Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастыру (патриоттық тәрбие)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ . ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ...
1.1 «Елжандылық», «елжандылықты қалыптастыру» ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып, мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Елжандылықты қалыптастырудағы көркем шығармалардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ...
2.1 Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың эксперименттік жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ . ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ...
1.1 «Елжандылық», «елжандылықты қалыптастыру» ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып, мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Елжандылықты қалыптастырудағы көркем шығармалардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ...
2.1 Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың эксперименттік жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу тұжырымдамасын таңдау қажеттігі Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының қағидаларынан, яғни жас ұрпақты азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, туған тілін білу, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу міндеттерінен туындады.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде оқушыларға елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Әсіресе, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, мектеп оқушыларының елжандылық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің елжандылық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік, антигумандық тән бола бастады. Күнделікті өмірде қазіргі жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрініс беруде. Туындап отырған жағдайлардың себептерінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін елжандылық тәрбиенің мәні мен рөлінің жете бағаланбағандығынан болып отыр. Елжандылық тәрбиенің практикада жинақталған бай тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті елжанды азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті.
Көпұлтты және көпконфессиялы мемлекет жағдайында шынайы елжандылықты қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, рухани және мәдени мазмұнға бай ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Елжандылық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады.
Ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби., Байтұрсынов А., Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х., Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ., Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б., тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ., Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С., Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, елжандылық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б., Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу тұжырымдамасын таңдау қажеттігі Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының қағидаларынан, яғни жас ұрпақты азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, туған тілін білу, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу міндеттерінен туындады.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде оқушыларға елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Әсіресе, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, мектеп оқушыларының елжандылық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің елжандылық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік, антигумандық тән бола бастады. Күнделікті өмірде қазіргі жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрініс беруде. Туындап отырған жағдайлардың себептерінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін елжандылық тәрбиенің мәні мен рөлінің жете бағаланбағандығынан болып отыр. Елжандылық тәрбиенің практикада жинақталған бай тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті елжанды азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті.
Көпұлтты және көпконфессиялы мемлекет жағдайында шынайы елжандылықты қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, рухани және мәдени мазмұнға бай ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Елжандылық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады.
Ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби., Байтұрсынов А., Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х., Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ., Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б., тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ., Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С., Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, елжандылық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б., Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Алдамұратов Ә. Әдептілік негіздері. – Алматы. Санат, 1998.
2. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы. Рауан, 1993.
3. Табиғаттануды оқыту және бала тәрбиесi: - Алматы. Мектеп, 1985.
4. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. – Астана. 1998.
5. Төлегенов Ө. Оқытудың пелагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi //
бастауыш мектеп, 2001, №1, 33б.
6. Жалпы бiлiм беретiн мектептiң оқу бағдарламасы / 1-4 сыныптар/. –
Алматы. 1997.
7. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия. – М.: Книга, 1960.
8. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі. – Алматы. Мектеп, 1997.
9. Мұқамадиева Ш.С “Дүниетану” сабақтарында бiлiм беру және тәрбиелеу.1-
2 сынып / Әдiстемелiк нұсқаулар. - Өскемен. 2000.
10. Қайболдина А. Ата өнерi – балаға мұра // Бастауыш мектеп, 2003, №3 35б.
11. Ғаббасов С. Ізгілік әліппесі. -Алматы. Ғылым, 1991.
12. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы. Ғылым, 1979.
13. Бексайын Қ. Бала келешегi бастауыштан басталады // Қаз. мектебi, 2001,
№3, 7б.
14. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз. – Алматы. Мектеп, 1987.
15. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал – мәтелдері. – Алматы. Мектеп, 1987.
16. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы. Білім, 1990.
17. Қоянбаева Г. Халқын сүйген – салтын сүйер // Бастауыш мектеп, 1996,
№2, 18б.
18. Табылдиев Ә. Тағылымды тәсiл // Қаз. мект. 1995, №3, 38б.
19. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. – Астана. 1998.
20. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы. Білім, 1995.
21. Елекбаев Н. Ұлттық психология. – Алматы. Білім, 1992.
22. Мамырханова Л.Н Оқушылардың пәнге қызығушыларын арттырудағы
халықтық педагогиканың ролi // Педагогический вестник, 2003, №2, 29б.
23. Мамбетказиев Е. А. Табиғатты қорғау. – Алматы. Қайнар, 1990.
24. Ешiмова С. Қоршаған ортамен таныстыру // Бастауыш мектеп, 1985,
№6, 22б.
25. Каженбаева С. Табиғатты қорғау. – Алматы. Ана тілі, 1992.
26. Қадауова Қ. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық қызметін
ұйымдастыру // Қаз. географиясы және экология, 2004, №5, 22б.
27. Төреқұлов Н. Нақыл сөздердің тәрбиелік мәні. – Алматы. мектеп, 1971.
28. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. – Алматы. Мектеп, 1975.
29. Балтабай Е Этнопедагогика және тәрбие // Қазақстан мектебi, 2003,
№1, 40б.
30. Сүлейменова К Әдептi болсын десеңiз // Бастауыш мектеп, 1997, №4, б.39
31. Қопсаева С. Ізгілік қасиеттерінің негіздерін оқу – тәрбие процесіне енгізу
моделі // Ізденіс 1999, №6
32. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат // Қаз. Мектебi,
2003, №5, 44б.
33. Серiкбаева Г. Табиғат – тiршiлiк ұясы // Бастауыш мектеп, 1996, №3, б.15
34. Алтынбекова Л. Жақсы қарым – қатынас сапалы білім берудің шарты //
Ізденіс, 1999, №3, 32б.
35. Аңламасова З. Халықтық дәстүрмен сабақтастық // Бастауыш мектеп, 1991,
№3, 21б.
36. Керiмбаева Р. Оқушының дуниетанымын қалыптастыру. // Бастауыш
мектеп, 2000, №2, 29б.
37. Барсай Б. Бастауыш сыныпта оқытудың жаңа технологиясы // Бастауыш
мектеп, 1998, №1, 27б.
38. Ауданбаева Қ. Деңгейлiк тапсырмалар // Қазақстан мектебi,-2003. №1, 75б.
1. Алдамұратов Ә. Әдептілік негіздері. – Алматы. Санат, 1998.
2. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы. Рауан, 1993.
3. Табиғаттануды оқыту және бала тәрбиесi: - Алматы. Мектеп, 1985.
4. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. – Астана. 1998.
5. Төлегенов Ө. Оқытудың пелагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi //
бастауыш мектеп, 2001, №1, 33б.
6. Жалпы бiлiм беретiн мектептiң оқу бағдарламасы / 1-4 сыныптар/. –
Алматы. 1997.
7. Макаренко А.С. Педагогика индивидуального действия. – М.: Книга, 1960.
8. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі. – Алматы. Мектеп, 1997.
9. Мұқамадиева Ш.С “Дүниетану” сабақтарында бiлiм беру және тәрбиелеу.1-
2 сынып / Әдiстемелiк нұсқаулар. - Өскемен. 2000.
10. Қайболдина А. Ата өнерi – балаға мұра // Бастауыш мектеп, 2003, №3 35б.
11. Ғаббасов С. Ізгілік әліппесі. -Алматы. Ғылым, 1991.
12. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы. Ғылым, 1979.
13. Бексайын Қ. Бала келешегi бастауыштан басталады // Қаз. мектебi, 2001,
№3, 7б.
14. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз. – Алматы. Мектеп, 1987.
15. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал – мәтелдері. – Алматы. Мектеп, 1987.
16. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы. Білім, 1990.
17. Қоянбаева Г. Халқын сүйген – салтын сүйер // Бастауыш мектеп, 1996,
№2, 18б.
18. Табылдиев Ә. Тағылымды тәсiл // Қаз. мект. 1995, №3, 38б.
19. Қоянбаев Ж.Б Педагогика. – Астана. 1998.
20. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы. Білім, 1995.
21. Елекбаев Н. Ұлттық психология. – Алматы. Білім, 1992.
22. Мамырханова Л.Н Оқушылардың пәнге қызығушыларын арттырудағы
халықтық педагогиканың ролi // Педагогический вестник, 2003, №2, 29б.
23. Мамбетказиев Е. А. Табиғатты қорғау. – Алматы. Қайнар, 1990.
24. Ешiмова С. Қоршаған ортамен таныстыру // Бастауыш мектеп, 1985,
№6, 22б.
25. Каженбаева С. Табиғатты қорғау. – Алматы. Ана тілі, 1992.
26. Қадауова Қ. Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық қызметін
ұйымдастыру // Қаз. географиясы және экология, 2004, №5, 22б.
27. Төреқұлов Н. Нақыл сөздердің тәрбиелік мәні. – Алматы. мектеп, 1971.
28. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. – Алматы. Мектеп, 1975.
29. Балтабай Е Этнопедагогика және тәрбие // Қазақстан мектебi, 2003,
№1, 40б.
30. Сүлейменова К Әдептi болсын десеңiз // Бастауыш мектеп, 1997, №4, б.39
31. Қопсаева С. Ізгілік қасиеттерінің негіздерін оқу – тәрбие процесіне енгізу
моделі // Ізденіс 1999, №6
32. Сiләмбекова Т. Адамгершiлiкке тәрбиелеу – басты мақсат // Қаз. Мектебi,
2003, №5, 44б.
33. Серiкбаева Г. Табиғат – тiршiлiк ұясы // Бастауыш мектеп, 1996, №3, б.15
34. Алтынбекова Л. Жақсы қарым – қатынас сапалы білім берудің шарты //
Ізденіс, 1999, №3, 32б.
35. Аңламасова З. Халықтық дәстүрмен сабақтастық // Бастауыш мектеп, 1991,
№3, 21б.
36. Керiмбаева Р. Оқушының дуниетанымын қалыптастыру. // Бастауыш
мектеп, 2000, №2, 29б.
37. Барсай Б. Бастауыш сыныпта оқытудың жаңа технологиясы // Бастауыш
мектеп, 1998, №1, 27б.
38. Ауданбаева Қ. Деңгейлiк тапсырмалар // Қазақстан мектебi,-2003. №1, 75б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып, мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Елжандылықты қалыптастырудағы көркем шығармалардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ...
2.1
Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2
Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың эксперименттік жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу тұжырымдамасын таңдау қажеттігі Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының қағидаларынан, яғни жас ұрпақты азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, туған тілін білу, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу міндеттерінен туындады.
Тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде оқушыларға елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Әсіресе, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, мектеп оқушыларының елжандылық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің елжандылық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік, антигумандық тән бола бастады. Күнделікті өмірде қазіргі жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрініс беруде. Туындап отырған жағдайлардың себептерінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін елжандылық тәрбиенің мәні мен рөлінің жете бағаланбағандығынан болып отыр. Елжандылық тәрбиенің практикада жинақталған бай тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті елжанды азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті.
Көпұлтты және көпконфессиялы мемлекет жағдайында шынайы елжандылықты қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, рухани және мәдени мазмұнға бай ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Елжандылық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады.
Ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби., Байтұрсынов А., Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х., Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ., Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б., тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ., Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С., Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, елжандылық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б., Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б. еңбектерінде баяндалған.
Зерттеу мәселесінің психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С., Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ., Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн С.Л., Темірбеков А., т.б. еңбектерінде зерделенген.
Елжандылық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А., Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А., Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Елжандылық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi Бейсембаева А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева Р.А., Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова К.Ж., Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А., Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген.
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж., Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж., Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Елжандылық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов, Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің елжандылық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп гимназияларда елжандылық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, тұлғалардың өмiрi арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т., Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З., Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р., Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Алайда жоғарыда талданған ғылыми еңбектерде елжандылық тәрбие берудiң кешендi жүйесi жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Азаматтарды елжандылыққа тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік
бағдарламада " Елжандылық тәрбие негізінен мемлекеттік білім беру мекемелерінде іске асырылады. Бірақ білім беру мекемелерінде тарихи аспектідегі бүгінгі күн шындығына негізделген және қазақстандықтардың ұлттық менталитетін, елжандылық дүниетанымды жүйелі түрде қалыптастыруға бағытталған ақпараттық-дидактикалық материалдардың жеткіліксіздігін атап өтуге тура келеді.", - деп көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда елжандылық тәрбие беруде қарама-қайшылықтар туындап отыр:
* елжандылық тәрбиені мемлекеттік органдардың мақсатты бағытталған процесс ретінде бағаламауында;
* әр түрлі ақпарат көздерінде қоғамға жат пікірлердің етек алуы;
* ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан ұлттық патриотизм мен бүгiнгi қоғамдағы елжандылық тәрбиенiң өзара
сабақтастығының болмауы;
* мектепте, мектептен тыс мекемелерде оқушыларға елжандылық тәрбие беруге байланысты жүйеленген әдiстеменiң жоқтығы қарама-қайшылықты анық туғызады.
Бұл зерттеу проблемасының көкейтестілігін көрсетіп, зерттеу тақырыбын Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты - оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мазмұнын, формасын, әдістерін негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
* Елжандылық туралы қазіргі кезде қалыптасып отырған ой-пікірлерді анықтау;
* Елжандылық тәрбие жөніндегі теориялық, тәжірибелік ой-пікірлерді айқындау;
* Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың құндылықтарын белгілеу;
* Оқушылардың елжандылық сезімдерін педагогикалық процесте қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру.
Зерттеу объектісі - жалпы білім беретін орта мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні - елжандылық сезімді жетілдірудің жолдарын педагогикалық процесте қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы. Егер елжандылық тәрбиенің кіші мектеп жасы кезеңіндегі мазмұны белгіленіп, оқушының елжандылық сезімі қалыптастырылса, Егеменді Қазақстан Республикасының өркендеуіне, оның құндылықтарын сақтауға, құрметтеуге, сүюге, қызмет көрсетуге және т.б. сияқты сезімдерінің арқасында өздерінің елжандылық мүмкіндіктерін қосуды меңгереді.
Жетекші идея. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының бойында елжандылық сезімді қалыптастырып, бүгінгі заман талабына сай отаншылдық рухы биік азамат тәрбиелеу.
Зерттеу көздері: ресми құжаттар; Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасы (1997); орта білім беруді дамыту тұжырымдамасы (1997); Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999); Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2004);
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаны дамытудың философиялық заңдары мен принциптері; тұлға теориясы; іс-әрекет теориясы; тәрбие үрдісінің мәні, құрылымы мен мазмұны туралы теориялар; тәрбие идеалы туралы теория; құндылықтар теориясы; этникалық тәрбие теориясы.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, психологиялық, этнопсихологиялық, әдебиеттану, тарихи, әскери, әдістемелік еңбектерге талдау жасау, мектеп құжаттарын, оқу-тәрбие бағдарламаларын, оқулықтарды зерттеу, модельдеу, бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық материалдарды саралау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдарының мәні;
2. Оқушылардың елжандылық сезімдерін көркем шығармалар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері;
3. Педагогикалық процесте мектеп оқушыларының елжандылық сезімдерін қалыптастыруға қатысты іс-шаралар кешені, тәжірибелік жұмыстар нәтижесі;
Зерттеу базасы. Қостанай облысы, Арқалық қаласы №-----------------------орта мектебінде жүргізілді.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан, тұжырымдардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
I ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып,мәнін ашу
Елжандылық - өз ұлтын, халқын, жерін, ана тілін, ділін, мәдениетін сүйетін, оны дамыту мен қауіпсіздігін сақтауды қоғам мұратымен тығыз байланыста іске асыратын, өзге халықтарға бөтен ниеті жоқ әрбір ұлт адамына жарастықты қасиет.
Елжандылық - бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі. Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Ұшы қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас ұрпаққа саяси-патриоттық тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр рәміздерін қалыптастырды. Дала тұрғындарының өздерінің өмір сүрген ортақ әлеуметтік-экономикалық, мәдениеті мен тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің басқа жұртта қайталанбас талап-тілектерін дүниеге әкелді. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеудің жалпыға ортақ моральдік-психологиялық нормасы белгіленіп, дала тұрғындарына биік талаптар қойылды. Олардың ең бастылары - атамекенді, ел намысын қорғаудағы ержүректілік, жаудан беті қайтпау, ата-тегін жадында сақтау.
Қазақ халкының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтөгін, Білкеқаған,Тоныкөктен бастап ерін, елін, жерін, тілін, ділін, қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Күлтөгін жазбасында:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнаттым...- дейді.
Жоңғар сияқты алып империамен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне қышпен қарсы шабуылға жетелеген де осы елжандылықтың қуатты күші.Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендік сөз, айтыс өлеңдері, ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар- ожданы жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Ата-бабамыздың тәрбиеге өте үлкен жауапкершілікпен қарағаны баршамызға аян. Кез келген халықтың тәрбие беру ісінде өзіне тән ерекшеліктері болатыны секілді, қазақ халқында да, сан ғасырлар бойы жас ұрпақты имандылық пен ізгілікке, адалдық пен әділеттілікке, қарапайымдылық пен мейірбандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеген ғұлама ғалымдары, шешендері мен билері, батырлары мен ақын-жыраулары болғаны баршаға мәлім.
Кемеңгер ойшыл бабаларымыз Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмұт Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Сайф Сарай, Қадырғали Жалайри, Дулати, Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім, т.б. ғұлама-ғалымдар өздерінің шығармаларында ел мен жер, Отанды сүю, ар-ождан, намысты қорғау, ғылым, білімді халық игілігіне жұмсау секілді ұлттық рухтың өзекті мәселелеріне ерекше мән беріп келсе, XV-XVIII ғ.ғ. өмір сүрген Асан қайғы, Жиенбет, Шалкиіз, Бұқар, Дулат сияқты жыраулар өздерінің өлең-жыр, толғауларымен елдік пен ерлікті, әділдік пен адалдықты, сақилық пен серілікті жалықпай насихаттаған. Ал Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет сынды әрі батыр, әрі ақын-жыраулар ел намысы - ер намысы деп қарап, дұшпанға өткір тілді өлеңін де, алмас қылышын да жұмсай білді.
Ежелгі грек жерінде пайда болған патриот сөзі дүниежүзілік қауымдастықтың даму тарихына және мемлекеттерді саяси жағдайға байланысты сан алуан сипат пен мағынаға ие болып отырған. Ежелгі грек ғұламалары Аристотель, Платон, Цицерон, 18-ғасырда француз матералистері, неміс философтары, орыс революционер-демократтары, қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер т.б. еңбектері мен шығармаларын еліне, жеріне деген ұлтжандылық және елжандылық сүйіспеншілік көрініс тапқан.
Халқымыз ғасырлар бойы ұрпағын өз елін сүюге, ізгілікке баулып келеді. Бұл ұлтымыздың дәстүрлі ұлттық тәрбиесінің өзегі деуге болады.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш. Уалиханов өзінің патриотық сезімін білдіре келіп, Менің елжандылық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сиақты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде бір сандық ), мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарым, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін, - деген екен.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпелі елдің басына дүнияуи ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ жастарды ерлік рухта, елжандылыққа баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін оятуды үнемі мақсат етті. Оның Азаматтың бәрін сүй бауырым - деген сөзі ұлы гуманистік идеяның айқын көрінісі еді. (16;10-15)
Қазақ халқының батыры, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы Елжандылық - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екенін мойындау, қысқасын айтқанда, елжандылық дегеніміз - мемлекет деген ұғымды, оны жеке адам мен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күнімен және болашағы мен қарым-қатынасын біріктіреді,- деп атап көрсеткен болатын.
Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтықпен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім-тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы-тұл, келешегі-тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық.
Олай болса, Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сырттық және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Елжандылық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, оқушылардың бойындағы Отанға деген сүйіспеншілігі мен патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, даңқты қолбасшы, Қазақстанның Халық Қаһарманы, жазушы Бауыржан Момышұлының кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырған өсиеттері мен ерлікке толы шығармаларының орны ерекше.
Бауыржан Момышұлы Соғыс психологиясы еңбегінде елжандылыққа төмендегідей анықтама береді:
Елжандылық дегеніміз - Отанға деген сүйіспеншілік.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін - азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға - жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу.
Батылдық - қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Табандылық - батырлардың қалқаны.
Өжеттілік, қайсарлық - адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
Бауыржан Момышұлының өзі де елжанды азамат екенін артында қалдырған қанатты сөздерінен көрініс табады. Өзінің ұлтын сыйламаған, ұлтын мақтаныш тұта алмайды, ол сөз жоқ арамза, тексіз әрі қаңғыбас, Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бағынған құл болмайды.
Тәрбие үдерісінде жазушы, ержүрек қолбасшы Бауыржан Момышұлы шығармаларын пайдалану - елжандылық тәрбие берудің қайнар көзі.
Қазақ халқының бұрынғы дәстүрлі қоғамынан қалған тарихи-рухани мұралардағы басты мәселе - қоғамның жағдайы адамның өзіне байланысты қарастырылған. Олай болса, бүгінгі Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы мен дамуының объективті шарттарының бірі - елжандылық. Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие беру турасында Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанда тұратын әрбір азамат өзін осы елдің перзенті сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше, біздің жұмысымыз ілгері баспайды... және біз Қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елінің тарихын құрмет тұту, бостандығы мен құқығын қорғау, әр адамның күш-жігерін ел бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға жұмсау, - деп атап көрсеткен.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Президен - тінің лауазымына кірісу рәсімінде сөй - леген сөзінде әрбір түйінді ойы - ның орамын "Қымбатты отан - дастар!" "Қадірлі отандастар!" "Қым - батты отандастарым!" деп бас - тады. Өткен өмір үдерістерінен құ - лаққа сіңген "жолдастар" деп ке - летін қаратпа сөздердей емес, "отан - дастар" деген сөз ресми рә - сім - ді салтанаттандырып, Елбасы - ның лебізіне киелі сипат дарытып, тыңдаушы көпшілікті рухтандырып отырды. Себебі, "Отан" сөзін өзі - нің барша мән-мазмұнымен еркін айта алу, түптеп кел - ген - де, елдің тәуел - - сіздігі мен ұлттың еркіндігіне мерей - ленудің нышандық айғағы деген сөз. Біз "менің Отаным" деген сөзді өз Отанымыз - Қазақстанға қаратып айтуға жасқанып, қорға - лақтап өскен ұр - пақпыз. Тарихқа кеткен есеміз - дің орнын толтыру - дың ең бір жанды тетігі - бүгінгі және болашақ ұрпақ бойына елжандылық сезімін орнықтыру болса керек. Бұл ретте елжандылық - ең алдымен білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс.
Біз "отансүйгіштік", "елжандылық ", "ұлтжандылық" деген сөз - дерді тәуелсіздік алғалы жиі қолданамыз. Мұндай асқақ та азаматтық сезімді жасқанбай емін-еркін сыртқа шығара алатын күнге жеткенімізге шүкіршілік етеміз. Осы орайда "елжандылықтың" жө - ні бөлек екеніне мән бере бер - мейтініміз де рас. Байыптап зейін қойсақ, "отансүйгіштік", "елжандылық ", "ұлтжандылық" сөздерінің өзіндік мән-мазмұны бір бөлек болса, "елжандылық " сөзінің де өзіндік дербес мән-мағынасы бар екенін аңғарту қиын емес. Елжандылық - Отанын жан-тәнімен сүйіп, оған қалтқысыз қызмет ету ға - на емес. Елжандылық - ең алды - м - - ен өз Отанының тарихи тек-тамы - рын, ғұмыр жолын, қадір-қасиетін терең білу және өз Отаны үшін асқақ сезімдерге бөлену деген сөз. Тек білім-білік пен тәлім-тәрбие арқылы ғана елжандылық сезіміне бөленуге болады. Отаныңды қандай қадір-қасиеті үшін кие тұтарыңды білмей тұрып, отаншыл болу мүмкін емес. Елжандылық - ең алдымен білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс деуіміздің сыр-себебі де осында. Ал біздің ұлы Отанымыз - Қазақстан өзінің терең тамырлы тарихымен де, соқтық - палы-соқпақты ғұмыр жолымен де, мейлінше толымды мәдени-рухани төлтума болмысымен де кез келген қазақты, кез келген қазақстандықты мерейлендіруге тиіс.
Елжандылық сезім жеке адамда өмір бойы қалыптасып, саяси процестерге қатысудан, Отанды қорғаудан және қоғамда алатын өз орныңның маңыздылығын сезінуден басталады. Адамға жеке құндылықтардан басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар қажет. Соның бірі елжандылық қасиет болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері балалардың бойында елжандылық сезімді жастайынан қалыптастыру мәселесі күрделене түсті. Сондықтан Қазақстан Республикасының жастарына үздіксіз тәлім-тәрбие беру тұжырымдамасында тәрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, иманды, ақылды, парасатты, рухани ойлау дәрежесі биік, ар- ожданы мол, еңбекқор, іскер, талғамы жоғары және бойында тағы да басқа ізгі қасиеттері бар азаматты тәрбиелеу деп белгіленген.
Қазақ халқы, яғни біздің ата-бабаларымыз, тәрбиенің негізгі мақсаты сегіз қырлы, бір сырлы, жетілген адамды тәрбиелеу деп санаған.Тәрбенің негізгі міндеттерінің (бағыттарының) ішінде елжандылық, ұлтжандылық тәрбие ерекше орын алады.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық сын - сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елің жерін сүйетін азамат тәрбиелеу, оқушылардың бойына қазақстандық елжандылық сезімді қалыптастыру өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Қазіргі кезеңде "елжандылық" ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының елжандылық сезімін қалыптастыратын - азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында.
Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды қалыптастырудан басталып саяси идеялық тәрбие арқылы елжандылыққа әкеледі. Патриотизм - отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Патриоизм грекше patriotes- отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Елжандылық - адамның бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен мүмкіндіктерін, сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Елжандылық ұғымы елдің саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке, елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Еліміздегі жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу міндеттеріне:
* Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық сезімді түсіндіру;
* Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
* Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.
Қазір буржуазиялық, пролетариаттық патриотизм жоқ. Әр мемлекет өз мүддесін қорғайды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген қоғамда жаңа идеология қалыптастыру керек болды. Бұл идеологиялардың негіздерін елжандылық, қазақстандық патриотизм және ұлтжандылық ұғымдары құрайды.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында:-Біз Қазақстанның барлық азаматтарының елжандылық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз,-деген болатын. Қазақстан түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп барып, тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның берік болуы елжандылық тәрбині дұрыс жолға қоя білуге байланысты болмақ. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа Конституциясында да республика қызметінің түбегейлі қағидаларының бірі- қазақстандық патриотизм деп атап көрсетілген.
Елжандылық ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім мен білікті, ақыл-парасатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Өз елінің өткенін құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек.
Елжандылыққа тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, елжандылық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Психологияда адамның жан-дүниесі, сезім әрекеттеріне екінші сигналдық жүйенің ықпалы мол екендігі айтылады. Бұл ретте мектептердің елжандылыққа тәрбиелеу жолдарын қарастыра келіп, олардың, жалпы оқушылардың сана - сезіміне ықпал ету, іс-әрекеттерін ұйымдастыру бағыттарында жүргізілгендігін анықтадық. Ұйымдастыру жұмыстарын осы бағыттар бойынша топтастырсақ, олар былайша бейнеленеді: лекторий, соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер, әңгіме кітаптар бойынша оқырман конференцияларын ұйымдастыру, ойын-сауық кештері, мұражайларға материалдар жинау, фото қалқаншалар, фотоальбомдар жасау тағы басқа іс-әрекеттерді ұйымдастыруға бағытталған. Тәрбиелік іс-шараның бағыттары елжандылық ұлттық сананы қалыптастыру болса, ол - ар-намыс, ождан, қарыз, парыз секілді тағы басқа ұғымдар мен түсініктерді нақтылауды; олар туралы оқушы білімдерін жетілдіруді және олардың ауқымын кеңейтіп, тереңдетуді; сөйтіп Отан, мемлекет, ел, ұлт, халық, атамекен секілді киелі ұғымдармен байланысын ашып көрсетуді талап етеді. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында елжандылық сезімді қалыптастыруда, олардың әрқайсыларының өзін ұлтының перзентімін деп сезінуін нысанаға ала отырып, Қазақстандағы дәл бүгінгі жағдайда ұлтты сақтап, одан әрі өркенін өсірудің кепілі,-деп білген жөн. Мұның өзі ұлт дегеніміз - ұлттың өзін-өзі билеу идеясы басын құраған адамдардың шынайы жүрек жарды бірлестігі деген идеядан өрбиді.
Сурет 1 - Оқушыларға елжандылық тәрбие беру мәселесімен айналысқан ғалымдар
Оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесін зерттеуші ғалымдар
Ғалымдар
Бағыттар
Ешімханов., Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ., Наурызбай Ж.Ж., т.б.
Елжандылық тәрбиенің тарихи-педагогикалық бағыттары
Елжандылық тәрбие берудің теориялық - әдіснамалық негіздері
Башқатаева Н.П., Жұмаханов Ә., Кадыров К.Е., Құсайынов А.Қ., Таубаева Ш., т.б
Ұлтаралық мәдениет және ұлтаралық қатынастар
Асипова Н.А., Гасанов З.Т., Мудрик А.В., Киричук А.В., т.б.
Ахметов А., Бекмұхамедов Б.М., Қожабаев К.Г., Каримбеков С.А., т.б.
Пән сабақтарында елжандылық тәрбие берудің жолдары
Агаев М.Г., Нұрмуқашева С., Сейдахметова Л., Конжиев Н.М., Ромашев Н., т.б.
Әскери - елжандылық тәрбие беру және оның даму мәселелері
Горбова М.А., Дубинина Н.Н., т.б.
Қоғамдық ұйымдар арқылы елжандылықты қалыптастыру
Тұлғалардың өмірі арқылы елжандылықты қалыптастыру
Әбілғазиева К.Т., Бөжиг Ж., Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е., т.б.
Мұғалімдерді елжандылық тәрбие беру ісіне бейімдеу
Белгібаева Г.Қ., Тауланов С.С., Нуждин Д.М., Санабаев М., т.б.
Елжандылық сезім - келтірілген киелі ұғымдармен байланысты: қуаныш, мақтаныш, күйіну, сүйсіну секілді т.б. эмоция спектілеріне қозғау салу, ояту, дамыту, қалыптастыру мәселелерін шешуді де көздейді. Елжандылық сезім - жоғары сезімдер тобына кіреді деген пікірдеміз. Өйткені ол қоғамдық мәнді және көңіл күйге байланысты моральдық сезімдерге қатысты болып келеді, ол сананың жетілуімен тығыз байланысты дамиды. Қоғамдық тәрбиенің ықпалымен патриоттық сезімдер тұрақтанып, оқушының іс-әрекеті, мінез-құлқынан, сөзі мен ісінен көрініс беріп, ұлты, халқы, Отаны үшін қызмет етуге дайын тұрады.
А.Абижанов - елжандылықтың мәні өте күрделі. Бір жағынан, ол ізгілікті саяси үрдіс, яки жеке тұлға хәм қоғамдық сана элементтерінен тұрса, екінші жағынан, Отанды қорғауға, нығайтуға бағытталған сезім болып табылады - деген. Мұнда автор елжандылық деген ұғымды адамның санасы және сезімімен байланыстырып отыр, демек, болашақ азаматтардың бойына елжандылық сана-сезім орнықтыру қажет. Қазақстандағы мектеп оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеу тақырыбы көптен бері зерттеліп келеді. Сондай еңбектердің бірі ретінде С.Қ.Нұрмұқашеваның Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы еңбегін атауға тұрарлық. Онда, білімнің мазмұнын жаңғырту, оқулықтарға қазақстандық материалдар енгізу; оқытудың әдіс-тәсілдерін жаңғырту; оқушыларға тарихи ерекшеліктерді іздеп табу оларды оқу-тәрбие ісіне пайдалану секілді іс-әрекеттерін ұйымдастыру секілді ұсыныстар берілген.
Философиялық еңбектерді талдау барысында біз Отан және Атамекен ұғымдарының іс-жүзінде мағыналас екеніне, бірақ Қазақстан Республикасы осы мемлекетте туып, тұрғылықты тұрып жатқан барлық ұлт өкілдеріне Отан болғанымен тек тұрғылықты қазақ халқына ғана Отан және Атамекен болып саналады.
Елжандылық ұғымының құрылымын айқындау кезінде біз үшін М.Н.Росенко ұсынған моральдық таным деген ұғым жақын болды. М.Н.Росенко бойынша моральдық таным тұлғаның мінез-құлық нормалары мен принциптерінде, нысаналы қондырғыларда, сенімдерінде анықталады. Ол адамдар арасындағы қарым-қатынастарда реттеуіштердің екі деңгейінде қызмет етеді: олар эмоционалды-сезімдік және рационалды- теориялық. Осылардың негізінде моральдық танымнан туындайтындардың бірі ретінде эмоционалдық және интеллектуалдық компоненттерді қамтиды. Интеллектуалдық компонеттерді қалыптастыру өз Отанының тарихы, мәдениеті, дәстүрлері және т.б. туралы білімдерді игеруді көздейді. Оқушыда елжандылықтың қалыптасуы мен дамуына әсер ететін оқу-тәрбие факторларын айқындау кезіндегі өз зерттеулерімізде біз этномәдени білім берудің мемлекеттік тұжырымдамасында көрсетілген үш бағыт туралы ережеге арқа сүйейміз: институционалдық (балабақша, мектеп, гимназия, лицей, колледж, ЖОО-лар және т.б ); институционалдық емес (курстар, кітапханалар, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдени ұйымдары, орталықтар, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар), ресми емес( отбасында оқыту мен тәрбиелеу, достармен, таныстармен, көршілермен араласу және т.б.). Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары - ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен тығыз байланысты. Бүгінгі күнге дейін сақталып, тәулелсіз мемлекетке ие болу дәрежесіне дейін көтеріліп отырған.
Қазіргі қоғам адам тағдырына жаңа көзқараспен қарап, соған сәйкес оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуды, халықтық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің негізінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды, оқушылардың білім сапасын жетілдіруді талап етуде.
Педагогикалық зерттеулерде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыру мәселесі жеке дара қарастырылмаған, көптеген зерттеулерде оқушыларға адамгершілік (Р.Төлеубекова, Р.Елубаев, А.Қисымова, Ж.Сәдірмекова, А.Аманжолова, С.Әбілдина), елжандылық (К.Әбілғазиева, А.Жұмаханов, С.Иманбаева,) т.б.тәрбиелері үнемі бірге жүріп жатыр. Біздің ойымызша, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыратын тәрбиемен білім беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт ретінде бөліп қарастыруға болады, өйткені оның өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Бүгінгі таңда атамекен ұғымына әр ғылым саласындағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп жүр. Атамекен сөзі араб этимологиясында мекен - жай орын денген сөзден туындап, кір жуып, кіндік кескен аймақ, өңір дегенді білдіреді. Атамекен сөзі түркі қауымына ортақ ата сөзімен қосылып, әуелде ата қоныс ұғымында қолданған.
Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы тәрбие адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Өйткені адам бойындағы асыл қасиеттер атамекенге деген сүйіспеншіліктен де туындайды. Оқушылардың атамекенге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруда жеке тұлғаның әлеуметтік жағынан құнды, жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен халық педагогикасы арқылы оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын орнықтыруға да назар аударылған. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру кең мағынада ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет, ол оқушыларға халық педагогикасы негізінде сапалы білім беру, оларда іскерлік пен дағдыны дамытуға шығармашылықты арттыруға, жеке тұлғада атамекенді қадірлеу, сүю, көркейту секілді атамекенге деген сүйіспеншіліктің белгілерін, қалыптастыруға, саяси сана мен ойлау қабілетін арттыруға бағытталған. Мысалы география пәнінде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыратын халық педагогикасымен сабақтастыруда пәнаралық байланыстардың артатыны байқалады. Туған өлке географиясы - тақырыбын өткенде ауылдың, яғни атамекеннің өсімдігі мен жануарларын түсіндіргенде биологиямен, атамекен шежіресін өткенде тарих пәнімен, атамекен жырларын келтіргенде әдебиетпен, тіпті атамекеннің көрікті жерлерінің суреттерін салдырғанда бейнелеу өнері пәндерімен байланыстырамыз. [24;12-17]
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, елжандылық қасиетті ұғым.
Қазақстандық елжандылыққа келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездейсоқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы обьективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір - қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындық мехнаттарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын қанын төгіп қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіп білгенде ғана, соған деген мақтаныш сезімі оянады.
Елжандылық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің халыққа Жолдауында азаматтардың елжандылық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі элементтерінің бірі ретінде таниды.
Халықтың елжандылық сезімін қалыптастыру үшін алғышарттар пісіп жетілуі керек. Сол алғы шарттардың пісіп жетілуімен сабақтаса адамдардың сана-сезімі артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде елжандылық сезімді бойына молырақ сезінетін болады.
Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, қандай ғылым болмасын адамзаттың ақыл-ойынан, өмірден, іс-тәжірибеден туындайтыны аян. Адам өмірімен тікелей байланысты тәлім - тәрбиелік тұжырымдамалар халық тәрбиесі мен ғылыми ойдың ажырамас туындысы. Ал халықтық тәлім - тәрбие әр ұлттың ғасырдан-ғасырға жалғасқан мұрасы. Сондықтан да этнопедагогика педагогиканың негізі, нәр беретін тамыры болмақ.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси-әлеуметтік және идеологиялық ерекшелігі болатыны айқын. Сол сияқты бүгінгі күннің азаматтарының да өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағыналы дана сөзін Тауына қарай ақы, заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Жаңарған ел, жаңа тіл заңы, тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңа көзқарастағы азаматтар тәрбиелеуді талап етуде.
Елбасы Н.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі арналған стратегиясында Қазақстан азаматтарының денсаулығына, білімі мен әл-ауқатын арттыруға аса көп мән беру керектігі айтылған.
Әрбір азамат өзін әлем, бүкіл планетаның бір бөлігі ретінде түсіне отырып өз орнын таба білуге ұмтылуы ең маңызды мәселе болып табылады. Әлемде өз орнын табу, яғни өз бойындағы мүмкіндіктерді тани білу және оның осал тұстарын дамыту ерекше мәнге ие.
Ел Президентінің Жолдауында Егер біз ниетімізді байсалды ұстасақ, пайымды да парасатты болсақ, өз дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын талдап таразылай білсек, онда біздің дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз бар делінген.
Ел қорғайтын ерлеріміздің қызмет барысында кездесетін кедергілерді саналы түрде жеңе білуі жеке адамның, яғни, саналы да салауатты азаматтың қолында екендігі айқын көрсетіп отыр. Осы біз қозғап отырған ел қорғайтын саналы да салауатты азамат тәрбиелеу - тек бүгінгі күннің тәрбие мақсаты емес. Қазақ елі ұлт болып қалыптасқалы Сегіз қырлы - бір сырлы немесе Күшіне ақылы, ақылына күші сай ер азаматтар тәрбиелеп келеді және өзіндік тәрбие жүйесі де қалыптасқан.
Жалпы кез келген адам іс-әрекеттерінде немесе басқа жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Елжандылық тәрбиелеудің бағыттары мынадай басты мәселелерді көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндіктерді барынша толық қамтып, біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әр түрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды елжандылыққа тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесіне қатысты жаңа идеяларды үнемі ашып іс жүзінде қолдану т.б.
Елжандылыққа тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ.
Сана мен сезім бөліп қарауға болмайтын біртұтас дүниелер болғанымен, олардың психологиясында тегі әр түрлі. Сана - өмір шындығының адам психологиясындағы бейнесі.
Өсіп келе жатқан ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу қашанда толастамаған. Сонау төңкеріс жылдарынан бастау алатын советтік патриотизм Ұлы Отан соғысында жеңіске жеткізді. Одан кейінгі жылдары елжандылыққа баулу жан-жақты, үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунистік мораль қалыптастыру аясында жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Елжандылықтың тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт- дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда елжандылық мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап Отанға деген көз қарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. Мектептегі тәрбие жұмысын халықтың педагогика негізінде ұйымдастыру туралы көп жылдардан бері айтылып келеді. Егер осы идея толығымен жүзеге асатын болса, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесін ерекше бөліп қараудың қажеті бола қоймас еді. Өкінішке орай сабақтан тыс тәрбие жұмысы бір жүйеге түсе қойған жоқ, әлі де болса стихиялы сипатқа ие. Өсіп келе жатқан жас буындарға елжандылық тәрбие берудің психологиялық тетіктерін Ә.Алдамұратов, С.Әсімбетовалар Азамат болу, ел қамын ойлау атты еңбектерінде көрсеткен. Сонымен бірге Қ.Б.Жарықбаев халықтық педагогика, ұлттық психологияға қатысты еңбектерінде елжандылыққа тәрбиелеуге мән берді. Ұлттық сана-сезімді қалыптастыру қажет. Ұлттық сана-сезім - туған-туысыңның, ағайыныңның жағдайын емес, ұлтыңның қамын ойлау деген сөз. Ең алдымен жастарда елжандылыққа тәрбиелеу керек.
Тәуелсіздік жылдары түбегейлі қандай өзгерістер болды және ұлттың бірегейлікті дамыту үшін есеп мәресі болар негіз не?
Біріншіден, қазақтар ғасырдың аяғында өзінің туған жерінде қайтадан басым көпшілік болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып, мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Елжандылықты қалыптастырудағы көркем шығармалардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ...
2.1
Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2
Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың эксперименттік жұмыстарының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу тұжырымдамасын таңдау қажеттігі Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының қағидаларынан, яғни жас ұрпақты азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, туған тілін білу, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу міндеттерінен туындады.
Тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін, жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру үшін мақсатты ықпалда жүзеге асатын іс-әрекет. Мектеп барлық кезде оқушыларға елін, халқын, туған жерін сүю және қорғау сезімдерін дарытып және дамытып келеді. Әсіресе, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі барлық кезде де қоғам мен мемлекеттің назарынан тыс болмаған. Ал бүгінгі таңда жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанға айналу, яғни жаңарту үдерісі қоғамымыздың барлық саласында, соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды талап етеді. Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы жағдайында қоғамдық келісімді одан әрі нығайту міндеті басты назарда тұрғандықтан, мектеп оқушыларының елжандылық көзқарасын қалыптастыруда жаңа бағыттың қажет екендігі де аңғарылды. Өйткені, өткен озық тәжірибелердің елжандылық сезімге игі әсер ететін тәлімді-тағылымдық әлеуеті мен бүгінгі мектептегі тәрбие әрекетінде, олардың пайдалануы арасында қайшылықтар қатты сезілуде. Себебі Отан, сенім, ерлік дәстүрлерге құрмет, парыз, абырой, ар-намыс, елі үшін өзін құрбан ету сияқты құндылықтарға көзқарас өзгеріп кетті. Әлеуметтік-адамгершілік бағыт бұрмаланып кетті, керісінше жастарға өзімшілдік, антигумандық тән бола бастады. Күнделікті өмірде қазіргі жастардың маңызды азаматтық міндеттерін орындамауы, әлеуметтік және рухани толыспағандығын көрсетуі, әртүрлі діни секталарға кіруі, жасөспірімдер арасында заңсыз топтардың пайда болуы сияқты іс-әрекеттерден көрініс беруде. Туындап отырған жағдайлардың себептерінің бірі еліміз егемендік алғаннан кейін елжандылық тәрбиенің мәні мен рөлінің жете бағаланбағандығынан болып отыр. Елжандылық тәрбиенің практикада жинақталған бай тәжірибесінің ғана беделі түскен жоқ, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мүддесін қорғауға дайын және қабілетті елжанды азаматтың да, яғни тұлғаны қалыптастыру мен дамыту идеясының да беделі түсіп кетті.
Көпұлтты және көпконфессиялы мемлекет жағдайында шынайы елжандылықты қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, білім беру саласы қазіргі кездегі әлеуметтік маңызды құндылықтар мен мақсаттарды қоғамның жаңа құндылық жүйесіне біріктіруі қажет. Ол ашықтықты, рухани және мәдени мазмұнға бай ұлтаралық татулықты, толеранттылықты қамтамасыз етуге бағытталған сара жол болуы қажет.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Елжандылық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады.
Ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби., Байтұрсынов А., Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х., Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ., Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б., тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ., Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С., Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, елжандылық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б., Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б. еңбектерінде баяндалған.
Зерттеу мәселесінің психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С., Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ., Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн С.Л., Темірбеков А., т.б. еңбектерінде зерделенген.
Елжандылық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А., Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А., Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Елжандылық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi Бейсембаева А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева Р.А., Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова К.Ж., Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А., Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген.
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж., Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж., Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Елжандылық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов, Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің елжандылық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп гимназияларда елжандылық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, тұлғалардың өмiрi арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т., Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З., Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р., Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Алайда жоғарыда талданған ғылыми еңбектерде елжандылық тәрбие берудiң кешендi жүйесi жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Азаматтарды елжандылыққа тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік
бағдарламада " Елжандылық тәрбие негізінен мемлекеттік білім беру мекемелерінде іске асырылады. Бірақ білім беру мекемелерінде тарихи аспектідегі бүгінгі күн шындығына негізделген және қазақстандықтардың ұлттық менталитетін, елжандылық дүниетанымды жүйелі түрде қалыптастыруға бағытталған ақпараттық-дидактикалық материалдардың жеткіліксіздігін атап өтуге тура келеді.", - деп көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда елжандылық тәрбие беруде қарама-қайшылықтар туындап отыр:
* елжандылық тәрбиені мемлекеттік органдардың мақсатты бағытталған процесс ретінде бағаламауында;
* әр түрлі ақпарат көздерінде қоғамға жат пікірлердің етек алуы;
* ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан ұлттық патриотизм мен бүгiнгi қоғамдағы елжандылық тәрбиенiң өзара
сабақтастығының болмауы;
* мектепте, мектептен тыс мекемелерде оқушыларға елжандылық тәрбие беруге байланысты жүйеленген әдiстеменiң жоқтығы қарама-қайшылықты анық туғызады.
Бұл зерттеу проблемасының көкейтестілігін көрсетіп, зерттеу тақырыбын Педагогикалық процесте оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты - оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың мазмұнын, формасын, әдістерін негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
* Елжандылық туралы қазіргі кезде қалыптасып отырған ой-пікірлерді анықтау;
* Елжандылық тәрбие жөніндегі теориялық, тәжірибелік ой-пікірлерді айқындау;
* Оқушылардың елжандылық сезімдерін қалыптастырудың құндылықтарын белгілеу;
* Оқушылардың елжандылық сезімдерін педагогикалық процесте қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру.
Зерттеу объектісі - жалпы білім беретін орта мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні - елжандылық сезімді жетілдірудің жолдарын педагогикалық процесте қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы. Егер елжандылық тәрбиенің кіші мектеп жасы кезеңіндегі мазмұны белгіленіп, оқушының елжандылық сезімі қалыптастырылса, Егеменді Қазақстан Республикасының өркендеуіне, оның құндылықтарын сақтауға, құрметтеуге, сүюге, қызмет көрсетуге және т.б. сияқты сезімдерінің арқасында өздерінің елжандылық мүмкіндіктерін қосуды меңгереді.
Жетекші идея. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының бойында елжандылық сезімді қалыптастырып, бүгінгі заман талабына сай отаншылдық рухы биік азамат тәрбиелеу.
Зерттеу көздері: ресми құжаттар; Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасы (1997); орта білім беруді дамыту тұжырымдамасы (1997); Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999); Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2004);
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаны дамытудың философиялық заңдары мен принциптері; тұлға теориясы; іс-әрекет теориясы; тәрбие үрдісінің мәні, құрылымы мен мазмұны туралы теориялар; тәрбие идеалы туралы теория; құндылықтар теориясы; этникалық тәрбие теориясы.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, психологиялық, этнопсихологиялық, әдебиеттану, тарихи, әскери, әдістемелік еңбектерге талдау жасау, мектеп құжаттарын, оқу-тәрбие бағдарламаларын, оқулықтарды зерттеу, модельдеу, бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық материалдарды саралау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдарының мәні;
2. Оқушылардың елжандылық сезімдерін көркем шығармалар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері;
3. Педагогикалық процесте мектеп оқушыларының елжандылық сезімдерін қалыптастыруға қатысты іс-шаралар кешені, тәжірибелік жұмыстар нәтижесі;
Зерттеу базасы. Қостанай облысы, Арқалық қаласы №-----------------------орта мектебінде жүргізілді.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан, тұжырымдардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
I ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Елжандылық, елжандылықты қалыптастыру ұғымдары және оның мазмұнын әдебиеттерде талдай отырып,мәнін ашу
Елжандылық - өз ұлтын, халқын, жерін, ана тілін, ділін, мәдениетін сүйетін, оны дамыту мен қауіпсіздігін сақтауды қоғам мұратымен тығыз байланыста іске асыратын, өзге халықтарға бөтен ниеті жоқ әрбір ұлт адамына жарастықты қасиет.
Елжандылық - бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі. Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Ұшы қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас ұрпаққа саяси-патриоттық тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр рәміздерін қалыптастырды. Дала тұрғындарының өздерінің өмір сүрген ортақ әлеуметтік-экономикалық, мәдениеті мен тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің басқа жұртта қайталанбас талап-тілектерін дүниеге әкелді. Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеудің жалпыға ортақ моральдік-психологиялық нормасы белгіленіп, дала тұрғындарына биік талаптар қойылды. Олардың ең бастылары - атамекенді, ел намысын қорғаудағы ержүректілік, жаудан беті қайтпау, ата-тегін жадында сақтау.
Қазақ халкының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтөгін, Білкеқаған,Тоныкөктен бастап ерін, елін, жерін, тілін, ділін, қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Күлтөгін жазбасында:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнаттым...- дейді.
Жоңғар сияқты алып империамен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне қышпен қарсы шабуылға жетелеген де осы елжандылықтың қуатты күші.Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендік сөз, айтыс өлеңдері, ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар- ожданы жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Ата-бабамыздың тәрбиеге өте үлкен жауапкершілікпен қарағаны баршамызға аян. Кез келген халықтың тәрбие беру ісінде өзіне тән ерекшеліктері болатыны секілді, қазақ халқында да, сан ғасырлар бойы жас ұрпақты имандылық пен ізгілікке, адалдық пен әділеттілікке, қарапайымдылық пен мейірбандылыққа, ерлік пен батырлыққа тәрбиелеген ғұлама ғалымдары, шешендері мен билері, батырлары мен ақын-жыраулары болғаны баршаға мәлім.
Кемеңгер ойшыл бабаларымыз Қорқыт ата, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмұт Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Сайф Сарай, Қадырғали Жалайри, Дулати, Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім, т.б. ғұлама-ғалымдар өздерінің шығармаларында ел мен жер, Отанды сүю, ар-ождан, намысты қорғау, ғылым, білімді халық игілігіне жұмсау секілді ұлттық рухтың өзекті мәселелеріне ерекше мән беріп келсе, XV-XVIII ғ.ғ. өмір сүрген Асан қайғы, Жиенбет, Шалкиіз, Бұқар, Дулат сияқты жыраулар өздерінің өлең-жыр, толғауларымен елдік пен ерлікті, әділдік пен адалдықты, сақилық пен серілікті жалықпай насихаттаған. Ал Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет сынды әрі батыр, әрі ақын-жыраулар ел намысы - ер намысы деп қарап, дұшпанға өткір тілді өлеңін де, алмас қылышын да жұмсай білді.
Ежелгі грек жерінде пайда болған патриот сөзі дүниежүзілік қауымдастықтың даму тарихына және мемлекеттерді саяси жағдайға байланысты сан алуан сипат пен мағынаға ие болып отырған. Ежелгі грек ғұламалары Аристотель, Платон, Цицерон, 18-ғасырда француз матералистері, неміс философтары, орыс революционер-демократтары, қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер т.б. еңбектері мен шығармаларын еліне, жеріне деген ұлтжандылық және елжандылық сүйіспеншілік көрініс тапқан.
Халқымыз ғасырлар бойы ұрпағын өз елін сүюге, ізгілікке баулып келеді. Бұл ұлтымыздың дәстүрлі ұлттық тәрбиесінің өзегі деуге болады.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш. Уалиханов өзінің патриотық сезімін білдіре келіп, Менің елжандылық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сиақты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде бір сандық ), мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарым, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін, - деген екен.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпелі елдің басына дүнияуи ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ жастарды ерлік рухта, елжандылыққа баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін оятуды үнемі мақсат етті. Оның Азаматтың бәрін сүй бауырым - деген сөзі ұлы гуманистік идеяның айқын көрінісі еді. (16;10-15)
Қазақ халқының батыры, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы Елжандылық - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екенін мойындау, қысқасын айтқанда, елжандылық дегеніміз - мемлекет деген ұғымды, оны жеке адам мен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күнімен және болашағы мен қарым-қатынасын біріктіреді,- деп атап көрсеткен болатын.
Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтықпен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім-тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы-тұл, келешегі-тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық.
Олай болса, Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сырттық және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Елжандылық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, оқушылардың бойындағы Отанға деген сүйіспеншілігі мен патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, даңқты қолбасшы, Қазақстанның Халық Қаһарманы, жазушы Бауыржан Момышұлының кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырған өсиеттері мен ерлікке толы шығармаларының орны ерекше.
Бауыржан Момышұлы Соғыс психологиясы еңбегінде елжандылыққа төмендегідей анықтама береді:
Елжандылық дегеніміз - Отанға деген сүйіспеншілік.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін - азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға - жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу.
Батылдық - қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Табандылық - батырлардың қалқаны.
Өжеттілік, қайсарлық - адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
Бауыржан Момышұлының өзі де елжанды азамат екенін артында қалдырған қанатты сөздерінен көрініс табады. Өзінің ұлтын сыйламаған, ұлтын мақтаныш тұта алмайды, ол сөз жоқ арамза, тексіз әрі қаңғыбас, Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бағынған құл болмайды.
Тәрбие үдерісінде жазушы, ержүрек қолбасшы Бауыржан Момышұлы шығармаларын пайдалану - елжандылық тәрбие берудің қайнар көзі.
Қазақ халқының бұрынғы дәстүрлі қоғамынан қалған тарихи-рухани мұралардағы басты мәселе - қоғамның жағдайы адамның өзіне байланысты қарастырылған. Олай болса, бүгінгі Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы мен дамуының объективті шарттарының бірі - елжандылық. Жас ұрпаққа елжандылық тәрбие беру турасында Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанда тұратын әрбір азамат өзін осы елдің перзенті сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше, біздің жұмысымыз ілгері баспайды... және біз Қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елінің тарихын құрмет тұту, бостандығы мен құқығын қорғау, әр адамның күш-жігерін ел бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға жұмсау, - деп атап көрсеткен.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Президен - тінің лауазымына кірісу рәсімінде сөй - леген сөзінде әрбір түйінді ойы - ның орамын "Қымбатты отан - дастар!" "Қадірлі отандастар!" "Қым - батты отандастарым!" деп бас - тады. Өткен өмір үдерістерінен құ - лаққа сіңген "жолдастар" деп ке - летін қаратпа сөздердей емес, "отан - дастар" деген сөз ресми рә - сім - ді салтанаттандырып, Елбасы - ның лебізіне киелі сипат дарытып, тыңдаушы көпшілікті рухтандырып отырды. Себебі, "Отан" сөзін өзі - нің барша мән-мазмұнымен еркін айта алу, түптеп кел - ген - де, елдің тәуел - - сіздігі мен ұлттың еркіндігіне мерей - ленудің нышандық айғағы деген сөз. Біз "менің Отаным" деген сөзді өз Отанымыз - Қазақстанға қаратып айтуға жасқанып, қорға - лақтап өскен ұр - пақпыз. Тарихқа кеткен есеміз - дің орнын толтыру - дың ең бір жанды тетігі - бүгінгі және болашақ ұрпақ бойына елжандылық сезімін орнықтыру болса керек. Бұл ретте елжандылық - ең алдымен білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс.
Біз "отансүйгіштік", "елжандылық ", "ұлтжандылық" деген сөз - дерді тәуелсіздік алғалы жиі қолданамыз. Мұндай асқақ та азаматтық сезімді жасқанбай емін-еркін сыртқа шығара алатын күнге жеткенімізге шүкіршілік етеміз. Осы орайда "елжандылықтың" жө - ні бөлек екеніне мән бере бер - мейтініміз де рас. Байыптап зейін қойсақ, "отансүйгіштік", "елжандылық ", "ұлтжандылық" сөздерінің өзіндік мән-мазмұны бір бөлек болса, "елжандылық " сөзінің де өзіндік дербес мән-мағынасы бар екенін аңғарту қиын емес. Елжандылық - Отанын жан-тәнімен сүйіп, оған қалтқысыз қызмет ету ға - на емес. Елжандылық - ең алды - м - - ен өз Отанының тарихи тек-тамы - рын, ғұмыр жолын, қадір-қасиетін терең білу және өз Отаны үшін асқақ сезімдерге бөлену деген сөз. Тек білім-білік пен тәлім-тәрбие арқылы ғана елжандылық сезіміне бөленуге болады. Отаныңды қандай қадір-қасиеті үшін кие тұтарыңды білмей тұрып, отаншыл болу мүмкін емес. Елжандылық - ең алдымен білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс деуіміздің сыр-себебі де осында. Ал біздің ұлы Отанымыз - Қазақстан өзінің терең тамырлы тарихымен де, соқтық - палы-соқпақты ғұмыр жолымен де, мейлінше толымды мәдени-рухани төлтума болмысымен де кез келген қазақты, кез келген қазақстандықты мерейлендіруге тиіс.
Елжандылық сезім жеке адамда өмір бойы қалыптасып, саяси процестерге қатысудан, Отанды қорғаудан және қоғамда алатын өз орныңның маңыздылығын сезінуден басталады. Адамға жеке құндылықтардан басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар қажет. Соның бірі елжандылық қасиет болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері балалардың бойында елжандылық сезімді жастайынан қалыптастыру мәселесі күрделене түсті. Сондықтан Қазақстан Республикасының жастарына үздіксіз тәлім-тәрбие беру тұжырымдамасында тәрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, иманды, ақылды, парасатты, рухани ойлау дәрежесі биік, ар- ожданы мол, еңбекқор, іскер, талғамы жоғары және бойында тағы да басқа ізгі қасиеттері бар азаматты тәрбиелеу деп белгіленген.
Қазақ халқы, яғни біздің ата-бабаларымыз, тәрбиенің негізгі мақсаты сегіз қырлы, бір сырлы, жетілген адамды тәрбиелеу деп санаған.Тәрбенің негізгі міндеттерінің (бағыттарының) ішінде елжандылық, ұлтжандылық тәрбие ерекше орын алады.
Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже - оның барысында қалыптасқан жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық сын - сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білетін адам.
Ұлттық дәстүрге берік, елің жерін сүйетін азамат тәрбиелеу, оқушылардың бойына қазақстандық елжандылық сезімді қалыптастыру өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Қазіргі кезеңде "елжандылық" ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының елжандылық сезімін қалыптастыратын - азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында.
Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды қалыптастырудан басталып саяси идеялық тәрбие арқылы елжандылыққа әкеледі. Патриотизм - отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Патриоизм грекше patriotes- отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Елжандылық - адамның бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен мүмкіндіктерін, сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Елжандылық ұғымы елдің саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке, елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Еліміздегі жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу міндеттеріне:
* Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық сезімді түсіндіру;
* Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
* Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.
Қазір буржуазиялық, пролетариаттық патриотизм жоқ. Әр мемлекет өз мүддесін қорғайды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген қоғамда жаңа идеология қалыптастыру керек болды. Бұл идеологиялардың негіздерін елжандылық, қазақстандық патриотизм және ұлтжандылық ұғымдары құрайды.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында:-Біз Қазақстанның барлық азаматтарының елжандылық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз,-деген болатын. Қазақстан түрлі тарихи аласапырандарды басынан өткізіп барып, тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның берік болуы елжандылық тәрбині дұрыс жолға қоя білуге байланысты болмақ. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа Конституциясында да республика қызметінің түбегейлі қағидаларының бірі- қазақстандық патриотизм деп атап көрсетілген.
Елжандылық ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім мен білікті, ақыл-парасатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Өз елінің өткенін құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек.
Елжандылыққа тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, елжандылық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Психологияда адамның жан-дүниесі, сезім әрекеттеріне екінші сигналдық жүйенің ықпалы мол екендігі айтылады. Бұл ретте мектептердің елжандылыққа тәрбиелеу жолдарын қарастыра келіп, олардың, жалпы оқушылардың сана - сезіміне ықпал ету, іс-әрекеттерін ұйымдастыру бағыттарында жүргізілгендігін анықтадық. Ұйымдастыру жұмыстарын осы бағыттар бойынша топтастырсақ, олар былайша бейнеленеді: лекторий, соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер, әңгіме кітаптар бойынша оқырман конференцияларын ұйымдастыру, ойын-сауық кештері, мұражайларға материалдар жинау, фото қалқаншалар, фотоальбомдар жасау тағы басқа іс-әрекеттерді ұйымдастыруға бағытталған. Тәрбиелік іс-шараның бағыттары елжандылық ұлттық сананы қалыптастыру болса, ол - ар-намыс, ождан, қарыз, парыз секілді тағы басқа ұғымдар мен түсініктерді нақтылауды; олар туралы оқушы білімдерін жетілдіруді және олардың ауқымын кеңейтіп, тереңдетуді; сөйтіп Отан, мемлекет, ел, ұлт, халық, атамекен секілді киелі ұғымдармен байланысын ашып көрсетуді талап етеді. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында елжандылық сезімді қалыптастыруда, олардың әрқайсыларының өзін ұлтының перзентімін деп сезінуін нысанаға ала отырып, Қазақстандағы дәл бүгінгі жағдайда ұлтты сақтап, одан әрі өркенін өсірудің кепілі,-деп білген жөн. Мұның өзі ұлт дегеніміз - ұлттың өзін-өзі билеу идеясы басын құраған адамдардың шынайы жүрек жарды бірлестігі деген идеядан өрбиді.
Сурет 1 - Оқушыларға елжандылық тәрбие беру мәселесімен айналысқан ғалымдар
Оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесін зерттеуші ғалымдар
Ғалымдар
Бағыттар
Ешімханов., Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ., Наурызбай Ж.Ж., т.б.
Елжандылық тәрбиенің тарихи-педагогикалық бағыттары
Елжандылық тәрбие берудің теориялық - әдіснамалық негіздері
Башқатаева Н.П., Жұмаханов Ә., Кадыров К.Е., Құсайынов А.Қ., Таубаева Ш., т.б
Ұлтаралық мәдениет және ұлтаралық қатынастар
Асипова Н.А., Гасанов З.Т., Мудрик А.В., Киричук А.В., т.б.
Ахметов А., Бекмұхамедов Б.М., Қожабаев К.Г., Каримбеков С.А., т.б.
Пән сабақтарында елжандылық тәрбие берудің жолдары
Агаев М.Г., Нұрмуқашева С., Сейдахметова Л., Конжиев Н.М., Ромашев Н., т.б.
Әскери - елжандылық тәрбие беру және оның даму мәселелері
Горбова М.А., Дубинина Н.Н., т.б.
Қоғамдық ұйымдар арқылы елжандылықты қалыптастыру
Тұлғалардың өмірі арқылы елжандылықты қалыптастыру
Әбілғазиева К.Т., Бөжиг Ж., Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е., т.б.
Мұғалімдерді елжандылық тәрбие беру ісіне бейімдеу
Белгібаева Г.Қ., Тауланов С.С., Нуждин Д.М., Санабаев М., т.б.
Елжандылық сезім - келтірілген киелі ұғымдармен байланысты: қуаныш, мақтаныш, күйіну, сүйсіну секілді т.б. эмоция спектілеріне қозғау салу, ояту, дамыту, қалыптастыру мәселелерін шешуді де көздейді. Елжандылық сезім - жоғары сезімдер тобына кіреді деген пікірдеміз. Өйткені ол қоғамдық мәнді және көңіл күйге байланысты моральдық сезімдерге қатысты болып келеді, ол сананың жетілуімен тығыз байланысты дамиды. Қоғамдық тәрбиенің ықпалымен патриоттық сезімдер тұрақтанып, оқушының іс-әрекеті, мінез-құлқынан, сөзі мен ісінен көрініс беріп, ұлты, халқы, Отаны үшін қызмет етуге дайын тұрады.
А.Абижанов - елжандылықтың мәні өте күрделі. Бір жағынан, ол ізгілікті саяси үрдіс, яки жеке тұлға хәм қоғамдық сана элементтерінен тұрса, екінші жағынан, Отанды қорғауға, нығайтуға бағытталған сезім болып табылады - деген. Мұнда автор елжандылық деген ұғымды адамның санасы және сезімімен байланыстырып отыр, демек, болашақ азаматтардың бойына елжандылық сана-сезім орнықтыру қажет. Қазақстандағы мектеп оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеу тақырыбы көптен бері зерттеліп келеді. Сондай еңбектердің бірі ретінде С.Қ.Нұрмұқашеваның Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы еңбегін атауға тұрарлық. Онда, білімнің мазмұнын жаңғырту, оқулықтарға қазақстандық материалдар енгізу; оқытудың әдіс-тәсілдерін жаңғырту; оқушыларға тарихи ерекшеліктерді іздеп табу оларды оқу-тәрбие ісіне пайдалану секілді іс-әрекеттерін ұйымдастыру секілді ұсыныстар берілген.
Философиялық еңбектерді талдау барысында біз Отан және Атамекен ұғымдарының іс-жүзінде мағыналас екеніне, бірақ Қазақстан Республикасы осы мемлекетте туып, тұрғылықты тұрып жатқан барлық ұлт өкілдеріне Отан болғанымен тек тұрғылықты қазақ халқына ғана Отан және Атамекен болып саналады.
Елжандылық ұғымының құрылымын айқындау кезінде біз үшін М.Н.Росенко ұсынған моральдық таным деген ұғым жақын болды. М.Н.Росенко бойынша моральдық таным тұлғаның мінез-құлық нормалары мен принциптерінде, нысаналы қондырғыларда, сенімдерінде анықталады. Ол адамдар арасындағы қарым-қатынастарда реттеуіштердің екі деңгейінде қызмет етеді: олар эмоционалды-сезімдік және рационалды- теориялық. Осылардың негізінде моральдық танымнан туындайтындардың бірі ретінде эмоционалдық және интеллектуалдық компоненттерді қамтиды. Интеллектуалдық компонеттерді қалыптастыру өз Отанының тарихы, мәдениеті, дәстүрлері және т.б. туралы білімдерді игеруді көздейді. Оқушыда елжандылықтың қалыптасуы мен дамуына әсер ететін оқу-тәрбие факторларын айқындау кезіндегі өз зерттеулерімізде біз этномәдени білім берудің мемлекеттік тұжырымдамасында көрсетілген үш бағыт туралы ережеге арқа сүйейміз: институционалдық (балабақша, мектеп, гимназия, лицей, колледж, ЖОО-лар және т.б ); институционалдық емес (курстар, кітапханалар, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдени ұйымдары, орталықтар, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар), ресми емес( отбасында оқыту мен тәрбиелеу, достармен, таныстармен, көршілермен араласу және т.б.). Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары - ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен тығыз байланысты. Бүгінгі күнге дейін сақталып, тәулелсіз мемлекетке ие болу дәрежесіне дейін көтеріліп отырған.
Қазіргі қоғам адам тағдырына жаңа көзқараспен қарап, соған сәйкес оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуды, халықтық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің негізінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды, оқушылардың білім сапасын жетілдіруді талап етуде.
Педагогикалық зерттеулерде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыру мәселесі жеке дара қарастырылмаған, көптеген зерттеулерде оқушыларға адамгершілік (Р.Төлеубекова, Р.Елубаев, А.Қисымова, Ж.Сәдірмекова, А.Аманжолова, С.Әбілдина), елжандылық (К.Әбілғазиева, А.Жұмаханов, С.Иманбаева,) т.б.тәрбиелері үнемі бірге жүріп жатыр. Біздің ойымызша, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыратын тәрбиемен білім беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт ретінде бөліп қарастыруға болады, өйткені оның өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Бүгінгі таңда атамекен ұғымына әр ғылым саласындағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп жүр. Атамекен сөзі араб этимологиясында мекен - жай орын денген сөзден туындап, кір жуып, кіндік кескен аймақ, өңір дегенді білдіреді. Атамекен сөзі түркі қауымына ортақ ата сөзімен қосылып, әуелде ата қоныс ұғымында қолданған.
Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы тәрбие адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Өйткені адам бойындағы асыл қасиеттер атамекенге деген сүйіспеншіліктен де туындайды. Оқушылардың атамекенге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруда жеке тұлғаның әлеуметтік жағынан құнды, жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен халық педагогикасы арқылы оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын орнықтыруға да назар аударылған. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру кең мағынада ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет, ол оқушыларға халық педагогикасы негізінде сапалы білім беру, оларда іскерлік пен дағдыны дамытуға шығармашылықты арттыруға, жеке тұлғада атамекенді қадірлеу, сүю, көркейту секілді атамекенге деген сүйіспеншіліктің белгілерін, қалыптастыруға, саяси сана мен ойлау қабілетін арттыруға бағытталған. Мысалы география пәнінде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыратын халық педагогикасымен сабақтастыруда пәнаралық байланыстардың артатыны байқалады. Туған өлке географиясы - тақырыбын өткенде ауылдың, яғни атамекеннің өсімдігі мен жануарларын түсіндіргенде биологиямен, атамекен шежіресін өткенде тарих пәнімен, атамекен жырларын келтіргенде әдебиетпен, тіпті атамекеннің көрікті жерлерінің суреттерін салдырғанда бейнелеу өнері пәндерімен байланыстырамыз. [24;12-17]
Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар - жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, елжандылық қасиетті ұғым.
Қазақстандық елжандылыққа келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездейсоқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы обьективтік шарттылықтарды қажет етеді.
Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір - қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындық мехнаттарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын қанын төгіп қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіп білгенде ғана, соған деген мақтаныш сезімі оянады.
Елжандылық сезім - ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің халыққа Жолдауында азаматтардың елжандылық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі элементтерінің бірі ретінде таниды.
Халықтың елжандылық сезімін қалыптастыру үшін алғышарттар пісіп жетілуі керек. Сол алғы шарттардың пісіп жетілуімен сабақтаса адамдардың сана-сезімі артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде елжандылық сезімді бойына молырақ сезінетін болады.
Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, қандай ғылым болмасын адамзаттың ақыл-ойынан, өмірден, іс-тәжірибеден туындайтыны аян. Адам өмірімен тікелей байланысты тәлім - тәрбиелік тұжырымдамалар халық тәрбиесі мен ғылыми ойдың ажырамас туындысы. Ал халықтық тәлім - тәрбие әр ұлттың ғасырдан-ғасырға жалғасқан мұрасы. Сондықтан да этнопедагогика педагогиканың негізі, нәр беретін тамыры болмақ.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси-әлеуметтік және идеологиялық ерекшелігі болатыны айқын. Сол сияқты бүгінгі күннің азаматтарының да өз талабы, өз ерекшелігі бар. Халқымыз терең мағыналы дана сөзін Тауына қарай ақы, заманына қарай заңы деп тауып айтқан. Жаңарған ел, жаңа тіл заңы, тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие жүйесіне жаңа көзқарастағы азаматтар тәрбиелеуді талап етуде.
Елбасы Н.Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі арналған стратегиясында Қазақстан азаматтарының денсаулығына, білімі мен әл-ауқатын арттыруға аса көп мән беру керектігі айтылған.
Әрбір азамат өзін әлем, бүкіл планетаның бір бөлігі ретінде түсіне отырып өз орнын таба білуге ұмтылуы ең маңызды мәселе болып табылады. Әлемде өз орнын табу, яғни өз бойындағы мүмкіндіктерді тани білу және оның осал тұстарын дамыту ерекше мәнге ие.
Ел Президентінің Жолдауында Егер біз ниетімізді байсалды ұстасақ, пайымды да парасатты болсақ, өз дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын талдап таразылай білсек, онда біздің дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз бар делінген.
Ел қорғайтын ерлеріміздің қызмет барысында кездесетін кедергілерді саналы түрде жеңе білуі жеке адамның, яғни, саналы да салауатты азаматтың қолында екендігі айқын көрсетіп отыр. Осы біз қозғап отырған ел қорғайтын саналы да салауатты азамат тәрбиелеу - тек бүгінгі күннің тәрбие мақсаты емес. Қазақ елі ұлт болып қалыптасқалы Сегіз қырлы - бір сырлы немесе Күшіне ақылы, ақылына күші сай ер азаматтар тәрбиелеп келеді және өзіндік тәрбие жүйесі де қалыптасқан.
Жалпы кез келген адам іс-әрекеттерінде немесе басқа жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Елжандылық тәрбиелеудің бағыттары мынадай басты мәселелерді көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндіктерді барынша толық қамтып, біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әр түрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды елжандылыққа тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесіне қатысты жаңа идеяларды үнемі ашып іс жүзінде қолдану т.б.
Елжандылыққа тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ.
Сана мен сезім бөліп қарауға болмайтын біртұтас дүниелер болғанымен, олардың психологиясында тегі әр түрлі. Сана - өмір шындығының адам психологиясындағы бейнесі.
Өсіп келе жатқан ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу қашанда толастамаған. Сонау төңкеріс жылдарынан бастау алатын советтік патриотизм Ұлы Отан соғысында жеңіске жеткізді. Одан кейінгі жылдары елжандылыққа баулу жан-жақты, үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунистік мораль қалыптастыру аясында жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Елжандылықтың тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт- дәстүріне сүйіспеншілік түрінде, ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда елжандылық мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап Отанға деген көз қарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. Мектептегі тәрбие жұмысын халықтың педагогика негізінде ұйымдастыру туралы көп жылдардан бері айтылып келеді. Егер осы идея толығымен жүзеге асатын болса, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесін ерекше бөліп қараудың қажеті бола қоймас еді. Өкінішке орай сабақтан тыс тәрбие жұмысы бір жүйеге түсе қойған жоқ, әлі де болса стихиялы сипатқа ие. Өсіп келе жатқан жас буындарға елжандылық тәрбие берудің психологиялық тетіктерін Ә.Алдамұратов, С.Әсімбетовалар Азамат болу, ел қамын ойлау атты еңбектерінде көрсеткен. Сонымен бірге Қ.Б.Жарықбаев халықтық педагогика, ұлттық психологияға қатысты еңбектерінде елжандылыққа тәрбиелеуге мән берді. Ұлттық сана-сезімді қалыптастыру қажет. Ұлттық сана-сезім - туған-туысыңның, ағайыныңның жағдайын емес, ұлтыңның қамын ойлау деген сөз. Ең алдымен жастарда елжандылыққа тәрбиелеу керек.
Тәуелсіздік жылдары түбегейлі қандай өзгерістер болды және ұлттың бірегейлікті дамыту үшін есеп мәресі болар негіз не?
Біріншіден, қазақтар ғасырдың аяғында өзінің туған жерінде қайтадан басым көпшілік болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz