бойынша, жарияланған талаптарды қанағаттандыратын тауарлар
мен қызметтер ұсынатын сатушыларды артық санайды.
Мемлекеттік сатып алу рыногына тән ерекшеліктердің бірі – айқын түрде
танылатын өзгешелік (специфика), ол - өте дән техникалық талаптардың бар
болуы, сондай – ақ жоғарғы билік орындары тарапынан да қоғамдық көпшілік
тарапынан да бақылау болатындығы. Бұл жағдайлар қағаз тасқынын молайтады,
төрешілікті көбейтеді және сатушыларды әкімшілік қағазбастылықтан құтылу
жолдарын іздестіруге итермелейді.
Экономикалық емес факторлардың (саяси мақсатқа сәйкестік, мемлекеттік
мүдделерді қорғау, қоғамдық пікір) мемлекеттік сатып алу рыногыдағы маңызы
ерекше, мұны мемлекеттік тапсырыстар алу үшін мақсатқа сәйкес шешуде ескеру
қажет.
Мемлекеттік сатып алу, әдетте, екі тәсілдің біреуі бойынша: ашық
тендер әдісі немесе мәмлеге келген келіссөздер нәтежесінде жасалынатын
келісім – шарттар әдісі арқылы жүргізіледі.
Ашық тендер әдісі көпшілік тұтынатын стандартты тауарлар сатып алу
үшін кеңінен қолданылады. Оның мәнісі—мемлекеттік ұйымдардың жеткізіп
берушілерінен жете суреттелген тауарларды жеткізіп беру жөніндегі
ұсыныстарың және жеткізіп беруге қоятын шарттарын сұрастыру болып табылады.
Тендерде ең төменгі баға мен жеткізіп берудің ең тиімді шарттарын
ұсынғанжеткізіп беруші (поставщик) жеңіп шығады.
Келісім – шарттар әдісі өзара келісуге лайық шарттармен келісім- шарт
жасасу мақсатында бір немесе бірнеше жеткізіп берушілермен келіссөздер
жүргізуден тұрады. Ол жеткізіп берушілер арасында жеткілікті түрде бәсеке
болмаған кезде, ғылыми – техникалық құжаттаманы әзірлеуге көп шығындар
жұмсалуын, тәуекел етудің ықтимал үлесін топшылайтын және жеткізіп
берушілердің жоғары мамандандырылуы мен біліктілігін талап ететін күрделі
жобаларды дайындау жұмыстары барысында қолданылады.
Сөйтіп, мемлекеттік сатып алушылар рыногында жеткізіп берушілер жігері
төмен баға ұсыну үшін шығындарды азайтуға шоғырланады.
Халықаралық рынок, тұтыну рыногын және кәсіпорындар рыногының барша
түрлерін қамти отырып, елден сыртқары барлық сатып алушыларды біріктіреді.
Агробизнестің отандық кәсіпорындары үшін халықаралық рынок әзірге
жеткіліксіз зерттелген. Қазақстандық ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің
бүгінгі таңда ұсынып жүрген негізгі тауарлар астық, жүн және тері шикізаты
болып табылады. Алайда, тиісінше маркетингтік әзірлеу жұмыстарын жүргізген
жағдайда, Қазақстанның дәстүрлі өнімдері: жылқы өнімдері, қымыз, шұбат;
ұлттық кәсіпшілік бұйымдары, жабайы дәрілік бұйымдар есебінен халықаралық
рыноктың кеңеюі әбден мүмкін.
Халықаралық рынокқа шыққан кезінде кәсіпорын халықаралық маркетингтің
міндеттерін айқын белгілеуге тиіс.
Біріншіден, кәсіпорын өзінің күш-жігерін рыноктарына жұмылдырғысы
келген елдің тұрпатын айқындауы қажет. Осы мәселені шешу кезінде сыртқа
ұсынылатын өнімді талдау, көздеп отырған елдердің жағрафиялық,
демографиялық, саяси, заңдылық, экономикалық факторларын талдау керек.
Кеден заңдылығ, лицензия беру, квота орнату, экспорт пен импортты шектеу,
демпингке (өзіндік құннан төмен бағаға) қарсы заңдылық және тағы сондайлар
арқылы сыртқы экономикалық іс-әрекетті мемлекеттік реттеудің бар болуына
айрықша назар аударылуға тиіс.
Ең қолайлы елді таңдаудың өлшемдері ретінде сондай-ақ: рыноктың
өсуінің мөлшері мен қарқыны, бизнес жүргізудің ықтимал шығындары, бәсекелік
артықшылықтар мен кемшіліктер ету дәрежесі қызмет ете алады.
Екіншіден, жалпы сату көлемінің қандай бөлігі халықаралық рынокка
шығарылатынын анықтау қажет. Халықаралық рынокка шығатын кәсіпорындар
әдетте азғантайдан бастайды. Содан соң қол жеткен жетістіктерге қарай
шетелдік сауда үлесін не ұлғайтады, не оны қысқартады.
Міндеттерді анықтаған соң халықаралық рынокка шығудың ең жақсы әдісін
таңдау қажет. Міндеттемелердің көлемі, тәуекел ету дәрежесі мен кірістер
деңгейі бойынша халықаралық рынокка шығудың мынандай әдістерін бөліп айтуға
болады: экспорт, біріккен халықаралық коммерциялық іс-әрекет және
инвестициялау.
Экспорт халықаралық рыноктағы іс-әрекетті бастаудың ең қарапайым
тәсілі болып табылады. Кәсіпорынның іске тартылу деңгейіне қарай экспорт
жүйелі және тұрақсыз деп ажыратылады. Делдалдарды пайдалану жөнінен:
тікелей экспорт (делдалсыз, келгіндер жүйесін өзі ұйымдастыру арқылы) және
жанама экспорт (делдардар арқылы) деп бөлінеді. Кез-келген экспорт тұсында,
тауар ассортиментіне, кәсіпорын құрылымына, капиталдық шығындарға және
маркетингтік бағдарламаға аздаған өзгерістер еңгізе отырып, кәсіпорын
өнімді өз елінде өндіреді.
Біріккен халықаралық коммерциялық іс-әрекет біріккен өндірістік және
маркетингтік қуаттар жасау үшін шетелдің-серіктестік кәсіпорындарымен бірге
күш-жігерді біріктіруді көздейді. Шетелдік серіктестікті бақылаудың жүзеге
асырылу дәрежесі бойынша біріккен кәсіпорындардың мынандай түрлерін бөліп
айтады: лицензияландырылған кәсіпорындар, мердігерлік кәсіпорындар, келісім-
шарт бойынша басқарылатын кәсіпорындар және біріккен кәсіпорындар.
Лицензияландырылған жағдайда-лицензияр-кәсіпорын, лицензиялық төлемге
айырбас ретінде өзінің сауда маркасын, патентін, ноу хауын пайдалану
құқықтарын ұсына отырып, шетелдік рынокта лицензият-серіктеспен келісімге
келеді.
Жергілік өндірушімен жасалған мердігерлік шарт мердігер-кәсіпорын
өнімінің белгілі бір ассортиментін жергілікті кәсіпорын шығаруын көздейді.
Келісім-шарт бойынша ьасқару тұсында кәсіпорын экспортқа тауар
шығармайды, өндірісті ұйымдастыру жөніндегі басқарушылық қызметтерін
ұсынады, бұл уақытта қажетті капиталды жергілікті кәсіпорын қамтамасыз
етеді.
Бірлескен кәсіпорындар иемденумен басқару бірлескен түрде жүзеге
асырылатын коммерциялық кәсіпорын құру мақсатымен шетелдік және жергілікті
кәсіпорындардың капиталын біріктіруді көздейді.
Тікелей инвестициялау жергілікті рынок көлемі едәуір үлкен болған және
жергілікті шетелдік инвесторларға айқын жеңілдіктер жаслған пайдалы, бұл
лораға (шетелдік инвесторларға) кірісі мол өндірісті ұйымдастыруға және
жергілікті рынокта орнығуға мүмкіндік береді.
Халықаралық рынокқа шығу әдісін анықтаған соң кәсіпорын өзінің
осындағы маркетингтік бағдарламасы жөнінде шешім қабылдайды. Кәсіпорын
отандық рынок үшін әзірленген стандартты маркетингтік бағдараманы да
қолдана алады, сондай – ақ әрбір ел үшін жеке маркетингтік бағдарламаларды
ойластырып әзірлеу келесі тарауда жете суеттелген.
Барлық дербес қабылданған шешімдерді үйлестіруді нарық тетігі жүзеге
асырады. Оны нарықтың жүрегі деп атайды. Ол жекелеген шаруашылық
субъектілердің шешімдерін бір-біріне қалай жеткізуді қамтамасыз етсе, әрі
солай баға және бәсекелестік жүйелері арқылы оларды байланыстырады.
Баға тұтынушылардың да, өндірушілердің де нарықтағы жағдайы туралы
ақпарат беретін дабыл сияқты. Ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке
мүдделерін көздей отырып, өз таңдауларын салыстыруға мүмкіндік тудыратын
маяк қызметін атқарады.
Нарық тетігінің маңызды элементі бәсеке болып табылады. Бәсекенің
арқасында тауар өндіруші қоғамға қажетті тауар өндірісін жолға қояды.
Бәсеке қолда бар ресурстарды ұтыды пайдалануға жәрдемдеседі, өндіріс
тиімділігін арттыруға жетелейді. Егер тауар өндіруші тауарды үлкен
өндірістік шығындар мен және оның тауары тым қымбат болса, онда ол тауарын
өткізе алмайды, сондықтан ол өндірістік ресурстарды үнемдеп жұмсауға және
өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мәжбүр болады. Бәсеке сондай-ақ тауар
сапасын жақсартуға жетелейді, өйткені сапасы нашар тауардың өткізілуі қиын,
егер өткізілсе де, оның бағасы төмен болмақ. Сөйтіп, нарықтық экономикада
бәсеке – реттеуші және бақылаушы күш болып табылады.
3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің
тұжырымдапмасын жасап шығарды. Тұжырымдама мемлкеттік және экономикалық
егемендіктің қағидаларына негізделген. Онда нарыққа өтудің стратегиялық
бағыттары анықталған. Реттеулі нарықтық экономикаға өту келесі негізгі
бағыттардан құралады:
- меншікті мемлекет иелігінен алу – ол мемлекеттік меншік монополиясын
жою және өндірушілердің бәсекесін дамытуға жағдай туғызу. Қазақстан
жағдайына орай: акционерлік, ұжымдық, кооперативтік, мемлкеттік және
жекеменшікке ауыстыру;
- монополиясыздандыру және монополияға қарсы шаралар – аталмыш заңды
қабылдау, еркін кәсіпкерлікке жағдай туғызу және қатарлы өндірістік
құрылымдарды дамыту, шетелдік капиталды ұдайы қатыстыра отырып
бірлескен кәсіпорындарын ұйымдастыру;
- қаржылық сауықтыру және экономиканы тұрақтандыру;
- баға құрылымы саясаты (басты тағам өнімдерін басқа тұтыну өнімдері мен
қызмет түрлеріне бағаны нарық талабына қарай қалыптастыру).
Аталған реттеулі нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасында негізгі
қағидалар белгіленген. Олар төменде көрсетілгендей:
- Республика территориясында заңдылықтың басымдылығы мен үстемділігі;
- меншік түрлерінің сан алуандығы және олардың еркін дамуы мен
бәсекесі;
- дербес баға белгілеу саясаты, еркін бағалау;
- сыртқы экономикалық саясатты жүргізудегі толық дербестік.
Нарық жүйесін ұйымдастыру мен оларды реттеу тетіктері келесіні
қамтиды:
- нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру (коммерциялық банктер, тауар
және қор биржалары, маркетинг орталықтары, көлік қызметі,
коммерциялық ақпарат орталықтары, т.б.;
- өндірістік құралдар нарығы;
- тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету нарығы;
- еңбек нарығы;
- қаржы нарығы. Республикадағы қаржы нарығының қалыптасуы банк жүйесі
заңдылықтары негізінде, Ұлттық Банктің бірінші деңгейдегі банк
ретіндегі статусын белгілеуді; коммерциялық банктердің екінші
деңгейдегі банк ретіндегі қызмет жасау шарттарын анықтауды; қаржы
нарығының заңдылық актілерін қабылдауды; сондай-ақ шетелдік
капиталды ішке енгізуге жағдай туғызуды қамтиды.
Нарықтық экономиканың тұжырымдамалық (концептуальды) негізін мыналар
құрайды:
- өндірістің жетілу тұжырымдамасы (жаппай сұраныстағы салыстырмалы арзан
тауарлар шығаруға бейімделуі);
- тауардың жетілу тұжырымдамасы (жоғары сапалы бұйымдарды өндіруге
бейімделу);
- коммерциялық күш-жігерді үдету (кәсіпкерлік қызметтің басты жағдайлары
тауарды өткізу мәселелеріне шоғырланатын);
- маркетинг тұжырымдамасы (нашар нарықтық қызметтің негізінде бәрінен
бұрын қажеттіліктер, талғамдар тұтынушылар сұранысы);
- әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы (барлық қажеттіліктер
түгелдей қанағаттандырылыуы тиіс емес, ала адам құндылықтары тәлімін
қалыптастыратындары – қоғам мен жеке тұлғаның үйлесімді дамуына жол
ашады).
2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары мен ерекшеліктері
2.1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері
Дамыған капиталистік елдерде нарық жүйесі ресурстарды бөлудің негізгі
механизмі болып табылады, ал жоспарлы экономиканың тұсында олар (ресурстар)
жоспарланған күйде орталықтан бөлінетін.
Нарықтық экономиканың артықшылықтары да, кемшіліктері де бар.
Артықшылықтарына мыналар жатады:
1) ресурстарды тиімді бөлу – нарық ресурстарды қоғамға қажетті
тауарлар өндіруге бағыттайды, сондықтан ресурстарды тиімді бөлуге
жәрдемдеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен
ерекшеліктері
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1 бөлім. Нарықтық экономика дамуының жалпы
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..8
1.2. Нарық құрылымы және нарық
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы ... ... ... .27
2 бөлім. Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары
мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ...29
2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .33
3. Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы
және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .36
2. бөлім. Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму
бағыттары немесе Қазақстандық дамудың жаңа
кезеңі ... ... ... ... ... ..39
3.1. Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі және оның
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2. Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдықтары мен ішкі және сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.3. Осы заманғы әлеуметтік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Жиырмасыншы ғасырдың 90 – жылдарынан бастап Қазақстан әкімшілік
тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуде.
Нарықтық экономика дегеніміз – экономикалық шешімдердің негізінен
орталықтың нұсқауынсыз рыноктар арқылы қабылдануы.
Нарықтың көптеген анықтамалары бар алайда олардың бәрі мынаған келіп
саяды: нарық – бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет
сатушыларды тоғыстыратын механизм: басқаша айқанда, дербес шешім
қабылдайтын жекелеген экономикалық субъектілер арасындағы байланыстар,
өзара қатынастар түрі.
Тақырыптың өзектілігі сонда, бұл дипломдық жұмыста Қазақстан
экономикалық егемендікке қандай жағдайда қол жеткізгендігі мен оның
ерекшеліктері және бүгінгі таңдағы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі кеңінен
қарастырылған. Сонымен қатар, бұл жұмыс Қазақстанда нарықтық экономиканың
қалыптасу заңдылықтары мен ерекшеліктерін, экономикалық жүйені қайта құру,
нарықтық экономиканы басқаруды тиімді ұйымдастыру, нарықтық экономиканың
қалыптасу кезеңдерін, кәсіпкерлікті басқару, шағын кәсіпорындарды дамыту
шаралары, Қазақстан-2030 стратегиясын іске асыру, Жаңа Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа бағыттары мен міндеттері т.б. өзекті
мәселелер қамтылған.
Жалпы жұмыстың зерттелу аясы өте кең және ауқымды. Бұл тақырыптың
зерттелу деңгейі мен осы тақырып төңірегіндегі басты мәселелер әдебиеттерге
шолу бөлімінде қарастырылған, онда нарықтық экономиканың теориялық
аспектілері, нарықтық инфрақұрылым жөніндегі мәселелер талқыланған.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда нарықтық экономиканың қалыптасуының
Қазақстандық моделі қарастырылып отыр. Қазақстанда нарықтық экономиканың
қалыптасу тұжырымдамасы мен оның ерекшеліктері, заңдылықтары, әлеуметтік
басымдықтағы нарықтық экономика құру жоладры қамтылған.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты:
• Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясын;
• Нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтары мен ерекшеліктерін;
• Қазіргі нарықтық экономикалық жүйенің ары қарай даму бағыттарын;
• Қазақстанды жан-жақты дамытудың Жаңа кезеңіндегі басты басымдықтары мен
ішкі және сыртқы саясатын қарастыру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
- Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасына сипаттама
беру;
- Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың заңдылықтарын
атау;
- Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайы және
ерекшеліктерін ашып көрсету;
- Қазақстандық нарықтық жүйенің жаңа кезеңі мен оның міндеттерін
айқындау.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу
єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау жєне т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, ж±мысты жазу барысында отандыќ жєне
шетелдік оќулыќтар жєне еліміздегі єрекет етуші зањдар мен ќ±ќыќтыќ-
нормативтік материалдар, сондай–аќ, аѓымдыќ баспасµз беттерінде жарияланѓан
маќалалар мен статистикалыќ мєліметтер ќолданылды.
Әдебиеттерге шолу
Нарықтық экономиканың қалыптасуының теориялық аспектілері туралы сан
алуан пікірді батыстық және американдық т.б. оқулық көздерінен ұшыратуға
болады. Алайда оның кейбір шоғырланған түрдегі жауаптарын Теория рыночной
экономики оқулығынан (Учебник Рыночная экономика-МЭСИ, 1991г. және
Экономикс: принципы, проблемы и политика - Макконелл К.Р., Стэнли Брю)
табуға болады. Онда нарықтық экономиканы дамытудың негізгі алғышарттары
баяндалған.
Оқулықта нарықтық шаруашылық жүргізудің теориясы мен тәжірибесінің
мәселелерін схема түрінде баяндауға талпыныс жасалған.
Нарықтық экономиканың жалпы теориясы Макроэкономика,
Микроэкономика, Экономикс, Основы бизнеса кәсіпкерлік тұжырымдамасын
және т.б. қамтыған.
Нарықтық экономиканың теориясы нарық шаруашылығы жүйелерінің іс-әрекет
жасау негіздерін түсіндіріп береді. Мұндай жүйе барлық елдерде болды, тек
социалистік жүйедегі елдерде ғана болмады.
Нарықтың көптеген ұғымдары кездеседі.
Нарық қозғаушыларына Тұрақтылық заңы, бәсекелестікті реттеуші;
ынталандырушылардан – сұраныс пен ұсыныс заңы жатады.
Нарық – бұл сахна, онда экономикалық шешім қабылдайтын барлық
қатысушылардың өзара әрекеттері туралы пьеса ойналады.
Нарық – көпшіліктің ойлағанындай, ол жоғары бағаны, яғни бағаның
жоғары болуын білдірмейді, ол біреудің өнімді жоғары сапамен шығаруы арқылы
немесе бағаны төмен белгілеуі арқылы басқа біреуден бастаманы тартып алуды
білдіретін бәсекелестік болып табылады.
Әбден кемеліне келіп қалыптасқан нарықтық экономика жүйесіне әр түрлі
бәсекелесуші күштерді бір-бірімен теңестіру тән.
Осының нәтижесінде барлық күштер монополияға қол жеткізе алмайтын
жағдайда болады. Күштерді теңестіру тезисі 30 жылдан астам уақыт Батыс
елдерінде өте әйгілі болды.
Мынаны айта кету керек, нарықтық экономиканың жүйелі ұғымын К.Маркс
тапқан болатын. Біз нақты өмірде оның формуласы болып табылмайтын
бәсекелестікті, монополизмді, оның антагонизімін, сондай-ақ оның синтезін
де оған жатқызып қоймай, қозғалысты да осылардың қатарына кіргізе аламыз.
Монополия бәсекелестікті тудырады, бәсекелестік монополияны тудырады. Оның
синтезі – монополия тек ұдайы бәсекелестік күресте де болады (Маркс К.,
Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т.4.с.166).
Нақ осы нарық – бұл экономикалық демократияны бейнелейтін қоғамдағы
ең жақсы реттеу механизмі (П. Самуэльсон, экономика бойынша Нобель
сыйлығының иегері, 1990).
Бір уақытта бір ғана өнімге бір ғана баға белгіленетін нарық ең
қолайлы әрі оңтайлы нарық деп саналады. Бұл қашан болады? Көптеген
америкалық экономистердің пікірінше, бұған мынадай шарттар қажет екен:
а) сұраныс үлкен әрі ұдайы болып тұруы керек;
ә) шаруашылық қызметіне қатысушылардың санына шек қоймау;
б) өндіріс факторлары абсолютті ұтқыр, жұмылдырғыш күшіне ие
болуы қажет;
в) сатушылар мен сатып алушылар ортасында еркін бәсекелестік;
г) бәсккеге қатысушылардың қолында ақпараттың барлық көлемі
болуы керек.
Нақты өмір шындығында бұл шарттар әрдайым бір орында тұра бермейді.
Әлбетте, осыған орай, жетілген нарық та жоқ, тек бәсекелестік нарық қана
әрекет үстінде көрініп жүр. Соңғысы жұмыс істеуі үшін ең алдымен көп түрлі
меншік формаларын жүзеге асыруды және нарықтың инфрақұрылымын жасауды талап
етеді.
Инфрақұрылым үш негізгі элементті қамтиды:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы,
- қаржы нарығы.
Осы рыноктардың барлығы бір-бірімен органикалық тұрғыдан өзара
байланысты әрі өзара ықпалдастықта болады. Егер олар тең қалыпты жағдайда
болатын болса, онда бүкіл экономикада макроэкономикалық жалпы тепе-теңдік
орнайды.
Нарықтық жүйенің пайда болуы мен жұмыс істеуінің объективті
алғышарттарына немесе экономикалық саладағы табиғи тәртіпке Адам Смит
мыналарды жатқызады:
- еркін бәсекелестік;
- жеке меншіктің үстемділігі;
- монополияның барлық түрін шектеу;
- сауда еркіндігі;
- мемлекеттің экономикаға араласпауы.
Еркін кәсіпкерлік табиғатының, нарық пен мемлекет рөлдерінің теориялық
алғышарттарына Адам Смиттің көзқарастарын жатқызуға болады. Оның пікірі
бойынша, өздерінің әл-ауқатын жақсартқысы келетін адамдардың табиғи тілек-
қалауы – аса қуатты ынталандырушы күш болып табылады, егер олардың іс-
әрекетіне толық қабілеттері жететін болады.
Француздық философ-материалист Гельвеций Клод Адриан қоғамдағы жеке
мүдденің рөлін табиғаттағы бүкіл әлемдік тартылыс заңымен салыстырды. Бұдан
қоғам ұтпаса, ұтылмайды.
I. Нарықтық экономика дамуының жалпы теориясы
1. Нарық ұғымының мазмұны және нарықтық экономиканың
жалпы сипаттамасы
Адамның көптеген әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырудың ежелден
келе жатқан мәселелерін шешуде қоғам шектеулі ресурстарды баламалы әрі
ұтымды пайдалану мәселесімен қақтығысуына тура келеді. Бұл міндетті шешу
үшін алдыға мынадай мақсаттар қойылады: экономикалық өсуді, толық жұмыспен
қамтуды, бағаның тұрақтылығын, экономиканың еркіндігін, әлеуметтік
кепілдікті және т.б. қамтамасыз ету.
Бұл мәселелер іс жүзінде қалай шешілетінін байқау үшін нарықтық
экономика қалай сипатталатынын анықтап алу қажет. Ол қандай субъектілермен
істес болады, олар өзара қалай әрекеттеседі.
Экономикалық шешімдер көбінесе орталықсыздандыру жолымен шешілетін
экономиканы нарықтық экономика деп түсінуге болады.
Нарықтық экономика ең бастысы нарық арқылы жұмыс істейді. Нарықтың
көптеген атауы бар. Әйтсе де олардың барлығының мәні мынаған саяды: ол
шешімді дербес қабылдайтын жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қарыс-қатынастың формасы болып табылады.
Бір уақытта бір ғана өнімге бір ғана баға белгіленетін нарық ең
қолайлы әрі оңтайлы нарық деп саналады. Бұл қашан болады? Көптеген
америкалық экономистерінің пікірінше, бұған мынадай шарттар қажет екен:
а) сұраныс үлкен әрі ұдайы болып тұруы керек;
ә) шаруашылық қызметіне қатысушылардың санына шек қоймау;
б) өндіріс факторлары абсолютті ұтқыр, жұмылдырғыш күшіне ие болуы
қажет;
в) сатушылар мен сатып алушылар ортасында еркін бәсекелестік;
г) бәсекеге қатысушылардың қолында ақпараттың барлық көлемі болуы
керек.
Нақты өмір шындығында бұл шарттар әрдайым бір орында қатар тұра
бермейді. Әлбетте, осыған орай, жетілген нарық та жоқ, тек бәсекелестік
нарық қана әрекет үстінде көрініп жүр. Соңғысы жұмыс істеуі үшінең алдымен
көп түрлі меншік формаларын (жеке, кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік
және т.б.) жүзеге асыруды және нарықтың инфрақұрылымын жасауды талап етеді.
Инфрақұрылым үш негізгі элементті қамтиды:
- тауар мен қызмет нарығы;
- өндіріс факторларының нарығы (жер, еңбек, капитал және басқару);
- қаржы нарығы.
Тауар мен қызмет нарығы жасау мен іс-әрекетті қажет етеді:
1) тауарлық биржа;
2) көтерме және бөлшек саудалар;
3) маркетингтік ұйымдар.
Өндіріс факторларының рыногы жер, еңбек, капитал секілді өндіріс
факторларын сатуды және сатып алуды ұйғарады.
Жер – тікелей мағынасында фермерлер мен кәсіпкерлер пайдаланатын жерді
ғана ұғып қоймау керек, ол, сонымен қатар, жер қойнауынан өндірілетін
шикізат және жердің үстіңгі бетінен алынатын – мақта, астық және т.б.
Еңбек – біліктілігі жоқ жұмысшылардың, кәсіпкерлердің,
меңгерушілердің, менеджерлердің қызметтерін қосып алғанда барлық
жұмысшылардың қызметі (еңбегі) ретінде ұғылады. Бұл нарықтың маңызды құралы
еңбек биржасы (жұмысшы күшіне сұраныс, резерв, дайындау және қайта
дайындау) болып табылады.
Капитал өндіріс факторы ретінде өндіріс құралдарын, үй-ғимаратты,
құрылғыларды, станоктарды, саймандарды, сондай-ақ, өндіріс құралдарын сатып
алуға қажетті ақшалай қаражатты білдіреді.
Қаржы немесе ақша нарығы – бұл қаржы құралдарының (ақша, облигациялар,
акциялар) сұранысы мен ұсынысын бейнелейтін нарық. Бұл нарық қор және
валюталық биржалардың іс-қимыл жасауын ұйғарады. Онда қарызға ақша ұсыну
процесі жүзеге асырылады.
Осы рыноктардың барлығы бір-бірімен органикалық тұрғыдан өзара
байланысты әрі өзара ықпалдастықта болады. Егер олар тең қалыпты жағдайда
болатын болса, онда бүкіл экономикада макроэкономикалық жалпы тепе-теңдік
орнайды. Бұл қашан жүзеге асады?
Бұл тауар мен қызмет рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың өзара
ықпалдасуының нәтижесінде баға мен өнім көлемінің тепе-тең деңгейі
орнағанда, ал өндіріс факторларының нарығында – пайдаланылған өндіріс
факторлары мен оған кеткен шығындары тепе-тең болғанда, капитал нарығында –
ссудалық проценттің тепе-теңдік деңгейі (ссуда шамасына – проценттік
мөлшерлеме, ссуда үшін төлем ретінде уақыт бірлігіне төленетін ақша
сомасына қатысты анықталатын ақшалай ссуда бағасы) орнағанда жүзеге асады.
Есте ұстайтын этикалық нормалар болады:
- ең жоғары өнімділік пен пайдаға қоршаған ортаны бүлдіру есебінен қол
жеткізуге болмайды;
- бәсекелестік адал жолмен жүзеге асуы тиіс;
- еңбекпен келген игілік, яғни еңбек ету арқылы қол жеткен игілік
халықтың тапсызданған, яғни табынан айырылған тобының пайда болуына
жол бермейтіндей етіп бөліну керек;
- адам техникаға емес, техника адамға қызмет етуі қажет;
- кәсіпорында жұмыс істейтін, қызмет ететін адамдардың жақсы еңбек
етуге деген тілегін оятып қана қоймай, олардың жауапкершілік
сезімдерін де күшейту;
- экономиканың діннен айырмашылығы моральдық нормаларға емес,
материалдық игіліктерді бөлуге бағдарланған, алайда ол қоғамдық
мүдде тудыратын қолданыстағы нормаларға бағынуы керек.
Барлығының әл-ауқаты дұрыс болуы үшін нарықтық экономика да барлық
адамға бірдей қажет.
Нарықтық экономика қалай жұмыс істейтінін ұғу үшін әрбір экономикалық
жүйенің жауабын тауып бере алатын бес іргелі мәселенің барын мойындауымыз
қажет:
1. Қаншалықты өндіру қажет? Ресурстардың қанша бөлігін немесе қанша
көлемін өндірістік процесте пайдалануға болады?
2. Нені өндіру қажет? Тауарлар мен қызметтердің қандай іріктемесі
қоғамның материалдық қажеттілігін толық қанағаттандыра алады?
3. Бұл өнімді қалай өндіру қажет? Өндіріс қалай ұйымдастырылуы керек?
Қандай фирма өндірісті жүзеге асыруы керек және өндірісте қандай
технологияны қолдану қажет?
4. Бұл өнімдерді кімдер алуы керек? Оның ішінде, өнім жеке
қажеттіліктерге қалай бөлінуі қажет?
5. Жүйенің өзгерістерге бейімделе алатын қабілеті бар ма? Жүйе
өзгерістерге қарай тұтынушылық сұранысқа, ресурстармен жабдықтауға
және өндіріс технологиясына тиісті түзетулерге қол жеткізе алады
ма?
Өнім мен ресурстың бағасын нарыққа сәйкес бәсекелесетін, сатушы мен
сатып алушы белгілейтін жағдайда, қандай тауартүрлерін және олардың
қаншасын өндіру қажет? Кәсіпорын табыс табуға және залалды болдыртпауға
ұмтылатынын ескерсек, былай деп қорытынды шығаруға болады: тек пайда
түсіретін тауар ғана өндіріледі, ал зиян шектіретінін өндірмейді. Табыстың
болуы немесе болмауы нені білдіреді?
Екі параметр:
1. Фирма өз өнімін сатудан түсірген жалпы табыс.
2. Оның өндірісіне кеткен жалпы шығын.
Жалпы табыс та, жалпы шығын да – бұл арақатынастарымен қалыптасатын
шамалар. Баға – уақыт - өнім саны.
Жалпы табыс өнім бағасын сатылған өнімнің санына көбейту арқылы
есептеледі. Жалпы шығын әрбір ресурстың бағасын өндірісте
пайдаланғандарының санына көбейтумен, содан кейін әрбір ресурстардың
шығындарын жинақтауымен есептеледі.
2. Нарық құрылымы және нарық тетігі
Осы заманғы нарық әлеуметтік бағдарланған, тиімді реттелетін процесс
ретінде көрінеді.
Нарық- еркін қалыптасқан баға бойынша тауарды сату-сатып алуды жүзеге
асыратын орын. Нарықтық экономика –меншіктің алуан түрілігі, яғни барлық
меншік формалары болған жағдайда ақшаның көмегімен жүзеге асатын тауар мен
қызыметті сату – сатып алу бойынша экономикалық қатынастар жүйесі.
Нарық жіктеудің түрлері көп, қосымша обьектілері бойынша былайша
бөлінеді: тауар нарығы , қызмет нарығы, құрылыс нарығы, текнологияалар
нарығы, ақпарат нарығы, кредит нарығы қор нарығы,жұмысшы күші нарығы.
Кеңістікті қатынаста (в пространственом отношении) былаша бөлінеді:
қысқа (локальди, яғни тұжырымды), аймақтық, ұлттық біріктірілген
(интегрированних) елдер тобы бойынша аймақтық , әлемдік нарықтар.
Іс-әрекет жасау, яғни жұмыс істеу тетіктері бойынша: еркін
монополияандырылған, мемлекеттік- реттелмелі; жоспарлы- реттемелері
нарықтар.
Толыққандылығына қарай тепе – тең, (көлемі мен құрылымы бойынша),
тапшылық және артық деп бөлінбек.
Қоғамдық ұдайы өндірісті реттеу процесінде нарық мына функцияларды
орындайды :
а) ақпараттық , яғни нарықтық жағдайда адамға қажетті әр түрілі
ақпараттарды тарату:
ә) делдалдық. Дамыған еңбек бөлісі жағдайында экономикалық оқщау
өндірушілер өз еңбектерінің нәтежелерімен алмаса алады;
б) шаруашылықты тиімді жүргізуді ынталандыру, тепе- теңдік баға
тетігінің көмегімен адамдардың және қоғамның шектеулі ресурстарды
ұтымды пайдалануы:
- өндірістің көлемі мен құрылымдық үйлесімділігінің ең жоғарғы
деңгейде оңтайлы қалыптастыру;
- шекткулі ресурстардың оңтайлы бөлінуін қамтамсыз ету;
- өндірістің технологиялық ең мықты тәсілі жасалып, жоғарғы сапалы
өнімді ең аз шығынмен өндіруге қол жеткізу;
в) бөлу және айырбас. Қоғам топтарының арасында бөлу және айырбас
қамтамсыз етіледі;
г) үйлесімділік. Нарық өндіріс пен тұтыну арасында сәйкестік орнатуға
ықпал етеді;
д) сауықтыру (санирование).әдетте аса ірі банктердің немесе
мемлекеттің көмегімен ірі кәсіпорындарды банкроттан аман алып қалу
үшін жүргізлетін шаралар жүйесі.бәсекелестік күрес тітігі арқылы
нарықты бәсекеге жарамсыз кәсіпорындардан тазарту жүзеге асырылады.
Нарық қоғамдық еңбек бөлісі негізінде оқшауланған өндірушілердің
арасындағы байланыс тәсілін анықтаушы әрі соған үстемдік жүргізуші ретінде
болады.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыс экономикалық қатынастардың
барылық жүйесін,барылық субьектілерін қамтиды.нарық құрамына өзінің жұмыс
күшін сататын жұмыскерлер де, кәсіпкерлер де және түпкілікті тұтынушылар,
саудалық капиталдың меншік иелері, құнды қағаздардың қожайындары және т.б
кіреді.
Миллиондаған адамдар бір орталықтан басқарусыз-ақ жүз мыңдаған тауар
өндіреді және бұл арада сұраныс пен ұсыныстың теңгерімділігі қамтамсыз
етіледі.
Нарықтық экономиканы адам өркенниетінің жетістігі ретінде, қоғамдық
өндірісті ұйымдастырудың барлық нысандарының ішіндегі ең тиімдісі ретінде
қарастыруға болады.
Нарық қалай жұмыс істейді, ол негізгі экономикалық міндеттерді қалай
шешеді? өйткені миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды және оның қаншасын
сатып алуда дербес шешім қабылдайды ғой;кәсіпкерлердің көпшілігі – қалай
өндіру керек немесе аса қатерлі де күрделі, жауапкершілігі аса зор міндетті
қалай орындау қажет деп бас қатырса, ал өндіріс факторларының қожайындары
өз таңдауын жасайды- тауарды кімге және қалай сату керек. Бұл субьектілер
нарық арқылы бір- бірімен тығыз байланыста болады.
Нарық белгілерінің сипаттамалары маңызды орын алады.
Біріншіден, осы заманғы нарық тұтынушылардың нарығы болып табылады.бұл
мынаны білдіреді:нарықта тауарға деген ұсыныс сол тіркелген бағадағы
сұраныстан асады деген сөз. Нарықтың мұнай жағдайы өз негізінде
тұтынушылардың дикткты сатушылармен салыстырғанда өніді тұтынушылардың
артықшылықты жағдайын анықтап береді.
Сатып алушы нарығы іскерлік қатынастың тұрақты әрі ұдайы өндірістік
белгісі ретінде болады.
Нарықтың екінші міндетті белгісіне оның бәсекелестік сипаты жатады.
Бұл мынаны білдірмек: бизнес жүйесінде әрбір субъекті барлық субъектілермен
бәсекелесуші жақ болып табылады.
Осы заманғы нарықтың үшінші белгісі – субъектілер арасындағы
қатынастың интеграция негізінде тұрақтануы. Нарық – бұл кәсіпкерлердің және
басқа да экономиканың егеменді субъектілерінің бәрі де экономиканың бір
қолға өтуіне, яғни экономиканың монополиялануына қарсы.
Қазіргі қоғамда рыноктың сатып алушылар мен сатушылар кездесетін,
мәміле келісім жасайтын белгілі бір нақты орын болуы міндетті емес.
Байланыс, коммуникация құралдары мен көліктің дамуы арқасында сатушы
газетке жарнама бере алады, телефон арқылы тапсырыс жинайды және сатып
алушылармен тікелей жүздеспей-ақ, оларға өз тауарларын жеткізіп береді.
Интернет арқылы жүзеге асыратын тапсырыстар рыногы жедел дамуда.
Сатылатын өнімдердің түріне қарай рынок, біз бұрын айтып өткендей,
тауарлы рынок, қызметтер рыногы, қаржы рыногы, еңбек рыногы, тағы басқалар
болып ажыратылады.
Рыноктағы басымдылық пен белсенділік өлшемі бойынша сатып алушы рыногы
және сатушы рыногы деп бөлінеді. Сатушы рыногы тауар тапшылығымен, демек,
сатушылардың мол билігімен сипатталады, бұл сатып алушыларды ниеттеніп
жүрген келісім (мәмілелерді) жасасуда белсендірек болуға итермелейді.
Керісінше, сатып алушы рыногында сатып алушылардың билігі көбірек, мұнда
сатушылардың белсенділігі басым болуына тура келеді. Оларға сатып
алушыларды іздеу, бұлардың мұқтаждарын білу, соған сәйкес тауарлар әзірлеу,
тауарларды рынокқа шығару, қоймаға қою, тасымалдау, икемді баға жүйесін
ойластыру және тағы басқасын жасау қажет. Ауыл шаруашылық тауарларының
рыногы – бұл негізінен сатып алушы рыногы.
Клиенттер тұрпаты бойынша клиенттік рыноктардың негізгі бес түрін
бөліп айтады: тұтыну рыногы, өндірушілер рыногы, аралық сатушылар рыногы,
мемлекеттік сатып алушылар рыогы, мемлекеттік сатып алу рыногы,
халықаралық рынок.
Тұтыну рыногы - бұл бәсекелі рынок, оған қатысушылар көптеген
сатушылар мен сатып алушылар болып табылады. Бұл рынок өз кезегінде сатып
алуылардың түрлі топтарының мінез – құлқына қарай көптеген кішігірім
рыноктарға бөлінеді. Сатып алушылардың мінез – құлқы мынадай факторларға:
мәдени деңгей, әлеумттік жағдай, кіріс деңгейі, жеке басының мінезі және
психологиялық жәй – күйі секілді жағдаятқа тәуелді.
Мәдениет адамның талап – тілектері мен мінез – құлқын айқындайды.
Адамның туып -өскен мәдени ортасы оның құндылықтарды іргелі таңдап – талғап
алуын қалыптастыруға, дүниеге көз қарасына, нені жақсы көріп, нені артық
санауына, мінез – құлық мәнеріне және тағы сондайларға айқын түрде әсер
етеді. Тауар таңдауға, сонымен бірге, кісінің діни сенімі, қай нәмесе
ұлысқа жататыны, өмір сүретін аймағы және басқалары да әсерін тигізеді.
Жекелеген кішігірім мәдениеттер (субкультура) өздерінің тек өзіндік
құмартушылықтарымен және өмір сүру кейпімен ерекшеленеді, бұл өнімдері,
демалыс орындарын, ойын – сауық түрлерін, мансап – мақсаттарын және тағы
сол секілділерді таңдауға елеулі түрде әсер етеді.
Сатып алушылардың мінез – құлқы көбінесе олардың әлеуметтік таптың
кірісі болуымен айқындалады. Әлеуметтік тап кәсіпкер тегі, кірісі, байлығы,
білімі, құндылық бағдары негізіндеанықталады. Ол (әлеуметтік тап) өз
мүшелерінің құндылықтарды бағалауы, ынта – ықласы және мінез – құлықтары
ұқсас болып келумен сипаталады. Адамдар белгілі бір таптың өкілі болуына
қарай қоғамда неғұрлым жоғары немесе неғұрлым төмен дәрежеге ие болады.
Әлеуметтік таптар үшін тауарларды, авомобиль маркі – лерін, киімді,
азық – түлікті, үй ішіне қажет дүниелерід, бос уақытын өткізу және тағы
сондайларды артық санау тән. Мысалы, үлкен маркеттерде негізгі сатып
алушылар - өнімінің сапасына, оның сыртқы түріне және әсіресе көрсетілер
қызметке қояр талабы жоғары, жағдайлары жақсы адамдар. Ал көшедегі рыноктар
мен көтерме рыноктарда басты назар тауар бағасына аударылады.
Сатып алушылардың мінез – құлқына, сондай – ақ әлеуметтік факторлар:
мәлімдеуші топтар (отбасы, араласатын адамдар, жұмыс істейтін ұжымы),
әлеуметтік рөлі мен мәртебесі айқын түрде әсер етеді.
Адам әлетте ұжымға мүше болуға ұмтылатындықтан, әлгі (мәлімдеуші)
топтар оның өзі туралы ой – пікірі қалыптасуына ықпал етеді: оны саялы
тірлікке (комфортқа) итермелейді, бұл нақтылы тауарлар мен мәшине
маркілерін таңдауға әсерін тигізеді. Сатып алушы өзі құрметтейтін, араласып
жүрген, өзі соларға ұқсағысы келетін кісілерде бар тауарларды тезірек
сатып алады.
Сатып алушы қоғамдағы өзінің рөлі мен мәртебесін әйгілеп тұратындай
тауарларды жиірек таңдайтын болады.
Жеке бастың жағдаятына (факторларына): жасы, өмір белестерінің
кезеңдері, мамандығы, экономикалық жағдайы, өмір сүру кейпі, өзі туралы ой
– пікірі жатады.
Жас ұлғайған сайын адамдардың иемденетін тауарлары мен қызметтерінің
ассортименті және номенклатауарсында өзгерістер пайда болады, талғам мен
құмартушылықтары өзгереді.
Мақсатты рыноктарды анықтау және соған сәйкес бағдарламалар әзірлеу
кезінде өлшем ретінде отбасының қазіргі өмір белесінің кезеңін пайдалануға
болады. Әдетте отбасының өмір белесінің мынадай негізгі кезеңдерін бөліп
айтады: бойдақ өмір, баласы жоқ жас жұбайлар, өздерінің қарамағында
балалары бар ерлі – зайыптылар, бұлардан бөлек тұратын, жұмыс істейтін ерлі
– зайыптылар, зейнеткерлер, тұл қалған кісі.
Фирма, тауарларға немесе қызметтерге бірдей ықылас білдіретін
тұтынушылардың кәсіби топтарының талап-тілектерін қанағаттаңдыруға
мамандана алады. Мысалы, іскер адамдар үшін жұмыс киімдерін беру, оқушылар
немесе студенттер үшін оқу материалдарын үлестіру, шет тілдерге үйрету,
табиғи және диеталық азық – түлік жеткізу және тағысын тағылар.
Тұтынушылардың экономиклық жағдайы жеке кіріс мөлшерлерімен, кірістің
жұмсалатын бөлімімен, жиналған жеке актив қаржыларымен, оның (тұтынушының)
жинақтауға қарама – қарсы қаржыларды жұмсау жөніндегі көзқарасымен
анықталады. Өткізлуі тұтынушылардың кіріс деңгейіне тәуелді тауарлар мен
қызметтер ұсынатын фермалар (мысалы, нақ сондай ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер) тұрғындардың жеке кірістер мен жинаған қаржылар өрісіндегі
өзгерістер беталысын ұдайы қдағалап отыруы қажет. Экономикалық құлдырау
кезінде фирмалардың тауарды жайғастыру мен оның бағасын өзгертуге
бағытталған шаралар қолдануы керек, тауар қорын азайту мен өндіріс көлемін
қысқартуы керек.
Кәсіпорындар рыногы. Кәсіпорындар табыс табу, шығындарды азайту,
өзінің ішкі клиетурасының мұқтаждарын қанағаттандыру, қоғамдық немесе
құқықтың міндеттемелерін орындау үшін тауарлар мен қызметтерді иемденеді.
Кәсіпорын үшін сатып алу туралы шешім қабылдау барысына кәсіпорын
аясында әртүрлі міндеттер атқаратын, сатып алу мәселесі бойынша әртүрлі
ынталары мен өлшемдері бар және бұлжыптай орындайтын көптеген қызметкерлер
қатысады.
Мәміле заң күші бар келісім – шарт, сатып алу – сату шарты және басқа
құжаттар түрінде ресімделеді.
Өндірушілер рыногы салыстырмалы түрде шағын аймақтарда шоғырланған,
ірі сатып алушылардың азғантай тобы бар болуымен сипаталады. Мұндай
рыноктағы сұраныс икемсіз және тұтынушылық тауарларына сұраныстың өзгеруіне
қарай күрт өзгереді.
Өндірушілер рыногындағы сатып алушылардың көпшілігі – кәсіби мамандар,
бұл дербес сатудағы ептілік рөлін едәуір жоғарылатады.
Сатып алуды жүзеге саыру ситуацияларының негізгі түрлері мынадай болуы
ықтимал: өзгеріссіз немесе өзгерістермен қайталап сатып алу, жаңа
міндеттерді шешу үшін сатып алу, кешенді түрде сатып алу.
Өзгеріссіз қайталап сатып алуды жүзеге асыру үшін стандартты кәдімгі
шешім қажет, мұны материалдық – техникалық жабдықтау бөлімі жұмыс барысында
жасай алады. Өзгерістермен қайталап сатып алу белгілі бір әзірлік
жұмыстарының алдын ала жүргізілуін, демек, шешімдер қабылдайтын кісілер
санын ұлғайтуды талап етеді.
Өз кезегінде, жаңа міндеттерді шешу үшін сатып алу көбірек терең
зерттеу жүргізуді талап етуі мүмкін. Ақпарат көлемі, ықтимал шығындар мен
тәуекел ету дәрежесі неғұрлым жоғары болса, оңтайлы шешім қабылдау үшін
адамдар солғұрлым көбірек қажет. Өйткені жаңа міндеттерді шешу үшін сатып
алу күрделі коммерциялық келіссөздер жүргізумен байланысты болғандықтан,
көптеген кәсіпорындар сатып алу мен келіссөздерді жүргізу үшін арнайы сауда
командаларын жасақтайды.
Жаңадан сатып алу туралы шешім қабылдау үшін кәсіпорынның өзіне
мыналарды: тауардың техикалық және пайдаланынымдық сипаттамалары мен
қасиеттерін: бағаныңтиімді деңгейлерін: жеткізіп беру шарттарын: талапқа
сай сервис бен кепілдігін: төлемнің тиімді шарттарын: таспырыстың қажетті
көлемін: ықтимал жеткізіп берушілердің қысқа тізмін және таңдап алынған
жеткізіп берушіні анықтауға тура келеді.
Үлкен кәсіпорындарда жинақтап сатып алу әдісі кеңінен таралуда, осыған
сәйкес, күрделі мәселе, көптеген жекелеген шешімдерге ұсақталмай – ақ,
кешенді түрде шешіледі. Бұл тұста бес мердігер оңтайлы комплект жасауға,
оның жекелеген құрамдас бөліктерін жеткізіп беруге, оларды жинақтау мен
құрастыруға жауапкершілік арқалауға тиісті.
Мұндай беталыс (тенденция) сатушыларда кешенді түрде сату әдісі пайда
болуына әкелді, бұл әдіс келгендерді тарту мен баурауды ойластырған
өнеркәсіптік маркетинг стратегиясының негізгі элементіне айналды.
Сатып алу туралы шешім қабылдау үшін кәсіпроында сатып алушы команда
деп аталаын топ құралады. Оның құрамында әдетте тауарларды шын мәнінде
пайдаланушыларды, тауарлар сатып алу туралы шешімді шын мәнінде қабылдайтын
кісілерді, жабдықтаушыларды, басқарушыларды және сатып алу туралы ақпаратты
бақылаушы кісілерді кіргізеді.
Сатып алушының сатып алу жөніндегі тобы тиімді жұмыс істеу үшін сатушы
мынандай мәселелерді аңғаруы керек: сатып алушы команданың құрмалы, оның
мүшелері қандай шешімдерді қабылдауға ықпал ететінін, олардың ықпал ету
дәрежесі мен олар қолданатын өлшемдердің қандай екенін білу қажет.
Сатушылар сатып алушының назарын айқын экономикалық тиімділіктерге
ғана (ең төмен баға, өте жақсы сапа, кешенді түрде қызмет көрсету және тағы
сондайларға) шоғырландырып қоймай, мәмілені жүзеге асыру ситуациясының
адамдық және әлеуметтік жағдаяттарына (факторларына) аударуға тиіс.
Сатып алу туралы шешім қабылдау үрдісін мынандай күйде көзге
елестетуге болады: мұқтажды сезіну мен суреттеу, талап етіп отырған
тауардың суреттеуін құрастыру: жеткізіп берушілерді іздестіру: ұсыныстар
алу; жеткізіп берушіні тандау; тапсырысты ресімдеу барысын ойластыру;
жеткізіп берушінің жұмысын бағалау.
Өндірушілер рыногында ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мәшинелер,
құрал – жабдық, материалдарын, тыңайтқыштар және басқа материалдық-
техникалық ресурстарды сатып алады.
Аралық сатушылар рыногы деп тауарларды өзіне тиімді түрде басқа
тұтынушыларға қайыра сату мен жалға беру үшін иемденетін, бұған қоса оларды
түкпілікті тұтынушыларға өткізуді ұйымдастырытын кәсіпорындар жиынтығы
ретінде анықтауға болады.
Алайда барлық тауарлар бірдей аралық сатушылардың пайдалануына келе
бермейді. Аралық сатушылардың пайдалануына жататындар; тікелей поштамен
жөнелту жүйесі арқылы сатылатын тауарлар; көшеде, үйді – үйге апарып
сататын тауарлар; тиісінше орналастыру мен іске қосуды талап ететін күрделі
құрал-жабдық, жеке кісілердің тапсырыстары бойынша дайындалатын тауарлар
және тағы сондайлар.
Аралық сатушылар рыногында да сатып алу туралы шешім қабылдауға
өндірушілер рыногындағыдай факторлар әсер етеді. Аралық сатушылардың да
жеткізіп берушілерге, бағаға, жеткізіп беру шаралары мен тауар
ассртиментіне қатысты шещімдер қабылдауына тура келеді.
Келгіндер (клиентура) мен өткізіп берушілердің құрамы, сатушының
маркетингтік бағдарламасының сипаты соған тәуелді болатындықтан, тауар
ассортиментін таңдаудың маңызы айрықша.
Тауар ассортиментінің төрт негізігі түрін ажыратады: тұйық ассортимент
– бір ғана өндірушінің тауарларымен жұмыс істеуі; қанық ассортимент –
бірнеше өндірушілердің ұқсас тауарларымен жұмыс істеуі; мол ассортимент -
өндіруші- сатушы өзара байланыстағы бірнеше тауарлармен сауда жүргізуді;
арас ассортимент - өзара байланыссыз тауарлармен сауда жасау.
Аралас сатушылар рыногы, өнімді бөліп орналастырудың Маркетинг
тауарында жете суреттелген каналдарының алуан түрлерін құрайтын көтерме
сауда, ұсақ көтерме сауда және бөлшек сауда кәсіпорындарынан түрады.
Мемлекеттік сатып алу рыногы өкіметтің анықтауы бойынша өз қызметтерін
мүлтіксіз орындау үшін қажетті тауарларды сатып алушы немесе арендаға алушы
бюджеттік ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындардан құралады.
Мұнда сатып алу бюджет есебінен, яғни салық төлеушілер есебінен жүзеге
асырылатындықтан, мемлекеттік сатып алушылар (закупщики), әдетте, ең
төлменгі баға бойынша, жарияланған талаптарды қанағаттандыратын тауарлар
мен қызметтер ұсынатын сатушыларды артық санайды.
Мемлекеттік сатып алу рыногына тән ерекшеліктердің бірі – айқын түрде
танылатын өзгешелік (специфика), ол - өте дән техникалық талаптардың бар
болуы, сондай – ақ жоғарғы билік орындары тарапынан да қоғамдық көпшілік
тарапынан да бақылау болатындығы. Бұл жағдайлар қағаз тасқынын молайтады,
төрешілікті көбейтеді және сатушыларды әкімшілік қағазбастылықтан құтылу
жолдарын іздестіруге итермелейді.
Экономикалық емес факторлардың (саяси мақсатқа сәйкестік, мемлекеттік
мүдделерді қорғау, қоғамдық пікір) мемлекеттік сатып алу рыногыдағы маңызы
ерекше, мұны мемлекеттік тапсырыстар алу үшін мақсатқа сәйкес шешуде ескеру
қажет.
Мемлекеттік сатып алу, әдетте, екі тәсілдің біреуі бойынша: ашық
тендер әдісі немесе мәмлеге келген келіссөздер нәтежесінде жасалынатын
келісім – шарттар әдісі арқылы жүргізіледі.
Ашық тендер әдісі көпшілік тұтынатын стандартты тауарлар сатып алу
үшін кеңінен қолданылады. Оның мәнісі—мемлекеттік ұйымдардың жеткізіп
берушілерінен жете суреттелген тауарларды жеткізіп беру жөніндегі
ұсыныстарың және жеткізіп беруге қоятын шарттарын сұрастыру болып табылады.
Тендерде ең төменгі баға мен жеткізіп берудің ең тиімді шарттарын
ұсынғанжеткізіп беруші (поставщик) жеңіп шығады.
Келісім – шарттар әдісі өзара келісуге лайық шарттармен келісім- шарт
жасасу мақсатында бір немесе бірнеше жеткізіп берушілермен келіссөздер
жүргізуден тұрады. Ол жеткізіп берушілер арасында жеткілікті түрде бәсеке
болмаған кезде, ғылыми – техникалық құжаттаманы әзірлеуге көп шығындар
жұмсалуын, тәуекел етудің ықтимал үлесін топшылайтын және жеткізіп
берушілердің жоғары мамандандырылуы мен біліктілігін талап ететін күрделі
жобаларды дайындау жұмыстары барысында қолданылады.
Сөйтіп, мемлекеттік сатып алушылар рыногында жеткізіп берушілер жігері
төмен баға ұсыну үшін шығындарды азайтуға шоғырланады.
Халықаралық рынок, тұтыну рыногын және кәсіпорындар рыногының барша
түрлерін қамти отырып, елден сыртқары барлық сатып алушыларды біріктіреді.
Агробизнестің отандық кәсіпорындары үшін халықаралық рынок әзірге
жеткіліксіз зерттелген. Қазақстандық ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің
бүгінгі таңда ұсынып жүрген негізгі тауарлар астық, жүн және тері шикізаты
болып табылады. Алайда, тиісінше маркетингтік әзірлеу жұмыстарын жүргізген
жағдайда, Қазақстанның дәстүрлі өнімдері: жылқы өнімдері, қымыз, шұбат;
ұлттық кәсіпшілік бұйымдары, жабайы дәрілік бұйымдар есебінен халықаралық
рыноктың кеңеюі әбден мүмкін.
Халықаралық рынокқа шыққан кезінде кәсіпорын халықаралық маркетингтің
міндеттерін айқын белгілеуге тиіс.
Біріншіден, кәсіпорын өзінің күш-жігерін рыноктарына жұмылдырғысы
келген елдің тұрпатын айқындауы қажет. Осы мәселені шешу кезінде сыртқа
ұсынылатын өнімді талдау, көздеп отырған елдердің жағрафиялық,
демографиялық, саяси, заңдылық, экономикалық факторларын талдау керек.
Кеден заңдылығ, лицензия беру, квота орнату, экспорт пен импортты шектеу,
демпингке (өзіндік құннан төмен бағаға) қарсы заңдылық және тағы сондайлар
арқылы сыртқы экономикалық іс-әрекетті мемлекеттік реттеудің бар болуына
айрықша назар аударылуға тиіс.
Ең қолайлы елді таңдаудың өлшемдері ретінде сондай-ақ: рыноктың
өсуінің мөлшері мен қарқыны, бизнес жүргізудің ықтимал шығындары, бәсекелік
артықшылықтар мен кемшіліктер ету дәрежесі қызмет ете алады.
Екіншіден, жалпы сату көлемінің қандай бөлігі халықаралық рынокка
шығарылатынын анықтау қажет. Халықаралық рынокка шығатын кәсіпорындар
әдетте азғантайдан бастайды. Содан соң қол жеткен жетістіктерге қарай
шетелдік сауда үлесін не ұлғайтады, не оны қысқартады.
Міндеттерді анықтаған соң халықаралық рынокка шығудың ең жақсы әдісін
таңдау қажет. Міндеттемелердің көлемі, тәуекел ету дәрежесі мен кірістер
деңгейі бойынша халықаралық рынокка шығудың мынандай әдістерін бөліп айтуға
болады: экспорт, біріккен халықаралық коммерциялық іс-әрекет және
инвестициялау.
Экспорт халықаралық рыноктағы іс-әрекетті бастаудың ең қарапайым
тәсілі болып табылады. Кәсіпорынның іске тартылу деңгейіне қарай экспорт
жүйелі және тұрақсыз деп ажыратылады. Делдалдарды пайдалану жөнінен:
тікелей экспорт (делдалсыз, келгіндер жүйесін өзі ұйымдастыру арқылы) және
жанама экспорт (делдардар арқылы) деп бөлінеді. Кез-келген экспорт тұсында,
тауар ассортиментіне, кәсіпорын құрылымына, капиталдық шығындарға және
маркетингтік бағдарламаға аздаған өзгерістер еңгізе отырып, кәсіпорын
өнімді өз елінде өндіреді.
Біріккен халықаралық коммерциялық іс-әрекет біріккен өндірістік және
маркетингтік қуаттар жасау үшін шетелдің-серіктестік кәсіпорындарымен бірге
күш-жігерді біріктіруді көздейді. Шетелдік серіктестікті бақылаудың жүзеге
асырылу дәрежесі бойынша біріккен кәсіпорындардың мынандай түрлерін бөліп
айтады: лицензияландырылған кәсіпорындар, мердігерлік кәсіпорындар, келісім-
шарт бойынша басқарылатын кәсіпорындар және біріккен кәсіпорындар.
Лицензияландырылған жағдайда-лицензияр-кәсіпорын, лицензиялық төлемге
айырбас ретінде өзінің сауда маркасын, патентін, ноу хауын пайдалану
құқықтарын ұсына отырып, шетелдік рынокта лицензият-серіктеспен келісімге
келеді.
Жергілік өндірушімен жасалған мердігерлік шарт мердігер-кәсіпорын
өнімінің белгілі бір ассортиментін жергілікті кәсіпорын шығаруын көздейді.
Келісім-шарт бойынша ьасқару тұсында кәсіпорын экспортқа тауар
шығармайды, өндірісті ұйымдастыру жөніндегі басқарушылық қызметтерін
ұсынады, бұл уақытта қажетті капиталды жергілікті кәсіпорын қамтамасыз
етеді.
Бірлескен кәсіпорындар иемденумен басқару бірлескен түрде жүзеге
асырылатын коммерциялық кәсіпорын құру мақсатымен шетелдік және жергілікті
кәсіпорындардың капиталын біріктіруді көздейді.
Тікелей инвестициялау жергілікті рынок көлемі едәуір үлкен болған және
жергілікті шетелдік инвесторларға айқын жеңілдіктер жаслған пайдалы, бұл
лораға (шетелдік инвесторларға) кірісі мол өндірісті ұйымдастыруға және
жергілікті рынокта орнығуға мүмкіндік береді.
Халықаралық рынокқа шығу әдісін анықтаған соң кәсіпорын өзінің
осындағы маркетингтік бағдарламасы жөнінде шешім қабылдайды. Кәсіпорын
отандық рынок үшін әзірленген стандартты маркетингтік бағдараманы да
қолдана алады, сондай – ақ әрбір ел үшін жеке маркетингтік бағдарламаларды
ойластырып әзірлеу келесі тарауда жете суеттелген.
Барлық дербес қабылданған шешімдерді үйлестіруді нарық тетігі жүзеге
асырады. Оны нарықтың жүрегі деп атайды. Ол жекелеген шаруашылық
субъектілердің шешімдерін бір-біріне қалай жеткізуді қамтамасыз етсе, әрі
солай баға және бәсекелестік жүйелері арқылы оларды байланыстырады.
Баға тұтынушылардың да, өндірушілердің де нарықтағы жағдайы туралы
ақпарат беретін дабыл сияқты. Ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке
мүдделерін көздей отырып, өз таңдауларын салыстыруға мүмкіндік тудыратын
маяк қызметін атқарады.
Нарық тетігінің маңызды элементі бәсеке болып табылады. Бәсекенің
арқасында тауар өндіруші қоғамға қажетті тауар өндірісін жолға қояды.
Бәсеке қолда бар ресурстарды ұтыды пайдалануға жәрдемдеседі, өндіріс
тиімділігін арттыруға жетелейді. Егер тауар өндіруші тауарды үлкен
өндірістік шығындар мен және оның тауары тым қымбат болса, онда ол тауарын
өткізе алмайды, сондықтан ол өндірістік ресурстарды үнемдеп жұмсауға және
өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мәжбүр болады. Бәсеке сондай-ақ тауар
сапасын жақсартуға жетелейді, өйткені сапасы нашар тауардың өткізілуі қиын,
егер өткізілсе де, оның бағасы төмен болмақ. Сөйтіп, нарықтық экономикада
бәсеке – реттеуші және бақылаушы күш болып табылады.
3. Қазақстанның нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасы
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің
тұжырымдапмасын жасап шығарды. Тұжырымдама мемлкеттік және экономикалық
егемендіктің қағидаларына негізделген. Онда нарыққа өтудің стратегиялық
бағыттары анықталған. Реттеулі нарықтық экономикаға өту келесі негізгі
бағыттардан құралады:
- меншікті мемлекет иелігінен алу – ол мемлекеттік меншік монополиясын
жою және өндірушілердің бәсекесін дамытуға жағдай туғызу. Қазақстан
жағдайына орай: акционерлік, ұжымдық, кооперативтік, мемлкеттік және
жекеменшікке ауыстыру;
- монополиясыздандыру және монополияға қарсы шаралар – аталмыш заңды
қабылдау, еркін кәсіпкерлікке жағдай туғызу және қатарлы өндірістік
құрылымдарды дамыту, шетелдік капиталды ұдайы қатыстыра отырып
бірлескен кәсіпорындарын ұйымдастыру;
- қаржылық сауықтыру және экономиканы тұрақтандыру;
- баға құрылымы саясаты (басты тағам өнімдерін басқа тұтыну өнімдері мен
қызмет түрлеріне бағаны нарық талабына қарай қалыптастыру).
Аталған реттеулі нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасында негізгі
қағидалар белгіленген. Олар төменде көрсетілгендей:
- Республика территориясында заңдылықтың басымдылығы мен үстемділігі;
- меншік түрлерінің сан алуандығы және олардың еркін дамуы мен
бәсекесі;
- дербес баға белгілеу саясаты, еркін бағалау;
- сыртқы экономикалық саясатты жүргізудегі толық дербестік.
Нарық жүйесін ұйымдастыру мен оларды реттеу тетіктері келесіні
қамтиды:
- нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру (коммерциялық банктер, тауар
және қор биржалары, маркетинг орталықтары, көлік қызметі,
коммерциялық ақпарат орталықтары, т.б.;
- өндірістік құралдар нарығы;
- тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету нарығы;
- еңбек нарығы;
- қаржы нарығы. Республикадағы қаржы нарығының қалыптасуы банк жүйесі
заңдылықтары негізінде, Ұлттық Банктің бірінші деңгейдегі банк
ретіндегі статусын белгілеуді; коммерциялық банктердің екінші
деңгейдегі банк ретіндегі қызмет жасау шарттарын анықтауды; қаржы
нарығының заңдылық актілерін қабылдауды; сондай-ақ шетелдік
капиталды ішке енгізуге жағдай туғызуды қамтиды.
Нарықтық экономиканың тұжырымдамалық (концептуальды) негізін мыналар
құрайды:
- өндірістің жетілу тұжырымдамасы (жаппай сұраныстағы салыстырмалы арзан
тауарлар шығаруға бейімделуі);
- тауардың жетілу тұжырымдамасы (жоғары сапалы бұйымдарды өндіруге
бейімделу);
- коммерциялық күш-жігерді үдету (кәсіпкерлік қызметтің басты жағдайлары
тауарды өткізу мәселелеріне шоғырланатын);
- маркетинг тұжырымдамасы (нашар нарықтық қызметтің негізінде бәрінен
бұрын қажеттіліктер, талғамдар тұтынушылар сұранысы);
- әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы (барлық қажеттіліктер
түгелдей қанағаттандырылыуы тиіс емес, ала адам құндылықтары тәлімін
қалыптастыратындары – қоғам мен жеке тұлғаның үйлесімді дамуына жол
ашады).
2. Қазақстанда нарықтық экономиканы қалыптастырудың
заңдылықтары мен ерекшеліктері
2.1. Нарықтық экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері
Дамыған капиталистік елдерде нарық жүйесі ресурстарды бөлудің негізгі
механизмі болып табылады, ал жоспарлы экономиканың тұсында олар (ресурстар)
жоспарланған күйде орталықтан бөлінетін.
Нарықтық экономиканың артықшылықтары да, кемшіліктері де бар.
Артықшылықтарына мыналар жатады:
1) ресурстарды тиімді бөлу – нарық ресурстарды қоғамға қажетті
тауарлар өндіруге бағыттайды, сондықтан ресурстарды тиімді бөлуге
жәрдемдеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz