Қазақстан Республикасының банктік заңнамасы және банктік құқықтық қатынастар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ЗАҢНАМАСЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10

1.1 Қазақстан экономикасының банктік секторы және банктік қызмет: нормативтік құқықтық базасының жай.күйі ... ... ... ... ... ...
10
1.2 Банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастар: жалпы сипаттамасы, теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАҒЫ БАНКТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43

2.1 Қазақстан Ұлттық Банкі құзырындағы және Қазақстанның Даму Банкі қызметінің аясындағы мемлекеттік қаржылық құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

43
2.2 Мемлекеттің қаржылық агенттері . коммерциялық банктер қызметіне байланысты мемлекеттік қаржылық құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

61

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының банктік заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған банк жүйесінің жұмыс істеуі ауқымындағы, сондай-ақ банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастардың теориялық мәселелері, ерекшеліктері, түрлері, оның ішінде олардың қаржылық құқықтық аспектісі мемлекеттің қаржылық қызметімен байланыстырылып, мемлекеттік қаржылық қатынастар ретінде айқындалып қарастырылды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының банк жүйесін құрайтын және оның жұмыс істеуі барысында туындайтын банктік құқықтық қатынастардың тұрақты әрі міндетті субъектілері Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі, коммерциялық банктер және т.б. қаржылық-несиелік институттар ішкі және сыртқы инвесторлардан тартылған уақытша бос ақша қаражаттары мен капиталды Қазақстан экономикасының басым әрі жоғары табысты салаларына құю функциясын орындайды, сондай-ақ елдің қаржылық нарығының дамуына, мемлекеттің халықаралық банктік қатынастарға қатысуына және халықаралық қаржылық-несиелік ұйымдармен ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» атты халыққа Жолдауында «шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді» көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін «инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стратегиялық күшті ілгерілуге бағыттау» белгіленген. «Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз» деп айтылған 1, 2 бб..
Осыған орай, Қазақстан Республикасы банк жүйесінің нормативтік-құқықтық базасын құрайтын банктік заңнама мәселелері, банктік құқықтық реттеу тәсілдері, елдегі дивидендтік саясат мән-жайлары, банктік құқықтық қатынас субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан Республикасындағы банктердің қаржылық ұйымдар ретінде қаржылық нарықты дамыту ісіне қосатын үлестері, банктік құқықтық қатынастардың экономикалық және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан Республикасы қаржы-несие жүйесін экономикалық тиімді ұйымдастыру және оның құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
Бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының маңызды секторы ретінде дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және өзге де нормативтік құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, заңды және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық және есеп айырысу қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз үлестерін қосады. Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық төлемі сомаларын бюджеттерге аудару,

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы 14 желтоқсан. "Егемен Қазақстан" 2012 жылғы 15 желтоқсандағы № 828.
2 Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года. С изменениями и дополнениями, внесенными Законами Републики Казахстан от 21 мая 2007 года № 254-III. - Алматы: Юрист, 2007. – 44 с.
3 О состоянии финансового рынка и финансовых организаций на 1 августа 2007 года. Пресс-релиз № 84 Агенства РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций. - Алматы, 2007. - 10 б.
4 Ақша, несие, банктер / Жалпы ред. Ғ.С. Сейтқасымов. - Алматы: Экономика, 2001. – 466 б.
5 Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Алматы: Экономика, 2000. – 328 б.
6 Халфина Р.О. Правовое положение Госбанка СССР // Известия АН СССР. Отделение экономики и права. - 1947. - №1. - С. 3-15
7 Сулейменов М.К. и др. Право и предпринимателство в Республике Казахстан. / Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Худяков А.И., Жакенов В.А. -Алматы: Жеті жарғы, 1994. – 145 с.
8 Саниев М.С. Банковская система в условиях рыночной экономики. - Алма-Ата: Ана тілі, 1991. – 112 с.
9 Саяси экономия. Оқулық. - Алматы: Ана тілі, 1991. – 208 б.
10 Сборник нормативных актов, регулирующих правовые основы рыночных отношений в Республике Казахстан / Сост. С.Ф. Хасанов. - Алматы: Рауан, 1994. – 335 с.
11 Финансовый словарь / Благодатин А.А., Лозовский Л.Ш., Райзберг Б.А. -М.: ИНФРА-М, 2002. - 378 с.
12 Словарь банковских и финансово-экономических терминов / Под ред. Н.К. Мамырова. - Алматы: Экономика, 1999. – 712 с.
13 Додонов В.Н., Крылова М.А., Шестаков А.В. Финансовое и банковское право. Словарь – справочник / Под ред. О.Н. Горбуновой. - М.: ИНФРА-М, 1997. - 277 с.
14 Жарковская Е.П. Банковское дело. - М.: Омега – Л, 2005. – 440 с.
15 Алексеева Д.Г., Пыхтин С.В., Хоменко Е.Г. Банковское право. - М.: Юристъ, 2003. – 480 с.
16 Глушкова Н.Б. Банковское дело. - М.: Академический Проект; Альма Матер, 2005. – 432 с.
17 Банковское дело / Под ред. Г.Г. Коробовой - М.: Экономистъ, 2003. - 751 с.
18 Тедеев А.А., Парыгина В.А. Банковское право. - М.: Приор-издат, 2005. – 224 с.
19 Банковское право / Отв. ред. А.А. Травкин. М.: Юристъ, 2005. – 459с.
20 ҚР Ұлттық Банкі туралы 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республикасының Заңы (2007 жылғы 28 ақпанға берілген өзгерістермен) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. – 60 б.
21 Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444 ҚР Заңы (2007 жылғы 28 ақпанға берілген өзгерістермен) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. – 37 б.
22 Қазақстанның Даму Банкі туралы 2001 ж. 25 сәуірдегі № 178-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (2007 жылғы 7 шілдеге берілген өзгерістермен) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: БД «Закон», 2007 ж.
23 Сәйденов Ә. Валюталық заңнаманы ырықтандыру // Егемен Қазақстан. – 15 қыркүйек 2007 ж. - № 293 (24866). - 2-4 б.
24 Жамишев Б.Б. Состояние национального финансового рынка и его перспективы // Банки Казахстана. – 2004. - № 10. – С. 10-15.
25 Ричард Хейнсворт. Переход от банковского сектора к банковской системе: условия достаточные и условия необходимые // Деньги и кредит. - 2003. - № 6. - С. 19-20.
26 Копабаев О.К. Конституционно-правовые основы организации и функционирования государственной власти Республики Казахстан. (проблемы теории и практики): Дис. д-ра юрид. наук: 12.00.02. - Алматы, 2000. - 371 с.
27 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Заңтану / Жалпы ред. А.Қ. Құсайынов. - Алматы: «Мектеп», 2002. - 336 б.
28 Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы 2005 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан. - 2005 ж. -17 маусым.
29 Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне лицензиялау және шоғырландырылған қадағалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 107-111 Қазақстан Республикасының Заңы // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
30 Питер С. Роуз Банковский менеджмент. Предоставление финансовых услуг / Пер. с англ. – 2-ое изд. - М.: Дело, 1997. – 768 с.
31 Мадиярова Д.М., Есімбаева С.Ө., Читанова С.Ө., Бекеева Н.Ж. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік. - Алматы: «Экономика», 2000. – 192 б.
32 Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий / Под ред. Г.С. Сапаргалиева. Изд. 2-ое испр. и доп. - Алматы: Жеті Жарғы, 2004. - 584 с.
33 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алма-Ата: РГЖИ «Дәуір», 1992. – 56 с.
34 Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 1270 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы ереже // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж
35 Общие сведения о банковской системе. Пресс-релиз № 015 от 15 сентября 1995 года // Вестник Национального Банка. - 1995. - № 9 (9). - С. 11-12.
36 Итоги за 9 месяцев и сентябрь 1997 года. Пресс-релиз № 021 от 29 октября 1997 года // Вестник Национального Банка. - 1997. - № 43 (83). – С. 4-7.
37 Етекбаева Б.Н. Организационно-правовые основы банковской системы Республики Казахстан: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.02. - Алматы, 2005. - 162 с.
38 Қаржы рыногын мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы 2003 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы (05.07.2006 ж. енгізілген өзгерістерді ескергенде) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
39 Лицензиялау туралы 1995 жылғы 17 сәуірдегі № 2200 Қазақстан Республикасының Заңы ( 2007 жылғы 12 қаңтардағы өзгерістерді ескергенде) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
40 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
41 Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 22 қазандағы № 601-ІІ; 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-ІІІ; 2004 жылғы 20 желтоқсандағы № 13 – ІІІ; 2005 жылғы 8 шілдедегі № 69-ІІІ Заңдарымен енгізілген өзгерістерімен) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
42 Қазақстан Республикасының Кеден кодексі // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. - 255 б.
43 Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
44 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы (Салық кодексі) // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
45 Бағалы қағаздар рыногы туралы: Қазақстан Республикасы Заңының ресми мәтіні. – О рынке ценных бумаг: официальный текст Закона РК. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 192 б.
46 Ақша төлемі мен аударымы туралы 1998 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. – 12 б.
47 Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы 2004 жылғы 6 шілдедегі ҚР Заңы // РГП «МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. - 11 б.
48 Теория государства и права / Под ред. М.Н. Марченко. - М.: «Зерцало», 1998. – 476 с.
49 Марченко М.Н. Теория государства и права. - М.: Юрид. лит., 1996. – 432 с.
50 Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994. – 360 с.
51 Мемлекет және құқық негіздері / Құраст. Е. Баянов. - Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 624 б.
52 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Өңд., толық. 2-бас. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 192 б.
53 Баймаханов М.Т. Интересное исследование по проблеме правоотношения (рец. На кн. Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. - М., 1974) // Известия АН Казахской ССР. Серия общественных наук). Алматы, - 1976. № 2 – С. 5-10.
54 Баймаханов М.Т. (в соавторстве с Е.К.Нурпеисовым). Новое исследование по теории правоотношений (рецензия на кн.: Ткаченко Ю.Г. Методологические вопросы теории правоотношений. - М., 1980) // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. - 1982. - № 1. – С. 10-15.
55 Ефимова Л.Г. Банковское право. - М.: Изд. БЕК: 1994. – 348 с.
56 Малеин Н.С. Кредитно-расчетные правоотношения и финансовый контроль. – М.: Изд. Наука, 1964. – 152 с.
57 Тасыбаева А.С. Банкілік құқық. - Алматы, 1999. - 196 б.
58 Эриашвили Н.Д. Банковское право. Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп. - М: ЮНИТИ, 2000. - 471 с.
59 Олейник О.М. Основы банковского права. - М.: Юристъ, 1997. – 424 с.
60 Братко А.Г. Банковское право (теория и практика). - М.: Изд. ПРИОР, 2000. – 320 с.
61 Тосунян Г.А., Викулин А.Ю., Экмалян А.М. Банковское право Российской Федерации. Общая часть / Под общ. ред. Б.Н. Топорнина. - М.: Юристъ, 1999. – 448 с.
62 Тедеев А.А. Банковское право. - М: Изд. ЭКСМО, 2005. – 432 с.
63 Банк қызметі туралы. Қазақстан Республикасының құқықтық актілер жиынтығы. - Алматы: ЮРИСТ, 2005. - 179 б.
64 Ерпылева Н.Ю. Международное банковское право. - М.: Дело, 2004. - 480 с.
65 Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі // РГП МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж.
66 Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий / Под ред. Г.С. Сапаргалиева. - Алматы: Нұр пресс, 2004. - 560 с.
67 Финансовое право / Под ред. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 1996. - 400 с.
68 Финансовое право / Отв. ред. Н.И. Химичева. 2-е изд. перер. и доп. - М.: Юристъ, 2001. - 600 с.
69 Жданов А.А. Финансовое право РФ. – М.: ТЕИС, 1995. - 170 с.
70 Финансовое право (конспект лекций). - М.: Изд. ПРИОР, 2000. - 176 с.
71 Эриашвили Н.Д. Финансовое право. - М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2001. – 606 с.
72 Финансовое право / Под ред. И.Ш. Килясханова. - М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2004. - 239 с.
73 Карасева М.В. Финансовое право. Общая часть. - М.: Юристъ, 1999.- 256 с.
74 Финансовое право / Под ред. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 2000. - 495 с.
75 Карасева М.В., Крохина Ю.А. Финансовое право / Под ред. М.В. Карасевой. - М.: НОРМА, 2001. - 288 с.
76 Финансовое право / О.Н. Горбунова, Е.Ю. Грачева и др.; отв. ред. Е.Ю. Грачева, Г.П. Толстопятенко. - М.: Проспект, 2004. - 536 с.
77 Финансовое право / Отв. ред. Н.И. Химичева. - М.: Юристъ, 2004. - 749 с.
78 Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық хұқы. - Алматы, Демеу, 1994. - 200 б.
79 Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. (Общая часть). - Алматы: Қаржы - қаражат, 1995. - 224 с.
80 Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть. -Алматы, ТОО Баспа, 2001. - 272 с.
81 Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері / Құраст.: Е. Баянов. - Алматы, 2003. - 692 б.
84 Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть. –Алматы: НОРМА - К, 2002. – 344 с.
85 Найманбаев С.М. Салықтық құқық. - Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 400 б.
86 Тедеев А.А. Налоги и налогообложение. - М.: Приор - издат, 2004. – 496 с
87 Налоговое право. Сост.: В.А. Парыгина, А.А. Тедеев, А.В. Чуркин. - М.: Приор - издат, 2005. – 224 с.
88 Кваша Ю.Ф., Зрелов А.П., Харламов М.Ф. Налоговое право. - М.: Юрайт, 2004. - 218 с.
89 Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть. -Алматы: НОРМА - К, 2003. - 512 с.
90 Стародубцева Е.Б. Основы банковского дела. - М.: Форум: ИНФРА-М, 2005. - 256 с.
91 Печникова А.В., Маркова О.М., Стродубцева Е.Б. Банковские операции. -М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005. - 368 с.
92 Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. - М.: Экономистъ, 2005. - 652 с.
93 Научный альманах фундаментальных и прикладных исследований «Центральный банк в условиях рыночной экономики» / Отв. сек. В.Г. Кочеткова. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 290 с.
94 Четвериков В.С. Административное право. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2004. - 512 с.
95 Абжанов Д.К. Государственно-правовое регулирование банковской деятельности в Республике Казахстан: - Дисс. канд. юрид. наук: 12.00.02. - Алматы, 1998. - 173 с.
96 Осипов Е.Б. Гражданско-правовые договоры с участием банков: - Дисс. канд. юрид. наук: 12.00.10. - Алматы, 1997. - 185 с.
97 Ажиханов С.О. Правовые основы функционирования банковской системы Республики Казахстан (вопросы теории и практики): - Дисс. канд. юрид. наук: 12.00.02. - Алматы, 2002. - 141 с.
98 Нормативтік құқықтық актілер туралы 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңы // РГП «Республиканский центр правовой информации» МЮ РК: База данных «Закон», 2007 ж. - 27 б.
99 Ащеулов А.Т., Караев А.А. Конституционое право Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2004. – 254 с.
100 Тосунян Г.А. Теория банковского права. В 2-х т. Т. 1. - М.: Юристъ, 2004. - 696 с.
101 Сейтжанов А.А. Банктік қызметті мемлекеттік басқару: Заң ғыл. канд. дис.: 12.00.02. - Алматы, 2005. - 124 б.
102 Л. Давыдов, Д Райманов. Банковское право РК. - Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 156 с.
103 Банки и банковские операции. / Под ред. Е.Ф. Жукова. - М: «Банки и биржи» ЮНИТИ, 1997. - С.130.
108 Рудый К.В. Финансово-кредитные системы зарубежных стран. - М.: Новое знание, 2003. - 301 с.
115 Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: Атамұра, 2005. - 48 б.
116 Карабеков Н.Н. Правоотношения в механизме правореализации: Дисс. канд. юрид. наук: 12.00.02. - Алматы, 1999. - 108 с.
117 Сартаев С.С., Нұрпейсов Д. Тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы, 2004. - 576 б.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ЗАҢНАМАСЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10

1.1 Қазақстан экономикасының банктік секторы және банктік қызмет:
нормативтік құқықтық базасының жай-күйі ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастар: жалпы
сипаттамасы, теориялық мәселелері 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАҒЫ БАНКТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 43

2.1 Қазақстан Ұлттық Банкі құзырындағы және Қазақстанның Даму Банкі
қызметінің аясындағы мемлекеттік қаржылық құқықтық қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..43
... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Мемлекеттің қаржылық агенттері – коммерциялық банктер қызметіне
байланысты мемлекеттік қаржылық құқықтық
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 74

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
79

КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының банктік
заңнамасымен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен қамтылған банк
жүйесінің жұмыс істеуі ауқымындағы, сондай-ақ банктік қызмет аясындағы
банктік құқықтық қатынастардың теориялық мәселелері, ерекшеліктері,
түрлері, оның ішінде олардың қаржылық құқықтық аспектісі мемлекеттің
қаржылық қызметімен байланыстырылып, мемлекеттік қаржылық қатынастар
ретінде айқындалып қарастырылды.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының банк жүйесін құрайтын және оның жұмыс істеуі барысында
туындайтын банктік құқықтық қатынастардың тұрақты әрі міндетті субъектілері
Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі, коммерциялық банктер және
т.б. қаржылық-несиелік институттар ішкі және сыртқы инвесторлардан
тартылған уақытша бос ақша қаражаттары мен капиталды Қазақстан
экономикасының басым әрі жоғары табысты салаларына құю функциясын
орындайды, сондай-ақ елдің қаржылық нарығының дамуына, мемлекеттің
халықаралық банктік қатынастарға қатысуына және халықаралық қаржылық-
несиелік ұйымдармен ынтымақтасуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2050
атты халыққа Жолдауында шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл
басымдықты жүзеге асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып,
стратегиялық күшті ілгерілуге бағыттау белгіленген. Бұл орайда, таяудағы
жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға,
фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті
әлеуметтік саясатқа аударамыз деп айтылған (1, 2 бб.(.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы банк жүйесінің нормативтік-құқықтық
базасын құрайтын банктік заңнама мәселелері, банктік құқықтық реттеу
тәсілдері, елдегі дивидендтік саясат мән-жайлары, банктік құқықтық қатынас
субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері, Қазақстан
Республикасындағы банктердің қаржылық ұйымдар ретінде қаржылық нарықты
дамыту ісіне қосатын үлестері, банктік құқықтық қатынастардың экономикалық
және заңнамалық негіздерін олардың қатысушыларының құқықтары мен заңды
мүдделерін есепке ала отырып жетілдіру жолдары бүгінде Қазақстан
Республикасы қаржы-несие жүйесін экономикалық тиімді ұйымдастыру және оның
құқықтық негіздерін өркениетті капитализм стандарттарына сай дамыту
тұрғысынан аса өзекті көрініс тауып отыр деп санаймыз.
Бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының
маңызды секторы ретінде дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және
өзге де нормативтік құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және
коммерциялық банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік
органдарға, заңды және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық
және есеп айырысу қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз
үлестерін қосады. Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық
төлемі сомаларын бюджеттерге аудару, республикалық және жергілікті бюджет
қаражаттарын қарыз алушыға немесе алушыға аудару, уақытша бос бюджеттік
қаражаттарды депозитке алу және осыған орай тиісті бюджетке сыйақы төлеу,
мемлекеттік қарыз қаражаттарын тапсырма бойынша аудару, банктік несиелеу
барысында қоғамның қаржылық инфрақұрылымының шешуші буыны сипатында, сондай-
ақ тиісті банктік құқықтық қатынастарда макроэкономикалық өсу
көрсеткіштерінің ерекшеліктерін есепке алатын мемлекеттің экономикалық
тұрақтыландыру саясатының жүргізушісі ретінде көрініс табады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың,
өзге де нормативтік құқықық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық
және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық
Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып
табылады (2, 5-б.(.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін, банктік қызметті және оның
нәтижесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің аса маңызды
нысанына Қазақстан Ұлттық Банкінің, Қазақстанның Даму Банкінің,
коммерциялық банктердің мәртебелік жағдайларын, олар жүргізетін операциялар
мен іс-қимылдардың заңи тәртібін айқындайтын Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы, Қазақстанның Даму Банкі туралы, Лицензиялау туралы,
Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы және т.б. Қазақстан Республикасының заңдары жатады.
Банктік құқықтық қатынастар қандай болмасын елдің экономикасын дамыту
негізі және нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Осы банктік құқықтық қатынастағы банктер ақша, депозит, несие, валюталық,
сақтандыру зейнетақы, қор нарығы, қаржылық құралдарымен сауда-саттық
жүргізудің ұйымдастырылған жүйесін білдіретін қаржылық несиелік институттар
рөлін атқарады.
Демек, банк жүйесі қаржылық ресурстарды алушылар-сатып алушылар мен
аударушылар-сатушылар арасындағы тікелей байланыстарды қалыптастыратын,
сондай-ақ капиталды несие берушілер мен қарыз алушылар арасында мемлекеттің
ақша-несие, қаржы саясатына әрі капиталға деген сұраныс пен ұсынысқа сай
қайта бөлетін механизм ретінде жұмыс істеуі барысында экономикалық мәнімен
және маңызымен ерекшеленетін банктік құқықтық қатынастардың туындауын
негіздейді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі банктік құқықтық қатынас
банктік заңнама мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге және банктік
лицензияларға орай нақтылы айқындалып берілген субъективтік құқыққа ие болу
және оны пайдалану, сондай-ақ нақтылы айқындалып жүктелген заңи міндетті
құру немесе атқару процесінде іске асырылатын, банктік құқық нормаларының
талабына сай банктік құқықтық қатынас субъектілерінің өзара қатынастарының
нысаны болып табылады. Қолданыстағы банктік заңнама тұрғысынан оның
нормаларын іске асыру банктік қызметті жүзеге асыру барысында туындайтын
банктік құқықтық қатынас субъектілерінің тиісінше мінез-құлықтары мен іс-
қимылдарына орай уәкілетті мемлекеттік органдар жүргізетін құқықтық-
биліктік реттеу әрі қадағалау-бақылау сипатында көрініс табады.
Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық қатынастардың даму
өзектілігін негіздейтін тағы бір дәлел ретінде Қазақстан Республикасының
2003-2015 жылдардағы индустриалды-инновациялық дамуының Стратегиясына
сәйкес ел экономикасының банктік секторын одан әрі дамыту, оның ішінде
екінші деңгейдегі мамандандырылған банктерді құру шаралары көзделгенін айта
кету қажет.
Осындай мән-жайларға орай Қазақстан Ұлттық Банкінің, Қазақстанның Даму
Банкінің және коммерциялық банктердің қызметі (операциялары) негізіндегі
банктік құқықтық және қаржылық құқықтық нормалардың іске асырылуы Қазақстан
Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан
Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігінің, республикалық және жергілікті бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің, Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің билікті
өкілеттіктерінің мүмкіндігімен қамтамасыз етіліп отырғаны белгілі.
Сонымен, бүгінгі банк жүйесінің түрленуі жаңа банктік технологияларды
енгізуге, нарықтық қатынастар мен талаптарға сай мамандандырылған банктерді
құруға, банктік құқықтық қатынастарды және банктік заңнаманы одан әрі
дамытуға орай ерекше өзекті сипат алып отыр. Егемен Қазақстандағы қазіргі
заманғы банктік құқықтық қатынас Қазақстан Республикасының банктік құқығы
нормаларының негізінде оның тиісті қатысушыларына жүктелінетін субъективтік
құқықтар мен заңи міндеттер нақтылы белгіленген, субъектілерінің арасындағы
заңи байланыстар мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілген, көбінесе
бір тараптың мүддесіне әрі ерік-ықтиярына орай туындайтын, сонымен қатар
екінші тараптың да немесе бірнеше қатысушының да мүддесі көзделінетін
қоғамдық қатынас болып табылады деп есептейміз. Банк жүйесінің және
банктік құқықтық қатынастардың тиімді әрі тұрақты жұмыс істеуі банктік және
өзге де заңнаманың, заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің, сондай-
ақ халықаралық банктік құқықтың ережелеріне және олардың сапасына
байланысты болары сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ізденіс мәселелер мен ғылыми зерделеу мән-
жайларына байланысты зерттеулер тек 2000 жылдан (банктік құқықты кешенді
құқық саласы ретінде танудан) бастап жүргізіле бастады
Қазақстан Республикасында банктік қызметінің, банктік құқықтың, банктік
операцияларды құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік мәселелерін
зерттеуге ат салысқан ғалымдар ретінде Худяков А.И. (Финансово –
банковское право: предмет, методы, система Известия АН Казахской ССР,
Серия общ.наук, 1990, №5; Основы теории финансового права. Алматы, 1995);
Саниев М.С. (Банковская система в условиях рыночной экономики. Алма-Ата,
1991); Покровский Б.В. (Договор как правоотношение в сб.: Договор в
гражданском праве: проблемы теории и практики. Алматы, 2000); Сулейменов
М.К., Осипов Е.Б. (Залоговое право. Алматы, 1999); Карагусов Ф.С. (Вопросы
разграничения акционерных обществ на типы и отчуждения акции закрытых
акционерных обществ. Алматы, Рынок ценных бумаг Казахстана, №5, 1999; О
правовой природе банковского счета. В сб.: Гражданское законодательство
Республики Казахстан. Выпуск 10. Алматы, 2001; Правовой статус банков.
Алматы, Юридическая газета., 01 августа 2001); Нурсеит Н. (Обеспечение
устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики.
Алматы, 2004), Нурсеитова Р. (Механизм регулирования инвестиционного
процесса: финансово-банковский аспект Алматы, 2001) және т.б. атап өтуге
болады.
Сонымен бірге құқықтық қатынастар, банк жүйесі, банктік қызмет, банктік
құқық төңірегінде ғылыми зерттеу жүргізіп, диссертациялық еңбектерін
қорғаған авторлар қатарына: Худяков А.И. (Правовые формы финансовой
деятельности государства. Алматы, 1996), Хасанов С.Ф. (Государственно-
правовое регулирование банковского кредитования. Алматы, 1996), Найманбаев
С.М. (ҚР қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару. Алматы, 1998), Абжанов
Д.К. (Государственно-правовое регулирование банковской деятельности в
Республике Казахстан. Алматы, 1998); Қарабеков Н.Н. (Правоотношения в
механизме правореализации. Алматы, 1999), Копабаев О.К. (Конституционно-
правовые основы организации и функционирования государственной власти в
Республике Казахстан (проблемы теории и практики) Алматы, 2000; Мауленов
К.С. (Государственное управление и правовое регулирование в сфере
иностранных инвестиций в Республике Казахстан. Алматы, 2001) және т.б.
ғалымдарды жатқызуға болады.
Сонымен, банктік құқықтық қатынастардың теориялық әрі тәжірибелік өзекті
мәселелерін және қаржылық құқықтық аспектісін қоғамдық даму ерекшеліктеріне
сай айқындап, ғылыми зерттеу, сондай-ақ теориялық негіздеу дипломдық
жұмыстың мақсаты ретінде айрықшаланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық зерттеудің негізгі
мақсатына Қазақстан экономикасының банктік секторындағы банктік қызмет
ауқымында туындайтын банктік құқықтық қатынастардың теориялық мәселелерін
жан-жақты саралап, қарастыру, ғылыми сипаттамасын беру, банктік құқықтық
қатынастардың мемлекеттік қаржылық құқықтық аспектісін, оның ерекшеліктерін
нақтылы айқындау, Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және
коммерциялық банктер қызметі (олардың қатысуымен) барысында туындайтын
қаржылық құқықтық қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән-жайларын
тұжырымдап, түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы
жағдайларын ашып көрсету жатады.
Осындай мақсаттарға орай Дипломдық жұмыстың мынадай өзара байланысқан
міндеттерін айқындау әрі олардың шешімін табу үшін:
- банктік құқықтық қатынастардың түсінігін, белгілерін, оның
маңыздылығын және қаржылық жүйеде алатын орнын анықтау;
- Қазақстан Республикасында банктік құқықтық қатынастарды реттейтін
банктік заңнама ұғымын айқындау және банктік заңнаманы жетілдіру жөніндегі
нақтылы ұсыныстар жасау;
- қаржылық-несиелік институттардан қалыптасқан ел экономикасының банктік
секторының орнын және мазмұнын ашып көрсету;
- банктік құқықтық қатынастардың қатысушыларының құқықтық мәртебесін
анықтау және оларға ғылыми талдау жүргізуге ат салысу;
- банктік құқықтық қатынастардың мемлекеттік қаржылық құқықтық
аспектісінің мазмұнын, оның ерекшеліктерін нақтылы айқындау және банктік
тәжірибеге шолу жасау;
- Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық
банктердің (олардың қатысуымен) банктік қызметі барысында туындайтын
қаржылық құқықтық қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән-жайларын
тұжырымдап, түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы
жағдайларын ашып көрсету құрайды.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының Конституциясы, банктік
заңнама және өзге де заңнамалық актілер, оның ішінде қаржылық заңнама
негізінде жұмыс істейтін банк жүйесінің, оның жоғарғы-төменгі деңгейіндегі
Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер
қызметінің нәтижесінде қалыптасатын банктік құқықтық қатынастардың жалпы
теориялық-тәжірибелік мәселелері мен нақтылы мемлекеттік қаржылық құқықтық
аспектісі.
Зерттеу пәні: банктік құқықтық қатынастар және қаржылық құқықтық
аспектілі банктік құқықтық қатынастар, оның ішінде нақтылы қаржылық
құқықтық қатынастар негізіндегі банктік және қаржылық заңнаманың, сондай-ақ
өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормативтік-мәнділік және
құрылымдық-функционалдық мән-жайларын, қаржылық құқықтық аспектілі банктік
құқықтық қатынастарды талдау, негіздеу, қорытындылау арқылы аталмыш
құқықтық қатынастың ғылыми негіздемелерін қалыптастыру және банк
жүйесіндегі мемлекеттік қаржылық құқықтық қатынастардың экономикалық -заңи
табиғатын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық, банктік және қаржылық құқықтық құбылыстарды зерттеуге орай
қолданылатын жалпы және арнаулы ғылыми таным тәсілдері мен әдістерінің
жиынтығы (диалектикалық, салыстырмалы-құқықтық, талдау, қыйсындылық-заңи,
құрылымдық-функционалдық, нақтылы-социологиялық, жүйелік әдістер), б.а.
диалектикалық танымның іргелі ережелері құрайды. Банктік заңнаманың және
өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормаларын талдау, Қазақстан
Республикасындағы банктік құқықтық қатынастардың, оның ішінде қаржылық
құқықтық аспектілі банктік құқықтық қатынастардың қазіргі заман әрі
мемлекет дамуының талабына сай екенін танып-білу, осыған орай банктік және
қаржылық заңнаманың тиімділігін банктік құқықтық және қаржылық құқықтық
реттеу теориясы мен тәжірибелік нәтижелеріне қарай айқындау барысында
жоғарыда аталған таным әдістері, сондай-ақ жүйелік жолдар қолданылды.
Дипломдық зерттеудің теориялық негізі ретінде мемлекет және құқық
теориясы, банктік және қаржылық құқық салаларын зерттеуші ресей, қазақстан
және ТМД елдерінің мынадай ғалымдарының С.С. Алексеевтің, Р.О. Халфинаның,
М.Н. Марченконың, М.М. Агарковтың, М.В. Карасеваның, А.Ю. Викулиннің, О.Н.
Горбунованың, И.С. Гуревичтің, Н.Ю. Ерпылеваның, Л.Г. Ефимованың, О.Н.
Олейниктің, Н.И. Химичеваның, Г.А. Тосунянның, А.А. Тедеевтің, Н.В.
Фадейкинаның, К.В. Рудыйдың, М.Т. Баймахановтың, С.З. Зимановтың, В.А.
Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, Е.К. Нурпеисовтың, Ғ.С. Сапарғалиевтың, С.Н.
Сәбікеновтың, С.С. Сартаевтың, А.И.Худяковтың, С.М. Найманбаевтың және т.б.
авторлардың ғылыми еңбектері көрініс тапты.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық
жұмыстың орындалуы барысында алынған нәтижелер, оның негізгі мән-жайлары,
қорытындылары, тұжырымдары мен ұсыныстары, қалыптастырылған ұғымдар мен
ғылыми көзқарастар Қазақстан Республикасының банк жүйесін, банктік
қызметті, банктік құқықтық қатынастарды жаңаша дамытып, қазіргі заман
талаптарына және халықаралық (еуропалық) банктік құқық ережелеріне,
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкестендіруге, банктік
қызмет пен мемлекеттің қаржылық қызметінің тәсілдері мен жолдарын айқындау
арқылы банк жүйесіндегі банктік құқықтық тәртіпті және қаржылық құқықтық
тәртіпті сақтауға әрі нығайтуға, сондай-ақ мемлекеттік қаржылық құқықтық
аспектілі банктік құқықтық қатынастар аясындағы заңдылықты күшейтуге және
банктік заңнама мен қаржылық заңнаманы, өзге де нормативтік құқықтық
актілерді (өзгертулер мен толықтырулар енгізу арқылы) жетілдіруге септігін
тигізеді.
Дипломдық зерттеудің теориялық маңыздылығы банктік құқықтық қатынастарға
және олардың қаржылық құқықтық аспектісіне байланысты объективті-
субъективтік банктік құқықтық жағдаяттар мен қаржылық құқықтық құбылыстарды
жете қарастыру, тиісті ережелер мен қағидаларын талдау, экономикалық және
заңи өзара тығыз байланыстар мен қарым- қатынастардың тиісті мүдделерге
сәйкестігін айқындау, банктердің, мемлекеттің, уәкілетті мемлекеттік
органдардан, банк клиенттері заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерінің мән-жайларын ашып көрсету кезінде қолданылған арнаулы ілім-
білім нәтижесінде алынған дәлелді ғылыми негіздеулер мен дәйекті ғылыми
ережелерден тұратын, жүйелендірілген тұжырымдамалық көзқарас-пікірмен
шартталынған.
Осындай нәтижелер мен ұсыныстарды банктік заңнаманы және банктік
құқықтық қатынастарды жетілдіру процесінде, сондай-ақ оқу процесінде
Қаржылық құқық және Банктік құқық курстары бойынша дәріс беру, Банктік
құқықтық қатынастардың теориялық проблемалары арнаулы курсын өткізу және
оқу бағдарламаларын әзірлеу кезінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеу жүргізудің сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден, төрт бөлімшеден тұратын екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ЗАҢНАМАСЫ ЖӘНЕ БАНКТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАР

1.1 Қазақстан экономикасының банктік секторы және банктік қызмет:
нормативтік құқықтық базасының жай-күйі
Бүгінде егемен Қазақстандағы нарықтық экономиканың даму қарқындылығы
және тиісінше жұмыс істеуі Қазақстан Республикасы банк жүйесінің қазіргі
заманғы айрықша маңыздылығымен шартталынған банктік сектордың экономикалық
қызметіне, сондай-ақ оның нормативтік құқықтық реттелуі тиімділігіне
тікелей байланысты деп санаймыз. Өйткені Қазақстан Республикасының банктік
заңнамасы мен өзге де нормативтік құқықтық актілерінің негізінде жұмыс
істеп жатқан банк жүйесі және банктер мемлекеттің экономикалық саясатын
іске асыруға, сондай-ақ елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
тікелей ықпалын тигізеді.
Осындай мән-жайға орай, айта кететін маңызды жайт, 1995 жылғы 30
наурызда және 31 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы, Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы -
бүгінде Қазақстан Республикасының Заңдары елдің банктік секторын реформалау
ісінің қызу ортасында көрініс таба отырып, Қазақстан Республикасы банк
жүйесінің халықаралық банктік стандарттарға, сондай-ақ нарықтық экономика
қағидаларына сай құқықтық және экономикалық іргетасын қалап, әрі бекіткен
болатын.
Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы банктік секторында Қазақстан
Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және 33 екінші деңгейдегі банктер
жұмыс істейді. Банк жүйесінің екінші деңгейіндегі 33 банктің ішінде
шетелдік қатысуы бар 14 банк, оған қоса Қазақстан Республикасының резиденті
емес банктердің 9 еншілес банкі жұмыс істейді (3, 1-2 бб.(.
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі осындай банктер ел
экономикасының тиісті секторларының өсуіне септігін тигізеді. Өйткені банк
жүйесі экономика және әлеуметтік аялары мүдделеріне аса маңызды қызметтер
көрсетеді және олардың мән-жайына бейімделеді.
Сонымен, Қазақстан Республикасының банк жүйесі банктік заңнама негізінде
қарқынды дамып жатқан, ел егемендігі мен экономикалық қауіпсіздігін
сақтауға ат салысатын экономика секторы ретінде көрініс тауып отыр.
Осы банк жүйесін, оның ауқымындағы банктік қызметті және банктік
заңнаманы ғылыми зерделеп, зерттеу жүргізіп, талдау жасамас бұрын Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің ұлттық даму тарихы мен дәстүрлі ерекшеліктерін
қарастыру қажет деп ойлаймыз.
Кеңестік биліктің дәуірлеп тұрған кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі
болған жоқ. Себебі кеңестік республика аумағында КСРО Мемлекеттік банкінің
орталықтандырылған ақша-несие жүйесінің бөлімдері мен филиалдары жұмыс
істеді. Осыған орай Қазақстан банк жүйесінің даму, қалыптасу тарихы КСРО
мен революцияға дейінгі Ресей банк жүйесінің даму тарихымен тығыз
байланыстырылған болатын. Кезінде патшалық Ресейдің банк жүйесі
құрылымынан: мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер,
ипотекалық несие банктері мен басқа да банктер орын алды.
Ресей Мемлекеттік банкі барлық несие жүйесінің Орталық Банкі болып
табылды. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың монополиялық құқығына ие болды.
Басқа елдердің орталық эмиссиялық банктеріндей, Ресей мемлекеттік банкі тек
банктерді ғана емес, сонымен бірге өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды
да несиелендірді. 1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсеге, 124 бөлімшеге және
мемлекеттік қазынашылықтың 791 кассасына басшылық (иелік) етті. 47
акционерлік коммерциялық банктер өздерінің 743 филиалымен қарыз капиталы
нарығында басымды жағдайға ие болды. Ипотекалық несие жүйесі дворяндардың
жер банкі мен мемлекеттік жер банкінен, 10 акционерлік жер банкінен, 36
қалалық несиелік банктерден және ипотекалық несиенің басқа да банктерінен
құрылды (4, 163 б.(.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік
монополия қағидасы іске асырылды. Кеңестік биліктің алғашқы жылдарында
мемлекеттік банктермен қатар кооперативтік және жекеше, мемлекеттік-
капиталистік, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттік емес басқа да
несиелік мекемелер құрылды.
1922 жылы Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп банкі құрылды.
1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылды. Сөйтіп
1925 жылы КСРО-да (бұл жерде оның банк жүйесінде, дисс.авт.) Мемлекеттік
банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шарушылық банкі болды. Сондай-
ақ Орталық коммуналдық банкі (Цекомбанк), Кооперативтік банк (Всекобанк)
және акционерлік, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта Азия) банктер
құрылды. 1930-1932 ж.ж. жүргізілген несие реформасының нәтижесінде жоспарлы
социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк жүйесі
құрылып, Мемлекеттік банк өндіріс пен тауар айналымен есептейтін және
бақылайтын бірыңғай аппаратқа айналды. Банк жүйесі көрсететін қызмет
белгілеріне қарай қайта ұйымдастырылып, қысқа мерзімді несие беретін жалпы
мемлекеттік банк және күрделі қаржымен қамтамасыз ететін мамандандырылған
банктер жүйесі құрылды. Осындай бір буынды банк жүйесіне: КСРО Мемлекеттік
банкі және күрделі қаржымен несиелейтін төрт Одақтық мамандырылған банктер
- Өнеркәсіп банкі, Ауыл шаруашылық банкі, Орталық коммуналдық банк, Сауда
банкі кірді. 1959 жылы ұзақ мерзімді несие беретін банк жүйесі қайта
қаралды. Осындай өзгерістерден кейін 1960 жылдан 1988 жылға дейін КСРО банк
жүйесінің құрамы келесідей болды: Мемлекеттік банк, Мемлекеттік Құрылыс
банкі, Сыртқы сауда банкі және Мемлекеттік банк құрамына кіретін жинақ
кассалары жүйесі (5, 169-174 бб.(.
КСРО Мемлекеттік банкінің құқықтық мәртебесі жөніндегі айтылған Р.О.
Халфинаның мынандай пікірін айтып өтсек болады: КСРО Мемлекеттік Банкі
екіжақты құқықтық мәртебеге ие болып келеді. Бір жағынан Мемлекеттік банкі
- мемлекеттік басқару органы болса, ал екінші жағынан - ол шаруашылық
субъектісі. Мемлекеттік Банкі қызметінен мемлекеттік басқару құзыретін
атқарушы мемлекеттік басқару органының және шаруашылық субъектісі
ретіндегі заңды тұлғаны көрсек болады (6, 8 б.(.
Қазақстанның банк жүйесіне келсек, ол Қазақ КСР 1990 жылғы 7
желтоқсандағы Банктер және банктік қызмет туралы Заңына сәйкес реформалау
сатысынан өтуі барысында таза мемлекеттік моделден аралас моделге көшкен
болатын. Аталған Заңға сай республикада жоғарғы деңгейінде Қазақ КСР
Мемлекеттік банкі (қазір Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі), ал
төменгі деңгейінде сол кезде жұмыс істеп жатқан барлық басқа мемлекеттік
мамандандырылған банктер (Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі,
Тұрғын үй әлеуметтік банкі, Сыртқы экономикалық банк) және жаңадан құрылып
жатқан әртүрлі мемлекеттік емес банктер (акционерлік, кооперативтік,
шаруашылық серіктестігі нысанындағы, жекеше және т.б.) бар екі деңгейлі
банк жүйесі қалыптастырылды. Бұл жердегі өзіндік ерекшелік барлық
банктердің (мемлекеттік, мемлекеттік емес) мәртебесі теңестірілді және
коммерциялық деген категориямен біріктірілді (7, 110 б.(.
Сонымен, 1990 жылғы 11 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында
қабылданған екі: КСРО мемлекеттік банкі туралы және Банктер және банктік
қызмет туралы заң елдегі банк жүйесінің құрылу принциптерін және т.б. мән-
жайлардың құқықтық негіздерін айқындады. Банктер жөнінде екі заңның
қабылдануы банк жүйесін екі деңгейлі сызба бойынша дамыту қажеттілігіне
байланысты болды. Осыған орай банк жүйесінің жоғарғы деңгейінде одақтас
және автономды республикалардың орталық (мемлекеттік, ұлттық) банктерімен
бірыңғай орталық банктер жүйесін құра отырып КСРО Мембанкі орын алды. Банк
жүйесінің екінші (төменгі) деңгейінде әртүрлі коммерциялық банктер:
акционерлік, кооперативтік, инвестициялық, инновациялық, салалық және
салааралық банктер орналасты (8, 11- 35 бб.(.
Банк реформасы банктердің халық шаруашылығымен байланысын нығайту
мақсатында жаңадан Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй әлеуметтік банкі, Жинақ
банкі, Коммерциялық-кооперативтік банкі, Сыртқы экономикалық банкі т.б.
банкілерді құрды. Банк жүйесінің басты буыны – КСРО Мемлекеттік банкі (9,
191 б.(.
Сөйтіп, 1993 жылғы 13 және 14 сәуірде қабылданған Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы мен
Қазақстан Республикасындағы банктер туралы Заңдарға дейін қалыптасқан
банк жүйесі осындай сипатта көрініс тапқан болатын. Аталған Қазақстан
Республикасының Заңдарында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі банк
жүйесінің жоғарғы деңгейін көрсететін орталық банк ретінде айқындалған (1-
бап, 1-абзацы). Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкпен - Қазақстан
Республика орталық банкімен, мемлекеттік, жекеше, акционерлік, бірлескен
және шетелдік банктер желісімен көрсетілген (2-бап, 1-абзацы) (10, 119-
137бб.(.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің екінші деңгейінде: Қазақстан
Республикасы Президентінің 1994 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Халықтық банкі және оның салымшыларының мүдделерін қорғау
туралы Жарлығына сәйкес қайта құрылған Халықтық банк (бұрынғы ҚР
мамандандырылған коммерциялық жинақ банкі), Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы 16-шілдедегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік экспорт-импорт банкін құру туралы Жарлығына сәйкес жаңадан
құрылған мемлекеттік экспорт-импорт банкі (Қазақстан Эксимбанкі), Қазақстан
Республикасы Президентінің 1994 жылғы 6 қырқүйектегі Қазақстанның
Мемлекеттік даму банкісін құру туралы Жарлығына сай жаңадан құрылған
Мемлекеттік даму банкі, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы
29 наурыздағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік медетші банкі туралы
Жарлығына сәйкес төрт жылдан аспайтын мерзімге құрылған Мемлекеттік медетші
банк орналасып, жұмыс істеген болатын.
Осыған байланысты 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан
Республикасы Конституциясының банктік жүйені дамытуға байланысты алатын
орны ерекше екендігін атап өту қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 44-бабына назар аударсақ, онда оның 4)-тармақшасында
Қазақстан Республикасының Президенті: Парламенттің келісімімен Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен
босатады деп көрсетілгеніне көз жеткізуге болады (2, 15 б.(.
Сонымен, банк жүйесінің жоғарыда баяндалған мәселелерін қарастыру
нәтижесінде Қазақстан Республикасы банк жүйесінің тиісті нормативтік
құқықтық актілер негізінде жұмыс істейтін әртүрлі банктердің тиісті екі
деңгейдегі өзара экономикалық және әкімшілік байланыстарын білдіретініне
көз жеткіздік. Дегенмен, банк жүйесінің толық ұғымын, мән-жайын әлі де
болса айқындап, әрі жан-жақты ашып көрсету қажет сияқты.
Осыған байланысты экономист-қаржыгер және заңгер ғалымдар мен
мамандардың ғылыми көзқарас, пікірлерін талдауға көшеміз.
Банк жүйесі – бірыңғай қаржы-несие механизмі ауқымында жұмыс істейтін,
өзара байланысқан әр түрлі банктер мен басқа да несиелік мекемелердің
жиынтығы. Екі деңгейлі банк жүйесінің бірінші деңгейінде орталық банк, ал
екінші деңгейінде коммерциялық банктер мен басқа да есеп айырысу-несиелік
мекемелер желісі орналасады (11, 40 б.(, Банк жүйесі-қандай болмасын елде
белгілі бір тарихи кезеңде жұмыс істейтін (өзара байланысқан) әр түрлі
банктер мен банктік институттардың жиынтығы; несие жүйесінің құрамдас
бөлігі (12, 61 б.(, Банк жүйесі – қандай болмасын елде белгілі бір тарихи
кезеңде, жалпы ақша-несие механизмі ауқымында жұмыс істейтін әртүрлі ұлттық
банктердің, банктік институттардың және несиелік мекемелердің жиынтығы
(13, 17 б.( деп түсіндірсе, келесі автор: Банк жүйесі – экономикалық өсу
үшін, несиелік және ақшалай ағындарды реттеу мақсатында жасалған келісіммен
біріккен қаржылық институттар тобы деп түйіндеген (14, 433 б.(.
Банк жүйесі жөніндегі өз пікірін С.В. Пыхтин былайша білдірген: Банк
жүйесі қаржы-несие жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Банк жүйесі екі
деңгейлі орталықтандырылған жүйе ретінде көрініс табады. Банк жүйесі
банктік операцияларды жүзеге асыруға айрықша құқығы бар, тәртіптелген
субъектілер жиынтығынан тұрады (15, 44 б.(. Н.Б. Глушкова: Елдің банк
жүйесін жалпы ақшалай-несиелік механизм ауқымында жүмыс істейтін қаржылық
делдалдардың жиынтығы құрайды. Банк жүйесі нарықтық экономиканы дамытудың
басты қаржылық негізі. Оның жұмыс істеу мақсатына тауарлар өндірісі мен
айналысы процесіндегі капитал айналымына қызмет көрсету жатады деп
пайымдаған (16, 8-9 бб.(. Ю.И. Коробовтың көзқарасы бойынша: Банк жүйесі
деп ел ішіндегі өзара іштей байланысқан несиелік институттардың жиынтығын
түсінеміз. Банк жүйесінің негізгі ерекшеліктері аса көп несиелік
институттардың саны, активтердің өте ірі банктерде шоғырландырылуы, банк
нарығы субъектілерінің аумақтарда біркелкі бөлінбеуі, банк нарықтарының
тұйықталған сипаты болып табылады (17, 29- 31 бб.(. А.А. Тедеев пен В.А.
Парыгина Нарықтық қатынастар жағдайында банк жүйесі ұлттық экономиканы
қозғалысқа келтіретін механизм ретінде көрініс табады, сондай-ақ ол заңды
және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыруды,
жұмылдырылған ақша қаражаттарын аумақтар және салалар арасында қайта бөлуді
(несиелеуді, дисс. авт.), әр түрлі шаруашылық субъектілері арасындағы
ұлттық және халықаралық есеп айырысу қатынастарын қамтамасыз етеді.
Бүгінде банк жүйесі екі деңгейлі құрылыстан: жоғарғы деңгей, орталық
банктен; төменгі деңгей банк жүйесінің қалған барлық қатысушыларынан
тұрады. Банк жүйесіндегі қатынастар орталық банк пен несиелік ұйымдар (өзге
де қатысушылар) арасында қалыптасады деп тұжырымдаған (18, 3, 37 бб.(.
Авторлар ұжымы Ресей заңнамасы екі деңгейлі банк жүйесін бекітеді. Оның
бірінші деңгейінде мемлекет қарамағындағы Орталық Банк, екінші деңгейінде
мемлекеттік емес, көбінесе коммерциялық банктер орналасқан. Екі деңгейлі
банк жүйесі әр деңгейге тән функциялар мен өкілеттіктер көлемін бөлудің
қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді. Орталық Банк біртұтас алғанда банк
жүйесінің тұрақтылығын және сенімділігін қолдайды. Елдегі банктік
операциялардың барынша көп көлемі коммерциялық банктер тарапынан жүзеге
асырылады деген ойларын айтқан (19, 14 б.(.
Негізгі банктік заңнамалық актілер болып табылатын Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы және Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңдарында банк
жүйесіне қатысты мән-жайлар: Қазақстан Республикасының банк жүйесі екі
деңгейден тұрады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстан Ұлттық
Банкі) Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
Ал екінші деңгейдегі банктердің түрлері, құқықтық мәртебесі, оларды
құрудың, қызметінің және таратудың тәртібі Қазақстан Республикасының банк
заңдарымен белгіленеді (20, 1-2 бб.(.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралы Заңында: 1. Қазақстан Республикасының
екі деңгейлі банк жүйесі бар. 2. Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі
болып табылады және ол банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейіне жатады.
Ұлттық Банкінің міндеттері, қызмет қағидаттары, құқықтық мәртебесі және
өкілеттігі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен белгіленеді. Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде
банк қызметінің жекелеген мәселелері бойынша реттеуді және қадағалауды
жүзеге асырады және банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс істеуі үшін жалпы жағдайлар жасауға
жәрдемдеседі. Банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдарға қатысты Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау
функциялары Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын
қолдауға, банктен несие алушыларды, олардың салымшылары мен клиенттерінің
мүдделерін қорғауға бағытталған. 3. Қазақстан Республикасының заң актісімен
белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін
қоспағанда өзге банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне
жатады. 5. Шетелдер қатысушы банк-акциялардың үштен бірінен астамы: а)
Қазақстан Республикасының резиденттері еместердің; б) акцияларының
(қатысушылары салымдарының) елу процентінен астамы Қазақстан
Республикасының резиденттері еместердің не соларға ұқсас Қазақстан
Республикасы резиденттерінің-заңды тұлғаларының иелігінде, меншігінде
жәненемесе басқаруында болатын Қазақстан Республикасы резиденттерінің-
заңды тұлғаларының; в) Қазақстан Республикасының резиденттері еместердің не
осы баптың (б)-тармағында көрсетілген заңды тұлғалардың қаражаттарына билік
етушілер (сенім білдірілген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы
резиденттерінің иелігіндегі, меншігіндегі жәненемесе басқаруында болатын
екінші деңгейдегі банк. 6. Мемлекетаралық банк-халықаралық шарт (келісім)
негізінде құрылып, жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан
Республикасының Үкіметі (немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен
сол шартқа (келісімге) қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын
банк деп айқындалған (21(.
Демек, бүгінде Қазақстан банк жүйесінің жұмыс істеуі, оның ауқымындағы
банктік қызмет барысында қалыптасатын қоғамдық банктік қатынастарды
тиісінше құқықтық реттеу жөніндегі қоғамдық қажеттілік пен мемлекет мүддесі
елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және мемлекеттің
экономикалық саясатын іске асыруға ат салысып жатқан Қазақстан Ұлттық
Банкі, Қазақстанның Даму Банкі, сондай-ақ коммерциялық банктер қызметін
реттейтін банктік заңнама мен заңға тәуелді өзге де нормативтік құқықтық
актілерге негізделініп отыр.
Осыған орай, банктік заңнама нормалары банк жүйесін ұйымдастыруға,
сондай-ақ оның ауқымын реттеуге және тәртіптеуге ат салысады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
Республикасының арнаулы банктік заңы Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің қалыптасып, жұмыс істеуін негіздей отырып, Қазақстан Ұлттық Банкі
қызметінің құқықтық негізін, Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік
құқықтық актілері мен есептілігін, ұйымдық-құқықтық нысанын, Қазақстан
Ұлттық Банкінің негізгі мақсатын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттігін,
құрылымы мен органдарын, капиталы мен резервтерін, оның Басқармасының
өкілеттігін, құрамын, мәжілістерін, Қазақстан Ұлттық Банкі Директорлары
кеңесінің құрамын және оның өкілеттігін, Қазақстан Ұлттық Банкінің
мемлекеттік билік органдарымен өзара іс-қимылын, ақша-несие саясаты мен оны
жүргізу құралдарын, ақша төлемі мен аударымын ұйымдастыру мән-жайын,
Қазақстан Ұлттық Банкінің операцияларын, оның сыртқы экономикалық
қатынастар саласындағы қызметін, валюталық құндылықтармен жүргізетін
операцияларын, Қазақстан Ұлттық Банкінің алтын-валюта активтерін, Қазақстан
Ұлттық Банкінің жауапкершілігін айқындап, негіздеп, белгілеген деп айта
аламыз (20(.
Аталмыш Қазақстан Республикасы Заңының ереже, қағидалары мен талаптары
негізінде құрылатын банк жүйесі, жүзеге асырылатын банктік іс-қимылдар мен
іс-әрекеттер, банк жүйесі ішіндегі, сондай-ақ сыртқы байланыстарға
бағытталған, мәртебелік және операциялық мәнімен ерекшеленеді.
2001 жылғы 25 сәуірдегі Қазақстанның Даму Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы Қазақстанның Даму Банкінің қызметін, мақсаттары мен
міндеттерін, функцияларын, өкілеттіктерін, Қазақстанның Даму Банкінің
тиісті мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылдарын, оның операцияларын,
банктік сараптама жүргізуін, заемдар тартуын, тиісті заңды тұлғалардың
жарғылық капиталына қатысуын, өз жарғылық капиталын, резервтерін
қалыптастыру тәртібін, есептілігін табыс етуін, сыртқы, ішкі аудитін,
органдары мен олардың құрылымын, Қазақстанның Даму Банкінің
жауапкершілігін құқықтық негіздеп, регламенттеу барысында туындайтын
инвестициялық, кредиттік және қаржылық сипатты банктік құқықтық қатынастар
мемлекеттің ақша-несие, қаржы саясатының тиісінше іске асырылып жатқанын
дәлелдеп отыр (22(.
1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызметі туралы Қазақстан Республикасының банктік Заңы Қазақстан
аумағындағы банктерді құру, қалыптастыру, тарату, ерікті және еріксіз қайта
құру, олардың жарғылық капиталына қатысу, банктердің аффилиирленген
тұлғаларын айқындау, банктің, банктік операциялардың жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымның басшысына талаптар қою, банктік операцияларды
лицензиялау, 30-бапта көзделген барлық банктік операциялар мен мәмілені
жүзеге асыру, банктердің қызметін реттеу және депозиторлардың мүдделерін
қорғау жөніндегі қоғамдық банктік қастынастарды реттеуге ат салысады (21(.
Осының нәтижесінде банк жүйесіндегі ұйымдастыру және экономикалық
(материалдық) мазмұнды сан-алуан банктік құқықтық қатынастар замана тыныс-
тіршілігіне сай қоғам өмірі аяларынан өздеріне тиесілі орнын алуда.
Сонымен, заңнамалық актілерде, құқықтық және экономикалық әдебиетте банк
жүйесі жөнінде айтылған және ғылыми сараланған мәселелер мен ғылыми
сипаттаманы тұжырымдай келе Қазақстан Республикасының банк жүйесі тікелей
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы, Қазақстанның Даму Банкі
туралы және Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері негізінде жұмыс істейтін, осы
жүйені құрайтын банктердің банктік операцияларын, мемлекеттік экономикалық
және әкімшілік реттеуді, өзіндік басқару-реттеуді жүзеге асыратын нарықтары
мен инфрақұрылымдары бар, екі деңгейлі құрылым ретінде жоғарғы және төменгі
деңгейдегі банктер мен басқа да қаржылық-несиелік институттардан
қалыптасқан, мемлекеттің қаржы және ақша-несие саясатын өз ауқымы шегінде
іске асыруға ат салысатын, сондай-ақ ұлттық валюталық жүйенің тиісті
заңнамаға сай тиісінше жұмыс істеуін қамтамасыз ететін ел экономикасының
банктік секторын білдіреді деген ұғымды айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің бүгінгі дамуы жөнінде өз пікірін
білдірген Қазақстан Ұлттық Банкінің төрағасы Ә. Сәйденов мынандай сұхбат
берген болатын: Ұлттық банктің және мемлекеттік басқару органдарының
арасында тұрақты жүзеге асырылған ақпараттық өзара іс-әрекет қазір сапа
тұрғысынан жаңа деңгейге көтеріліп отыр. Қазіргі кезде Ұлттық банк Қаржы
қадағалау агенттігімен және республика Үкіметімен бірлесіп, ведомстволардың
Қаржы тұрақтылығы туралы меморандум шеңберінде өзара іс-әрекет жасау
рәсімдерін және тетігін құру жөнінде жұмыс жүргізуде. Бұл меморандумның
негізгі міндеті мемлекеттік органдардың өзара іс-әрекетінің тиімді жүйесін
ұйымдастыру, сондай-ақ қаржы тұрақтылығы тәуекелдерін реттеу жөнінде
үйлестірген саясат жүргізу болып табылады (23, 21 б.(.
Ұлттық қаржы нарығының жай-күйіне және оның болашағына тоқтала отырып,
Б.Б. Жамишев Қазақстанның банк жүйесі соңғы жылдары қарқынды өсіп, қаржы
нарығының аса ірі сегментіне айналып отыр. Банктік сектордағы несиелеудің
өсуі бірқатар факторлармен, соның ішінде қаржылық сектордың
тұрақтыландырылуымен, тұрғылықты халықтың табыстарының өсуімен және шынайы
сектор кәсіпорындарының несиелік қабілеттілігінің жоғарылауымен, сондай-ақ
халықаралық капитал нарығындағы қаржы ресурстарының арзандауымен
шартталынған. Қазіргі уақытта банк жүйесі бойынша барлық активтердің 60 %
астамы елдің үш ірі банкінің үлесінде. Қазақстанның банк жүйесіндегі
өтімділік оған деген сенімнің бекуіне орай ұлғайып отыр. Осыған байланысты
Қазақстанда инфляция тұрақтыландырылып, өндірістің, экспорт пен импорттың
шапшаң өсуі мен дамуының тенденциялары байқалады деген оптимизмге толы
көзқарасын білдірген (24, с. 2-4 бб.(.
Б.Б. Жамишевтің осылайша банк жүйесіне деген сенімнің бекуі деп
пайымдауы А.А. Козловтың XXI Халықаралық банктік конгресте банк жүйесінің
даму болашағы жөніндегі Сенім болса банк жүйесі дами береді. Дегенмен,
сенімді тиісті заң шығару арқылы белгілеуге болмайды, оған еңбек сіңіру
(сенімді ақтау, дисс. авт.) қажет (25, 20 б.( деген көзқарасымен сәйкес
келуі банк жүйесінің көбінесе сенімділік негізінде құрылатынын дәлелдеп
отыр.
Мемлекеттік басқарудың елдің экономикасын дамытудағы орны ерекше
болатындығын көрсете отырып, О.Қ. Копабаев біз тағы да азаматтардың
өтініштерінде өте маңызды мәліметтер бар деп белгілеп отырмыз. Азаматтардың
өтініштерінде көрсетілген мәліметтерді мемлекеттік органдардың тиімді түрде
пайдалануы өз кезегінде тәжірибе жүзінде туындаған мәселені шешуге, сондай-
ақ белгілі бір кемшіктерді жоюға, қоғамның дамуындағы пайда болатын
жағымсыз құбылыстарды болдырмауына көмектеседі. Алайда, тәжірибе жүзінде
біз басқаны байқаймыз, себебі қоғамдық маңызы бар немесе азаматтар үшін
жоғарғы өмірлік қажеттілік туғызатын өтініштері мемлекеттік органдардың
лауазымды тұлғалары тарапынан шешім таппайтындығын көреміз. Ал іс жүзінде
жүзеге аспаған азаматтардың өтініш беру құқықтары мемлекет пен азаматтар
арасындағы туындаған қарама-қайшылықтың қайнар көзі болып келеді деп
көрсетеді (26, 223 б.(.
Айтылған пікірден біз аталған кемшіліктердің тек қана мемлекеттік
басқаруда емес, сонымен қатар банктік жүйені басқару барысында кездесетінін
атап өтсек болады, себебі оны айтудағы біздің мақсатымыз банктік жүйедегі
сенімділікті арттыру.
Сонымен, Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жұмыс істеуі негізінен
алғанда оның екі деңгейіндегі Қазақстан Ұлттық Банкінің, Қазақстанның Даму
Банкінің, коммерциялық банктердің, оның ішінде шетелдер қатысушы (шетелдік
қатысушылары бар, дисс.авт.) банктердің және резидент емес банктердің,
сондай-ақ мемлекетаралық банктердің Қазақстан Республикасының банктік
заңнамасы және басқа да нормативтік құқықтық актілері мен тиісті
лицензиялар негізінде жұмыс істеуін, яғни банк жүйесі ауқымында жүзеге
асырылатын сан алуан банктік қызметті білдіреді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы Заңының 30-бабында: Банктердің осы
бапта белгіленген банк (бұл жерде банктік операцияларды деп айтқан жөн
болатын еді, дисс.авт.) және өзге де операцияларды жүзеге асыру банк
қызметі (бұл жерде банктік қызмет деген термин дұрыс болатын еді, дисс.
авт.) болып табылады деп көрсетілген.
Демек, банк жүйесі ауқымындағы банктердің және банктік операциялардың
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың осы аталған банктік
заңнамалық актінің 30-бабына сәйкес (өз клиенттері – белгілі бір заңды
немесе жеке тұлғаларға, мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға
қатысты) жүргізетін банктік операциялары мен өзге де операция-мәмілелері
банктік қызмет болып саналады.
Осындай мән-жайға байланысты негізгі ұғымдар Заңтану деп аталатын
қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігінде: Банктік операциялар –
депозиттерді қабылдау, кассалық операциялар, аудару операциялары (бұл жерде
мүмкін есеп айырысу операциялары болар, дисс. авт.), ссудалық операциялар,
трастық операциялар, клирингтік операциялар, факторингілік операциялар
сияқты қызметті жүзеге асыру болып табылады, Банктік операциялардың
өздеріне тән ерекшеліктері-стандартты қағидалар негізінде жүзеге
асырылады; операция субъектілерінің арасында заңи теңсіздік орын алады;
құқықтық реттеу бірыңғайлығын қажет қылады; субъектілер арасында белгілі
бір дәрежеде сенімділік көрініс табады, Банктік қызметтің мақсаттарына -
өзі жүзеге асыратын операциялар мен жасайтын мәмілелерден барынша мол пайда
табу (алу) (бұл жерде жеке экономикалық мұқтаждықтар мен мүдделер
сақталады); қоғамның мүддесін сақтау және мемлекет мұқтаждықтарын
қамтамасыз ету (бұл жерде банк жүйесінің нығайтылуы және дамытылуы,
теңгенің сатып алушылық қабілеттілігін сақтау көрсетіледі) деп айқындалған
(27, 54 б.(.
Банктік қызметті қандай болмасын банктің өз экономикалық мүддесін ескере
отырып, банк клиенті үшін белгілі бір іс-әрекеттерді (операциялар мен
мәмілелерді) тиісті заң, шарт және лицензия негізінде жүзеге асыруы ретінде
сипаттауға болады. Қазіргі кезде банктік қызметтің дәстүрлі негізгі
түрлеріне депозиттер (салымдар) тарту және банктік несие беру жатады.
Сонымен қатар бүгінгі таңда коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге
жуық әр алуан банктік қызмет көрсете алады. Осындай кең ауқымды банктік
операциялар коммерциялық банктердің өз клиенттерін және өздеріне деген
сенімділікті сақтай отырып, қолайсыз жағдайдың өзінде тиімді жұмыс
істеулеріне септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін
білдіретін Қазақстан Ұлттық Банкі өзіне тән функцияларын, өкілеттігі мен
құқықтарын және басқа да қызметін жүзеге асыруы барысында пайда табуды
мақсат етпей, тек қоғам мен мемлекеттің тиісті мүддесін көздейді.
Мәселен, Қазақстан Ұлттық Банкі өзіне жүктелген негізгі мақсат пен
міндеттеріне орай мынадай банктік қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- Қазақстан Республикасында айналыстағы ақша көлемінің мөлшерін реттеу
жолымен мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, банкноттар мен
тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бірден-бір эмитенті болып
табылады, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды;
- Қазақстан Ұлттық Банкі эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады және олар жөнінде Қазақстан Ұлттық Банкі
міндеттемелер алады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады
және Қазақстан Ұлттық Банкінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді;
- банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының шешімі
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларга
несие береді. Банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші болып табылады;
- Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілейтін тәртіппен және
шартпен банктердің және басқа ұйымдардың алған несиелері бойынша
Қазақстанның Ұлттық Банкі алдындағы борыштарын қайта құрылымдайды;
- банктік операциялардың мынадай түрлерін: банктердің және банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу; жеке және заңды тұлғалардың
металл шоттарын ашу және жүргізу, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған
қымбат бағалы металдардың нақты мөлшері көрсетіледі; кассалық операциялар;
аударымдық операциялар; есепке алу операциялары; жеке және заңды
тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің тапсыруы бойынша олардың
банк шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыру; банкаралық клиринг;
сейфтік операциялар; төлем карточкаларын шығару; банкноттарды, монеталар
мен құндылықтарды инкассациялау; шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру; чек кітапшаларын шығару; аккредитив ашу (ұсыну) және растау
мен ол бойынша міндеттемелерді орындау тәртібін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.