Аймақтық өндірістік аөк инфрақұрылымының құрылуымен қалыптасуының теориялық және әдістемелік негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
9
1.1. Экономиканың индустриалды.инновациялық даму шарттарындағы Қазақстанның агроөндірістік кешендері
9
1.2. АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы 17
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым 24
2.ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫ, ҮРДІСТЕРІ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
37
2.1.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымының қазіргі кезеңдегі жағдайын талдау
37
2.2. АӨК.нің өндірістік инфрақұрылымын дамытудағы кәсіпорынның экономикалық қызметі
45
2.3.Өндірістік инфрақұрылым құрамына кіретін кәсіпорындардың өзара және тауар өндірушілерімен арақатынасының түрлері
53
3. АЙМАҚТЫҚ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ
63
3.1.Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның мақсаты мен басымдылықтарын оптимизациялау
63
3.2 Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның негізгі даму тұжырымдамасының бағыты
73
3.3. Аймақтық АӨК өндірістік инфрақұрылымының даму тұжырымдамасы
80
87
ҚОРЫТЫНДЫ
105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
108
КІРІСПЕ
5
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
9
1.1. Экономиканың индустриалды.инновациялық даму шарттарындағы Қазақстанның агроөндірістік кешендері
9
1.2. АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы 17
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым 24
2.ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫ, ҮРДІСТЕРІ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
37
2.1.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымының қазіргі кезеңдегі жағдайын талдау
37
2.2. АӨК.нің өндірістік инфрақұрылымын дамытудағы кәсіпорынның экономикалық қызметі
45
2.3.Өндірістік инфрақұрылым құрамына кіретін кәсіпорындардың өзара және тауар өндірушілерімен арақатынасының түрлері
53
3. АЙМАҚТЫҚ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ
63
3.1.Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның мақсаты мен басымдылықтарын оптимизациялау
63
3.2 Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның негізгі даму тұжырымдамасының бағыты
73
3.3. Аймақтық АӨК өндірістік инфрақұрылымының даму тұжырымдамасы
80
87
ҚОРЫТЫНДЫ
105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
108
Қазіргі таңда әлемде инновациялық технологияға негізделген экономика құлашын кең жайып, «Инновациялық даму» еліміздегі ғылымды және жаңа жаңалықтармен, технологияны өндіріспен тығыз байланыстыру негізінде экономикалық дамуды көздеген экономикалық дамудың оң бағытымен өрбуде.
Қазақстан Республикасында 2003-2015жж. индустриалды-инновациялық дамуы стратегиясының негізгі басты мақсаты тұрақты өсім шеңберінде еліміздің экономикасын шикізаттық бағыттан арылтып, сервистік-технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын әртараптандыру арқылы іске асыру қолға алынды.
Ұлттық экономикамыздағы әртараптандырудағы инновациялық даму жолын таңдаудың негізгі себептері: жаһандық жаңа үрдістерден қалмау, əлемдегі өнеркəсіптің жаңа технологиялық жолмен қарышты дамуы, дүние жүзі бойынша жаһандану процесінің кең етек алуы, еліміздің Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мақсатының негізінде, өнеркəсіптерді бəсекелестікке дайындау және ауыл шаруашылығы саласы бойынша агроөндірістік кешендердегі өндірілген өніммен көрсетілетін қызметтердің қажеттілігі жəне бəсекеге қабілетті еңселі отыз елдің қатарына ену мақсатына жету.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасын индустриалды – инновациялық дамыту, ел экономикасының шикiзат бағыттылығынан бас тартып, экономиканы өндірістік өңдеуге бет бұру соның ішінде АӨК-дердің заманауи инфрақұрылымын қалыптасыру, әлемдiк экономикаға ықпалдасу мүмкіндігін арттыру мақсатында өндірістерді қайта жарақтау, еліміздің аумағындағы аймақтық АӨК-дерді қалыптастыру және оларды ары қарай дамыту, аймақтық салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың даму мүмкіндіктерін қалыптастыру, өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң арттыру; iшкi нарықта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының үлесін арттыру, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамыту; кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуына жол бермеу жаңа инновациялық жетістіктердің өндіріске енгізу пайызын арттыру, ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланысты қалыптастыру; ғылыми зерттеулер мен өндірістерге енгізліетін ғылыми жаңалаықтардың технологиясына қаржыны көп бөлу, нарықтық экономика жағдайларына отандық ғылымның нашар бейiмделуi салдарларын жою, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктердерді қалыптастыру, осы негізде тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң арттыру арқылы артта қалған тиімсіз кәсіпорындардың тиімділігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономика кезеңінде ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін мамандарға мал дәрігері, агроном және трактор мен комбайн жүргізетін жүргізушілерге сұраныс күрт төмендеді. Бұл мамандықтарды оқығанмен жұмыс таппайтын болғандықтан, елімізде 20 жылдың көлемінде бұл мамандықтарды игеретін адамдар болған жоқ.
Ал қазіргі таңда отандық ауылшаруашалыңын аймақ бойынша көтеру үшін, еліміздің экономикасын дамыту үшін, міндетті түрде озық ойлы, білімге құштар, жаңа ғылыми бағыттарды оқып, өндірістерге енгіуге құштар жаңа мамандар қажет. Осы себепті ауылшаруашылығы саласын дамытуға мамандар мен жұмысшы кадрларды даярлауды қолға алынып, мемлекет тарапынан қаржыландыруда.
Отандық экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы бұл саланы дамытуда біршама қиындықтар туындатқаны баршаға аян, қазіргі кезде басты мақсат мемлекеттік
Қазақстан Республикасында 2003-2015жж. индустриалды-инновациялық дамуы стратегиясының негізгі басты мақсаты тұрақты өсім шеңберінде еліміздің экономикасын шикізаттық бағыттан арылтып, сервистік-технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын әртараптандыру арқылы іске асыру қолға алынды.
Ұлттық экономикамыздағы әртараптандырудағы инновациялық даму жолын таңдаудың негізгі себептері: жаһандық жаңа үрдістерден қалмау, əлемдегі өнеркəсіптің жаңа технологиялық жолмен қарышты дамуы, дүние жүзі бойынша жаһандану процесінің кең етек алуы, еліміздің Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мақсатының негізінде, өнеркəсіптерді бəсекелестікке дайындау және ауыл шаруашылығы саласы бойынша агроөндірістік кешендердегі өндірілген өніммен көрсетілетін қызметтердің қажеттілігі жəне бəсекеге қабілетті еңселі отыз елдің қатарына ену мақсатына жету.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасын индустриалды – инновациялық дамыту, ел экономикасының шикiзат бағыттылығынан бас тартып, экономиканы өндірістік өңдеуге бет бұру соның ішінде АӨК-дердің заманауи инфрақұрылымын қалыптасыру, әлемдiк экономикаға ықпалдасу мүмкіндігін арттыру мақсатында өндірістерді қайта жарақтау, еліміздің аумағындағы аймақтық АӨК-дерді қалыптастыру және оларды ары қарай дамыту, аймақтық салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың даму мүмкіндіктерін қалыптастыру, өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң арттыру; iшкi нарықта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының үлесін арттыру, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамыту; кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуына жол бермеу жаңа инновациялық жетістіктердің өндіріске енгізу пайызын арттыру, ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланысты қалыптастыру; ғылыми зерттеулер мен өндірістерге енгізліетін ғылыми жаңалаықтардың технологиясына қаржыны көп бөлу, нарықтық экономика жағдайларына отандық ғылымның нашар бейiмделуi салдарларын жою, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктердерді қалыптастыру, осы негізде тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң арттыру арқылы артта қалған тиімсіз кәсіпорындардың тиімділігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономика кезеңінде ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін мамандарға мал дәрігері, агроном және трактор мен комбайн жүргізетін жүргізушілерге сұраныс күрт төмендеді. Бұл мамандықтарды оқығанмен жұмыс таппайтын болғандықтан, елімізде 20 жылдың көлемінде бұл мамандықтарды игеретін адамдар болған жоқ.
Ал қазіргі таңда отандық ауылшаруашалыңын аймақ бойынша көтеру үшін, еліміздің экономикасын дамыту үшін, міндетті түрде озық ойлы, білімге құштар, жаңа ғылыми бағыттарды оқып, өндірістерге енгіуге құштар жаңа мамандар қажет. Осы себепті ауылшаруашылығы саласын дамытуға мамандар мен жұмысшы кадрларды даярлауды қолға алынып, мемлекет тарапынан қаржыландыруда.
Отандық экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы бұл саланы дамытуда біршама қиындықтар туындатқаны баршаға аян, қазіргі кезде басты мақсат мемлекеттік
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
9
1.1. Экономиканың индустриалды-инновациялық даму шарттарындағы
Қазақстанның агроөндірістік кешендері 9
1.2. АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы 17
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым 24
2.ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫ, ҮРДІСТЕРІ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
37
2.1.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымының қазіргі
кезеңдегі жағдайын талдау 37
2.2. АӨК-нің өндірістік инфрақұрылымын дамытудағы кәсіпорынның
экономикалық қызметі 45
2.3.Өндірістік инфрақұрылым құрамына кіретін кәсіпорындардың өзара
және тауар өндірушілерімен арақатынасының түрлері 53
3. АЙМАҚТЫҚ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ 63
3.1.Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның мақсаты мен басымдылықтарын
оптимизациялау 63
3.2 Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның негізгі даму тұжырымдамасының
бағыты 73
3.3. Аймақтық АӨК өндірістік инфрақұрылымының даму тұжырымдамасы
80
87
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 108
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫМЕН ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1.Экономиканың индустриалды-инновациялық даму шарттарындағы
Қазақстанның агроөндірістік кешендері
Қазіргі таңда әлемде инновациялық технологияға негізделген экономика
құлашын кең жайып, Инновациялық даму еліміздегі ғылымды және жаңа
жаңалықтармен, технологияны өндіріспен тығыз байланыстыру негізінде
экономикалық дамуды көздеген экономикалық дамудың оң бағытымен өрбуде.
Қазақстан Республикасында 2003-2015жж. индустриалды-инновациялық
дамуы стратегиясының негізгі басты мақсаты тұрақты өсім шеңберінде
еліміздің экономикасын шикізаттық бағыттан арылтып, сервистік-
технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын әртараптандыру
арқылы іске асыру қолға алынды.
Ұлттық экономикамыздағы әртараптандырудағы инновациялық даму жолын
таңдаудың негізгі себептері: жаһандық жаңа үрдістерден қалмау, əлемдегі
өнеркəсіптің жаңа технологиялық жолмен қарышты дамуы, дүние жүзі бойынша
жаһандану процесінің кең етек алуы, еліміздің Бүкіл дүниежүзілік сауда
ұйымына кіру мақсатының негізінде, өнеркəсіптерді бəсекелестікке дайындау
және ауыл шаруашылығы саласы бойынша агроөндірістік кешендердегі өндірілген
өніммен көрсетілетін қызметтердің қажеттілігі жəне бəсекеге қабілетті
еңселі отыз елдің қатарына ену мақсатына жету.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасын индустриалды – инновациялық
дамыту, ел экономикасының шикiзат бағыттылығынан бас тартып, экономиканы
өндірістік өңдеуге бет бұру соның ішінде АӨК-дердің заманауи инфрақұрылымын
қалыптасыру, әлемдiк экономикаға ықпалдасу мүмкіндігін арттыру мақсатында
өндірістерді қайта жарақтау, еліміздің аумағындағы аймақтық АӨК-дерді
қалыптастыру және оларды ары қарай дамыту, аймақтық салааралық және
өңiраралық экономикалық ықпалдасудың даму мүмкіндіктерін қалыптастыру,
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң арттыру; iшкi нарықта тауарлар мен
қызметтерге деген тұтыну сұранысының үлесін арттыру, өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамыту; кәсiпорындардың
жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуына жол бермеу жаңа
инновациялық жетістіктердің өндіріске енгізу пайызын арттыру, ғылым мен
өндiрiс арасында ұтымды байланысты қалыптастыру; ғылыми зерттеулер мен
өндірістерге енгізліетін ғылыми жаңалаықтардың технологиясына қаржыны көп
бөлу, нарықтық экономика жағдайларына отандық ғылымның нашар бейiмделуi
салдарларын жою, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң
ықпалды тетiктердерді қалыптастыру, осы негізде тұтастай алғанда
инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң арттыру арқылы артта қалған тиімсіз
кәсіпорындардың тиімділігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономика кезеңінде ауыл шаруашылығы саласында
жұмыс істейтін мамандарға мал дәрігері, агроном және трактор мен комбайн
жүргізетін жүргізушілерге сұраныс күрт төмендеді. Бұл мамандықтарды
оқығанмен жұмыс таппайтын болғандықтан, елімізде 20 жылдың көлемінде бұл
мамандықтарды игеретін адамдар болған жоқ.
Ал қазіргі таңда отандық ауылшаруашалыңын аймақ бойынша көтеру
үшін, еліміздің экономикасын дамыту үшін, міндетті түрде озық ойлы,
білімге құштар, жаңа ғылыми бағыттарды оқып, өндірістерге енгіуге құштар
жаңа мамандар қажет. Осы себепті ауылшаруашылығы саласын дамытуға мамандар
мен жұмысшы кадрларды даярлауды қолға алынып, мемлекет тарапынан
қаржыландыруда.
Отандық экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға
отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы бұл саланы
дамытуда біршама қиындықтар туындатқаны баршаға аян, қазіргі кезде басты
мақсат мемлекеттік қолдауға сүйенетін ауылшаруашалығы саласына шетелдік
және отандық инвесторларды тартуды қолға алынды [1].
2012 – 2015 жылдар аралығында қаржыландыру көлемі жыл сайын кемінде
100 млрд. теңгені құрап отыр [2].
АӨК-дерде егіншілік саласында әртараптандыруды жүргізу және
егістік дақылдардың сапасын арттыру, ғылыми-негіздеме бойынша ауыспалы
егісті қатаң сақтау, қазіргі заманғы технологияларға, суарудың озық
әдістеріне соның ішінде суды үнемдеп жұмсау, ең алдымен, тамшылатып суару
мен кең химияландыруға көшуді қолға алынды.
Экономикада кез келген ғылымды жаңа бастаманы енгізу үшін,
маркетинг заңы қолдаудың ынталандыру әдістері қарастырылды.
Қазіргі заманауи технологияларды қолданушылар, өндірісті
жетілдірушілер, өнімділігі жоғары асыл тұқымды малды әкелушілер мен
өсірушілер, бірігушілер мен азық-түлік кластеріне қатысушылар,
мамандандырылған бордақылау алаңдарына төлді жеткізушілер, малды жаңадан
өсіруде жеделдетілген биотехнологиялық әдістерді қолданушылар
жоғарылатылған мөлшерлемелермен субсидиялар алатын болады.
Ауыл шарушалылығы саласында инновация мен тұрақты жетілдіруге
бағытталған өндірісті ынталандырудың нақты жүйесі құрылды.
Бұл өз кезегінде, агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың басым
бағыттары бойынша сәйкес инвестициялық жобалардың іске асыруда.
Жобалар негізінде , қазіргі заманауи озық технологияларға
негізделген, мал шаруашылығы саласында, мұндағы бар ұсақ тауарлылықты
жеңуі және оның өнеркәсіптік негізге ауыстырылуы үшін өте маңызды орташа
және ірі тауарлы өндірістер құрылылды.
Осындай бағдарламалар негізінде, ауыл шаруашылығының өндірістік
инфрақұрылымы дамиды және осы бағыттағы тереңдетіп өңдеуді қолға алу
арқылы, шикізаттың экономикадан бас тартып, дайын өнімге бет бұрылды.
Ауыл шаруашылығынң өндірістік инфрақұрылым дамыту, қайта өңдеу
кәсіпорындардағы технологияларды жеделдетілген қарқынмен қайта жабдықтау
жұмыстарын жалғастыруды қажет етеді.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сондай-ақ оған қызмет етуші
салаларға да тәуелді. Ауыл шаруашылығында өндіріс көлемінің кеңеюімен
материалдық-техникалық ресурстарды, қажетті шикізатты, көмекші
материалдарды және т.б. пайдалану мөлшері жоғарылауда. Шаруашылықтардың
электр қуатына, көлікке, байланыс құралдарына, өнімді сақтауға арналған
қоймаларға деген сұранысы көтерілуде. Ауыл шаруашылық өндірісінің жөндеу-
техникалық қызметтің, материалдық-техникалық жабдықтау ұйымдарының,
инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық, қызмет көрсету және басқа
қызметтердің дамуына тәуелділігі байқалады. Осы орайда, ауыл шаруашылық
өнімдерінің қажетті көлемін алуға әсер ететін салалар мен өндірістердің де,
өнімді тиімді қолданудың және оны тұтынушыға жеткізуді қамтамасыз ететін
ұйымдардың да дамуы бірдей маңызды. Экономикада осындай салалар мен
қызметтердің жиынтығын инфрақұрылым деп атайды.
Инфрақұрылым термині латынның infra (асты) және structura
(құрылым, орналасу) сөздерінен құралған.
Инфрақұрылым экономикалық және әлеуметтік ұдайы өндірісті қалыпты
жағдаймен қамтамасыз ету үшін қажетті салалар мен өндіріс кешені ретінде
көрінеді. Инфрақұрылым қоғамның өндіргіш күштерінің бөлінбес бөлігі болып
табылады. Ол кәсіпорынның тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді, жоғары
сапалы және көп өнім алуға бағытталады.
Нарықтың жұмыс істеуі нарық механизмі анықтайтын басты элементтері
арқылы жүзеге асырылады. Олардың негізгілеріне: сұраным, ұсыным, бәсеке,
және баға жүйесі. Нарықтық қатынастардың дамуы нарықтық инфрақұрылымның
дамуымен анықталады.
Инфрақұрылым негізгі өндірістің тиімді қызмет етуі үшін жағдай
жасайтын (өндірістік инфрақұрылым) және жұмыс күшінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ететін (әлеуметтік инфрақұрылым) салалар, өндірістер және
қызмет түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Ауыл шаруашылық инфрақұрылымының экономикалық мәні орасан зор.
Инфрақұрылым салалары соңғы өнімді өздігінен өндірмей, негізгі
өндіріске қызмет ете отырып, айтарлықтай деңгейде тұтас агроөнеркәсіптік
қызметтегі маңызды бағыт болатын соңғы нәтижені анықтайды.
Инфрақұрылым элементтері жалпы өндіріс үрдісінде өз алдына аралық
буын ретінде көрінеді.
Инфрақұрылым басты міндеттеріне мыналар жатады:
біртіндеп ауыл шаруашылық кәсіпорындарын өндіріске қызмет көрсету
функцияларынан босату және негізгі өндірістік қызметке күш салуға бағыттау;
өндіріс көлемін ұлғайту және ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерінің
сапасын жоғарылату, сонымен қатар өндірістік өнімді сақтауға қажетті
жағдайларды қалыптастыру;
ауыл шаруашылығының және жалпы агроөнеркәсіптік кешенінің экономикалық
тиімділігін жоғарлату.
Инфрақұрылымды қалыптастыруға келесі факторлар әсер етеді: топырақ-
климаттық жағдайлар, сумен қамтамасыз ету, жергілікті жер конфигурациясы,
жол жағдайы, шаруашылықтың орналасқан жері, технологияның ерекшелігі,
өндірістік объектілердің орналасуы, мамандандыру мен шоғырландыру деңгейі
және т.б. Аталып өтілген факторлар инфрақұрылымның құрамын, бөлімдердің
өлшемдерін, функционалды қызметтің спецификасын негіздейді.
Нарықтық қатынастар даму жағдайында сала қызметі және өндіріс
инфрақұрылымы айтарлықтай өзгерді. Жалпы, ауыл шаруашылығының материалдық
ресурстармен, техникамен, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілу деңгейі өте
төмен. Агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарында материалдық ресурстарды
өткізу бойынша әртүрлі акционерлік қоғамдар және серіктестіктер
қалыптасуда.
АӨК-дердегі отандық өнім сапасын арттыру, азықтық тауарлар түрлерін
әртараптандыру, Кеден одағы шеңберіндегі бәсекелестікте біздің негізгі
сауда серіктестеріне тең талаптар құрылған, сондықтан еліміздің АӨК-дерінің
өнімі сапалы ету өз пайдасын беретіні сөзсіз.
Олар шағын тауар өндірушілер мен өңдеушілердің кооперациясы
негізіндегі шаруашылық байланыстарды күшейту арқылы өндірістің
интеграциясын және мамандырылуын іске асыру, халықаралық нормалар
талаптарына сәйкес азық-түліктік кластерлерді құрастыру және азық-
түліктердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін құру.
Көрсетілген іс-шаралардың не республикалық. не аймақтық
деңгейлердегі тиімді жүзеге асырылуы еңбек өнімділігін сәйкесінше саланың
индустриялануын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы саласын дамытудың екінші мақсатты шешу үшін бірқатар іс-
шаралар ұсынылып, Қазақстан астық пен бидайдың жетекші экспорттаушысы,
Қазақстанда өндірілген бидай әлемдік аренаға шықты.
Қазіргі таңдағы мал шаруашылығы саласындағы негізгі мақсат ет
экспортын өсіру, ол үшін еліміздегі мал басын көбейту осы бағытты дамыту
үшін, ҚР Үкіметі Сыбаға бағдарламасын жүзеге асыруда.
Мақсатқа қол жеткізуде ет комбинаттары, бордақылау алаңдары, асыл
тұқымды репродукторлар шаруашылықтары мен шаруа қожалықтарын құруды
несиелендіруді және қолдау шаралары арқылы іске асуда.
Қазақстанда ауыл шаруашылығында, межеленген шараларды жүзеге
асыруда Ветеринария туралы заң ,Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы
заңдарға сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Тұрақты азық-түлік база құруға, азықтық дақылдардың суармалы
алаңдарын кеңейту және табиғи жайылымдарын қайта дамыту бойынша жұмыстар
жүргізілуде.
Саладағы іс-шаралардың іске асырылуы өндіріс көлемдерін ұлғайту мен
ет экспорты бойынша қойылған міндетті толықтай іске асырылады.
Қазақстан Республикасының АШМ-нің алдында тұрған міндеті- ауыл
тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету бойынша. үшінші міндетті шешу
мақсатында, 2020 жылға дейін ауыл тұрғындарының 80 пайызын сапалы ауыз
сумен қамтамасыз ету үшін Ақ бұлақ жаңа бағдарламасы іске қосылды. Осы
бағдарламаның аясында 2013 жылы жалпы көрсетілген ауылдардың 75 пайызы
сумен қамтылды.
Ауылды жерлерде жаңа сумен жабдықтау объектілерінің құрылысы
кезіндегі жүйелік тәсілдің енгізілуі, инвестициялық тартымды су шаруашылығы
секторының жоғарылауы, жерасты су мүмкіндігін максималды қолдануы, елді
мекендердің сумен жабдықтау жүйесін тиімді пайдалануды қамтамасыз етуі
арқылы қол жектізілді.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғыру барысында елде қарқынды дамушы еңбек
нарығы құрылды, халықтың экономикалық белсенділігі мен жұмыспен қамту
деңгейі тұрақты өсуде. Соңғы 10 жылда жұмыспен қамтылған халық саны 6698,8
мыңнан 8141,4 мың адамға артты, ал жұмыссыздық деңгейі 2004 жылғы 12,8 %-
дан 2014 жылдың соңында 5,5 % төмендеді.
Еліміздегі жол картасы шеңберінде жұмыс орындарын сақтау және
жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің арнайы шараларын әзірлеу және іске асыру
әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың әсерімен байланысты уақытша
экономикалық қиындықтар кезеңінде (2008 – 2010 жылдар) де жұмыспен қамтудың
жоғары деңгейін сақтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта жүзеге асырылып жатқан үдемелі индустриялық-
инновациялық дамуға көшу, бір жағынан, жұмыспен қамтудың одан әрі өсу
мүмкіндіктерін кеңейтеді, екінші жағынан – еңбек нарығына жұмыс күшінің
ішкі резервін тартудың, еңбек ресурстарының сапасы мен экономикалық
белсенділігін арттырудың жаңа тәсілдерін әзірлеуді және іске асыруды талап
етеді[3,4].
Біздің магистрлік жұмысымыздың тақырыптық зерттеулерімізге сәйкес,
ауыл шаруашылығы саласындағы аймақтық АӨК дамыту, оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша салалық мақта, жүзім кластерін дамытуды қолға ала
отырып, аймақтық АӨК-дердің өндірістік инфрақұрылымын дамыту негіз етіп
аламыз.
АӨК дерді қалыптастыру және дамытудағы өндірістік
инфрақұрылымдарды қалыптастыруда менеджменттiң экономиканы ғаламдану
үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге бейiмдеу
мiндеттерi қазіргі кезеңде жүзеге асырылуы тиіс.
Еліміздегі индустриялық-инновациялық дамудың саясаттың басты
мақсаты шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді
жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып
табылады.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымды қалыптастыруда,
өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттiлігін арттыру және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және
қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың
басты нысанасы болып табылады.
Өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтердің бәсекеге қабілеттелігі
отандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн
бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк
стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi
болуы тиiс.
Қазақстан Республикасының экономкасын индустриялық-инновациялық
дамыту бағыты мынадай қағидаттармен сабақтас: өнеркәсiптi жаңғыртуға және
қайта жарақтауға, оларға қолдау көрсету жөнiндегi рәсiмдердiң жариялылығы
мен ашықтығына бағытталған жобаларды iске асыруға мемлекеттiк қаржылық және
өзге де қолдау көрсету іс-шараларын мемлекеттік деңгейді ұйымдастыру
берілген қаржылардың көрстеілген мақсатқа жұмсалуын қадағалау;жеке
сектормен серiктестiк, инвестициялық және инновациялық ұсыныстардың
өнеркәсiптің шикiзаттық емес салаларында өндiрiлетiн тауарлар мен
қызметтердiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға бағытталуы,қосылған құн
тiзбегiн дамытуды қамтамасыз ететiн салаларға мемлекеттiк қолдау көрсету
шараларының кешендi сипаты, тең бәсекелестiк жағдайларды және салауатты
бәсекелестiк ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ету, қандай да болсын жеке
сипаттағы жеңiлдiктерден және преференциялардан бас тарту, индустриялық
саясаттың бәсекелестiк артықшылықтарды қалыптастыруға бағытталуы.
Индустриалды-инновациялық саясат индустриядан кейiнгi дамудың
перспективалы бағыттарында ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк
әлеуеттi ұлғайтуға бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк
артықшылықтарды алуға жәрдемдесуге тиiс.
Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың жаңа материалдар мен
химиялық технологиялар және ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер
жүргiзу үшiн қажетті жағдайлар жасау.
Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
1.2 АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту 2010 -
2014 жылдарға арналған бағдарламасы 2010 жылы бекітілген [5].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын үдемелі
индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламаны аясында негізгі мақсат азық-түлік қауіпсіздігін
және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге
қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту. Бағдарламаның аясында орнықты
даму қағидаттары негізінде ішкі нарықтың қажеттіліктерін жабу және
экспорттық тауашаларды алу үшін бәсекеге қабілетті ауылшаруашылығы
өнімдері мен тағамдарын өндіру; АӨК-ның қазіргі инфрақұрылымын дамыту;
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әлемдік ғылым тренділеріне сәйкес
АӨК-нің басым бағыттарына ғылыми зерттеулерді шоғырландыру; АӨК
мұқтаждары үшін қажетті біліктілігі жоғары кадрларды даярлау [6].
Бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы басты бағыттар: АӨК-дегі
еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін бір адамға 3 000 АҚШ
долларынан бастап 2015 жылға қарай кемінде 2 есе өсіру, яғни бір жан
басына 6 000 АҚШ долларына қол жеткізу, Қазақстан экспортының жалпы
көлеміндегі аграрлық саланың экспорттық әлеуетін 2015 жылға қарай 8 %-ға
дейін өсіру, азы-түлік тауарларының ішкі нарығын 80 %-дан астам отандық
азық-түлік тағамдарымен қамтамасыз ету, бұл дегеніміз еліміздегі
ауылшаруашылығы саласы бойынша аймақтық АӨК-дерді дамыту, олардың әлеуетін
арттыру, бұл саладағы қызмет жасайтын мамандардың жалақысы мен табыстарын
молайтуға көзделген.
Жалпы елімізде бағдарламаны жүзеге асыру үшін қаржыландыру
Республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қаржыландырылып,
Бағдарламанының іс-шараларын жүзеге асыруға басқа да ресурстар мен
бюджеттен тыс көлемдері (АӨК субъектілерінің қаражаты, қарыз
қаражаты, инвестициялар мен қаржы институттарының қаражаты) негізінде
қаржыландыру жоспарланып, бағдарламаны аясында республикалық бюджетте
көзделген жалпы шығыстар 2010 - 2014 жылдары келесідей болды: барлығы –
1 035 963,72 млн. теңге, оның ішінде 2010 жылы – 228 265,70 млн. теңге,
2011 жылы – 220 313,46 млн. теңге, 2012 жылы – 188 289,24 млн.
теңге, 2013 жылы – 181 742,54 млн. теңге, 2014 жылы – 212 352,78 млн.
теңге.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары: барлығы - 243 892,0 млн.
теңге, оның ішінде 2010 жылы - 4 134,50 млн. теңге, 2011 жылы - 50 114,20
млн. теңге, 2012 жылы - 56 517,70 млн. теңге, 2013 жылы - 62 438,40 млн.
теңге, 2014 жылы - 70 687,20 млн. теңгені құрады.
Қазақстан Республикасында АӨК-де егенменділіктің алғашқы сәттерінен
бастап, отанымыздың бүкіл экономикасында тұтастай елеулі құрылымдық
өзгерістер болды.
Нарықтық экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының
өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық
инфрақұрылым құру болып табылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың даму
стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті, себебі бұрынғы аграрлық
сектордың даму деңгейі қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмеді,
орталықтаныдырылған экономика, өтпелі нарыққа, яғни көп түрлі меншік
негізінде іске аса бастады.
Қазіргі уақытта, еліміздің АӨК-де әлі де болса, бірқатар
кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының темен
болуы олардың технологиялық тұрғылан қайта жарақтау мәселесін алға тартады,
бұл өз кезегінде салаға салынатын қаржының қомақтылығын арттырады,
нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейін, қазіргі заманауи
өндірістік инфрақұрылымды қалыптасыруда талап етеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық
тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке инвестициялардың кіруі,
білікті кадрлардың тапшылығы және т.б. саланың өз деңгейінде біз
қалағанымыздай дамуына кедергі келтіруде.
Осыған орай үлкен және жауапты міндеттер алда тұр - экономиканың
аграрлыҚ секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь
елдерімен бірігу жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
кезінде өзекті болып табылады.
Осы міндеттерді шешуге бағытталған Қазақстан Республикасында АӨК-ді
дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама болды [7].
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі
"Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы
атты еңбегінде "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында
агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ
тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп,
атап көрсеткен болатын [3].
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың,
оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік
мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген
аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып, аймақтық АӨК-дердің өндірістік
инфраұрылымын қалыптастыруда, ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын
дамыту, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндтері
мол.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы табыстары мен жеткен нәтижелері
тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне байланысты емес, сонымен
қатар соған қызмет көрсететін салаларына тікелей байланысты.
Қазіргі таңда Қазақстан БСҰ-на мүшеліке ұмытылу саясаты барысында,
ауылшаруашылығың өндірістік инфрақұрылымын дамыту өзекті мәселе болып
табылады. Қазіргі ҚР Үкіметінің ұстанған саясаты бойынша шикізаттық
сектордан, экономиканы өңдеуіш салаға соның іщінде аграрлық салада
тереңдетіп өңдеу бағытына бас бұру қолға алынды.
Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық -
техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б.
жұмсау көлемінің артатыны белгілі, себебі әрбір салаға енгізілетін жаңа
технология болсын, ғылымның жаңа бағыты болсын бәрін іске асыруға қаражат
пен техникаға қажеттілік ұлғаяды.
Қазақстанда 14 облысты аймақтарға бөле отырып, аймақтық
ауылшаруашылығының саларын, маманданған АӨК-дерді дамыту жұмыстары
жүргізіледі, себебі АӨК-дердің өндірістік инфрақұрылымын дамытуда,
шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына,
өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді сонымен қатар аймақтық
орналасуына байланысты оларға жұмсалатын қаржының көлеміде әр- түрлі болып
қалыптасады.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу-техникалық қызметтерге,
материалдық-техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік,
зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б.
қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық
өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен
өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға
дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы
маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым
деп аталады.
Ауылшаруашылығындағы инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді
қызмет атқаруының қамтамасыз етуде сонымен қатар осы саладағы
агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде өндіріп, сапалы өнімді
жоғарғы қосымша құнмен сатып, табыс табуға бағытталған іс-шаралар
жиынтығы.
Материалдық өндірістің инфрақұрылымының маңызды мәселелерінің бірі
ауылшаруашылық өнеркәсіптік өндіріске қызмет көрсету функцияларын орындауда
және барлық күш қуатты негізгі өндірістік қызметке жұмылдыру болып
табылады. Инфрақұрылым өндіріс көлемін өсіруге және ауылшаруашылық өнімінің
негізгі түрлерінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасау үшін қажет.
Бұл мәселеге қатысты елімізде азық-түлік қауіпсіздігін толық
қамтамасыз ету проблемасын шешудің маңызды бөлігі – ол нарықтағы тұтыну
бағасын тұрақтандырып, оны халықтың басым көпшілігінің қолы жететіндей
деңгейден асырмауды қамтамасыз ету болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігі дегенде, біз көбінесе отандық өнімдер
көлемінің халықтың тұтыну сұранысын қанағаттандыру мәселесін шешу, оның
шешуші көрсеткіші – халықтың сол өнімдерге экономикалық тұрғыдан қол
жеткізу мүмкіндігін, яғни олардың бағасының халықтың табысына сәйкес болуын
қамтамасыз етуге тиіспіз. Демек, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру ме оларды
тереңдетіп өңдеудің деңгейін ұлғайтумен қатар, халықтың әл-ауқатын
жақсартуда да экономикалық даму тетіктерін жүйелі үйлестіре жүргізуілуі
қажет.
Қазақстан Республикасын аграрлы мемлекет сондықтанда азық-түлікпен
ішкі нарықпен қатар, сыртқы рыноктарды да қамтамасыз етуге ресурсы мен
әлеуеті жетеді. Осы негізде үкімет агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі
қызметін белсенді ете түсуі тиіс. 2014 жылы Елбасының тапсырмасымен ауыл
шаруашылығын дамыту үшін 135 млрд. теңге бөлінді.
Ауыл шаруашылық инфрақұрылымды агроөнеркәсіп секторынан тыс
қарастыруға мүмкін емес. Бұл сектор ескі өндірістік қарым-қатынастың
ыдырап, жаңаның қалыптасуына байланысты дағдарыс кезеңін бастан кешірді.
Алайда, соңғы жылдары тұрақтанып, қазіргі уақытта жаңа кезеңге аяқ басты.
Яғни, бұл кезең әлемдік өндіріс және ауыл шаруашылық өнімдерін сату
жүйесіндегі ашық экономикада саланың тиімді дамуын қамтамасыз етпек. Ауыл
шаруашылықтың халық шаруашылығының маңызды саласы екені белгілі. Ол
тұрғындарды азық-түлік және қайта өндірілетін өнеркәсіп – шикізатпен
қамтамасыз етеді.
Елімізде өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекелестік
қабілеттілігі болу үшін аграрлық саланың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
қажет. Ауылшаруашылығының тұрақты дамуы саланың өзіне тікелей экономикалық
әсер етеді; агроөнеркәсіп кешеніне – жанама, ал АӨК – мен байланысты
салаларға мультипликативті әсер береді. Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
халқына Жолдауындада осы проблемаға ерекше тоқталып: Ахуалды көтерудің
негізгі факторларының бірі агроөнеркәсіп кешенінің тұрақты және динамикалық
дамуы арқылы қол жеткізуге болатыны жайлы айтты [8].
Кез келген экономикалық реформаның түпкi мақсаты – халықтың әл-
ауқатын арттыру. Еліміздің тәуелсіздігі жарияланғалы бері экономикамызда
едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан бас тартқаннан кейін түпкілікті қайта құруларға бағытталған
шаралар кешені жүзеге асырылды. Солардың нәтижесінде мемлекеттік меншік
жеке меншік болып өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық
негізі қаланды. Нарықтық экономика ұғымы өндірістік және жер қатынастарын
өзгертуді, баға белгілеу мен кредит жүйесін ырықтандыруды, бәсекеге
қабілетті нарықтық инфрақұрылым құруды қамтиды. Ауыл шаруашылығы өндірісін
одан әрі дамыту аграрлық сектордың даму стратегиясын тұжырымдамалық
тұрғыдан белгілеуді талап етті.
Еліміздің саяси-экономикалық дамуына негіз болып отырған заңдардың
ауыл шаруашылығына қатысты заң жобалары түгелдей Мәжілістің Аграрлық
мәселелер комитеті арқылы өтеді. Ал қабылданған заңдар аграрлық саланы
өркендетуге серпін берді.
Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004 – 2014
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша көптеген жұмыстар
атқарылды. Бағдарлама шеңберінде ауылдық жерлердегі мектептердің, денсаулық
сақтау ұйымдарының және мәдени ошақтардың материалдық-техникалық негізі
айтарлықтай нығайып, оларды заман талабына сай жабдықтау жұмыстары
жүргізілді. 2004 жылдан бері ауылдық жерлердегі даму әлеуеті жоғары елді
мекендерде тұратын халық санының 2,2 есе артуы, ауыл халқының жан басына
шаққандағы жылдық ақшалай табысының 3,5 есе өсуі, ең төменгі күнкөріс
деңгейіндегі ауыл тұрғындары үлесінің 4,5 есе азаюы осы жұмыстардың
нәтижесі.
Ауыл шаруашалық саланы дамыту, ауылды жерлерді дамыту арқылы жүзеге
асады. Соның бірі әрі бірегейі – аграрлық секторды қаржыландыру мәселесі.
Бүгінгі күні ауыл халқын шағын несиелендіру шағын және орта кәсіпкерліктің
көкейкесті мәселелерін шешудің және мемлекеттің дағдарысқа қарсы саясатының
ең қажетті және тиімді тетіктерінің бірі болуына байланысты еліміздің
экономикасында зор маңызға ие болып отыр. Шағын несиелендіру аз мөлшерде
қаржыландырудың негізгі элементі ретінде дәстүрлі банктік қарыздар алуға
шамасы келмейтін өте кедей ұсақ кәсіпкерлерге несие берумен ерекшеленеді.
Ауылды жерлерде халықтың 47 пайызы өмір сүреді, олардың 18 пайызының
табысы өмір сүру деңгейінен төмен.
Ауыл халқының кедей болуының негізгі себебі үй шаруашылығының
өнімділігі мен табыстылығын арттыру үшін қаражат табу мүмкіндігінің
шектеулі болуы.
Халықтың кәсіпкерлігін дамытуды қолдаудың біртұтас мемлекеттік
жүйесіндегі тиімді құрал ретінде Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан
Ауыл халқын шағын несиелендіру жүйесін ұйымдастыру бюджеттік бағдарламасы
дайындалды. Бағдарламаны жүзеге асырумен 2005
жылдан бастап Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры АҚ айналысады, бұл
– акцияларының 100 пайызы мемлекеттікі, бағдарламаның әлеуметтік бағытын
ескере отырып, шағын несиелер халықтың нысаналы топтарына: табысы өмір сүру
деңгейінен төмен және табысы орташа үй шаруашылықтарына беріледі.
Ауыл шаруашылығын жандандыру шараларының бірі ретінде Қазақстанның
индустрияландыру картасының жалпы құны 139,1 млрд. теңгені құрайтын, 7,0
мыңнан аса жұмыс орнын ашатын агроөнеркәсіптік кешен саласының 140
инвестициялық жобасы іске асырылып жатқанын атап өткен жөн. Белгіленген
жобалардан республикалық индустрияландыру картасына – 32 жоба және аймақтық
индустрияландыру карталарына 108 жоба бөлінеді. Аталған жобалар ҚазАгро
ҰБХ АҚ еншілес акционерлік қоғамдарының қаржысы, жоба бастаушыларының
жеке қаржысы, екінші деңгейлі банктердің несиелері және заңнамамен рұқсат
етілген көздер есебінен қаржыландырылады. Ауыл шаруашылығы министрлігінің
берген ақпаратына сүйенсек, мал шаруашылығында құны 60,7 млрд. теңгені
құрайтын 46 жоба, қайта өндеу саласында құны 42,5 млрд. теңге болатын 58
жоба, өсімдік шаруашылығында құны 22,8 млрд. теңгелік 32 жоба, балық
шаруашылығында 0,7 млрд. теңгенің 3 жобасы, су шаруашылығында 2,5 млрд.
теңгенің 1 жобасы жүзеге асырылуда.
2002 жылғы 23 қаңтардағы №93 қаулысымен 2002 – 2010 жылдарға
арналған Ауыз су бағдарламасы бекітіліп, жүзеге асырылды. Аталған
әлеуметтік мәселені түбегейлі шешу үшін Үкімет 2011 – 2020 жылдарға
арналған Ақ бұлақ бағдарламасын қабылдады. Бағдарламада 2020 жылға қарай
орталықтандырылған сумен ауылдық елді мекендердің 80 пайызын, қалаларда 100
пайызын қамтамасыз ету көзделген.
Еліміздің агроөнеркәсіптік кешенінде әлі де болса, бірқатар
кемшіліктер бар, олар – саланы құрылымдық-технологиялық жаңғырту қарқынының
төмен болуы, нарықтық инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы, ауыл шаруашылығы
өндірісінің ұсақ тауар болып келуі, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы
дамытуға тартылатын жеке инвестициялардың жеткіліксіздігі, білікті
кадрлардың тапшылығы. Сонымен қатар, саланың инвестициялық қызметіне әсер
еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемалар
тудырды. Бүгінгі күні алдымызда үлкен жауапты міндет тұр, ол – экономиканың
аграрлық секторын сапалы да жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның
бәсекеге қабілеттілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету. Бұл, әсіресе,
Ресей, Беларусь елдерімен кедендік бірігу жағдайында, ал кейіннен
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру кезінде өзекті болып табылады.
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым
Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым ының
бірнеше мемлекеттердің ерекшелігіне салыстырмалы түрде анықтама беруге
болады.
АҚШ мемлекетіндегі ауыл шаруашылық саласы адамдардың сұранысын
қанағаттандыруда өте үлкен маңызды ролі бар. АҚШ- та ауыл шаруашылығы
басқа салаларға қарағанда ЖІӨ- де қомақты орын алады. АҚШ мемлекетінің 3-
ші президенті Томас Джефферсон Кімде кім жерде еңбек етіп, оны өңдеп
одан өнім алған адам осы мемлекеттің тұғыры және қызығушылығы осы
мемлекетпен тығыз байланыста деп атап көрсеткен [9].
АҚШ-та фермерлер негізгі ауыл шаруашалығының тірегі.Фермерлердің
Жалпы ауылшаруашылығында кішкентай фригольдерлер бір-бірінен алшақ жатқан
жанұялық фермерлер құрылды. АҚШ-та біршеше тығыз орналасқан райондарынан
басқасы бір-бірінен өте ұзақ орналасқан фермерлер жерді өңдеп өнім өндіре
бастады. Шалғайда орналасқан фермерлердің өз бетінше күн көру үрдісі
қалыптасып, индивидуализмі қалыптасты.
Қазіргі таңда АҚШ фермерлерінің орташа жер көлемі 180 гектарды
құрайды.
Ауылшаруашалығында өндірістік инфрақұрылымның АҚШ-та дамуының бірінші
сатысы ретінде темір жолдарды салу оны АҚШ аумағында батысқа қарай тартуды
қолға алған темір жол салушы компаниялар темір жол желілеріне ұзарта
отырып, АҚШ Федерациялық мемлекеті жаңа жерлерді игерді.
АҚШ-тағы жерді тегін игеру туралы заңы 1862 жылы қабылданып
гомстед заңы деп аталып, әрбір фермер-жанұяға, 160 акр (85 гектар)
жерді тегін беру қарастырылды. Әрбір жанұяның 21 жасқа келген мүшесі АҚШ
азаматы жалыпы қоғамдық жер қоғамына мүшелікке өте отырып, ол жерде
тұрақты 5 жыл тұрса міндетті түрде жекеменшігіне ауыл шаруашылығымен
айналыса алатын фермер ретінде тұрақтады.
1916 жылы осы заң аясында АҚШ-та ауыл шаруашалығы саласында еңбек
ететін адамдар 13,6 миллионды құрап, жалпы мемлекеттің халқының 14 пайызын
құрады.
1965 жылы АҚШ-та ауыл шаруашашылығы саласында ауылшаруашалығы
өнімдерін тек ғана шикізат көзінде сатпай, оның қайта өңдеу мен тереңдетіп
өңдеу мәселесі қойылды.Фермерлердің өнімділігі тек оларың егіндік жерлерін
ұлғайтумен ғана емес, ауылшаруашылығында пайдаланылатын машиналарда үлкен
маңызды рол ойнады.
АҚШ-та 1870 жылдан бастап Жер иеленушіні қорғау ұйымы грейнджерлер
деген атаумен темір жол компанияларының монополистик саясатына қарсы шығып,
жүк тасымалдау шығының аса жоғарғы екендігіне өздерінің наразылығын
білдірді. Осы сәтте бастап біз ауылшаруашылығы саласында логистиканың
бастау алғанын айта аламыз, себебі, грейнджер заңы аясында мемлекеттік
органдар жүк тасымалдау жеңілдетілген тарифтерді құрып, реттеді.
Грейнджерлер азық-түлік дүкендері, қоймалар және басқада
инфрақұрылымдар фермерлік қоғамға қызмет жасайтын кооперативтік қоғамдар
құрды.
Калифорниядағы Санкист маркалы лимондар өндіретін фермерлер
кооперативке бірігіп, жеке сататын дүкендермен бәсекелестікке түсті. Яғни,
лимон өнімін тасымалдау, өндіру және сату қызметтері бір мақсатқа
біріктіріліп, салалық қызмет көрсету инфрақұрылымы қалыптасты.
1896 жылдан бастап фермерлік қоғамдастық ұйымы тек ғана ауыл
шаруашылығы саласында емес жалпы мықты қоғамдағы ерекше күші бар
қоғамдастыққа айналды және саясат саласында өздерінің мәселелеріне көңіл
аудартып, Үкімет олардың қалауымен санасатын болды.
1900 жылдан бастап, АҚШ конгресі ауылшаруашылығы министрлігініне
басқа ормандарды қорғау, азық-түлік тауарларының стандарт деңгейін
қалыптастыру функцияларын берді. Сондай-ақ Морилла заңы бекітіліп, әрбір
штаттан федералдық жер көлемінен мың акрдан бөліп, ауылшаруашалығына
арналған коллеждерге берілді. Мұндай жерлік субсидия колледждері жапы
АҚШ-та 69 жерде ашылып, қазіргі таңға дейін ауыл шаруашалығы саласындағы
зерттеулер мен білім беруде маңыздылығын жоғалтқан жоқ.
Сондай-ақ ғылымның жетістігін фермерлер өз жерлерінде қолдануға
үгіттеу жұмыстары федералдық үкімет тарапынан жүргізіліп, үлгілік
фермерлер құрылды Жалпы бұл жүйенің мақсаты арнайы үгіт тобының құрып,
үлгілі фермерлердің ғылыми жетістіктің нәтижесінде жаңа өнімділікке қол
жеткізілгені туралы айтылып, олардың осы ғылыми жетістіктерді қолдануға
шақырды
1914 жылдан бастап федералдық бағдарламалар негізінде ауыл
шаруашылығы қызметі құрылды. Бұл қызметті федералдық бюждет пен әрбір
штаттағы жерлік колледждер есебінен қаржыландырылды, әрбір штаттағы
жанұялық фермерлерге желілік кеңес беретін ұйымды ұйымдастырылды. Өз
кезегінде қазіргі уақыттағы өндірістік инфрақұрылымдағы ақпараттық кеңес
беру қызмтетінің жұмысы осы кезеңнен бастау алды.
АҚШ-тың ауылшаруашалығы саласындағы саясаты әр кезеңде жаңарып
отырады, бұл саладағы саясаты біршене заңдармен бекітілген. Әрбір төрт
жылда АҚШ Конгресі Фермерлік Заңы негізін талқылайды және шешімдер
шығарады. Осы саладағы басқада атқарлатын іс-шараларға соның ішінде
ауылшаруашалығы саласындағы қызмет көрсету нарығын реттейді. Әрбір штаттың
ерекшелігіне сәйкес, өндірістік инфрақұрылымның ерекшелігі бар және бұл
саладағы қызмет көрстеу жүйесінде федералдық заңмен жүк тасымалдау, дотация
беру жұмыстары қарастырылады. Әрбір штаттың жерінің құнарлығына сәйкес
салық салу заңы бар, ол заңның аясында өнімді аз беретін жерлердің салық
түсімдеріне арнайы жеңілдіктер қарастырылады. Сондай-ақ инвестиция тару,
ауыл шаруашылығы саласындағы өңдеумен тереңдетіп өңдеуге инвестиция салу
жолдары да жақсы жолға қойылған.
1933 жылдан бастап Ауыл шаруашалығы саласындағы өндірісті реттеу
заңы күшіне енген, АҚШ-та егістік жерлерінің көлемін қысқартқан немесе
егін егудегі жер көлемін шектеген фермерлерге арнайы субсидия, федерациялық
үкіметтен өнімінің барлығын мемлекет тарапынан кепілдендіру т.б.
қарастырылған.
Ауылшаруашылығы өндірілетін өнімдердің барлығына мемлекет тарапынан
кепілдендірме бағасы бар, Конгресс әрбір өнімге арнайы баға қояды, мысалы
жүгері өндіретін фермер өзінің егін егетін жерін қысқартуға келіскен
жағдайда, әрбір өнімнің 35,2 литр көлеміне 2,55 доллар көлемінде баға
қояды. Яғни, өзінің өндірген өнімін фермер еркін нарықта сата алады немесе
мемлекетке қарызға қояды. Ал нарықта жүгері бағасы 2,55 АҚШ доллардан асып
кетсе, фермер Үкіметтен өзінің өнімін қайта алып, нарықта сатуға құқы бар.
Жалпы өнімнің 2,55 доларын Үкіметке төлейді де одан артылған қаржыны
фермер өзіне қалдырады. Бұл бағыттағы субсидиялардың ең жоғарғы көлемі,
бағаны тұрақтандыру үшін төленбейді.
Қарыз бағасын тұрақтандару үшін, компенсациялық төлемдер
фермерлердің пайдасын тікелей арттыратын салымдар. Конгресс ауыл
шаруашалығы дақылдарына жоспарлық бағалар қояды. Басты ұстаным фермерлер
өз жерлеріне егетін егіндерінің көлемін шектеу болып табылады.
Компенсациялық төлемдердің көлемі бір жылда 50000 доллардан аспау керек.
Компенсациялық өтемақыны қамтамасыз ету саясаты мына тауарларға
мақта, дәнді-дақылдар, ет, сүт өнімдерін қамтиды.
Басқа да өнім өндіретін ауылшаруашалығы өндірістері мемлекеттік
субсидиялау қарастырылмаған. Бір немесе одан жоғарғы жылдарға берілетін
20 миллиард доллар субсидия көлемі болсада, көптеген фермерлер
мемлекетке алақанын жаяға ниеттері жоқ. Мемлекеттің қолдау қаржысына 5
фермердің біреуі ғана жүгінеді.
Әлемдегі ауылшаруашалығындағы өндірістік инфрақұрылымның
қалыптастыру тәжірбиесі бойынша, нарықтық экономикада осы саладағы
өндірістерді ұйымдастыру негізінен қызмет көрсету саласында біршама даму
бар. Аграрлық саладағы қызмет көрсету жүйесі осы саладағы ауылда
өндірілетін өнеркәсіптік өнімдерді нарыққа шығаруда және де өнімдерді
өндіруге қажетті құрал-жабдықтар, техникалар және арнайы машиналардан
құралады.
Жалпы әлемдегі машина өндіру саласындағы атақты маркаларды
шығаратын кәсіпорындарының тәжірибесіне сүйенетін болсақ, өндірістік
инфрақұрылымының қызметтер нарығы, қазіргі кезеңдегі экономикалық ілімдер
маркетинг пен логистиканың қағидаларына негізделген бір үрдіс ретінде
қарастыруға болады.
Сондай-ақ өндірістік қызметтерді ұйымдастыруда фирма ішінде
қозғалыстарды қолайлы ұйымдасыру және сыртқы ортамен байланысты
қалыптастыра отырып зерттейтін маркетинг және өндірістік ресурстарды
тасымалдау мен сақтау жүйесі логиститикамен ауыл шаруашылық саласының
негізін құрайды. Нарықтағы белгілі бір дәрежедегі сапаны қалыптастыру үшін,
осы сапа деңгейін тұтынушы тарапынан зерттей отырып, ұстап тұру үшін,
нарықтағы өндірілген өнім және тұтынушы қызметтердің сапасын бақылау үшін
арнайы автоматтандырылған бағдарлама жүйелері жұмыс жасайды. Нәтижесінде
саладағы барлық қызмет көрсету нәтижелері сараланады [12,13] .
Тұтынушыларға жүргізілген сауалнамалардың нәтижесінде оларды
талдай отырып, кәсіпорындар оперативтік шешімдерде қызметтердің
тұтынушылардың талғамы бойынша және диллерлік желілердің ақпараттар
жиынтығы негізінде ,ал стартегиялық шешімдерді кәсіпорындардың орталық
ақпарат басшылығымен қабылданады.
Әлемдік тәжірибе көрстекендей, ауыл шаруашылығы саласындағы нарықта
қызмет көрсету қызметтері арнайы қарастырылған салық жүйесі арқылы
реттеледі. Бірақ басқа салалармен салыстырғанда, ауыл шаруашылығы саласында
салықтық жеңілдіктерді қарастырылған, мысалы салықтар фермерлердің жалпы
шығындарының 2 мен 6,2 % көлемінде.
Салық салудан босату және оның көлемін азайту ( жеке сала немесе
аранйы өгім өндіретін немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, зиянды өнім
өндіретін кәсіпорындарға арнайы салықтық жеңілдіктер ) салықтық азайтуда
резервтік қорлармен қатар арнайы қорлар арқылы немесе амортизацияны
жеделдету арқылы қарастырылады.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі арнайы техникалардың
қызмет көрстеу барысында пайдалануда амтортизациялық төлемдердің құнын
көрсетілген мерзімін бірінші жартысында 23 бөлігіне есептей отырып,
өндірілген өнім құнына есептеледі. Сондай-ақ амортизацияны жеделдетіп
есептеу жүйесінің ерекшелігі мен артықшылығы ретінде жаңа қолданысқа
берілетін техникаға пайызсыз несиемен салыстыруға болады.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі АҚШ-та кең тараған, тек
ауылшаруашылығы саласында еңбек ететеін кәсіпорындарда ғана емес, арнайы
станоктардың, ғылыми жабдықтардың, автомашиналардың және аграглық саладаға
қажетті машиналарды құрастыратын зауыттар ішінде де 5 жыл мерзімге есептеу
жүйесі қарастырылған.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі басқа да мемлекеттерде
қарастырылған бірақ олардың қолдану мерзімінде айырмашылықтар бар, бұл өз
кезегінде ауылшаруашылығы саласында қызмет көрсетуде қажетті техникалармен
қамтамасыз ету мүмкіндігі мол, жаңа техникалар мен арнайы жабдықтарды тез
ауыстыру қол жеткізеді, жаңа техниканы пайдалану арқылы өнімділікке оң
ықпал етеді.
Франция мемлекетіндегі АӨК-дер жалпы ел экономикасының 19%
құрайды. Басқада өңдеу салалары бойынша ауыл шаруашылығындағы азық-түлік
тауар саласы басқа салалардан оқ бойы озық тұр. Жалпы соңғы жылдардың
есебінен сүйенсек Франциядағы АӨК-дердің өнімінің құны 816 млрд. Франк
құрады.
Еуропа Қауымдастығының тауар айналымында 21% АӨК-дер құрайды,
соның ішінде Франция 1-ші орында, екінші орында Германия (18,6%), үшінші
орында Ұлыбритания мен Италия.
Еуропа Қауымдастығында оның ішінде Францияда жұмыспен қамтылған
үшінші сала болып саналады.
Агроөндірістік кешендер мезгілдік науқанда 405 мыңға дейін жалдамалы
жұмысқа жалданып, жалпы Францияда жұмыс беруші үшінші салаға айналды.
Кесте 1 – Ауылшаруашылығы инфрақұрылымын қалыптастырудың шетелдік үлгілері
Аймақтар Саланың өндірістік инфрақұрылымын дамыту үлгілерінің
үлгілері түрлері
1 Артықшылығы Ерекшелігі
өндірістік инфрақұрылым тендерлік сайыс негізінде
Қазақстандық саласы үшін аймақтарда бағаны инфрақұрылымға қаржының
отандық үлгі реттеу тетіктері, жеңілдетілгенбөлінуі қаржыны мақсаттық
несиелендіруді қолдау, төменгі бөлу;
пайызбен несие беру; инфрақұрылымды қаржыландыру
өндірістік инфрақұрылымда көздері: бюджеттік,
инвесторлардың мүліктік жергілікті, мақсаттық,
мүдделерін сақтандыру үшін мемлекеттік дотациялар мен
мекемелер құру, инвестиция субсидиялар, ипотекалық
құюылуын ынталандыру; несиелер беру;
шетелдік капитал салымын тарту,салалық шаруашылықтың ортақ
салықтық жеңілдіктерді орнату, техникалық жабдықтарды
лизингтік тетіктерді пайдалану;арнайы жеңілдіктерді енгізу
агрохимиялық, өсімдікті қорғау,арқылы қолдану машина
зоотехникалық және техникалық қызмет көрсету
ветеринарлық, машина жөндеу бекеттер құру
және қызмет көрсету ұйымдарын шаруашылық кооперациялау мен
құру қолға алынған. коммерциялық жүйеде
АҚШ, кәсіпорын мен фермерлерге
Германия, қызмет көрсету.
Австралия, Фермерлік шаруаларда МТБ,
Батыс Европа машиналық рингтер және Саланы дамытудың арнайы
елдері, шаруашылық аралық техникамен жеңілдіктері:
Голландия жабдықтарды бірқатар жеңілдетілген амортизациялау,
және т.б. жеңілдіктерді енгізу арқылы салық салудан босату немесе
пайдалануды ынталандырады; салық көлемін азайтатын (жеке
техниканы пайдаланудың сала мен компаниялар үшін
жалгерлік нысаны көп жеңілдіктер, шағын бизнес
қолданылады; және зиянды кәсіпорындардың
ауылшаруашылығы агрохимиялық пайдасына салықтық мөлшерін
қамтамасыз етудің ұлттық кеміту);
жүйелері қалыптасқан; саудасалық салу негізінде
кәсіпорындары тыңайтқыштарды құрылымдық инвестициялық
сатып алып сақтайды, тиеу және саясатты жүзеге асыру;
жүкті түсіру операцияларын жәнебәсекелестік арқылы бағаны
тыңайтққыштарды сату, жеткізу реттеу қызметтері жүргізу;
және себу қызметтерін жүзеге арнайы және ғылыми жобаларды
асырады; қаржыландыру көлемін анықтау,
фермерлерге қажет жағдайларда орындалуын қадағалау,
тыңайтқыштармен жұмыс істейтін аймақтық индустриялдық
техникалық құралдарды беріп, саясатты жүйелі жүргізу;
кеңес беру көмегін көрсетеді; коммерциялық жүйе мен
экологиялық биологиялық кооперативтік негізде
өнімдер шығаратын кәсіпорын мен фермерлер
кәсіпорындарға, маркалы арасында делдалдық қызмет
өнімдерге арнайы жеңілдіктер атқарады.
қарастырылған.
2011-2014 жылдардың мәліметіне сүйенетін болсақ, АӨК-дер орта және
шағын бизнес саласында 4250 кәсіпорын жұмыс істейді оның ішінде 93%
кәсіпорындарда 200 жалдамалы жұмысшылар қамтылған. Азық-түлік өнімдерін
шығаратын агроөндірістік кешендер Францияның барлық аумағында орналасқан.
Оның ішінде орта және шағын бизнес бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің 43%
тереңдетіп өңдеуге, ал оның ішінде 37% экспортталады. Сонымен қатар,
Франциядағы ең үлкен 85 өндіріс, жалпы экспорт өнімдерінің 41% өндіреді.
Сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін тереңдетіп өңдеу агроөндірістік
кешендердің 28% ауылдық жерлерде орналасқан.
Азық-түлік өнімдер өндірісі Францияның тұтынушылары мен
өндірушілерін қатар алып жүреді. Францияның ауыл шаруашылығында 70% тағам
өнімдерін өңдеудің еншісінде. Себебі - өндірілген өнімге қойылатын қосымша
құнның көлемі жылдан жылға өсуде, жалпы Франция көлемінде өндірілген
өнімнің жалпы көлемінің 230 млрд. франк агроөндірістік кешендерде
өндірілген өнімнің қосымша құн деңгейі 15% құрайды . Бұл көрсеткіш ауыл
шаруашылығы саласындағы өндірілген көлемнің артқанын, тереңдетіп өңдеудің
өнімдерін кең қолданыста екендігін көрсетеді [9].
Ауыл шаруашылығындағы өнімдерді тасымалдау тұтынушыға жеткізу
жолдары да Францияда өте жақсы дамыған. Оның ішіндегі логистикада
автомобиль көлігінің қызметін пайдалану пайызы жоғары, агроөнімдердің
бұзылмай тасымалдануына арнайы көліктер, ыдыстар, өнімдерді талапқа сайт
етіп орау және автокөліктердің өзінде жолдарда жарнамалау жүйесі жақсы
жолға қойылған. Азық-түлік өнімдерінің саласы Францияда ең үлкен топтан
және талдап сату қызметтерін өздері атқарады, арнайы желілік жүйе
қалыптастырылған.
2014 жылы 166,9 млрд. франк көлеміндегі азық-түлік өндірісіндегі,
сальдо 50,6 млрд. франк көлемін құрады, жалпы сыртқы саудада агроөнімдердің
көлемін қомақты деп айта аламыз. Оның ішінде:
- Еуропа Қауымдастығы: 28,3 млрд. франк (56,0%);
- дамушы мемлекеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
9
1.1. Экономиканың индустриалды-инновациялық даму шарттарындағы
Қазақстанның агроөндірістік кешендері 9
1.2. АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы 17
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым 24
2.ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫ, ҮРДІСТЕРІ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
37
2.1.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымының қазіргі
кезеңдегі жағдайын талдау 37
2.2. АӨК-нің өндірістік инфрақұрылымын дамытудағы кәсіпорынның
экономикалық қызметі 45
2.3.Өндірістік инфрақұрылым құрамына кіретін кәсіпорындардың өзара
және тауар өндірушілерімен арақатынасының түрлері 53
3. АЙМАҚТЫҚ АӨК ӨНДІРІСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫНЫҢ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ 63
3.1.Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның мақсаты мен басымдылықтарын
оптимизациялау 63
3.2 Аймақтық өндірістік инфрақұрылымның негізгі даму тұжырымдамасының
бағыты 73
3.3. Аймақтық АӨК өндірістік инфрақұрылымының даму тұжырымдамасы
80
87
ҚОРЫТЫНДЫ 105
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 108
1. АЙМАҚТЫҚ ӨНДІРІСТІК АӨК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫМЕН ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1.Экономиканың индустриалды-инновациялық даму шарттарындағы
Қазақстанның агроөндірістік кешендері
Қазіргі таңда әлемде инновациялық технологияға негізделген экономика
құлашын кең жайып, Инновациялық даму еліміздегі ғылымды және жаңа
жаңалықтармен, технологияны өндіріспен тығыз байланыстыру негізінде
экономикалық дамуды көздеген экономикалық дамудың оң бағытымен өрбуде.
Қазақстан Республикасында 2003-2015жж. индустриалды-инновациялық
дамуы стратегиясының негізгі басты мақсаты тұрақты өсім шеңберінде
еліміздің экономикасын шикізаттық бағыттан арылтып, сервистік-
технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын әртараптандыру
арқылы іске асыру қолға алынды.
Ұлттық экономикамыздағы әртараптандырудағы инновациялық даму жолын
таңдаудың негізгі себептері: жаһандық жаңа үрдістерден қалмау, əлемдегі
өнеркəсіптің жаңа технологиялық жолмен қарышты дамуы, дүние жүзі бойынша
жаһандану процесінің кең етек алуы, еліміздің Бүкіл дүниежүзілік сауда
ұйымына кіру мақсатының негізінде, өнеркəсіптерді бəсекелестікке дайындау
және ауыл шаруашылығы саласы бойынша агроөндірістік кешендердегі өндірілген
өніммен көрсетілетін қызметтердің қажеттілігі жəне бəсекеге қабілетті
еңселі отыз елдің қатарына ену мақсатына жету.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасын индустриалды – инновациялық
дамыту, ел экономикасының шикiзат бағыттылығынан бас тартып, экономиканы
өндірістік өңдеуге бет бұру соның ішінде АӨК-дердің заманауи инфрақұрылымын
қалыптасыру, әлемдiк экономикаға ықпалдасу мүмкіндігін арттыру мақсатында
өндірістерді қайта жарақтау, еліміздің аумағындағы аймақтық АӨК-дерді
қалыптастыру және оларды ары қарай дамыту, аймақтық салааралық және
өңiраралық экономикалық ықпалдасудың даму мүмкіндіктерін қалыптастыру,
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң арттыру; iшкi нарықта тауарлар мен
қызметтерге деген тұтыну сұранысының үлесін арттыру, өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамыту; кәсiпорындардың
жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуына жол бермеу жаңа
инновациялық жетістіктердің өндіріске енгізу пайызын арттыру, ғылым мен
өндiрiс арасында ұтымды байланысты қалыптастыру; ғылыми зерттеулер мен
өндірістерге енгізліетін ғылыми жаңалаықтардың технологиясына қаржыны көп
бөлу, нарықтық экономика жағдайларына отандық ғылымның нашар бейiмделуi
салдарларын жою, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң
ықпалды тетiктердерді қалыптастыру, осы негізде тұтастай алғанда
инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң арттыру арқылы артта қалған тиімсіз
кәсіпорындардың тиімділігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономика кезеңінде ауыл шаруашылығы саласында
жұмыс істейтін мамандарға мал дәрігері, агроном және трактор мен комбайн
жүргізетін жүргізушілерге сұраныс күрт төмендеді. Бұл мамандықтарды
оқығанмен жұмыс таппайтын болғандықтан, елімізде 20 жылдың көлемінде бұл
мамандықтарды игеретін адамдар болған жоқ.
Ал қазіргі таңда отандық ауылшаруашалыңын аймақ бойынша көтеру
үшін, еліміздің экономикасын дамыту үшін, міндетті түрде озық ойлы,
білімге құштар, жаңа ғылыми бағыттарды оқып, өндірістерге енгіуге құштар
жаңа мамандар қажет. Осы себепті ауылшаруашылығы саласын дамытуға мамандар
мен жұмысшы кадрларды даярлауды қолға алынып, мемлекет тарапынан
қаржыландыруда.
Отандық экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға
отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы бұл саланы
дамытуда біршама қиындықтар туындатқаны баршаға аян, қазіргі кезде басты
мақсат мемлекеттік қолдауға сүйенетін ауылшаруашалығы саласына шетелдік
және отандық инвесторларды тартуды қолға алынды [1].
2012 – 2015 жылдар аралығында қаржыландыру көлемі жыл сайын кемінде
100 млрд. теңгені құрап отыр [2].
АӨК-дерде егіншілік саласында әртараптандыруды жүргізу және
егістік дақылдардың сапасын арттыру, ғылыми-негіздеме бойынша ауыспалы
егісті қатаң сақтау, қазіргі заманғы технологияларға, суарудың озық
әдістеріне соның ішінде суды үнемдеп жұмсау, ең алдымен, тамшылатып суару
мен кең химияландыруға көшуді қолға алынды.
Экономикада кез келген ғылымды жаңа бастаманы енгізу үшін,
маркетинг заңы қолдаудың ынталандыру әдістері қарастырылды.
Қазіргі заманауи технологияларды қолданушылар, өндірісті
жетілдірушілер, өнімділігі жоғары асыл тұқымды малды әкелушілер мен
өсірушілер, бірігушілер мен азық-түлік кластеріне қатысушылар,
мамандандырылған бордақылау алаңдарына төлді жеткізушілер, малды жаңадан
өсіруде жеделдетілген биотехнологиялық әдістерді қолданушылар
жоғарылатылған мөлшерлемелермен субсидиялар алатын болады.
Ауыл шарушалылығы саласында инновация мен тұрақты жетілдіруге
бағытталған өндірісті ынталандырудың нақты жүйесі құрылды.
Бұл өз кезегінде, агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың басым
бағыттары бойынша сәйкес инвестициялық жобалардың іске асыруда.
Жобалар негізінде , қазіргі заманауи озық технологияларға
негізделген, мал шаруашылығы саласында, мұндағы бар ұсақ тауарлылықты
жеңуі және оның өнеркәсіптік негізге ауыстырылуы үшін өте маңызды орташа
және ірі тауарлы өндірістер құрылылды.
Осындай бағдарламалар негізінде, ауыл шаруашылығының өндірістік
инфрақұрылымы дамиды және осы бағыттағы тереңдетіп өңдеуді қолға алу
арқылы, шикізаттың экономикадан бас тартып, дайын өнімге бет бұрылды.
Ауыл шаруашылығынң өндірістік инфрақұрылым дамыту, қайта өңдеу
кәсіпорындардағы технологияларды жеделдетілген қарқынмен қайта жабдықтау
жұмыстарын жалғастыруды қажет етеді.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сондай-ақ оған қызмет етуші
салаларға да тәуелді. Ауыл шаруашылығында өндіріс көлемінің кеңеюімен
материалдық-техникалық ресурстарды, қажетті шикізатты, көмекші
материалдарды және т.б. пайдалану мөлшері жоғарылауда. Шаруашылықтардың
электр қуатына, көлікке, байланыс құралдарына, өнімді сақтауға арналған
қоймаларға деген сұранысы көтерілуде. Ауыл шаруашылық өндірісінің жөндеу-
техникалық қызметтің, материалдық-техникалық жабдықтау ұйымдарының,
инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық, қызмет көрсету және басқа
қызметтердің дамуына тәуелділігі байқалады. Осы орайда, ауыл шаруашылық
өнімдерінің қажетті көлемін алуға әсер ететін салалар мен өндірістердің де,
өнімді тиімді қолданудың және оны тұтынушыға жеткізуді қамтамасыз ететін
ұйымдардың да дамуы бірдей маңызды. Экономикада осындай салалар мен
қызметтердің жиынтығын инфрақұрылым деп атайды.
Инфрақұрылым термині латынның infra (асты) және structura
(құрылым, орналасу) сөздерінен құралған.
Инфрақұрылым экономикалық және әлеуметтік ұдайы өндірісті қалыпты
жағдаймен қамтамасыз ету үшін қажетті салалар мен өндіріс кешені ретінде
көрінеді. Инфрақұрылым қоғамның өндіргіш күштерінің бөлінбес бөлігі болып
табылады. Ол кәсіпорынның тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді, жоғары
сапалы және көп өнім алуға бағытталады.
Нарықтың жұмыс істеуі нарық механизмі анықтайтын басты элементтері
арқылы жүзеге асырылады. Олардың негізгілеріне: сұраным, ұсыным, бәсеке,
және баға жүйесі. Нарықтық қатынастардың дамуы нарықтық инфрақұрылымның
дамуымен анықталады.
Инфрақұрылым негізгі өндірістің тиімді қызмет етуі үшін жағдай
жасайтын (өндірістік инфрақұрылым) және жұмыс күшінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ететін (әлеуметтік инфрақұрылым) салалар, өндірістер және
қызмет түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Ауыл шаруашылық инфрақұрылымының экономикалық мәні орасан зор.
Инфрақұрылым салалары соңғы өнімді өздігінен өндірмей, негізгі
өндіріске қызмет ете отырып, айтарлықтай деңгейде тұтас агроөнеркәсіптік
қызметтегі маңызды бағыт болатын соңғы нәтижені анықтайды.
Инфрақұрылым элементтері жалпы өндіріс үрдісінде өз алдына аралық
буын ретінде көрінеді.
Инфрақұрылым басты міндеттеріне мыналар жатады:
біртіндеп ауыл шаруашылық кәсіпорындарын өндіріске қызмет көрсету
функцияларынан босату және негізгі өндірістік қызметке күш салуға бағыттау;
өндіріс көлемін ұлғайту және ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерінің
сапасын жоғарылату, сонымен қатар өндірістік өнімді сақтауға қажетті
жағдайларды қалыптастыру;
ауыл шаруашылығының және жалпы агроөнеркәсіптік кешенінің экономикалық
тиімділігін жоғарлату.
Инфрақұрылымды қалыптастыруға келесі факторлар әсер етеді: топырақ-
климаттық жағдайлар, сумен қамтамасыз ету, жергілікті жер конфигурациясы,
жол жағдайы, шаруашылықтың орналасқан жері, технологияның ерекшелігі,
өндірістік объектілердің орналасуы, мамандандыру мен шоғырландыру деңгейі
және т.б. Аталып өтілген факторлар инфрақұрылымның құрамын, бөлімдердің
өлшемдерін, функционалды қызметтің спецификасын негіздейді.
Нарықтық қатынастар даму жағдайында сала қызметі және өндіріс
инфрақұрылымы айтарлықтай өзгерді. Жалпы, ауыл шаруашылығының материалдық
ресурстармен, техникамен, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілу деңгейі өте
төмен. Агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарында материалдық ресурстарды
өткізу бойынша әртүрлі акционерлік қоғамдар және серіктестіктер
қалыптасуда.
АӨК-дердегі отандық өнім сапасын арттыру, азықтық тауарлар түрлерін
әртараптандыру, Кеден одағы шеңберіндегі бәсекелестікте біздің негізгі
сауда серіктестеріне тең талаптар құрылған, сондықтан еліміздің АӨК-дерінің
өнімі сапалы ету өз пайдасын беретіні сөзсіз.
Олар шағын тауар өндірушілер мен өңдеушілердің кооперациясы
негізіндегі шаруашылық байланыстарды күшейту арқылы өндірістің
интеграциясын және мамандырылуын іске асыру, халықаралық нормалар
талаптарына сәйкес азық-түліктік кластерлерді құрастыру және азық-
түліктердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін құру.
Көрсетілген іс-шаралардың не республикалық. не аймақтық
деңгейлердегі тиімді жүзеге асырылуы еңбек өнімділігін сәйкесінше саланың
индустриялануын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы саласын дамытудың екінші мақсатты шешу үшін бірқатар іс-
шаралар ұсынылып, Қазақстан астық пен бидайдың жетекші экспорттаушысы,
Қазақстанда өндірілген бидай әлемдік аренаға шықты.
Қазіргі таңдағы мал шаруашылығы саласындағы негізгі мақсат ет
экспортын өсіру, ол үшін еліміздегі мал басын көбейту осы бағытты дамыту
үшін, ҚР Үкіметі Сыбаға бағдарламасын жүзеге асыруда.
Мақсатқа қол жеткізуде ет комбинаттары, бордақылау алаңдары, асыл
тұқымды репродукторлар шаруашылықтары мен шаруа қожалықтарын құруды
несиелендіруді және қолдау шаралары арқылы іске асуда.
Қазақстанда ауыл шаруашылығында, межеленген шараларды жүзеге
асыруда Ветеринария туралы заң ,Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы
заңдарға сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Тұрақты азық-түлік база құруға, азықтық дақылдардың суармалы
алаңдарын кеңейту және табиғи жайылымдарын қайта дамыту бойынша жұмыстар
жүргізілуде.
Саладағы іс-шаралардың іске асырылуы өндіріс көлемдерін ұлғайту мен
ет экспорты бойынша қойылған міндетті толықтай іске асырылады.
Қазақстан Республикасының АШМ-нің алдында тұрған міндеті- ауыл
тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету бойынша. үшінші міндетті шешу
мақсатында, 2020 жылға дейін ауыл тұрғындарының 80 пайызын сапалы ауыз
сумен қамтамасыз ету үшін Ақ бұлақ жаңа бағдарламасы іске қосылды. Осы
бағдарламаның аясында 2013 жылы жалпы көрсетілген ауылдардың 75 пайызы
сумен қамтылды.
Ауылды жерлерде жаңа сумен жабдықтау объектілерінің құрылысы
кезіндегі жүйелік тәсілдің енгізілуі, инвестициялық тартымды су шаруашылығы
секторының жоғарылауы, жерасты су мүмкіндігін максималды қолдануы, елді
мекендердің сумен жабдықтау жүйесін тиімді пайдалануды қамтамасыз етуі
арқылы қол жектізілді.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғыру барысында елде қарқынды дамушы еңбек
нарығы құрылды, халықтың экономикалық белсенділігі мен жұмыспен қамту
деңгейі тұрақты өсуде. Соңғы 10 жылда жұмыспен қамтылған халық саны 6698,8
мыңнан 8141,4 мың адамға артты, ал жұмыссыздық деңгейі 2004 жылғы 12,8 %-
дан 2014 жылдың соңында 5,5 % төмендеді.
Еліміздегі жол картасы шеңберінде жұмыс орындарын сақтау және
жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің арнайы шараларын әзірлеу және іске асыру
әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың әсерімен байланысты уақытша
экономикалық қиындықтар кезеңінде (2008 – 2010 жылдар) де жұмыспен қамтудың
жоғары деңгейін сақтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта жүзеге асырылып жатқан үдемелі индустриялық-
инновациялық дамуға көшу, бір жағынан, жұмыспен қамтудың одан әрі өсу
мүмкіндіктерін кеңейтеді, екінші жағынан – еңбек нарығына жұмыс күшінің
ішкі резервін тартудың, еңбек ресурстарының сапасы мен экономикалық
белсенділігін арттырудың жаңа тәсілдерін әзірлеуді және іске асыруды талап
етеді[3,4].
Біздің магистрлік жұмысымыздың тақырыптық зерттеулерімізге сәйкес,
ауыл шаруашылығы саласындағы аймақтық АӨК дамыту, оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша салалық мақта, жүзім кластерін дамытуды қолға ала
отырып, аймақтық АӨК-дердің өндірістік инфрақұрылымын дамыту негіз етіп
аламыз.
АӨК дерді қалыптастыру және дамытудағы өндірістік
инфрақұрылымдарды қалыптастыруда менеджменттiң экономиканы ғаламдану
үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге бейiмдеу
мiндеттерi қазіргі кезеңде жүзеге асырылуы тиіс.
Еліміздегі индустриялық-инновациялық дамудың саясаттың басты
мақсаты шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын
әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді
жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып
табылады.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік инфрақұрылымды қалыптастыруда,
өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттiлігін арттыру және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және
қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың
басты нысанасы болып табылады.
Өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтердің бәсекеге қабілеттелігі
отандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн
бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк
стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi
болуы тиiс.
Қазақстан Республикасының экономкасын индустриялық-инновациялық
дамыту бағыты мынадай қағидаттармен сабақтас: өнеркәсiптi жаңғыртуға және
қайта жарақтауға, оларға қолдау көрсету жөнiндегi рәсiмдердiң жариялылығы
мен ашықтығына бағытталған жобаларды iске асыруға мемлекеттiк қаржылық және
өзге де қолдау көрсету іс-шараларын мемлекеттік деңгейді ұйымдастыру
берілген қаржылардың көрстеілген мақсатқа жұмсалуын қадағалау;жеке
сектормен серiктестiк, инвестициялық және инновациялық ұсыныстардың
өнеркәсiптің шикiзаттық емес салаларында өндiрiлетiн тауарлар мен
қызметтердiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға бағытталуы,қосылған құн
тiзбегiн дамытуды қамтамасыз ететiн салаларға мемлекеттiк қолдау көрсету
шараларының кешендi сипаты, тең бәсекелестiк жағдайларды және салауатты
бәсекелестiк ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ету, қандай да болсын жеке
сипаттағы жеңiлдiктерден және преференциялардан бас тарту, индустриялық
саясаттың бәсекелестiк артықшылықтарды қалыптастыруға бағытталуы.
Индустриалды-инновациялық саясат индустриядан кейiнгi дамудың
перспективалы бағыттарында ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк
әлеуеттi ұлғайтуға бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк
артықшылықтарды алуға жәрдемдесуге тиiс.
Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың жаңа материалдар мен
химиялық технологиялар және ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер
жүргiзу үшiн қажетті жағдайлар жасау.
Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
1.2 АӨК өндірістік инфрақұрылымы және оның классификациясы
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту 2010 -
2014 жылдарға арналған бағдарламасы 2010 жылы бекітілген [5].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын үдемелі
индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламаны аясында негізгі мақсат азық-түлік қауіпсіздігін
және өнімдердің экспортын ұлғайтуды қамтамасыз ететін елдің бәсекеге
қабілетті агроөнеркәсіптік кешенін дамыту. Бағдарламаның аясында орнықты
даму қағидаттары негізінде ішкі нарықтың қажеттіліктерін жабу және
экспорттық тауашаларды алу үшін бәсекеге қабілетті ауылшаруашылығы
өнімдері мен тағамдарын өндіру; АӨК-ның қазіргі инфрақұрылымын дамыту;
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әлемдік ғылым тренділеріне сәйкес
АӨК-нің басым бағыттарына ғылыми зерттеулерді шоғырландыру; АӨК
мұқтаждары үшін қажетті біліктілігі жоғары кадрларды даярлау [6].
Бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы басты бағыттар: АӨК-дегі
еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін бір адамға 3 000 АҚШ
долларынан бастап 2015 жылға қарай кемінде 2 есе өсіру, яғни бір жан
басына 6 000 АҚШ долларына қол жеткізу, Қазақстан экспортының жалпы
көлеміндегі аграрлық саланың экспорттық әлеуетін 2015 жылға қарай 8 %-ға
дейін өсіру, азы-түлік тауарларының ішкі нарығын 80 %-дан астам отандық
азық-түлік тағамдарымен қамтамасыз ету, бұл дегеніміз еліміздегі
ауылшаруашылығы саласы бойынша аймақтық АӨК-дерді дамыту, олардың әлеуетін
арттыру, бұл саладағы қызмет жасайтын мамандардың жалақысы мен табыстарын
молайтуға көзделген.
Жалпы елімізде бағдарламаны жүзеге асыру үшін қаржыландыру
Республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қаржыландырылып,
Бағдарламанының іс-шараларын жүзеге асыруға басқа да ресурстар мен
бюджеттен тыс көлемдері (АӨК субъектілерінің қаражаты, қарыз
қаражаты, инвестициялар мен қаржы институттарының қаражаты) негізінде
қаржыландыру жоспарланып, бағдарламаны аясында республикалық бюджетте
көзделген жалпы шығыстар 2010 - 2014 жылдары келесідей болды: барлығы –
1 035 963,72 млн. теңге, оның ішінде 2010 жылы – 228 265,70 млн. теңге,
2011 жылы – 220 313,46 млн. теңге, 2012 жылы – 188 289,24 млн.
теңге, 2013 жылы – 181 742,54 млн. теңге, 2014 жылы – 212 352,78 млн.
теңге.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары: барлығы - 243 892,0 млн.
теңге, оның ішінде 2010 жылы - 4 134,50 млн. теңге, 2011 жылы - 50 114,20
млн. теңге, 2012 жылы - 56 517,70 млн. теңге, 2013 жылы - 62 438,40 млн.
теңге, 2014 жылы - 70 687,20 млн. теңгені құрады.
Қазақстан Республикасында АӨК-де егенменділіктің алғашқы сәттерінен
бастап, отанымыздың бүкіл экономикасында тұтастай елеулі құрылымдық
өзгерістер болды.
Нарықтық экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының
өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық
инфрақұрылым құру болып табылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың даму
стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті, себебі бұрынғы аграрлық
сектордың даму деңгейі қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмеді,
орталықтаныдырылған экономика, өтпелі нарыққа, яғни көп түрлі меншік
негізінде іске аса бастады.
Қазіргі уақытта, еліміздің АӨК-де әлі де болса, бірқатар
кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық жаңғырту қарқынының темен
болуы олардың технологиялық тұрғылан қайта жарақтау мәселесін алға тартады,
бұл өз кезегінде салаға салынатын қаржының қомақтылығын арттырады,
нарықтық инфрақұрылым дамуының қанағаттанғысыз деңгейін, қазіргі заманауи
өндірістік инфрақұрылымды қалыптасыруда талап етеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы, саланың қаржылық
тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке инвестициялардың кіруі,
білікті кадрлардың тапшылығы және т.б. саланың өз деңгейінде біз
қалағанымыздай дамуына кедергі келтіруде.
Осыған орай үлкен және жауапты міндеттер алда тұр - экономиканың
аграрлыҚ секторын сапалы жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь
елдерімен бірігу жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
кезінде өзекті болып табылады.
Осы міндеттерді шешуге бағытталған Қазақстан Республикасында АӨК-ді
дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама болды [7].
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі
"Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы
атты еңбегінде "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында
агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ
тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп,
атап көрсеткен болатын [3].
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың,
оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік
мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген
аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып, аймақтық АӨК-дердің өндірістік
инфраұрылымын қалыптастыруда, ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын
дамыту, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндтері
мол.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы табыстары мен жеткен нәтижелері
тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне байланысты емес, сонымен
қатар соған қызмет көрсететін салаларына тікелей байланысты.
Қазіргі таңда Қазақстан БСҰ-на мүшеліке ұмытылу саясаты барысында,
ауылшаруашылығың өндірістік инфрақұрылымын дамыту өзекті мәселе болып
табылады. Қазіргі ҚР Үкіметінің ұстанған саясаты бойынша шикізаттық
сектордан, экономиканы өңдеуіш салаға соның іщінде аграрлық салада
тереңдетіп өңдеу бағытына бас бұру қолға алынды.
Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық -
техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б.
жұмсау көлемінің артатыны белгілі, себебі әрбір салаға енгізілетін жаңа
технология болсын, ғылымның жаңа бағыты болсын бәрін іске асыруға қаражат
пен техникаға қажеттілік ұлғаяды.
Қазақстанда 14 облысты аймақтарға бөле отырып, аймақтық
ауылшаруашылығының саларын, маманданған АӨК-дерді дамыту жұмыстары
жүргізіледі, себебі АӨК-дердің өндірістік инфрақұрылымын дамытуда,
шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына,
өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді сонымен қатар аймақтық
орналасуына байланысты оларға жұмсалатын қаржының көлеміде әр- түрлі болып
қалыптасады.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу-техникалық қызметтерге,
материалдық-техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік,
зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б.
қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық
өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен
өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға
дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы
маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым
деп аталады.
Ауылшаруашылығындағы инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді
қызмет атқаруының қамтамасыз етуде сонымен қатар осы саладағы
агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде өндіріп, сапалы өнімді
жоғарғы қосымша құнмен сатып, табыс табуға бағытталған іс-шаралар
жиынтығы.
Материалдық өндірістің инфрақұрылымының маңызды мәселелерінің бірі
ауылшаруашылық өнеркәсіптік өндіріске қызмет көрсету функцияларын орындауда
және барлық күш қуатты негізгі өндірістік қызметке жұмылдыру болып
табылады. Инфрақұрылым өндіріс көлемін өсіруге және ауылшаруашылық өнімінің
негізгі түрлерінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасау үшін қажет.
Бұл мәселеге қатысты елімізде азық-түлік қауіпсіздігін толық
қамтамасыз ету проблемасын шешудің маңызды бөлігі – ол нарықтағы тұтыну
бағасын тұрақтандырып, оны халықтың басым көпшілігінің қолы жететіндей
деңгейден асырмауды қамтамасыз ету болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігі дегенде, біз көбінесе отандық өнімдер
көлемінің халықтың тұтыну сұранысын қанағаттандыру мәселесін шешу, оның
шешуші көрсеткіші – халықтың сол өнімдерге экономикалық тұрғыдан қол
жеткізу мүмкіндігін, яғни олардың бағасының халықтың табысына сәйкес болуын
қамтамасыз етуге тиіспіз. Демек, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру ме оларды
тереңдетіп өңдеудің деңгейін ұлғайтумен қатар, халықтың әл-ауқатын
жақсартуда да экономикалық даму тетіктерін жүйелі үйлестіре жүргізуілуі
қажет.
Қазақстан Республикасын аграрлы мемлекет сондықтанда азық-түлікпен
ішкі нарықпен қатар, сыртқы рыноктарды да қамтамасыз етуге ресурсы мен
әлеуеті жетеді. Осы негізде үкімет агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі
қызметін белсенді ете түсуі тиіс. 2014 жылы Елбасының тапсырмасымен ауыл
шаруашылығын дамыту үшін 135 млрд. теңге бөлінді.
Ауыл шаруашылық инфрақұрылымды агроөнеркәсіп секторынан тыс
қарастыруға мүмкін емес. Бұл сектор ескі өндірістік қарым-қатынастың
ыдырап, жаңаның қалыптасуына байланысты дағдарыс кезеңін бастан кешірді.
Алайда, соңғы жылдары тұрақтанып, қазіргі уақытта жаңа кезеңге аяқ басты.
Яғни, бұл кезең әлемдік өндіріс және ауыл шаруашылық өнімдерін сату
жүйесіндегі ашық экономикада саланың тиімді дамуын қамтамасыз етпек. Ауыл
шаруашылықтың халық шаруашылығының маңызды саласы екені белгілі. Ол
тұрғындарды азық-түлік және қайта өндірілетін өнеркәсіп – шикізатпен
қамтамасыз етеді.
Елімізде өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекелестік
қабілеттілігі болу үшін аграрлық саланың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
қажет. Ауылшаруашылығының тұрақты дамуы саланың өзіне тікелей экономикалық
әсер етеді; агроөнеркәсіп кешеніне – жанама, ал АӨК – мен байланысты
салаларға мультипликативті әсер береді. Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
халқына Жолдауындада осы проблемаға ерекше тоқталып: Ахуалды көтерудің
негізгі факторларының бірі агроөнеркәсіп кешенінің тұрақты және динамикалық
дамуы арқылы қол жеткізуге болатыны жайлы айтты [8].
Кез келген экономикалық реформаның түпкi мақсаты – халықтың әл-
ауқатын арттыру. Еліміздің тәуелсіздігі жарияланғалы бері экономикамызда
едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан бас тартқаннан кейін түпкілікті қайта құруларға бағытталған
шаралар кешені жүзеге асырылды. Солардың нәтижесінде мемлекеттік меншік
жеке меншік болып өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық
негізі қаланды. Нарықтық экономика ұғымы өндірістік және жер қатынастарын
өзгертуді, баға белгілеу мен кредит жүйесін ырықтандыруды, бәсекеге
қабілетті нарықтық инфрақұрылым құруды қамтиды. Ауыл шаруашылығы өндірісін
одан әрі дамыту аграрлық сектордың даму стратегиясын тұжырымдамалық
тұрғыдан белгілеуді талап етті.
Еліміздің саяси-экономикалық дамуына негіз болып отырған заңдардың
ауыл шаруашылығына қатысты заң жобалары түгелдей Мәжілістің Аграрлық
мәселелер комитеті арқылы өтеді. Ал қабылданған заңдар аграрлық саланы
өркендетуге серпін берді.
Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004 – 2014
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша көптеген жұмыстар
атқарылды. Бағдарлама шеңберінде ауылдық жерлердегі мектептердің, денсаулық
сақтау ұйымдарының және мәдени ошақтардың материалдық-техникалық негізі
айтарлықтай нығайып, оларды заман талабына сай жабдықтау жұмыстары
жүргізілді. 2004 жылдан бері ауылдық жерлердегі даму әлеуеті жоғары елді
мекендерде тұратын халық санының 2,2 есе артуы, ауыл халқының жан басына
шаққандағы жылдық ақшалай табысының 3,5 есе өсуі, ең төменгі күнкөріс
деңгейіндегі ауыл тұрғындары үлесінің 4,5 есе азаюы осы жұмыстардың
нәтижесі.
Ауыл шаруашалық саланы дамыту, ауылды жерлерді дамыту арқылы жүзеге
асады. Соның бірі әрі бірегейі – аграрлық секторды қаржыландыру мәселесі.
Бүгінгі күні ауыл халқын шағын несиелендіру шағын және орта кәсіпкерліктің
көкейкесті мәселелерін шешудің және мемлекеттің дағдарысқа қарсы саясатының
ең қажетті және тиімді тетіктерінің бірі болуына байланысты еліміздің
экономикасында зор маңызға ие болып отыр. Шағын несиелендіру аз мөлшерде
қаржыландырудың негізгі элементі ретінде дәстүрлі банктік қарыздар алуға
шамасы келмейтін өте кедей ұсақ кәсіпкерлерге несие берумен ерекшеленеді.
Ауылды жерлерде халықтың 47 пайызы өмір сүреді, олардың 18 пайызының
табысы өмір сүру деңгейінен төмен.
Ауыл халқының кедей болуының негізгі себебі үй шаруашылығының
өнімділігі мен табыстылығын арттыру үшін қаражат табу мүмкіндігінің
шектеулі болуы.
Халықтың кәсіпкерлігін дамытуды қолдаудың біртұтас мемлекеттік
жүйесіндегі тиімді құрал ретінде Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан
Ауыл халқын шағын несиелендіру жүйесін ұйымдастыру бюджеттік бағдарламасы
дайындалды. Бағдарламаны жүзеге асырумен 2005
жылдан бастап Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры АҚ айналысады, бұл
– акцияларының 100 пайызы мемлекеттікі, бағдарламаның әлеуметтік бағытын
ескере отырып, шағын несиелер халықтың нысаналы топтарына: табысы өмір сүру
деңгейінен төмен және табысы орташа үй шаруашылықтарына беріледі.
Ауыл шаруашылығын жандандыру шараларының бірі ретінде Қазақстанның
индустрияландыру картасының жалпы құны 139,1 млрд. теңгені құрайтын, 7,0
мыңнан аса жұмыс орнын ашатын агроөнеркәсіптік кешен саласының 140
инвестициялық жобасы іске асырылып жатқанын атап өткен жөн. Белгіленген
жобалардан республикалық индустрияландыру картасына – 32 жоба және аймақтық
индустрияландыру карталарына 108 жоба бөлінеді. Аталған жобалар ҚазАгро
ҰБХ АҚ еншілес акционерлік қоғамдарының қаржысы, жоба бастаушыларының
жеке қаржысы, екінші деңгейлі банктердің несиелері және заңнамамен рұқсат
етілген көздер есебінен қаржыландырылады. Ауыл шаруашылығы министрлігінің
берген ақпаратына сүйенсек, мал шаруашылығында құны 60,7 млрд. теңгені
құрайтын 46 жоба, қайта өндеу саласында құны 42,5 млрд. теңге болатын 58
жоба, өсімдік шаруашылығында құны 22,8 млрд. теңгелік 32 жоба, балық
шаруашылығында 0,7 млрд. теңгенің 3 жобасы, су шаруашылығында 2,5 млрд.
теңгенің 1 жобасы жүзеге асырылуда.
2002 жылғы 23 қаңтардағы №93 қаулысымен 2002 – 2010 жылдарға
арналған Ауыз су бағдарламасы бекітіліп, жүзеге асырылды. Аталған
әлеуметтік мәселені түбегейлі шешу үшін Үкімет 2011 – 2020 жылдарға
арналған Ақ бұлақ бағдарламасын қабылдады. Бағдарламада 2020 жылға қарай
орталықтандырылған сумен ауылдық елді мекендердің 80 пайызын, қалаларда 100
пайызын қамтамасыз ету көзделген.
Еліміздің агроөнеркәсіптік кешенінде әлі де болса, бірқатар
кемшіліктер бар, олар – саланы құрылымдық-технологиялық жаңғырту қарқынының
төмен болуы, нарықтық инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы, ауыл шаруашылығы
өндірісінің ұсақ тауар болып келуі, саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы
дамытуға тартылатын жеке инвестициялардың жеткіліксіздігі, білікті
кадрлардың тапшылығы. Сонымен қатар, саланың инвестициялық қызметіне әсер
еткен қаржы, ал одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемалар
тудырды. Бүгінгі күні алдымызда үлкен жауапты міндет тұр, ол – экономиканың
аграрлық секторын сапалы да жаңа даму деңгейіне көтеру, сол арқылы оның
бәсекеге қабілеттілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету. Бұл, әсіресе,
Ресей, Беларусь елдерімен кедендік бірігу жағдайында, ал кейіннен
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру кезінде өзекті болып табылады.
1.3. Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым
Ауылшаруашылығы дамыған елдердегі өндірістік инфрақұрылым ының
бірнеше мемлекеттердің ерекшелігіне салыстырмалы түрде анықтама беруге
болады.
АҚШ мемлекетіндегі ауыл шаруашылық саласы адамдардың сұранысын
қанағаттандыруда өте үлкен маңызды ролі бар. АҚШ- та ауыл шаруашылығы
басқа салаларға қарағанда ЖІӨ- де қомақты орын алады. АҚШ мемлекетінің 3-
ші президенті Томас Джефферсон Кімде кім жерде еңбек етіп, оны өңдеп
одан өнім алған адам осы мемлекеттің тұғыры және қызығушылығы осы
мемлекетпен тығыз байланыста деп атап көрсеткен [9].
АҚШ-та фермерлер негізгі ауыл шаруашалығының тірегі.Фермерлердің
Жалпы ауылшаруашылығында кішкентай фригольдерлер бір-бірінен алшақ жатқан
жанұялық фермерлер құрылды. АҚШ-та біршеше тығыз орналасқан райондарынан
басқасы бір-бірінен өте ұзақ орналасқан фермерлер жерді өңдеп өнім өндіре
бастады. Шалғайда орналасқан фермерлердің өз бетінше күн көру үрдісі
қалыптасып, индивидуализмі қалыптасты.
Қазіргі таңда АҚШ фермерлерінің орташа жер көлемі 180 гектарды
құрайды.
Ауылшаруашалығында өндірістік инфрақұрылымның АҚШ-та дамуының бірінші
сатысы ретінде темір жолдарды салу оны АҚШ аумағында батысқа қарай тартуды
қолға алған темір жол салушы компаниялар темір жол желілеріне ұзарта
отырып, АҚШ Федерациялық мемлекеті жаңа жерлерді игерді.
АҚШ-тағы жерді тегін игеру туралы заңы 1862 жылы қабылданып
гомстед заңы деп аталып, әрбір фермер-жанұяға, 160 акр (85 гектар)
жерді тегін беру қарастырылды. Әрбір жанұяның 21 жасқа келген мүшесі АҚШ
азаматы жалыпы қоғамдық жер қоғамына мүшелікке өте отырып, ол жерде
тұрақты 5 жыл тұрса міндетті түрде жекеменшігіне ауыл шаруашылығымен
айналыса алатын фермер ретінде тұрақтады.
1916 жылы осы заң аясында АҚШ-та ауыл шаруашалығы саласында еңбек
ететін адамдар 13,6 миллионды құрап, жалпы мемлекеттің халқының 14 пайызын
құрады.
1965 жылы АҚШ-та ауыл шаруашашылығы саласында ауылшаруашалығы
өнімдерін тек ғана шикізат көзінде сатпай, оның қайта өңдеу мен тереңдетіп
өңдеу мәселесі қойылды.Фермерлердің өнімділігі тек оларың егіндік жерлерін
ұлғайтумен ғана емес, ауылшаруашылығында пайдаланылатын машиналарда үлкен
маңызды рол ойнады.
АҚШ-та 1870 жылдан бастап Жер иеленушіні қорғау ұйымы грейнджерлер
деген атаумен темір жол компанияларының монополистик саясатына қарсы шығып,
жүк тасымалдау шығының аса жоғарғы екендігіне өздерінің наразылығын
білдірді. Осы сәтте бастап біз ауылшаруашылығы саласында логистиканың
бастау алғанын айта аламыз, себебі, грейнджер заңы аясында мемлекеттік
органдар жүк тасымалдау жеңілдетілген тарифтерді құрып, реттеді.
Грейнджерлер азық-түлік дүкендері, қоймалар және басқада
инфрақұрылымдар фермерлік қоғамға қызмет жасайтын кооперативтік қоғамдар
құрды.
Калифорниядағы Санкист маркалы лимондар өндіретін фермерлер
кооперативке бірігіп, жеке сататын дүкендермен бәсекелестікке түсті. Яғни,
лимон өнімін тасымалдау, өндіру және сату қызметтері бір мақсатқа
біріктіріліп, салалық қызмет көрсету инфрақұрылымы қалыптасты.
1896 жылдан бастап фермерлік қоғамдастық ұйымы тек ғана ауыл
шаруашылығы саласында емес жалпы мықты қоғамдағы ерекше күші бар
қоғамдастыққа айналды және саясат саласында өздерінің мәселелеріне көңіл
аудартып, Үкімет олардың қалауымен санасатын болды.
1900 жылдан бастап, АҚШ конгресі ауылшаруашылығы министрлігініне
басқа ормандарды қорғау, азық-түлік тауарларының стандарт деңгейін
қалыптастыру функцияларын берді. Сондай-ақ Морилла заңы бекітіліп, әрбір
штаттан федералдық жер көлемінен мың акрдан бөліп, ауылшаруашалығына
арналған коллеждерге берілді. Мұндай жерлік субсидия колледждері жапы
АҚШ-та 69 жерде ашылып, қазіргі таңға дейін ауыл шаруашалығы саласындағы
зерттеулер мен білім беруде маңыздылығын жоғалтқан жоқ.
Сондай-ақ ғылымның жетістігін фермерлер өз жерлерінде қолдануға
үгіттеу жұмыстары федералдық үкімет тарапынан жүргізіліп, үлгілік
фермерлер құрылды Жалпы бұл жүйенің мақсаты арнайы үгіт тобының құрып,
үлгілі фермерлердің ғылыми жетістіктің нәтижесінде жаңа өнімділікке қол
жеткізілгені туралы айтылып, олардың осы ғылыми жетістіктерді қолдануға
шақырды
1914 жылдан бастап федералдық бағдарламалар негізінде ауыл
шаруашылығы қызметі құрылды. Бұл қызметті федералдық бюждет пен әрбір
штаттағы жерлік колледждер есебінен қаржыландырылды, әрбір штаттағы
жанұялық фермерлерге желілік кеңес беретін ұйымды ұйымдастырылды. Өз
кезегінде қазіргі уақыттағы өндірістік инфрақұрылымдағы ақпараттық кеңес
беру қызмтетінің жұмысы осы кезеңнен бастау алды.
АҚШ-тың ауылшаруашалығы саласындағы саясаты әр кезеңде жаңарып
отырады, бұл саладағы саясаты біршене заңдармен бекітілген. Әрбір төрт
жылда АҚШ Конгресі Фермерлік Заңы негізін талқылайды және шешімдер
шығарады. Осы саладағы басқада атқарлатын іс-шараларға соның ішінде
ауылшаруашалығы саласындағы қызмет көрсету нарығын реттейді. Әрбір штаттың
ерекшелігіне сәйкес, өндірістік инфрақұрылымның ерекшелігі бар және бұл
саладағы қызмет көрстеу жүйесінде федералдық заңмен жүк тасымалдау, дотация
беру жұмыстары қарастырылады. Әрбір штаттың жерінің құнарлығына сәйкес
салық салу заңы бар, ол заңның аясында өнімді аз беретін жерлердің салық
түсімдеріне арнайы жеңілдіктер қарастырылады. Сондай-ақ инвестиция тару,
ауыл шаруашылығы саласындағы өңдеумен тереңдетіп өңдеуге инвестиция салу
жолдары да жақсы жолға қойылған.
1933 жылдан бастап Ауыл шаруашалығы саласындағы өндірісті реттеу
заңы күшіне енген, АҚШ-та егістік жерлерінің көлемін қысқартқан немесе
егін егудегі жер көлемін шектеген фермерлерге арнайы субсидия, федерациялық
үкіметтен өнімінің барлығын мемлекет тарапынан кепілдендіру т.б.
қарастырылған.
Ауылшаруашылығы өндірілетін өнімдердің барлығына мемлекет тарапынан
кепілдендірме бағасы бар, Конгресс әрбір өнімге арнайы баға қояды, мысалы
жүгері өндіретін фермер өзінің егін егетін жерін қысқартуға келіскен
жағдайда, әрбір өнімнің 35,2 литр көлеміне 2,55 доллар көлемінде баға
қояды. Яғни, өзінің өндірген өнімін фермер еркін нарықта сата алады немесе
мемлекетке қарызға қояды. Ал нарықта жүгері бағасы 2,55 АҚШ доллардан асып
кетсе, фермер Үкіметтен өзінің өнімін қайта алып, нарықта сатуға құқы бар.
Жалпы өнімнің 2,55 доларын Үкіметке төлейді де одан артылған қаржыны
фермер өзіне қалдырады. Бұл бағыттағы субсидиялардың ең жоғарғы көлемі,
бағаны тұрақтандыру үшін төленбейді.
Қарыз бағасын тұрақтандару үшін, компенсациялық төлемдер
фермерлердің пайдасын тікелей арттыратын салымдар. Конгресс ауыл
шаруашалығы дақылдарына жоспарлық бағалар қояды. Басты ұстаным фермерлер
өз жерлеріне егетін егіндерінің көлемін шектеу болып табылады.
Компенсациялық төлемдердің көлемі бір жылда 50000 доллардан аспау керек.
Компенсациялық өтемақыны қамтамасыз ету саясаты мына тауарларға
мақта, дәнді-дақылдар, ет, сүт өнімдерін қамтиды.
Басқа да өнім өндіретін ауылшаруашалығы өндірістері мемлекеттік
субсидиялау қарастырылмаған. Бір немесе одан жоғарғы жылдарға берілетін
20 миллиард доллар субсидия көлемі болсада, көптеген фермерлер
мемлекетке алақанын жаяға ниеттері жоқ. Мемлекеттің қолдау қаржысына 5
фермердің біреуі ғана жүгінеді.
Әлемдегі ауылшаруашалығындағы өндірістік инфрақұрылымның
қалыптастыру тәжірбиесі бойынша, нарықтық экономикада осы саладағы
өндірістерді ұйымдастыру негізінен қызмет көрсету саласында біршама даму
бар. Аграрлық саладағы қызмет көрсету жүйесі осы саладағы ауылда
өндірілетін өнеркәсіптік өнімдерді нарыққа шығаруда және де өнімдерді
өндіруге қажетті құрал-жабдықтар, техникалар және арнайы машиналардан
құралады.
Жалпы әлемдегі машина өндіру саласындағы атақты маркаларды
шығаратын кәсіпорындарының тәжірибесіне сүйенетін болсақ, өндірістік
инфрақұрылымының қызметтер нарығы, қазіргі кезеңдегі экономикалық ілімдер
маркетинг пен логистиканың қағидаларына негізделген бір үрдіс ретінде
қарастыруға болады.
Сондай-ақ өндірістік қызметтерді ұйымдастыруда фирма ішінде
қозғалыстарды қолайлы ұйымдасыру және сыртқы ортамен байланысты
қалыптастыра отырып зерттейтін маркетинг және өндірістік ресурстарды
тасымалдау мен сақтау жүйесі логиститикамен ауыл шаруашылық саласының
негізін құрайды. Нарықтағы белгілі бір дәрежедегі сапаны қалыптастыру үшін,
осы сапа деңгейін тұтынушы тарапынан зерттей отырып, ұстап тұру үшін,
нарықтағы өндірілген өнім және тұтынушы қызметтердің сапасын бақылау үшін
арнайы автоматтандырылған бағдарлама жүйелері жұмыс жасайды. Нәтижесінде
саладағы барлық қызмет көрсету нәтижелері сараланады [12,13] .
Тұтынушыларға жүргізілген сауалнамалардың нәтижесінде оларды
талдай отырып, кәсіпорындар оперативтік шешімдерде қызметтердің
тұтынушылардың талғамы бойынша және диллерлік желілердің ақпараттар
жиынтығы негізінде ,ал стартегиялық шешімдерді кәсіпорындардың орталық
ақпарат басшылығымен қабылданады.
Әлемдік тәжірибе көрстекендей, ауыл шаруашылығы саласындағы нарықта
қызмет көрсету қызметтері арнайы қарастырылған салық жүйесі арқылы
реттеледі. Бірақ басқа салалармен салыстырғанда, ауыл шаруашылығы саласында
салықтық жеңілдіктерді қарастырылған, мысалы салықтар фермерлердің жалпы
шығындарының 2 мен 6,2 % көлемінде.
Салық салудан босату және оның көлемін азайту ( жеке сала немесе
аранйы өгім өндіретін немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, зиянды өнім
өндіретін кәсіпорындарға арнайы салықтық жеңілдіктер ) салықтық азайтуда
резервтік қорлармен қатар арнайы қорлар арқылы немесе амортизацияны
жеделдету арқылы қарастырылады.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі арнайы техникалардың
қызмет көрстеу барысында пайдалануда амтортизациялық төлемдердің құнын
көрсетілген мерзімін бірінші жартысында 23 бөлігіне есептей отырып,
өндірілген өнім құнына есептеледі. Сондай-ақ амортизацияны жеделдетіп
есептеу жүйесінің ерекшелігі мен артықшылығы ретінде жаңа қолданысқа
берілетін техникаға пайызсыз несиемен салыстыруға болады.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі АҚШ-та кең тараған, тек
ауылшаруашылығы саласында еңбек ететеін кәсіпорындарда ғана емес, арнайы
станоктардың, ғылыми жабдықтардың, автомашиналардың және аграглық саладаға
қажетті машиналарды құрастыратын зауыттар ішінде де 5 жыл мерзімге есептеу
жүйесі қарастырылған.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу жүйесі басқа да мемлекеттерде
қарастырылған бірақ олардың қолдану мерзімінде айырмашылықтар бар, бұл өз
кезегінде ауылшаруашылығы саласында қызмет көрсетуде қажетті техникалармен
қамтамасыз ету мүмкіндігі мол, жаңа техникалар мен арнайы жабдықтарды тез
ауыстыру қол жеткізеді, жаңа техниканы пайдалану арқылы өнімділікке оң
ықпал етеді.
Франция мемлекетіндегі АӨК-дер жалпы ел экономикасының 19%
құрайды. Басқада өңдеу салалары бойынша ауыл шаруашылығындағы азық-түлік
тауар саласы басқа салалардан оқ бойы озық тұр. Жалпы соңғы жылдардың
есебінен сүйенсек Франциядағы АӨК-дердің өнімінің құны 816 млрд. Франк
құрады.
Еуропа Қауымдастығының тауар айналымында 21% АӨК-дер құрайды,
соның ішінде Франция 1-ші орында, екінші орында Германия (18,6%), үшінші
орында Ұлыбритания мен Италия.
Еуропа Қауымдастығында оның ішінде Францияда жұмыспен қамтылған
үшінші сала болып саналады.
Агроөндірістік кешендер мезгілдік науқанда 405 мыңға дейін жалдамалы
жұмысқа жалданып, жалпы Францияда жұмыс беруші үшінші салаға айналды.
Кесте 1 – Ауылшаруашылығы инфрақұрылымын қалыптастырудың шетелдік үлгілері
Аймақтар Саланың өндірістік инфрақұрылымын дамыту үлгілерінің
үлгілері түрлері
1 Артықшылығы Ерекшелігі
өндірістік инфрақұрылым тендерлік сайыс негізінде
Қазақстандық саласы үшін аймақтарда бағаны инфрақұрылымға қаржының
отандық үлгі реттеу тетіктері, жеңілдетілгенбөлінуі қаржыны мақсаттық
несиелендіруді қолдау, төменгі бөлу;
пайызбен несие беру; инфрақұрылымды қаржыландыру
өндірістік инфрақұрылымда көздері: бюджеттік,
инвесторлардың мүліктік жергілікті, мақсаттық,
мүдделерін сақтандыру үшін мемлекеттік дотациялар мен
мекемелер құру, инвестиция субсидиялар, ипотекалық
құюылуын ынталандыру; несиелер беру;
шетелдік капитал салымын тарту,салалық шаруашылықтың ортақ
салықтық жеңілдіктерді орнату, техникалық жабдықтарды
лизингтік тетіктерді пайдалану;арнайы жеңілдіктерді енгізу
агрохимиялық, өсімдікті қорғау,арқылы қолдану машина
зоотехникалық және техникалық қызмет көрсету
ветеринарлық, машина жөндеу бекеттер құру
және қызмет көрсету ұйымдарын шаруашылық кооперациялау мен
құру қолға алынған. коммерциялық жүйеде
АҚШ, кәсіпорын мен фермерлерге
Германия, қызмет көрсету.
Австралия, Фермерлік шаруаларда МТБ,
Батыс Европа машиналық рингтер және Саланы дамытудың арнайы
елдері, шаруашылық аралық техникамен жеңілдіктері:
Голландия жабдықтарды бірқатар жеңілдетілген амортизациялау,
және т.б. жеңілдіктерді енгізу арқылы салық салудан босату немесе
пайдалануды ынталандырады; салық көлемін азайтатын (жеке
техниканы пайдаланудың сала мен компаниялар үшін
жалгерлік нысаны көп жеңілдіктер, шағын бизнес
қолданылады; және зиянды кәсіпорындардың
ауылшаруашылығы агрохимиялық пайдасына салықтық мөлшерін
қамтамасыз етудің ұлттық кеміту);
жүйелері қалыптасқан; саудасалық салу негізінде
кәсіпорындары тыңайтқыштарды құрылымдық инвестициялық
сатып алып сақтайды, тиеу және саясатты жүзеге асыру;
жүкті түсіру операцияларын жәнебәсекелестік арқылы бағаны
тыңайтққыштарды сату, жеткізу реттеу қызметтері жүргізу;
және себу қызметтерін жүзеге арнайы және ғылыми жобаларды
асырады; қаржыландыру көлемін анықтау,
фермерлерге қажет жағдайларда орындалуын қадағалау,
тыңайтқыштармен жұмыс істейтін аймақтық индустриялдық
техникалық құралдарды беріп, саясатты жүйелі жүргізу;
кеңес беру көмегін көрсетеді; коммерциялық жүйе мен
экологиялық биологиялық кооперативтік негізде
өнімдер шығаратын кәсіпорын мен фермерлер
кәсіпорындарға, маркалы арасында делдалдық қызмет
өнімдерге арнайы жеңілдіктер атқарады.
қарастырылған.
2011-2014 жылдардың мәліметіне сүйенетін болсақ, АӨК-дер орта және
шағын бизнес саласында 4250 кәсіпорын жұмыс істейді оның ішінде 93%
кәсіпорындарда 200 жалдамалы жұмысшылар қамтылған. Азық-түлік өнімдерін
шығаратын агроөндірістік кешендер Францияның барлық аумағында орналасқан.
Оның ішінде орта және шағын бизнес бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің 43%
тереңдетіп өңдеуге, ал оның ішінде 37% экспортталады. Сонымен қатар,
Франциядағы ең үлкен 85 өндіріс, жалпы экспорт өнімдерінің 41% өндіреді.
Сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін тереңдетіп өңдеу агроөндірістік
кешендердің 28% ауылдық жерлерде орналасқан.
Азық-түлік өнімдер өндірісі Францияның тұтынушылары мен
өндірушілерін қатар алып жүреді. Францияның ауыл шаруашылығында 70% тағам
өнімдерін өңдеудің еншісінде. Себебі - өндірілген өнімге қойылатын қосымша
құнның көлемі жылдан жылға өсуде, жалпы Франция көлемінде өндірілген
өнімнің жалпы көлемінің 230 млрд. франк агроөндірістік кешендерде
өндірілген өнімнің қосымша құн деңгейі 15% құрайды . Бұл көрсеткіш ауыл
шаруашылығы саласындағы өндірілген көлемнің артқанын, тереңдетіп өңдеудің
өнімдерін кең қолданыста екендігін көрсетеді [9].
Ауыл шаруашылығындағы өнімдерді тасымалдау тұтынушыға жеткізу
жолдары да Францияда өте жақсы дамыған. Оның ішіндегі логистикада
автомобиль көлігінің қызметін пайдалану пайызы жоғары, агроөнімдердің
бұзылмай тасымалдануына арнайы көліктер, ыдыстар, өнімдерді талапқа сайт
етіп орау және автокөліктердің өзінде жолдарда жарнамалау жүйесі жақсы
жолға қойылған. Азық-түлік өнімдерінің саласы Францияда ең үлкен топтан
және талдап сату қызметтерін өздері атқарады, арнайы желілік жүйе
қалыптастырылған.
2014 жылы 166,9 млрд. франк көлеміндегі азық-түлік өндірісіндегі,
сальдо 50,6 млрд. франк көлемін құрады, жалпы сыртқы саудада агроөнімдердің
көлемін қомақты деп айта аламыз. Оның ішінде:
- Еуропа Қауымдастығы: 28,3 млрд. франк (56,0%);
- дамушы мемлекеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz