Жоғары мектеп оқушысының тәрбиедегі өз-өзін бағалау ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жоғары сынып оқушылары туралы теориялық зерттеулер ... ... ... ... ...6
1.1 Жоғары сынып оқушыларының өз.өзін бағалауының қалыптасуы және дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Жоғары мектеп оқушысының қоршаған әлеуметтік ортаға қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Жоғары сынып оқушысының өзін.өзі тәрбиелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Жоғары сынып оқушысының өзін .өзі бағалауын диогностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Зерттеу жұмысының жүргізілу барысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Эксперименталды .психологиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жоғары сынып оқушылары туралы теориялық зерттеулер ... ... ... ... ...6
1.1 Жоғары сынып оқушыларының өз.өзін бағалауының қалыптасуы және дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Жоғары мектеп оқушысының қоршаған әлеуметтік ортаға қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Жоғары сынып оқушысының өзін.өзі тәрбиелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Жоғары сынып оқушысының өзін .өзі бағалауын диогностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Зерттеу жұмысының жүргізілу барысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Эксперименталды .психологиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Жас ерекшелік психологиясы – бұл қазіргі психологияның қарқынды дамып келе жатқан, басқа да психология салаларымен тығыз байланысты,
адам өмірінің психологиялық заңдылықтарын ашады. Жас ерекшелік
психологиясы-адамның онтогенезді психологиялық ерекшеліктерінің дамуын
оқытады. Жас ерекшелік психологиясының салалары: балалар психологиясы, төменгі класс психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, балаң шақ психологиясы, ересек адамдар психологиясын қарастырады.
Өзін-өзі бағалау - мен концепциясының компоненті болып табылады. Өзін-өзі бағалау- реттеуші және қорғаныс функцияларын орындайды,жеке тұлға дамуындағы айналасындағы қоршаған адамдармен қарым-қатынасы.Жеткіншектегіқорғаныс функциясындағы өзін бағалау автономия мен өз бетінше өмір сүруге бағытталады. Жеткіншек жаста өзін-өзі бағалау- бұл өзін-өзі сыйлау деңгейінде көрінеді, өзін қабылдау немесе қабылдамау мақсатында көрініс алады.
Жекелік өзін-өзі бағалау-өзінің бір жақты жеке тұлғалық жетістіктерін, әрекетін айтамыз.
Өзін-өзі бағалауды мынадай параметрлерге бөлеміз:
1) деңгеймен (жоғары, төмен, орташа).
2) шынайылық адекватты және адекватсыз өзін бағалау.
3) Құрылымдылығымен ерекшеленеді жанжалды және жанжалсыз.
4) Тұрақтылық және т.б.
Өзін-өзі бағалау-қоршаған ортаның бағалау базасында қалыптасады. Өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы: жасына, денсаулығына, алға қойған жоспарына, уайымдауларына және т.б. байланысты.
Жалпы жоғары сынып оқушысында жеке тұлғаның қалыптасу процесі
айтарлықтай маңызды роль атқарады. Жоғары сынып оқушыларына – балаң
жасты жатқызуға болады. Балаң жас –жас өспірім шақтан ересек кезеңге өту
сәті. Психологтар балаң жастың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді. Балаң шақ кезеңінің өтуіме бірге адамның физикалық тұрғыдан жетілуі де аяқталады. Оның өмірге дегенкөзқарасының негізгі сипаттары қалыптасады, үлкен өмір алдында алғаш рет өз бетімен шешім қабылдап, болашақ кәсібін таңдау міндеті жүзеге асырылады. Қоғамда балалық шақтан балаң шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениеттілікке ұмтылу, белгілі бір деңгейдегі білім нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтерді атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Әлеуметтік тұлғалық фактор әрекеті барлық жүйеде баланың айналасындағы адамдарға және өзіне қатынасы өзгереді. Әлеуметтік позициясы мектептегі ортасына қарым-қатынасын өзгертеді, оқуда және қоғамда пайдалы әрекеттер, болашақ мамандаққа қызығушылық бағытын анықтау, сонымен қатар оқуға қызығушылығына мінез-құлық мотивтері әсер
Жас ерекшелік психологиясы – бұл қазіргі психологияның қарқынды дамып келе жатқан, басқа да психология салаларымен тығыз байланысты,
адам өмірінің психологиялық заңдылықтарын ашады. Жас ерекшелік
психологиясы-адамның онтогенезді психологиялық ерекшеліктерінің дамуын
оқытады. Жас ерекшелік психологиясының салалары: балалар психологиясы, төменгі класс психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, балаң шақ психологиясы, ересек адамдар психологиясын қарастырады.
Өзін-өзі бағалау - мен концепциясының компоненті болып табылады. Өзін-өзі бағалау- реттеуші және қорғаныс функцияларын орындайды,жеке тұлға дамуындағы айналасындағы қоршаған адамдармен қарым-қатынасы.Жеткіншектегіқорғаныс функциясындағы өзін бағалау автономия мен өз бетінше өмір сүруге бағытталады. Жеткіншек жаста өзін-өзі бағалау- бұл өзін-өзі сыйлау деңгейінде көрінеді, өзін қабылдау немесе қабылдамау мақсатында көрініс алады.
Жекелік өзін-өзі бағалау-өзінің бір жақты жеке тұлғалық жетістіктерін, әрекетін айтамыз.
Өзін-өзі бағалауды мынадай параметрлерге бөлеміз:
1) деңгеймен (жоғары, төмен, орташа).
2) шынайылық адекватты және адекватсыз өзін бағалау.
3) Құрылымдылығымен ерекшеленеді жанжалды және жанжалсыз.
4) Тұрақтылық және т.б.
Өзін-өзі бағалау-қоршаған ортаның бағалау базасында қалыптасады. Өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы: жасына, денсаулығына, алға қойған жоспарына, уайымдауларына және т.б. байланысты.
Жалпы жоғары сынып оқушысында жеке тұлғаның қалыптасу процесі
айтарлықтай маңызды роль атқарады. Жоғары сынып оқушыларына – балаң
жасты жатқызуға болады. Балаң жас –жас өспірім шақтан ересек кезеңге өту
сәті. Психологтар балаң жастың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді. Балаң шақ кезеңінің өтуіме бірге адамның физикалық тұрғыдан жетілуі де аяқталады. Оның өмірге дегенкөзқарасының негізгі сипаттары қалыптасады, үлкен өмір алдында алғаш рет өз бетімен шешім қабылдап, болашақ кәсібін таңдау міндеті жүзеге асырылады. Қоғамда балалық шақтан балаң шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениеттілікке ұмтылу, белгілі бір деңгейдегі білім нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтерді атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Әлеуметтік тұлғалық фактор әрекеті барлық жүйеде баланың айналасындағы адамдарға және өзіне қатынасы өзгереді. Әлеуметтік позициясы мектептегі ортасына қарым-қатынасын өзгертеді, оқуда және қоғамда пайдалы әрекеттер, болашақ мамандаққа қызығушылық бағытын анықтау, сонымен қатар оқуға қызығушылығына мінез-құлық мотивтері әсер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Г.С.Абрамова «Возрастная психология».(Академическая Проект 2001г) /539-570/.
2. Андреева Г.М. Социальная психология М: Изд-во, МГУ, 190-292с.
3. «Возраст познания» М.: 1974 Молодая гвардия 121-135с.
4. Гурова Р.Г. «Выпускник средней школы» М.: 1977г.360с.
5. Голод С.И. «Любовь, нравственно – психологичские и социальные
6. основы взаимоотношений юношей и девушек» Л.1972г.164-171с.
7. И.В.Дубровина «Рабочая книга школьного психолога» М.1991г.246-254с.
8. Қ. Жарықбаев «Жалпы психология» А.2004ж.
9. И.С.Кон «Психология ранней юностей» М.1989г.109с.
10. И.С.Кон «Психология старшекласника» М.1982г. 342с.
11. И.С.Кон «Социология личности» М.1967г. 272с.
12. Е.А.Климов «Путь к профессии» Л. 1974г.613-620с.
13. И.С.Кон «Психология юношеского возраста»М.1979г.73-81,228-234с.
14. Қоянбаев «Педагогика» А.2004ж.486-497б.
15. И.С.Лейтес «Умственые способности и возраст» М.1971г.304-314с.
16. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики 4-из.М 1981г.520с.
17. М.В.Максимова, В.Г. Эристави «Физическое развитие современных
18. школьников» М.1979г.400-415
19. В.С.Мухина «Возрастная психология» М.2006г.312-321с.
20. Р.С.Немов «Общая психология» 2 том М.2000г.384-397с.
21. Р.С.Немов Общая психология 2том М 2000г.321-330с.
22. Л.Ф.Обухова «Возрастная психология» М.2006г.510-524с.
23. А.В.Петровский «Педагогика және жас ерекшелік психологиясы»Алматы 1987
24. Практикум по экстримальной и пракладной психологии / под ред.А.А.Крылова, 1990г.272с.
25. Психология.Словарь, М: Политиздат, 1990г.492с.
26. в школе» А.2006 журнал
27. Педагогика және психология. Под ред.У.Б.Жексенбаева,А.К.Сатов. Алматы 2002ж.248б.
28. Под. Мастерская А.В.Хуторской.Развитие школьников.Москва 2000г.67-75с.
29. Л.И.Рувинский, А.Я.Арет «Самовоспитание школьников» М. 1976г. 445- 460с.
30. Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. М: Учпедгиз,1946г.520с.
31. Рубенштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии.М.Учпедгиз, 1946г.704с.
32. Ротанова Т.А. Общая психология. Изд-во «Флита»,1998г.61-70с.
33. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании.М: Владос, 1995г.529с.
34. Рабочая книга школьного психолога.под ред. Дубровиной И.В. Просвещения,1991г.238с.
35. Справочник по психологии и писхиатрии детского подраскового возраста. Под ред.С.Ю.Цирина.Спб:Питнр.2000г.50-55с.
36. Столяренко Л.Д. Основы психологии научное издание,-Ростов-на-Доу, Феникс,2001г.672с.
37. Сөздік «Педагогика және психология» А.2000ж.17-18б.
38. Сөзік «Орысша – қазақша сөздік»
39. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов «Девочка – подросток - девушка» М.1981г.468-490с.
40. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов «Малчик – подросток - юноша» М.1982г.269-276с
41. Чудновский В.Э.Воспитание способностей и формирование личности,М.1986г.4-32,41-55с.
1. Г.С.Абрамова «Возрастная психология».(Академическая Проект 2001г) /539-570/.
2. Андреева Г.М. Социальная психология М: Изд-во, МГУ, 190-292с.
3. «Возраст познания» М.: 1974 Молодая гвардия 121-135с.
4. Гурова Р.Г. «Выпускник средней школы» М.: 1977г.360с.
5. Голод С.И. «Любовь, нравственно – психологичские и социальные
6. основы взаимоотношений юношей и девушек» Л.1972г.164-171с.
7. И.В.Дубровина «Рабочая книга школьного психолога» М.1991г.246-254с.
8. Қ. Жарықбаев «Жалпы психология» А.2004ж.
9. И.С.Кон «Психология ранней юностей» М.1989г.109с.
10. И.С.Кон «Психология старшекласника» М.1982г. 342с.
11. И.С.Кон «Социология личности» М.1967г. 272с.
12. Е.А.Климов «Путь к профессии» Л. 1974г.613-620с.
13. И.С.Кон «Психология юношеского возраста»М.1979г.73-81,228-234с.
14. Қоянбаев «Педагогика» А.2004ж.486-497б.
15. И.С.Лейтес «Умственые способности и возраст» М.1971г.304-314с.
16. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики 4-из.М 1981г.520с.
17. М.В.Максимова, В.Г. Эристави «Физическое развитие современных
18. школьников» М.1979г.400-415
19. В.С.Мухина «Возрастная психология» М.2006г.312-321с.
20. Р.С.Немов «Общая психология» 2 том М.2000г.384-397с.
21. Р.С.Немов Общая психология 2том М 2000г.321-330с.
22. Л.Ф.Обухова «Возрастная психология» М.2006г.510-524с.
23. А.В.Петровский «Педагогика және жас ерекшелік психологиясы»Алматы 1987
24. Практикум по экстримальной и пракладной психологии / под ред.А.А.Крылова, 1990г.272с.
25. Психология.Словарь, М: Политиздат, 1990г.492с.
26. в школе» А.2006 журнал
27. Педагогика және психология. Под ред.У.Б.Жексенбаева,А.К.Сатов. Алматы 2002ж.248б.
28. Под. Мастерская А.В.Хуторской.Развитие школьников.Москва 2000г.67-75с.
29. Л.И.Рувинский, А.Я.Арет «Самовоспитание школьников» М. 1976г. 445- 460с.
30. Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. М: Учпедгиз,1946г.520с.
31. Рубенштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии.М.Учпедгиз, 1946г.704с.
32. Ротанова Т.А. Общая психология. Изд-во «Флита»,1998г.61-70с.
33. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании.М: Владос, 1995г.529с.
34. Рабочая книга школьного психолога.под ред. Дубровиной И.В. Просвещения,1991г.238с.
35. Справочник по психологии и писхиатрии детского подраскового возраста. Под ред.С.Ю.Цирина.Спб:Питнр.2000г.50-55с.
36. Столяренко Л.Д. Основы психологии научное издание,-Ростов-на-Доу, Феникс,2001г.672с.
37. Сөздік «Педагогика және психология» А.2000ж.17-18б.
38. Сөзік «Орысша – қазақша сөздік»
39. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов «Девочка – подросток - девушка» М.1981г.468-490с.
40. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов «Малчик – подросток - юноша» М.1982г.269-276с
41. Чудновский В.Э.Воспитание способностей и формирование личности,М.1986г.4-32,41-55с.
Кіріспе
Жас ерекшелік психологиясы - бұл қазіргі психологияның қарқынды дамып келе жатқан, басқа да психология салаларымен тығыз байланысты,
адам өмірінің психологиялық заңдылықтарын ашады. Жас ерекшелік
психологиясы-адамның онтогенезді психологиялық ерекшеліктерінің дамуын
оқытады. Жас ерекшелік психологиясының салалары: балалар психологиясы, төменгі класс психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, балаң шақ психологиясы, ересек адамдар психологиясын қарастырады.
Өзін-өзі бағалау - мен концепциясының компоненті болып табылады. Өзін-өзі бағалау- реттеуші және қорғаныс функцияларын орындайды,жеке тұлға дамуындағы айналасындағы қоршаған адамдармен қарым-қатынасы.Жеткіншектегіқорғаны с функциясындағы өзін бағалау автономия мен өз бетінше өмір сүруге бағытталады. Жеткіншек жаста өзін-өзі бағалау- бұл өзін-өзі сыйлау деңгейінде көрінеді, өзін қабылдау немесе қабылдамау мақсатында көрініс алады.
Жекелік өзін-өзі бағалау-өзінің бір жақты жеке тұлғалық жетістіктерін, әрекетін айтамыз.
Өзін-өзі бағалауды мынадай параметрлерге бөлеміз:
1) деңгеймен (жоғары, төмен, орташа).
2) шынайылық адекватты және адекватсыз өзін бағалау.
3) Құрылымдылығымен ерекшеленеді жанжалды және жанжалсыз.
4) Тұрақтылық және т.б.
Өзін-өзі бағалау-қоршаған ортаның бағалау базасында қалыптасады. Өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы: жасына, денсаулығына, алға қойған жоспарына, уайымдауларына және т.б. байланысты.
Жалпы жоғары сынып оқушысында жеке тұлғаның қалыптасу процесі
айтарлықтай маңызды роль атқарады. Жоғары сынып оқушыларына - балаң
жасты жатқызуға болады. Балаң жас - жас өспірім шақтан ересек кезеңге өту
сәті. Психологтар балаң жастың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді. Балаң шақ кезеңінің өтуіме бірге адамның физикалық тұрғыдан жетілуі де аяқталады. Оның өмірге дегенкөзқарасының негізгі сипаттары қалыптасады, үлкен өмір алдында алғаш рет өз бетімен шешім қабылдап, болашақ кәсібін таңдау міндеті жүзеге асырылады. Қоғамда балалық шақтан балаң шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениеттілікке ұмтылу, белгілі бір деңгейдегі білім нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтерді атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Әлеуметтік тұлғалық фактор әрекеті барлық жүйеде баланың айналасындағы адамдарға және өзіне қатынасы өзгереді. Әлеуметтік позициясы мектептегі ортасына қарым-қатынасын өзгертеді, оқуда және қоғамда пайдалы әрекеттер, болашақ мамандаққа қызығушылық бағытын анықтау, сонымен қатар оқуға қызығушылығына мінез-құлық мотивтері әсер
етеді. Психологиялық зерттеу қорытындысында адамның индивидуалды дамуы және жеке тұлғалық қалыптасуы оның қоршаған ортада белсенді әрекеті бірінші орынға қойылады.
Әр түрлі бір жүйелі биологиялық және әлеуметтік жетілу балаң шақта жиі бақыланады. Балаң шақ екі фазаға бөлініп қарастырылады: бірі балалық шақ шекарасындағы - ерте балаң шақ, ал, екіншісі ересектер шекарасына жақын-ересек балаң шақ-бұл фазаны есейгендіктің басты белгісі ретінде қарастырылады. Бірінші фаза үшін балаң шақ өмір жолында өз бетінше өмір
сүруге даярлық деп қарастырылады (білім қорын жинау, ептілік, ізденіс,болашақ мамандық таңдау және т.б.)Ал,екіншісінде еңбек өнімділігінде мамандыққа икемділік пен дағдыға ие болу ,білім және өзінің тұлғалық адамгершілік қасиетін және шеберлігін одан әрі дамуына талпынуына жатады. Жас өспірім мен балаң шақтың арасында ап-айқын көрініп тұрған аралық шек жоқ,ол шартты түрде ғана алынады, тіпті көп жағдайда бір-бірімен үйлесімді болып келеді.15-18 жас арасын кей жағдайда ерте балаң шақ деп те атайды Балалық шақтан балаң шаққа өту сол қоғамның бала мен үлкенге қоятын нормалар мен талаптарының арасындағы айырмашылықтың болуына байланысты. Әлеуметтік және топтық жағдайы жеке тұлғаның өмірлік жолының тұлғалық жағынан қалыптасу кезеңінен бастап, білім алу деңгейі мен дүниеге көзқарасын қалыптастыруда зор мәнге ие болады.
Балаң жастың маңызды ерекшелігі-өзін-өзі тұлғалық анықталуды бір
бөлігі болып табылатын кәсіби анықтау. Өзін-өзі кәсіби анықтау бірнеше кезеңнен тұрады. Бала ойыны (рөлдік ойындарды ойнайды.) Жас өспірім қиялы-бұнда жеткіншек өзін бір мамандық иесі ретінде
елестетеді.Алдын-ала мамандық таңдауы.
Осы балаң жас түрлі ерекшеліктерімен сипатталады.
1) Кәсіби қалыптасады.
2) Э.Эриксонның айтуынша интимділік дағдарысы (кизис интимность). Осы кезде бала мамандық таңдауға байланысты өзіндік зерттеу жүргізіледі.
3) Кәсіби қалыптасуда өзіндік ересектік сезім жүзеге асады. Қарым-қатынастың жаңа қыры кәсіптік қатынастар. Сонымен балаң жас кезеңінің негізгі ерекшеліктерін көрсетсек:
1) өзін-өзі анықтау.
2) Кәсіби анықтау,мамандық таңдау.
3) Балаң шақ жақын тұлға аралық қатынасқа ұмтылуы.
4) Өзін-өзі теңестіру процесі күрделі өтеді.
Балаң жас кезеңінде танымдық, кәсіби қызығушылықтар қалыптасып,еңбек
етуге, болашақтың жоспарын құруға қоғамдық өмірге араласуға белсенділігі
артады.Бұл жаста адамгершілік қасиеттің, тұрақты көзқарастың, азаматтық
мінез-құлықтың қалыптасуы қиын жағдайда өтеді.
Қазіргі жоғары сыныптағылардың дене жетілуі мен психикалық дамуы
айтарлықтай жоғары деңгейде, бұл жастағылар өздерін көп жағдайда
ересектер қатарына жатқызады.
Мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының өзіндік бағалауының ерекшелігін
зерттеу.
Міндеті:
1. Жоғары сынып оқушыларының өзін бағалауындағы
психологиялық түсініктеме.
2. Балаң жас туралы психологтардың көзқарастары.
3. Жоғары сынып оқушысының өзін-өзі бағалауын эксперименталды зерттеу.
4 . Жоғары сынып оқушыларының өзін -өзі бағалауының кемшіліктеріне
әдістерді пайдалану арқылы коррекция жүргізу .
Пәні :Балаң шақтағы оқушылардың өзін бағалаудағы психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу .
Обьектісі :Жоғары сынып оқушылары .
Болжамы: Жоғары сынып оқушыларының өзін бағалау ерекшеліктері
дамыса,онда олардың қоғамда алатын орнымен анықталуы мүмкін .
Зерттеу әдістері: Біздің дипломдық жұмысымызда жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістемелер қолданылды . Өзін -өзі бағалау шкаласы (Ч. П. Спилберг , Ю. Л.Ханин ) және " Өзін- өзі бағалау " әдістемесі мен өзін - өзі бағалауды коррекциялауға
арналған ойын терапиясының элементтері .
Әдіснамасы :Дипломдық жұмысымызда И.С.Кон ,А.В.Петровский ,
А.Г.Хрипкова ,Д.В.Колесов ,т.б.еңбектері қолданылды .
Зерттеу базасы: Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы №17 мектеп оқушылары мен №11 мектеп гимназиясының оқушылары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралған.
1
Жоғары сынып оқушыларын теориялық зерттеулер.
1.1
Өз-өзін бағалаудың қалыптасуы және дүниетанымы.
Қазақстан Республикасының біртұтас әлемдік білім кеңістігіне енуге бетбұрыс жасауы жоғары сынып оқушыларының оқу - тәрбие үрдісінің демократиялық және ізгілікті ұстанымдар негізінде тұлғаға бағытталып жүргізілуін талап етуде.
Егеменді еліміздің болашағы бүгінгі оқушылардың білікті де білімді, іскер де тәрбиелі, саналы да салауатты болып қалыптасуы мектептегі жоғары сыныпта білім беру мен тәрбиелеудің сапалы ұйымдастырылуына, өзін - өзі реттеу, тәрбиелеу дағдыларының қалыптасуы деңгейіне, білуіне байланысты, өзін - өзі тәрбиелеуге, өзін - өзі жетілдіруге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мәселесі алдыңғы орынға шығарылып отыр.
Адам санасы өмірлік мәселелерді шешу үшін тұлғаның бойынан өзі туралы және қоршаған орта туралы мәліметтерді қодануда әрдайым көрініп отырады. Адам жануарлар дүниесінің дамуынан жоғары тұруы оның санасында өзіндік сана - сезім компоненттері арқылы қалыптасады. Бұл қоғамдық өмірдің және екінші сигналдық жүйенің, сөйлеудің арқасында мүмкін болады. [31;71].
Жеке тұлғаның өзін - өзін тәрбиелеу мен өзін - өзі жетілдіру мәселесі Ш.Уалиханов, К.А.Абульханова - Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов, В.Г.Романенко, И.И.Ческнокова т.б., ал өзін - өзі бағалау ерекшеліктері Н.Е.Анкудинова, А.И.Липкина, В.С.Магун, Е.И.Савонько, В.Ф.Сафин т.б. ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Соңғы жылдары С.А.Назарбаеваның Өзін - өзі тану бағдарламасының негізінде жүргізілген зерттеулерді ғылыми - теориялық, тұжырымдамалық, тәжірибелік тұрғыдан қарастырған ғалымдар: Х.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев, А.А.Семченко, Л.К.Көмекбаев, З.Б.Мадалиева, Е.Е.Бурова, т.б. өзін - өзі тәрбиелеудің педагогикалық - психологиялық мәселелерімен айналысуда. Тұжырымдаманы құрастырушылар қазіргі қоғамдағы тәрбие жеке тұлғаны жан - жақты жарасымды дамытуға бағытталуы қажет деп есептейді. Сонымен зерттеу барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай жасөспірімдердің өзін - өзі тәрбиелеуі мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігі мен осы бағыттағы мектеп тәжірибесінің өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын алып отыратындығына көз жеткіздік.
Совет психологы Л.С.Выгодский тағы да 1920 жылы қалыптасуымен психологтар балаң шақ жасы үлкен қоғамда едәуір факт қатаңқалыптасқан деп шешті. Балаң шаққа таяу 3 негізгі қарапайым белгіні бөлуге болады, олардың әрқайсысы жетілген түрленуі көп болады. Биологиялық процестің жетілуін қарау сонымен қатар басқа да процесстердің тууын - биогенетикалық деп атайды. Негізінде зейін процесінде әлеуметтану және міндеттерде қоғамдағы өмірлік жол этапына сай тұру социогенетикалық деп аталады.
Жасөспірімдік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға жеткеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп түсіндіріледі. Бір сөзбен айтқанда, осы кезең олардың өзімен - өзі кеңесіп, өз жан дүниесіне үңілуге құштар шағы. Тұлғаның ішкі жан дүниесі және оның сана сезімі ерте замандарда - ақ философ ойшылдарды, оқымысты ғалымдарды, өнер адамдарын өзіне қарата білді. Сана және өзіндік сана сезім философиясының, психологияның, әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және өзіндік сана туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана емес, сондай - ақ өмірлік позицияны қалыптастырумен байланысты практикалық міндеттерді де шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген. Өзіндік сана мен өзіндік тану қабілеттілігі - адамның ерекше игілігі, яғни өзінің өзіндік сана - сезімінде қарым - қатынас пен іс - қимылдың, сананың субъективті ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды.
Өзіндік сана - сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл - ой белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс - қимылындағы жеке дербестігінің негізі. Өзіндік сана - сезімді қысқаша түрді өзінің образын және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен қатынастар өзін - өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей байланысты. Өзіндік сана - сезімнің жоғарғы формаларының бірі өзінің жеке әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу. Өзіндік сананың пайда болу кезеңі адам алғаш рет өзіне мынандай сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін құруға, зерттеуге және бағындыруға қандай күш әсер етті?, оның ақыл - ойының табиғаты қандай, рухани өміріқандай заңдылықтарға бағынады?, т.б. Мұны қысқаша түрде былай деуге болады: Егер адам ойы алғашқы кезде өзінің сыртқы әлеміне бағытталса, өзгелер мен туралы не ойлайды? Мен қандай болып көрінем? Ал жасөспірімдік кезде ол өзіне - өзі көңіл аударады. Адам ойлауды зерттеуді, ойлаудың көмегімен бастауға батылдық көрсетеді [38;59].Тұлға туралы американдық ілімдердің лидері Г.Олпорттың тұлғаның концептуальды теориясымен келісе отырып, даралық диспозицияның үш типін бөлуге болады, олар:
oo Кардинальды диспозиция, бұл адамның практикалық әрекетіне мәнді әсер етеді;
oo Орталық диспозиция, бұл түлғаның жалпы сипаттамасын өзіне таңдап алады;
oo Қайталанатын диспозиция, бұл біршама түрақты, қарапайым қажеттілігімен байланысты. Диспозициялық типтерді таңдау әртүрлі бейнелі өзіндік ұйымдастырушы жүйелер ретіндегі түрткінің функциональды автономия қағидасының әсерімен өлшенеді. Г.Олпортт бойынша әрбір жеке индивидтің белсенділігінің ең жоғарғы деңгейі тұлға әрекетіне оның өсуіне позитивті, шығармашыл ұмтылушы Менінің қатысуымен шартталады. Мен үшін сипатқа ие мотивацияның жоғарғы деңгейі, сезіммен оны реттеуші Мен етеді, яғни сол тұлғаның өзін білімді, шеберлікті, өзін - өзі тәрбиелеуді игеруде тиімді түрді қайта жасайды (Анцыферова Л.И.).
Тұлғаның өзіндік тәщрбиесі кемелденген және дені сау адамның белгісі деп санасақ, яғни біршама мәнді әлеуметтік әсерді аргументтейтін қимыл дей отырып, Г.Олпорт: тұлға теориясының өзегі - өзінділіктің мынадай тұлғалық аспектілерден құралатының анықтайды:
oo Өз денеңді сезу; өзіндік біртектілік; өзін - өзі тану;
oo Өзіндік пікір айту;
oo Өзін - өзі бағалау;
oo Өзін - өзі рациональды басқару [38].
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптстырудағы өзіндік сана сезімнің реттегіштік ролі тұлғаны практикалық іс - әрекеттің субъектісі де қарастырудан, жеке өзінің адамгершілік қасиеттерін, қызығушылығын, құндылығын, мұратын, мінез - құлығын тұлға ретінде ұғынуы мен бағалауынан көрінеді.
Жеке тұлғаның өзін - өзі жетілдіру, тәрбиелеу мәселесі көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін философтардың, педагогардың, психологтардың көңілін аударып отырған мәселелерінің бірі.
Біз зерттеу барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық - әдіснамалық негізін айқындау мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау арқылы Өзін - өзі тану, Өзіндік сана - сезім ұғымдарының анықтамалары мен олардың өзара байланысына сипаттама беруге мән бердік.
Адамның өзіне сыни көзқараспен қарай отырып, өз мүмкіндігін өмір талабына сәйкес бағдарлай білуінің негізінде, өз мақсатын нақтылап, ойны бір тұрақты түйінге байланыстыра алу қабілеттілігі белсенділіктің белгілі - бір мәнді көрсеткішке жеткізетіндігі сөзсіз. Оның ішінде, өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып, рухани күш алады, өзінің айналасын қоршаған адамдармен қарым - қатынасын, өзіне сыни көзбен қарауын, талап қоя біліун, сәтсіздік пен жетістікке қалай қарайтындығына мүмкіндік береді. Сондай - ақ тұлғаның өзінің іс- әрекетінің тиімділігіне және оның жеке тұлға ретінде дамуына әсер етеді, мұнда ескеретін жағдай, ең алдымен сол адамға басқалардың беретін бағалау критерийлеріне қарай қалыптасады. Бұл тұлға өзіне қоршаған адамдар қалай бағалайтын болса, ол өзін - өзі солай бағалауға бейім екендігін көрсетеді. Өзін - өзі тәрбиелеу деп адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті. Жасөспірімнің білімге ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіп отырылуы тиіс. Осыдан келіп оқушының оқуға деген өзінің ынтасы, өзін соған икемдейтін ерік қайраты пайда болады. Егер оқушы білімді меңгеруге, оқуға өзі ынталанбайынша, ұмтылмайынша, өзі-өзінің дара сапасын қалыптастрымайынша, білімге деген ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік, дене, эстетикалық мәдениеті өзінен - өзі келе салатын нәрсе емес. Сонымен оқу - тәрбие жұмысының мақсаты оқушының белсенділігін арттыра отырып, оның еңбекке деген сүйіспеншілігін, қоғамдық - саяси, адамгершілік - эстетикалық әрекетін дамытуға болады.
Қандай - да болмасын тәрбие жұмысының тиімділігі тәрбиеленушінің ішкі қажетсінуінің нәтижесінде іске асады. Әрине, қажетсіну баланы қоршаған ортаның сезімталдығы мен оған деген ілтипатты қарым - қатынасы арқылы, оның іс - әрекетіне, оны қолдап отыруынан, оған беретін бағасына да байланыста болады. Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдымен өзінің ішкі сезімінің жұмысы бола тұрса да, оны тәрбие жұмысы арқылы қанаттандырып, қолдап, бағыт - бағдар беріп отыруға байланысты - деген С.Л. Рубинштейн [59].
Бұл салада кезінде ой толғаған Абай ішкі сезім мен талаптың, ынтаның қызметіне байланысты былай деген: Сөз өнері тұр таяу, ұқпасын ба сөзді тез. Қорыта айтқанда, дұрыс жолға қойылған тәрбие жұмысы, өсіп қалыптасып келе жатқан жеке бастық ішкі талпыныстарын, талабын, белсенділігін ынталандыру арқылы, дұрыс баптай білсе, оның өз бетімен ізденіп құмыс істеуіне өзін - өзі толықтырып, жетілдіруіне жол ашылады. Қысқасын айтқанда тәрбие процесінде оқушының өзін - өзі тәрбиелеу жұмысының өзіндік орны бар. Әрине, ол мұғалімнің тәрбие ықпалы арқылы іске асады. Өз алдына мақсат етіп қоя отырып тәрбиеші - педагог оқушылардың санасына өз бетімен білім алу қажеттілігін қалыптастырады. Сөйтіп ол оқушының күнбе - күнгі іс - әрекетіне арқау болып табылатын - өз бетімен білім алу белсенділігін оятады.
Ал көп ретте адам өз алдына белгілі бір биік мақсат қойып өз бетімен ізденіп, өзін - өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанағаттанған , оның ішкі сезімдері арқылы қажетсінуі пайда болады. Соның нәтижесінде мақсатына жеті үшін табандылықпен ізденеді. Өзін - өзі белсендіретін тұлға - қай уақытта болмасын өзінің мүмкіндіктерін үнемі толық ашып дамытуға ұмтылушылық қасиетке ие тұлға. Осындай тұлға болып жетілуде жеткіншектер мен жасөспірімдер болашақта шығармашылыққа, толыққанды қарым - қатынас жасауға, өз ойындағысын орындауға қабілетті бола отырып, ізгілікті, тұлғалық бағдарлы тәрбие жүйесінде өзін қалыптастыра алады. Тұлға өзінің өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын тәндік, жандық, рухани күш - қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсетін ішкі объективтік процесс ретінде таниды. Түлға белсенділігін арттыруда өзін - өзі жетілдіру қызметі де өз үлесін байқатады. Бұл процесс оқу үрдісін зерттеуде ерекше мәнге ие екендігін дәлелдей отырып, психологиялық - педагогикалық мәселелердің бірі етіп алға қояды. Жасөспірімнің өз бойындағы теріс қылықтарын жойып, жағымды қасиеттерін жетілдіру саласындағы саналы, мақсатты іс - әрекеті өзін - өзі тәрбиелеу болып табылады. Көп жағдайда, жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің және психологиялық дайындықтың жоқтығынан жеткіншектер мен жасөспірімдер өз қылықтарының мотивтерін, яғни себеп - салдарын түсіне бермейді. Демек, мұндайда оларға міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Өйткені, олар үлкендердің қалауы мен көмегінсіз өзін - өзі тәрбиелеуді адамның моральдық қасиеттерінің негізгі түрі ретінде дамыту қажет. Нәтижесінде жасөспірім өзінің іс- әрекетін, ақыл - санасын іштей бақылап, бағыттай отырып, өзін - өзі бақылау арқылы жаман әдеттерден тыйылып, жақсы әдеттерін, жағымды мінез - құлқын дамытып жетілдіруге мүмкіндігі туады. Мұндай жағдайда оған ерік күш - жігерін берік ұстау, ұтамдылық, табандылық, т.б. тұлғалық сапалар маңызды роль атқарады. Бұл сапалар жасөспірім белсенділігін дамытудағы тұлғаның эмоциялық, әлеуметтік кемелдігінің көрсеткішін көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өмірлік ұстанымның ролі ерекше. Бұл тұлғаның дүниетанымдық , моральдық - психологиялық қасиеттері және оның қоғамға қарым - қатынасын білдіру арқылы көрінетін ішкі қағидасы болып табылады. Өмірлік ұстаным негізінде жжасөспірімдер өз әрекетін белсенді немесе баяу етіп көрсетеді. Дәлірек айтсақ, белсенді деп отырғнымыз, олар айналадағы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылады; ал баяу дегеніміз қалыптасқан тәртәп пен салтты және норманы сақтау мен шектеледі. Жеке тұлғаның іс - әрекетінің белгілі бір бағыттылығы ретінде өмірлік ұстаным адамгершілік бағытта ол тұлғаның мінез - құлық жүйесінен көрініс табады, адамдардың сенімінен, ар - ожданынан, идеялық бір бағыттылығынан байқалады.
Жасөспірімдік кезеңдегі өмірлік ұстанымды дамытуды алатын болсақ, оның өмірлік ұстанымының шындығын және дұрыстығын айқындау бұл қоғам прогресінің дамуына сай келумен өлшенеді. Жасөспірімнің тұлғалық дамуын анықтаудың ең басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи - мәдени процестегі орнын белгілеу. Оның тұлға ретінде қалыптасуы, ең алдымен, өмірден өз орнын саналы түрде таба біліп, адаспауына байланысты. Жасөспірімнің өмірлік көзқарасын қалыптастырушы факторлар: жеке тұлға, отбасы, қоғам, саясат, идеология және т.б. оның өмірі мен қызметі, болашақ мамандығына деген өмірлік ұстанымына әсер етеді. Жасөспірімнің белсенді ұстанымы оқу - еңбек процесінде айқындалады, шыңдала бекитініне мән беруіміз қажет. Тұлғаның өзіндік өмірлік ұстанымы оның қоғамдық байлыққа деген көзқарас пікірінен, қоғамдық қызметінен, өмірге деген көзқарасынан білінеді, сондай - ақ іс - әрекет пен сөз ұғымының бірлігінен, адамның алға қойған мақсатты орындаудағы белсенділіген, теориялық білім, білік, іскерлік қабілетін жүзеге асыра білуінен байқалады. Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыру - бұл мұғалімнің белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті, мазмұнды, көлемді танымдық қолданылатын, шығармашылықты арттыратын, білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануда бағытталған . Бұл танымдық ой еңбегінің төмендеуі мен тоқтап қалуынан сақтайтын, жігерлі, мақсатты, бағытталған жүйе. Жас буынның өзін - өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық пайдалы жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Жасөспірімдердің жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып, барлық тапсырмалар мен , яғни түрлі қоғамдық іс - әрекеттер мен қамтамасыз етіп отыру керек. Адам өзі мағынасын түсінуге өзін максималды түрде жүзеге асыруға ұмтылса, онда тұлғалық өзін - өзі дамуының жоғарғы деңгейіне өтеді.
Өзін - өзі өзектендіретін тұлғаға келесілер тән:
oo Шындықты толық қабылдау және онымен үйлесімді қатынаста болу;
oo Басқаларды және өзін - өзі қабылау;
oo Еңбекке, тапсырмаға бағдарлану, сүйікті ісіне кәсіби қызығу;
oo Автономдық, әлеуметтік ортаға тәуелсіздік;
oo Өзге жандарды түсіне білу қабілеті, көңіл аударуы, жақсылық жасау;
oo Үнемі жаңалыққа ұмтылу, тәжірибеге ықыласты қарап, ашықтығын бағалау;
oo Мақсат пен тәсілдерді, жақсылық пен жамандықты ажырату;
oo Мінез - құлықтың шынайылығы;
oo Әзіл - оспақ, ажуа;
oo Өзін - өзі дамыту, қабілеттіліктерін көрсеті, еңбекте, махаббатта, өмірде өзін өзектендіру шығармашылығы;
oo Жаңа мәселелерді шешуге деген дайындығы, кедергілерді түсіну.
Жеке тұлғаның дамуына кедергі келтіретін тұқымқуалай берілген патогенді механизмдерге шындыққа деген пассивтілік, ығыстыру және басқа да Мен қорғаныс тәсілдері проекция т.б. жатады. Бұлардың негізінде эксперименталды вакум пайда болады, адам өзі не жасағысы келетінін білмейді, басқалардың қуыршағына айналады. Өзіндік сана - сезім өте күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин өзіндік сана - сезімнің ерекше компоненттерінің сапалығын былай атап өтеді:
1 - ден, сана өзінің тепе теңдігімен ерекше;
2 - ден, өзіндік сана жеке Менінің белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3 - ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4 - ден, әлеуметтік адамгершілік өзін - өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі болуымен ерекшеленеді. [62].
Негізгі дамуды өзіндік психологиялық процесстер мен функцияны құру
психогенетикалық деп атайды. Биогенетикалық теория - биологиялық детирминант дамуында негізгі дамуға көңіл аударады, одан қорытындыда әлеуметтік психологиялық қасиетке ие болады.
Американдық психолог С.Холл 19 ғасырдың басында психологияда басты заңы ол биологиялық даму рекапитуляция заңы, яғни индивидуалды даму онтогенез филогенез сатысын қайталайды. Балаң шақ бірінші кезеңі жыныстық жетілу (12 - 13 жас) және ересек жастың басталуы 22 - 25 жас эквивалентті романтизм кезеңін қамтиды. ұл кезең дауыл және шабуыл ішкі және сыртқы конфликт адамда пайда болған индивидуалды сезім. Холл үлкен фактолы материалды біріктірді. Холл балаң жас психологияда көп материал жинады. Бірақ оның теориясын бірден психологтар сынға алды. Балалар ойынының сыртқы ұқсастығы жануарлар қылығымен, олардың мінез - құлқы психологиялық жағын анықтамайды. Неміс психологы Э.Кречмер мен Э. Йенштің жасаған биологиялық концепциясы , мұнда басты образдағы жағдай жекелік типологиясы негізінде бірнеше биологиялық фактор (дене қабілет типі) адамдағы физикалық типінде негізгі байланыстар болуы керек деп ұйғарды. Э.Кречмер барлық адамды оське қоюға болады деп санады, бір полюсінде циклоидтар тұрады (жеңіл құштарлану тікелей, көңіл - күйдің өте тұрақсыздығы), ал келесінде щизоидты (тұйық эмоционалды ұялшақ) типтерін қойып көрсетті. Э.Кречмердің ізін жалғастырушы К.Конрад - бұл мінез - құлық қабылданған жас стадиясы: жеткіншек жас жағдайы боранды дауылды циклоидты болады, ал балаң жастың өзіндік анализдеу щизоидты кезеңі ауыр өтеді. Щизоидты балаң шақта жекеден күрделіге өту ауыр жағдай индивидуалды типологияға тереңдеу оның жас қасиетіне байланысты. Ал циклоидты жекелік балаң шақта үрейлену мен уайымдау сияқты көңіл - күй түрлері жиі болады. Йенштің көзқарасы бойынша жеке психикалық процестер деңгейінің айырмашылығына көңіл аударылды. В.Целлер Конституция и развития атты еңбегінде психикалық және соматикалық дамуы баланың денесі мен санасының өсуіне әсерін тигізеді деп санады. Синхронды соматикалық және психикалық даму Целлер идеясында кәмелеттік мектеп (школьные зрелости) деген анықтау тестінде баланы мектепке,
оқуға дайындауда қарастырады. К.Левин Теория поля атты еңбегінде
ол балаң шақты әлеуметтік психологияда көрсетеді. Тұтас және іс - әрекетте жекелік және қоршаған орта компоненттерін Левин өмірлік немесе психологиялық кеңістік деп атады. Левин концепциясында балаң шақ әлеуметтік психологиясында қарастырған жекелік психологиялық даму әлеуметтік жағдаймен ауыстырылады. Левин нақты жас период аралығын балаң шақ пен жас өспірім шақтың айырмашылығын оның индивидуалды типологиялық нұсқасы Д.Бамбер көрсеткішінде балаң шақ пен жасөспірімнің мінез - құлқын көрсетеді. Психодинамикалық теорияда балаң шақты атақты американ психологы Э.Эриксонның философиялық методологиялық позициясында фрейдистік психоанализмге тиісті дамиды. Оның философиялық әдістемесінің дамуы фрейдист психоанализммен байланысады. З.Фрейд нақты қозғалушы күштің жекелік дамуы биологиялық тапсырмамен және психосексуалдық конфликтпен байланыстырады. Бірақ Эриксон биологиялық және пансексуализмнің мағынасын қарастырады. Адам дамуы Эриксон бойынша 3 байланыспен және автоматтық процеспен байланысады. Эриксон адам өмірін 8 циклдік фазаға бөледі. Олардың әрбіреуінде спецификалық тапсырма жағымды және жағымсыз болып дамуы мүмкін.
Бірінші фаза - сәбилік. Оның нақты тапсырмасы балада санасыз сезімді дамыту, ішкі дүниенің сенімділігін арттыру. Нақты ортада ата - анасының күтімі және махаббаты болып табылады.
Екінші фаза - ерте сәбилік. Балада анатомиялық және құндылы дамиды. Ұят сескену пайда болады. Өз бетінше дамиды, өзіндік жауапкершілігі, тәртіпке және тазалыққа үйренеді.
Үшінші фаза - ойын жасы 5 - 7 жас . Бұл жаста топ арқылы ойында құрдастарымен қарым - қатынаста болады, әр түрлі ролдерде ойнайды, әр түрлі ролдерде ойнауы баланың ой - өрісінің дамуына жол ашады. Төртінші фаза - мектеп жасы. Пысықтық және эффективтілік алға қойған мақсатына жетуге көмектеседі. Осы жаста еңбекке деген ынтасы пайда болады.
Бесінші фаза - балаң шақ. Бұл жасты мінездеуде сезімнің пайда болуы
өзінің қайталанбас индивидуалды, басқаға ұқсамайтын қарама - қайшылық нұсқасы жарамсыз диффузиялық мен ролдік және жекелігі анықталмаған.
Алтыншы фаза - жастық шақ. Басқа адамдармен жақындасуда психологиялық интимділік қабілеттілік пен қажеттіліктің пайда болуымен
сипатталады, соңында сексуалды жақындасумен аяқталады.Жетінші фаза - ересектік кезең. Шығармашылық іс - әрекет және сезімде өнімділік тек еңбекте ғана көрінбейді сонымен қатар ұрпақ жалғастыруда, қажеттілікті өзінің тәжірибесінде беріліп отырады. Ең соңғы фаза сегізінші фаза - кемелденген жас немесе кәрілік. Өмірге толығымен қанағаттану көзқарасында болады. Бұл жаста өмірден түңілу, ақылгөй т.с.с. қабілетімен өзінің және басқалардан жасағандарын жоғарыдан анықтайды. Э.Шпрангердің көзқарасынша Психология юношеского возраста атты еңбегінде психологтың басты мақсаты: жеке адамның ішкі әлемін тану және мәдениеті мен тарихына көз жіберу. Шпрангер балаң шақты екі фазаға бөлді:
1. 14 - 17 - бұл жас кризистің басты жағдайы, талап пен балалық шақтан өту, яғни босатылу.
2.17 - 21 - бұл жаста бірінші мақсат кризисті үзу (кризис оторванности) жалғыздық сезімі т.с.с. Шпрангер балаң шақтағы әлеуметтік жағдайды, тарихи шарттарды, әдепті, өнегелі құндылықтарының дамуы, саясатқа активті араласу, мамандық таңдау сияқты құндылықтар жоғары деңгейде дамитындығын нақты көрсетті. Ш.Бюллер бойынша психикалық процестерге өту ерекшеліктерін биологиялық және мәдениетінің дамуымен байланыстырып екі фазаға бөлді: 1) негативті; 2) позитивті.Негативті фаза (қобалжу, үрей, ашулану) пубертатты кезең алдында басталады. Оның мінез - құлқында қобалжу, үрейлену, ашулану, психологиялық және физикалық дамуында сәйкессізденеді. Қыз балаларда осы негативтік екі айдан 9 айға созылады, орта негативті фазасының дамуы 11 - 13 жаста көрсетіледі. Ал ер аблада 14 - 16 жаста болады. Позитивті фазада - бұл жастағылар табиғатты өзіне жақын қабылдай бастайды, қоршаған ортаны жаңадан қабылдайды, және жаңа құндылықтар пайда бола бастайды, айналасындағы адамдармен жақын қарым - қатынаста болғысы келеді, махаббат сезімі армандары оянады. Осы жаста қоғамдық - саяси ролдің диапазоны кеңееді және қызығушылығы, жауапкершілігі артады.
Жеткіншек пен есейген шақ- балалықтан есейгенге дейінгі адам өмірі сатыларын қамтиды. Астрономиялық уаөыт бойынша қысқа кезең, жеткіншек бұл кезеңде өзінің дамуында кең жолды өтеді, мұнда өзімен-өзі ішкі шиеленістерге ұшырайды. Ересекке көшу кезеңінде кең жетістіктерге сүйенеді.
Жеткіншек тұлғалық құрамында тұрақты, аяқталған, қозғалмайтын ештеңе жоқ. Қазіргі қоғамда, жеткіншек ересектік мәртебесіне талпыну арманына жету аздап кездеседі. Сондықтан да есейген шақта жеткіншек ересектік сезімді иемденбей, жастық жетіспеушілік сезіміне ұшырайды. Балалық шақ инерциясы бойынша, өзінің қабылдауына, есіне, сөйлеуіне, дамуына көп мән береді.
Ар намысты құндылықтар тұлғалық сапалар да, өзіндік тәрбиелеудің обьектісіне айналады. Ақыл- ойдың дамуы кезеңінде және бос уақыт өткізу барысында, жеткіншек өзін тқлға ретінде сезінеді.
Жеткіншек есеюі жанұямен қарым-қатынас туралы баға беретін кезең. Өзіндік тұлғасын иемденуге талпынысы оқшаулануға деген мұқтаждықты қалыптастырады. Оқшаулану жағымсыздықты білдіреді, бұл жеткіншек тұлғалық мәнін түсінуге көмектеседі. Есейген шақта жеткіншек достықтан, топтағы қарым-қатынастан өтеді. Өзін құрбы-құрдастарына ұқсата тұрып айналады. Есейген шақта жеткіншек жаңа деген өнімді форма іздеп, өзін-өзі алуға тырысады. Алайда әлі де жетілмегендігінен түсінген ол, психологиялық крезис күйіне енеді.
Субьективті жағынан бұл өте қиын өтеді. Бірақ, жеткіншек есейген шағы, жеткіншек біліммен сезімдерге толтырады, олар ұқсастық мектебінен өтуге және тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жеткіншек жаңа психикалық өзгерісін анықтай тұра, оның қалыптасуының қиындықтарын келесідей болжай алады.
1) Өзіндік даму, өзіндік баға дамуы- тұлғалық жетіспеушілік.
2) Мінез-құлықтың интенсивті дамуы- мінез-құлық акцентуациясы.
3) Есею сезімі.
4) Интимді тұлғаның топтануға деген реакциясы.
5) Өзіндік орнығуға деген мұқтаждық- хобби, адекватсыз реакция, патологиялық қызығушылық.
6) Сыни ойлау- негативизм реакциясы.
7) Өзін тексеруге деген қызығушылық- ассоциалды тәртіп, қашу.
8) Жоғары эмоциялық аффективті тәртіп, сәтсіздіктерге деген аффективтілік, агрессивтілік.
Бұл шақтың негізгі мәселесі, болып негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыру табылады:
- Физиологиялық- ол физикалық және жыныстық белсенділіктің бастамасы.
- Жанұядан тәуелсіздікпен эмансипация;
- Бауыр басып қалу;
- Жеткіншек, өз мүмкіндігін тексеру;
- Өзіндік жетілу мен өзіндік Менді дамыту;
- Жеткіншек оқуымен байланысты туындайтын қиындықтар;
Әр бір жастық шақтың өзіндік дамуында әр қилы мәселелермен қиындықтар бар.
Өзіндік сана сезім - жоғары сынып оқушысының жекелік ерекшелігі ретінде көрсетіледі. Жоғары сынып оқушысында өзіндік сана-сезім деңгейі және қажеттіліктерді, өзінің айналасындағы адамдардың қатынасын анықтайды.
Олар осы жаста сыншыл болып келеді, өзінің үлкендерге және өзімен қарайлас, құрдастарының түр келбетіне, бет әлпетіне жоғары талаппен қарайды.
Әсіресе олар сыныптастарынан жоғары деңгейде адамгершілікті талап етеді. В.Ф.Сафин жоғары сынып оқушыларының құрдастарын бағалау ерекшеліктеріндегі адамгершілік - жігерлік сапасын қарастырады. Сонымен
жоғары сынып оқушылары бағалауда өз сыныптастарының моральдық адамгершілік сапасын жігерліктен артық көреді.
Өзіндік сана-күрделі психологиялық құрылым, ерекше компоненттер ретінде өзіне В.С.Мерлиннің осылай деп санайтындай, біріншіден, өзінің теңдестігін ұғынуды, екіншіден, белсенді,іс-әрекетшіл негіз ретінде өзменін ұғынуды, үшіншіден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды, төртіншіден, өзін-өзі әлеуметтік-адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімен функциялық және генетикалық тұрғыдан байланысты. Бірақ олар бір мезгілде қалыптаспайды. Өзнің психикалық қасиеттерін ұғыну мен өзін-өзі бағалау жеткіншектік және жас өспірімдік кезеңде неғұрлым көп маңыз алады. Бірақ бұл компоненттердің бәрі өзара байланысты болғандықтан, оның біреуінің баюы бүкіл жүйенің түрін өзгертпей қоймайды. Кішкентай балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы, әдетте, ата-аналарынан және басқа да беделді үлкендерден алған бағаны қайлалайды. Бірақ бұл неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы бағалардан гөрі өзін-өзі бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі. Алайда өз қасиеттерін,әсіресе батылдық, ерлік немесе принципшілдік секілді күрделі моральдық-психлолгиялық қасиеттерді ұғынудың өзінде-ақ эмоциялық бағалау мен әлеуметтік салыстыру сәттері қамтылады. Жоғары сынып оқушысының дүниетанымы.Балаң жаста дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең. Дүниеге көзқарастың негіздері анағұрлым ерте балалық кезден қаланады. Мұның өзі белгілі бір адамгершілік әдеттерді,нұсқауларды, жағымды, жағымсыз ұғынылып, мінез-құлықтың белгілі бір нормалары мен принциптеріне белгілі бір тұтас жүйеге жинақтау қажеттігі келіп шығады; ол
оған айналасындағы дүниені түсініп қана қоймай, оны бағалауға, оған деген өз қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл дүние танымдық ізденістер айналадағы дүниенің қайсыбір жағынан немесе өзінің мінез-құлқын болсын
Дүниетанымның қалыптасуының бірінші көрсеткіші - дүниенің неғұрлым жалпы принциптеріне, табиғат пен адам болмысының әмбебап заңдарын танып білуге деген ынтаның өсуі. Бұл процесте көбіне өмірдің мәні туралы сұрақтың төңірегінде топтасатын түбегейлі әлеуметтік адамгершілік проблемаларды шешу басты орын алады. Бұл сұрақ әдетте жалпыға ортақ, әмбебап формуланы талап ету сияқты жалпы түрінде қалыптасады. Бірақ іс жүзінде жас өспірім биологиялық немесе әлеуметтік эволюцияның жалпы бағыты қандай деген сұраққа ғана емес және бұл сұрақтан гөрі өзінің өмірін қоғамдық маңызы бар мазмұны мен қалай толықтыру керек деген сұраққа жауап іздейді. Нақ осы себептен өмірдің мәні туралы мәселе осындай интимдік әрі эмоциялық маңыз алады және оған дайын жауап болмайды.
Жеткіншектердің өмірлік жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген. Жеткіншек өзін алуан түрлі рольерде қиялдап елестетеді, олардың танымдық дәрежелерін салыстырып өлшейді, бірақ өз үшін бірдеңені біржолата таңдап алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе істемейді. Жасөспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы немесе абстактілік көптеген мүмкіншіліктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға келетін бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау керек болады.
Өмірлік жоспар - кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын-моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын істерді, т.б.қамтиды. Көп жағдайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны түсінікті. Жоғары кластар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті аяқталмаған кезеңдерден ойша секіріп кетугебейім жасөспірім іштей мектептегі өмір оған уақытша, нағыз өмір емес, өзін әрі талап, біраз жүрексіндіретін басқа бай және шынайы өмірдің босағасы секілді болып көрінеді. Ол болашақ бұл өмірдің ең алдымен кәсіпті дұрыс таңдап алуына
байланысты екенін жақсы түсінеді. Жас өспірім қаншалық жеңілтек және бейқам болып көрінгенмен, кәсіп таңдау-оның басты және тұрақты қамы.
Балаң жастың - әлеметтік белсенділіктің едәуір артатын кезеңі. Ересектердің субьективтік критерийі сан алуан, олардың ішінде - білім алуды аяқтау, ата-анасынан материалдық тәуелсіздік, азаматтық кәмелеттік, әскерде қызмет атқару, үйлену, тұңғыш баласын дүниеге алып келуі бар. Бұл оқиғалардыңбірден болмайтыны өзінен-өзі түсінікті, сондықтан адам өзінің ересек болғанын бірден емес, біртіндеп сезінеді. Бірақ аталған критерийлердің ең маңыздысы қалай дегенмен еңбек қызметінің басталуы болмақ.
Жоғары сынып оқушыларының оқу істері көп болса да, олар оған қанағаттанбай,қоғамдық пайдалы еңбекке ұмтылады, оны практикалық пайдасына қоса, өзін орнықтырудың маңызды құралы деп біледі. Жаздағы ауыл шаруашылық жұмыстары, экспедициялар мен құрылыстарға мектеп оқушыларына қамқорлық жасау - осының бәрі жігіттер мен ғана. Жоғары класс оқушыларының қоғамдық белсенділігінің өз психологиялық ерекшеліктері бар. Жастық шаққа тән романтизм жастарды көбінесе үлкен істерді қолға алуға ұмтылдырады, үлкен істің ұсақ түйектен құралатын олар сырттан көмек болмайынша әлі біле бермейді. Бірақ, үлкен қоғамдық бастамалардың нәтиежесі көбінесе бірден емес, ұзақ уақыт өткеннен кейін барып көрінеді. Ал жастарға өз еңбегінің нәтиежесін міндетті түрде өзі көріп,сезінуі керек. Егер ондай нәтижелер болмаса, оның орнын немқұрайлылық басады.Кәсіптік бағдарлауға көмектесу
Бұл көптен қолданып келе жатқан әдіс-тәсіл.Ол түрлі кездесулер, еңбек орындарына саяхат, еңбек адамдарымен кездесу, оқу комбинаттары, фирма,
кішігірім кәсіпорындары арқылы шешіледі.Оны психологиялық,педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру-мұғалімдердің оқушыларға осы мәселе бойынша көмегі.
Кәсіптік бағдар алу жолының өзі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең-диогностикалық. Баланың жас күнінен бір мамандыққа бейімділігі болады. Мәселен, болашақ мұғалім болатын адам бала күнінен бала оқыту ойынын ойнайды. Оның кішкентай балаға деген икемі, мейірімі болады. Ондай балаға сезімталдық, жанашырлық т.с.с. мұғалімдерге тән жақсы қасиеттерге тән болады. Осыны сезген мұғалім баланың болашағына диогноз қойып, соған баулиды.
Екінші кезеңі-ұйымдастырушылық. Баланың болашақ мамандығына болжау жасап, диогноз қойғаннан кейін мұғалім сол мамандыққа лайықты іс-әрекетті ұйымдастырады. Мәселен, болашақ ұстазға кішкентай балаларға қамқорлық жасауды тапсырады, нашар оқитын оқушыларға кеңес беруді ұсынады т.б. Осындай ұйымдастырушылық жұмыс арқылы баланың болашағын айқындайды.
Үшінші кезең- ағартушылық. Болашақ мамандыққа байланысты түрлі жиын, кештер, әңгімелер өткізу- ағарту жұмысына жатады. Мәселен, болашақ мұғалімдерге ағартушылық жұмыс озық ұстаздармен, майталман ағартушылармен кездесу, олармен әңгімелесу болып табылады.
Төртінші кезең - мамандық алуға көмектесу. Жоғары сынып оқушылары оқу жылының соңында мамандық алуға бет бұрады. Мұғалім осы жерде ақыл-кеңес беріп көмектесуі керек. Мүмкіндік болған жағдайда емтихандық тест сұрақтарына жауап дайындауға көмектесуі қажет. Ал мұғалімдік мамандыққа келетін болсақ,онда болашақ пән мұғалімдігіне даярлап, оқуға түсуіне де көмектесуге болады.
Өзін-өзі бағалаудың екінші жолы-әлеуметтік жарыс, өзі туралытөңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі туралы
пікіріне өте-мөте сезімтал қарайтын жеткіншектің өзі-ақ әркімнің бағалары ғана емес, бағалайтын өлшемдерінің өзі әрқилы болатынына көзі жетеді. Кластастары ерлік деп бағалаған әрекетті мұғалім жалған жолдастық деп атайды. Кейде жас өспірім өзін-өзі бақылау, байқау арқылы өзін білсем дейді.
Кейбір психологтар жас өспірімдік рефлексияның өзін-өзі оқшаулау, шындық болмыстан қиялдағы арман дүниесіне беріліп кету қауіпі бар деп есептеп, оған теріс көзқараста болады. Пубертаттық жаста деперсонализация және писхикалық жатсыну жағдайлары аз болмайды. балалықпен қоштасу көп жағдайда бір нәрседен айрылу сезімі ретінде, өз менінің бұлыңғырлығы, жалғыздық өзін басқалар түсінбейтіндей көру және т.с.с. ретінде уайымдалады.
Алайда бұл сәттерді асыра бағалауға болмайды. Жас өспірімдік шақтың қиыншылықтары бұларға бәрі де душар бола бермейтінін, кезіккеннің өзінде міндетті түрде соншалық қиын болмайтынын айтпағанның өзінде бұлар ойдағыдай жеңуге болатынын өсу қиыншылықтары.
Өзін-өзі талдау жасауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жас ерекшелік психологиясы - бұл қазіргі психологияның қарқынды дамып келе жатқан, басқа да психология салаларымен тығыз байланысты,
адам өмірінің психологиялық заңдылықтарын ашады. Жас ерекшелік
психологиясы-адамның онтогенезді психологиялық ерекшеліктерінің дамуын
оқытады. Жас ерекшелік психологиясының салалары: балалар психологиясы, төменгі класс психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, балаң шақ психологиясы, ересек адамдар психологиясын қарастырады.
Өзін-өзі бағалау - мен концепциясының компоненті болып табылады. Өзін-өзі бағалау- реттеуші және қорғаныс функцияларын орындайды,жеке тұлға дамуындағы айналасындағы қоршаған адамдармен қарым-қатынасы.Жеткіншектегіқорғаны с функциясындағы өзін бағалау автономия мен өз бетінше өмір сүруге бағытталады. Жеткіншек жаста өзін-өзі бағалау- бұл өзін-өзі сыйлау деңгейінде көрінеді, өзін қабылдау немесе қабылдамау мақсатында көрініс алады.
Жекелік өзін-өзі бағалау-өзінің бір жақты жеке тұлғалық жетістіктерін, әрекетін айтамыз.
Өзін-өзі бағалауды мынадай параметрлерге бөлеміз:
1) деңгеймен (жоғары, төмен, орташа).
2) шынайылық адекватты және адекватсыз өзін бағалау.
3) Құрылымдылығымен ерекшеленеді жанжалды және жанжалсыз.
4) Тұрақтылық және т.б.
Өзін-өзі бағалау-қоршаған ортаның бағалау базасында қалыптасады. Өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы: жасына, денсаулығына, алға қойған жоспарына, уайымдауларына және т.б. байланысты.
Жалпы жоғары сынып оқушысында жеке тұлғаның қалыптасу процесі
айтарлықтай маңызды роль атқарады. Жоғары сынып оқушыларына - балаң
жасты жатқызуға болады. Балаң жас - жас өспірім шақтан ересек кезеңге өту
сәті. Психологтар балаң жастың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді. Балаң шақ кезеңінің өтуіме бірге адамның физикалық тұрғыдан жетілуі де аяқталады. Оның өмірге дегенкөзқарасының негізгі сипаттары қалыптасады, үлкен өмір алдында алғаш рет өз бетімен шешім қабылдап, болашақ кәсібін таңдау міндеті жүзеге асырылады. Қоғамда балалық шақтан балаң шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениеттілікке ұмтылу, белгілі бір деңгейдегі білім нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтерді атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Әлеуметтік тұлғалық фактор әрекеті барлық жүйеде баланың айналасындағы адамдарға және өзіне қатынасы өзгереді. Әлеуметтік позициясы мектептегі ортасына қарым-қатынасын өзгертеді, оқуда және қоғамда пайдалы әрекеттер, болашақ мамандаққа қызығушылық бағытын анықтау, сонымен қатар оқуға қызығушылығына мінез-құлық мотивтері әсер
етеді. Психологиялық зерттеу қорытындысында адамның индивидуалды дамуы және жеке тұлғалық қалыптасуы оның қоршаған ортада белсенді әрекеті бірінші орынға қойылады.
Әр түрлі бір жүйелі биологиялық және әлеуметтік жетілу балаң шақта жиі бақыланады. Балаң шақ екі фазаға бөлініп қарастырылады: бірі балалық шақ шекарасындағы - ерте балаң шақ, ал, екіншісі ересектер шекарасына жақын-ересек балаң шақ-бұл фазаны есейгендіктің басты белгісі ретінде қарастырылады. Бірінші фаза үшін балаң шақ өмір жолында өз бетінше өмір
сүруге даярлық деп қарастырылады (білім қорын жинау, ептілік, ізденіс,болашақ мамандық таңдау және т.б.)Ал,екіншісінде еңбек өнімділігінде мамандыққа икемділік пен дағдыға ие болу ,білім және өзінің тұлғалық адамгершілік қасиетін және шеберлігін одан әрі дамуына талпынуына жатады. Жас өспірім мен балаң шақтың арасында ап-айқын көрініп тұрған аралық шек жоқ,ол шартты түрде ғана алынады, тіпті көп жағдайда бір-бірімен үйлесімді болып келеді.15-18 жас арасын кей жағдайда ерте балаң шақ деп те атайды Балалық шақтан балаң шаққа өту сол қоғамның бала мен үлкенге қоятын нормалар мен талаптарының арасындағы айырмашылықтың болуына байланысты. Әлеуметтік және топтық жағдайы жеке тұлғаның өмірлік жолының тұлғалық жағынан қалыптасу кезеңінен бастап, білім алу деңгейі мен дүниеге көзқарасын қалыптастыруда зор мәнге ие болады.
Балаң жастың маңызды ерекшелігі-өзін-өзі тұлғалық анықталуды бір
бөлігі болып табылатын кәсіби анықтау. Өзін-өзі кәсіби анықтау бірнеше кезеңнен тұрады. Бала ойыны (рөлдік ойындарды ойнайды.) Жас өспірім қиялы-бұнда жеткіншек өзін бір мамандық иесі ретінде
елестетеді.Алдын-ала мамандық таңдауы.
Осы балаң жас түрлі ерекшеліктерімен сипатталады.
1) Кәсіби қалыптасады.
2) Э.Эриксонның айтуынша интимділік дағдарысы (кизис интимность). Осы кезде бала мамандық таңдауға байланысты өзіндік зерттеу жүргізіледі.
3) Кәсіби қалыптасуда өзіндік ересектік сезім жүзеге асады. Қарым-қатынастың жаңа қыры кәсіптік қатынастар. Сонымен балаң жас кезеңінің негізгі ерекшеліктерін көрсетсек:
1) өзін-өзі анықтау.
2) Кәсіби анықтау,мамандық таңдау.
3) Балаң шақ жақын тұлға аралық қатынасқа ұмтылуы.
4) Өзін-өзі теңестіру процесі күрделі өтеді.
Балаң жас кезеңінде танымдық, кәсіби қызығушылықтар қалыптасып,еңбек
етуге, болашақтың жоспарын құруға қоғамдық өмірге араласуға белсенділігі
артады.Бұл жаста адамгершілік қасиеттің, тұрақты көзқарастың, азаматтық
мінез-құлықтың қалыптасуы қиын жағдайда өтеді.
Қазіргі жоғары сыныптағылардың дене жетілуі мен психикалық дамуы
айтарлықтай жоғары деңгейде, бұл жастағылар өздерін көп жағдайда
ересектер қатарына жатқызады.
Мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының өзіндік бағалауының ерекшелігін
зерттеу.
Міндеті:
1. Жоғары сынып оқушыларының өзін бағалауындағы
психологиялық түсініктеме.
2. Балаң жас туралы психологтардың көзқарастары.
3. Жоғары сынып оқушысының өзін-өзі бағалауын эксперименталды зерттеу.
4 . Жоғары сынып оқушыларының өзін -өзі бағалауының кемшіліктеріне
әдістерді пайдалану арқылы коррекция жүргізу .
Пәні :Балаң шақтағы оқушылардың өзін бағалаудағы психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу .
Обьектісі :Жоғары сынып оқушылары .
Болжамы: Жоғары сынып оқушыларының өзін бағалау ерекшеліктері
дамыса,онда олардың қоғамда алатын орнымен анықталуы мүмкін .
Зерттеу әдістері: Біздің дипломдық жұмысымызда жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістемелер қолданылды . Өзін -өзі бағалау шкаласы (Ч. П. Спилберг , Ю. Л.Ханин ) және " Өзін- өзі бағалау " әдістемесі мен өзін - өзі бағалауды коррекциялауға
арналған ойын терапиясының элементтері .
Әдіснамасы :Дипломдық жұмысымызда И.С.Кон ,А.В.Петровский ,
А.Г.Хрипкова ,Д.В.Колесов ,т.б.еңбектері қолданылды .
Зерттеу базасы: Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы №17 мектеп оқушылары мен №11 мектеп гимназиясының оқушылары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралған.
1
Жоғары сынып оқушыларын теориялық зерттеулер.
1.1
Өз-өзін бағалаудың қалыптасуы және дүниетанымы.
Қазақстан Республикасының біртұтас әлемдік білім кеңістігіне енуге бетбұрыс жасауы жоғары сынып оқушыларының оқу - тәрбие үрдісінің демократиялық және ізгілікті ұстанымдар негізінде тұлғаға бағытталып жүргізілуін талап етуде.
Егеменді еліміздің болашағы бүгінгі оқушылардың білікті де білімді, іскер де тәрбиелі, саналы да салауатты болып қалыптасуы мектептегі жоғары сыныпта білім беру мен тәрбиелеудің сапалы ұйымдастырылуына, өзін - өзі реттеу, тәрбиелеу дағдыларының қалыптасуы деңгейіне, білуіне байланысты, өзін - өзі тәрбиелеуге, өзін - өзі жетілдіруге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мәселесі алдыңғы орынға шығарылып отыр.
Адам санасы өмірлік мәселелерді шешу үшін тұлғаның бойынан өзі туралы және қоршаған орта туралы мәліметтерді қодануда әрдайым көрініп отырады. Адам жануарлар дүниесінің дамуынан жоғары тұруы оның санасында өзіндік сана - сезім компоненттері арқылы қалыптасады. Бұл қоғамдық өмірдің және екінші сигналдық жүйенің, сөйлеудің арқасында мүмкін болады. [31;71].
Жеке тұлғаның өзін - өзін тәрбиелеу мен өзін - өзі жетілдіру мәселесі Ш.Уалиханов, К.А.Абульханова - Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов, В.Г.Романенко, И.И.Ческнокова т.б., ал өзін - өзі бағалау ерекшеліктері Н.Е.Анкудинова, А.И.Липкина, В.С.Магун, Е.И.Савонько, В.Ф.Сафин т.б. ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Соңғы жылдары С.А.Назарбаеваның Өзін - өзі тану бағдарламасының негізінде жүргізілген зерттеулерді ғылыми - теориялық, тұжырымдамалық, тәжірибелік тұрғыдан қарастырған ғалымдар: Х.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев, А.А.Семченко, Л.К.Көмекбаев, З.Б.Мадалиева, Е.Е.Бурова, т.б. өзін - өзі тәрбиелеудің педагогикалық - психологиялық мәселелерімен айналысуда. Тұжырымдаманы құрастырушылар қазіргі қоғамдағы тәрбие жеке тұлғаны жан - жақты жарасымды дамытуға бағытталуы қажет деп есептейді. Сонымен зерттеу барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай жасөспірімдердің өзін - өзі тәрбиелеуі мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігі мен осы бағыттағы мектеп тәжірибесінің өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын алып отыратындығына көз жеткіздік.
Совет психологы Л.С.Выгодский тағы да 1920 жылы қалыптасуымен психологтар балаң шақ жасы үлкен қоғамда едәуір факт қатаңқалыптасқан деп шешті. Балаң шаққа таяу 3 негізгі қарапайым белгіні бөлуге болады, олардың әрқайсысы жетілген түрленуі көп болады. Биологиялық процестің жетілуін қарау сонымен қатар басқа да процесстердің тууын - биогенетикалық деп атайды. Негізінде зейін процесінде әлеуметтану және міндеттерде қоғамдағы өмірлік жол этапына сай тұру социогенетикалық деп аталады.
Жасөспірімдік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға жеткеніне, нені біліп, не қойғысы келетініне, жұртқа нендей пайда тигізетіндігіне, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп түсіндіріледі. Бір сөзбен айтқанда, осы кезең олардың өзімен - өзі кеңесіп, өз жан дүниесіне үңілуге құштар шағы. Тұлғаның ішкі жан дүниесі және оның сана сезімі ерте замандарда - ақ философ ойшылдарды, оқымысты ғалымдарды, өнер адамдарын өзіне қарата білді. Сана және өзіндік сана сезім философиясының, психологияның, әлеуметтанудың ортақ мәселелерінің бірі. Оның мәні сана және өзіндік сана туралы білім тек көптеген маңызды теориялық сұрақтарды ғана емес, сондай - ақ өмірлік позицияны қалыптастырумен байланысты практикалық міндеттерді де шешудің әдістемелік негізін құрайтындығына негізделген. Өзіндік сана мен өзіндік тану қабілеттілігі - адамның ерекше игілігі, яғни өзінің өзіндік сана - сезімінде қарым - қатынас пен іс - қимылдың, сананың субъективті ретінде, өзіне тікелей қатынасты орнатуды таниды.
Өзіндік сана - сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл - ой белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс - қимылындағы жеке дербестігінің негізі. Өзіндік сана - сезімді қысқаша түрді өзінің образын және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен қатынастар өзін - өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей байланысты. Өзіндік сана - сезімнің жоғарғы формаларының бірі өзінің жеке әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу. Өзіндік сананың пайда болу кезеңі адам алғаш рет өзіне мынандай сұрақтар қою кезінде пайда болған: өзінің әлемін құруға, зерттеуге және бағындыруға қандай күш әсер етті?, оның ақыл - ойының табиғаты қандай, рухани өміріқандай заңдылықтарға бағынады?, т.б. Мұны қысқаша түрде былай деуге болады: Егер адам ойы алғашқы кезде өзінің сыртқы әлеміне бағытталса, өзгелер мен туралы не ойлайды? Мен қандай болып көрінем? Ал жасөспірімдік кезде ол өзіне - өзі көңіл аударады. Адам ойлауды зерттеуді, ойлаудың көмегімен бастауға батылдық көрсетеді [38;59].Тұлға туралы американдық ілімдердің лидері Г.Олпорттың тұлғаның концептуальды теориясымен келісе отырып, даралық диспозицияның үш типін бөлуге болады, олар:
oo Кардинальды диспозиция, бұл адамның практикалық әрекетіне мәнді әсер етеді;
oo Орталық диспозиция, бұл түлғаның жалпы сипаттамасын өзіне таңдап алады;
oo Қайталанатын диспозиция, бұл біршама түрақты, қарапайым қажеттілігімен байланысты. Диспозициялық типтерді таңдау әртүрлі бейнелі өзіндік ұйымдастырушы жүйелер ретіндегі түрткінің функциональды автономия қағидасының әсерімен өлшенеді. Г.Олпортт бойынша әрбір жеке индивидтің белсенділігінің ең жоғарғы деңгейі тұлға әрекетіне оның өсуіне позитивті, шығармашыл ұмтылушы Менінің қатысуымен шартталады. Мен үшін сипатқа ие мотивацияның жоғарғы деңгейі, сезіммен оны реттеуші Мен етеді, яғни сол тұлғаның өзін білімді, шеберлікті, өзін - өзі тәрбиелеуді игеруде тиімді түрді қайта жасайды (Анцыферова Л.И.).
Тұлғаның өзіндік тәщрбиесі кемелденген және дені сау адамның белгісі деп санасақ, яғни біршама мәнді әлеуметтік әсерді аргументтейтін қимыл дей отырып, Г.Олпорт: тұлға теориясының өзегі - өзінділіктің мынадай тұлғалық аспектілерден құралатының анықтайды:
oo Өз денеңді сезу; өзіндік біртектілік; өзін - өзі тану;
oo Өзіндік пікір айту;
oo Өзін - өзі бағалау;
oo Өзін - өзі рациональды басқару [38].
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптстырудағы өзіндік сана сезімнің реттегіштік ролі тұлғаны практикалық іс - әрекеттің субъектісі де қарастырудан, жеке өзінің адамгершілік қасиеттерін, қызығушылығын, құндылығын, мұратын, мінез - құлығын тұлға ретінде ұғынуы мен бағалауынан көрінеді.
Жеке тұлғаның өзін - өзі жетілдіру, тәрбиелеу мәселесі көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейін философтардың, педагогардың, психологтардың көңілін аударып отырған мәселелерінің бірі.
Біз зерттеу барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық - әдіснамалық негізін айқындау мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау арқылы Өзін - өзі тану, Өзіндік сана - сезім ұғымдарының анықтамалары мен олардың өзара байланысына сипаттама беруге мән бердік.
Адамның өзіне сыни көзқараспен қарай отырып, өз мүмкіндігін өмір талабына сәйкес бағдарлай білуінің негізінде, өз мақсатын нақтылап, ойны бір тұрақты түйінге байланыстыра алу қабілеттілігі белсенділіктің белгілі - бір мәнді көрсеткішке жеткізетіндігі сөзсіз. Оның ішінде, өзін - өзі бағалау тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып, рухани күш алады, өзінің айналасын қоршаған адамдармен қарым - қатынасын, өзіне сыни көзбен қарауын, талап қоя біліун, сәтсіздік пен жетістікке қалай қарайтындығына мүмкіндік береді. Сондай - ақ тұлғаның өзінің іс- әрекетінің тиімділігіне және оның жеке тұлға ретінде дамуына әсер етеді, мұнда ескеретін жағдай, ең алдымен сол адамға басқалардың беретін бағалау критерийлеріне қарай қалыптасады. Бұл тұлға өзіне қоршаған адамдар қалай бағалайтын болса, ол өзін - өзі солай бағалауға бейім екендігін көрсетеді. Өзін - өзі тәрбиелеу деп адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті. Жасөспірімнің білімге ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіп отырылуы тиіс. Осыдан келіп оқушының оқуға деген өзінің ынтасы, өзін соған икемдейтін ерік қайраты пайда болады. Егер оқушы білімді меңгеруге, оқуға өзі ынталанбайынша, ұмтылмайынша, өзі-өзінің дара сапасын қалыптастрымайынша, білімге деген ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік, дене, эстетикалық мәдениеті өзінен - өзі келе салатын нәрсе емес. Сонымен оқу - тәрбие жұмысының мақсаты оқушының белсенділігін арттыра отырып, оның еңбекке деген сүйіспеншілігін, қоғамдық - саяси, адамгершілік - эстетикалық әрекетін дамытуға болады.
Қандай - да болмасын тәрбие жұмысының тиімділігі тәрбиеленушінің ішкі қажетсінуінің нәтижесінде іске асады. Әрине, қажетсіну баланы қоршаған ортаның сезімталдығы мен оған деген ілтипатты қарым - қатынасы арқылы, оның іс - әрекетіне, оны қолдап отыруынан, оған беретін бағасына да байланыста болады. Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдымен өзінің ішкі сезімінің жұмысы бола тұрса да, оны тәрбие жұмысы арқылы қанаттандырып, қолдап, бағыт - бағдар беріп отыруға байланысты - деген С.Л. Рубинштейн [59].
Бұл салада кезінде ой толғаған Абай ішкі сезім мен талаптың, ынтаның қызметіне байланысты былай деген: Сөз өнері тұр таяу, ұқпасын ба сөзді тез. Қорыта айтқанда, дұрыс жолға қойылған тәрбие жұмысы, өсіп қалыптасып келе жатқан жеке бастық ішкі талпыныстарын, талабын, белсенділігін ынталандыру арқылы, дұрыс баптай білсе, оның өз бетімен ізденіп құмыс істеуіне өзін - өзі толықтырып, жетілдіруіне жол ашылады. Қысқасын айтқанда тәрбие процесінде оқушының өзін - өзі тәрбиелеу жұмысының өзіндік орны бар. Әрине, ол мұғалімнің тәрбие ықпалы арқылы іске асады. Өз алдына мақсат етіп қоя отырып тәрбиеші - педагог оқушылардың санасына өз бетімен білім алу қажеттілігін қалыптастырады. Сөйтіп ол оқушының күнбе - күнгі іс - әрекетіне арқау болып табылатын - өз бетімен білім алу белсенділігін оятады.
Ал көп ретте адам өз алдына белгілі бір биік мақсат қойып өз бетімен ізденіп, өзін - өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанағаттанған , оның ішкі сезімдері арқылы қажетсінуі пайда болады. Соның нәтижесінде мақсатына жеті үшін табандылықпен ізденеді. Өзін - өзі белсендіретін тұлға - қай уақытта болмасын өзінің мүмкіндіктерін үнемі толық ашып дамытуға ұмтылушылық қасиетке ие тұлға. Осындай тұлға болып жетілуде жеткіншектер мен жасөспірімдер болашақта шығармашылыққа, толыққанды қарым - қатынас жасауға, өз ойындағысын орындауға қабілетті бола отырып, ізгілікті, тұлғалық бағдарлы тәрбие жүйесінде өзін қалыптастыра алады. Тұлға өзінің өмірлік қуатының мәнін, мақсатын жүзеге асыратын тәндік, жандық, рухани күш - қуатын сандық және сапалық өзгеріске түсетін ішкі объективтік процесс ретінде таниды. Түлға белсенділігін арттыруда өзін - өзі жетілдіру қызметі де өз үлесін байқатады. Бұл процесс оқу үрдісін зерттеуде ерекше мәнге ие екендігін дәлелдей отырып, психологиялық - педагогикалық мәселелердің бірі етіп алға қояды. Жасөспірімнің өз бойындағы теріс қылықтарын жойып, жағымды қасиеттерін жетілдіру саласындағы саналы, мақсатты іс - әрекеті өзін - өзі тәрбиелеу болып табылады. Көп жағдайда, жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің және психологиялық дайындықтың жоқтығынан жеткіншектер мен жасөспірімдер өз қылықтарының мотивтерін, яғни себеп - салдарын түсіне бермейді. Демек, мұндайда оларға міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Өйткені, олар үлкендердің қалауы мен көмегінсіз өзін - өзі тәрбиелеуді адамның моральдық қасиеттерінің негізгі түрі ретінде дамыту қажет. Нәтижесінде жасөспірім өзінің іс- әрекетін, ақыл - санасын іштей бақылап, бағыттай отырып, өзін - өзі бақылау арқылы жаман әдеттерден тыйылып, жақсы әдеттерін, жағымды мінез - құлқын дамытып жетілдіруге мүмкіндігі туады. Мұндай жағдайда оған ерік күш - жігерін берік ұстау, ұтамдылық, табандылық, т.б. тұлғалық сапалар маңызды роль атқарады. Бұл сапалар жасөспірім белсенділігін дамытудағы тұлғаның эмоциялық, әлеуметтік кемелдігінің көрсеткішін көрсетеді.
Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыруда өмірлік ұстанымның ролі ерекше. Бұл тұлғаның дүниетанымдық , моральдық - психологиялық қасиеттері және оның қоғамға қарым - қатынасын білдіру арқылы көрінетін ішкі қағидасы болып табылады. Өмірлік ұстаным негізінде жжасөспірімдер өз әрекетін белсенді немесе баяу етіп көрсетеді. Дәлірек айтсақ, белсенді деп отырғнымыз, олар айналадағы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылады; ал баяу дегеніміз қалыптасқан тәртәп пен салтты және норманы сақтау мен шектеледі. Жеке тұлғаның іс - әрекетінің белгілі бір бағыттылығы ретінде өмірлік ұстаным адамгершілік бағытта ол тұлғаның мінез - құлық жүйесінен көрініс табады, адамдардың сенімінен, ар - ожданынан, идеялық бір бағыттылығынан байқалады.
Жасөспірімдік кезеңдегі өмірлік ұстанымды дамытуды алатын болсақ, оның өмірлік ұстанымының шындығын және дұрыстығын айқындау бұл қоғам прогресінің дамуына сай келумен өлшенеді. Жасөспірімнің тұлғалық дамуын анықтаудың ең басты белгісі, оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи - мәдени процестегі орнын белгілеу. Оның тұлға ретінде қалыптасуы, ең алдымен, өмірден өз орнын саналы түрде таба біліп, адаспауына байланысты. Жасөспірімнің өмірлік көзқарасын қалыптастырушы факторлар: жеке тұлға, отбасы, қоғам, саясат, идеология және т.б. оның өмірі мен қызметі, болашақ мамандығына деген өмірлік ұстанымына әсер етеді. Жасөспірімнің белсенді ұстанымы оқу - еңбек процесінде айқындалады, шыңдала бекитініне мән беруіміз қажет. Тұлғаның өзіндік өмірлік ұстанымы оның қоғамдық байлыққа деген көзқарас пікірінен, қоғамдық қызметінен, өмірге деген көзқарасынан білінеді, сондай - ақ іс - әрекет пен сөз ұғымының бірлігінен, адамның алға қойған мақсатты орындаудағы белсенділіген, теориялық білім, білік, іскерлік қабілетін жүзеге асыра білуінен байқалады. Тұлғаның өзіндік тәрбиесінің жағымды формаларын қалыптастыру - бұл мұғалімнің белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті, мазмұнды, көлемді танымдық қолданылатын, шығармашылықты арттыратын, білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануда бағытталған . Бұл танымдық ой еңбегінің төмендеуі мен тоқтап қалуынан сақтайтын, жігерлі, мақсатты, бағытталған жүйе. Жас буынның өзін - өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық пайдалы жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Жасөспірімдердің жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып, барлық тапсырмалар мен , яғни түрлі қоғамдық іс - әрекеттер мен қамтамасыз етіп отыру керек. Адам өзі мағынасын түсінуге өзін максималды түрде жүзеге асыруға ұмтылса, онда тұлғалық өзін - өзі дамуының жоғарғы деңгейіне өтеді.
Өзін - өзі өзектендіретін тұлғаға келесілер тән:
oo Шындықты толық қабылдау және онымен үйлесімді қатынаста болу;
oo Басқаларды және өзін - өзі қабылау;
oo Еңбекке, тапсырмаға бағдарлану, сүйікті ісіне кәсіби қызығу;
oo Автономдық, әлеуметтік ортаға тәуелсіздік;
oo Өзге жандарды түсіне білу қабілеті, көңіл аударуы, жақсылық жасау;
oo Үнемі жаңалыққа ұмтылу, тәжірибеге ықыласты қарап, ашықтығын бағалау;
oo Мақсат пен тәсілдерді, жақсылық пен жамандықты ажырату;
oo Мінез - құлықтың шынайылығы;
oo Әзіл - оспақ, ажуа;
oo Өзін - өзі дамыту, қабілеттіліктерін көрсеті, еңбекте, махаббатта, өмірде өзін өзектендіру шығармашылығы;
oo Жаңа мәселелерді шешуге деген дайындығы, кедергілерді түсіну.
Жеке тұлғаның дамуына кедергі келтіретін тұқымқуалай берілген патогенді механизмдерге шындыққа деген пассивтілік, ығыстыру және басқа да Мен қорғаныс тәсілдері проекция т.б. жатады. Бұлардың негізінде эксперименталды вакум пайда болады, адам өзі не жасағысы келетінін білмейді, басқалардың қуыршағына айналады. Өзіндік сана - сезім өте күрделі психологиялық құрылым. В.С.Мерлин өзіндік сана - сезімнің ерекше компоненттерінің сапалығын былай атап өтеді:
1 - ден, сана өзінің тепе теңдігімен ерекше;
2 - ден, өзіндік сана жеке Менінің белсенді, әрекетшілдігі ретінде;
3 - ден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын тану;
4 - ден, әлеуметтік адамгершілік өзін - өзі бағалаудың белгілі бір жүйесі болуымен ерекшеленеді. [62].
Негізгі дамуды өзіндік психологиялық процесстер мен функцияны құру
психогенетикалық деп атайды. Биогенетикалық теория - биологиялық детирминант дамуында негізгі дамуға көңіл аударады, одан қорытындыда әлеуметтік психологиялық қасиетке ие болады.
Американдық психолог С.Холл 19 ғасырдың басында психологияда басты заңы ол биологиялық даму рекапитуляция заңы, яғни индивидуалды даму онтогенез филогенез сатысын қайталайды. Балаң шақ бірінші кезеңі жыныстық жетілу (12 - 13 жас) және ересек жастың басталуы 22 - 25 жас эквивалентті романтизм кезеңін қамтиды. ұл кезең дауыл және шабуыл ішкі және сыртқы конфликт адамда пайда болған индивидуалды сезім. Холл үлкен фактолы материалды біріктірді. Холл балаң жас психологияда көп материал жинады. Бірақ оның теориясын бірден психологтар сынға алды. Балалар ойынының сыртқы ұқсастығы жануарлар қылығымен, олардың мінез - құлқы психологиялық жағын анықтамайды. Неміс психологы Э.Кречмер мен Э. Йенштің жасаған биологиялық концепциясы , мұнда басты образдағы жағдай жекелік типологиясы негізінде бірнеше биологиялық фактор (дене қабілет типі) адамдағы физикалық типінде негізгі байланыстар болуы керек деп ұйғарды. Э.Кречмер барлық адамды оське қоюға болады деп санады, бір полюсінде циклоидтар тұрады (жеңіл құштарлану тікелей, көңіл - күйдің өте тұрақсыздығы), ал келесінде щизоидты (тұйық эмоционалды ұялшақ) типтерін қойып көрсетті. Э.Кречмердің ізін жалғастырушы К.Конрад - бұл мінез - құлық қабылданған жас стадиясы: жеткіншек жас жағдайы боранды дауылды циклоидты болады, ал балаң жастың өзіндік анализдеу щизоидты кезеңі ауыр өтеді. Щизоидты балаң шақта жекеден күрделіге өту ауыр жағдай индивидуалды типологияға тереңдеу оның жас қасиетіне байланысты. Ал циклоидты жекелік балаң шақта үрейлену мен уайымдау сияқты көңіл - күй түрлері жиі болады. Йенштің көзқарасы бойынша жеке психикалық процестер деңгейінің айырмашылығына көңіл аударылды. В.Целлер Конституция и развития атты еңбегінде психикалық және соматикалық дамуы баланың денесі мен санасының өсуіне әсерін тигізеді деп санады. Синхронды соматикалық және психикалық даму Целлер идеясында кәмелеттік мектеп (школьные зрелости) деген анықтау тестінде баланы мектепке,
оқуға дайындауда қарастырады. К.Левин Теория поля атты еңбегінде
ол балаң шақты әлеуметтік психологияда көрсетеді. Тұтас және іс - әрекетте жекелік және қоршаған орта компоненттерін Левин өмірлік немесе психологиялық кеңістік деп атады. Левин концепциясында балаң шақ әлеуметтік психологиясында қарастырған жекелік психологиялық даму әлеуметтік жағдаймен ауыстырылады. Левин нақты жас период аралығын балаң шақ пен жас өспірім шақтың айырмашылығын оның индивидуалды типологиялық нұсқасы Д.Бамбер көрсеткішінде балаң шақ пен жасөспірімнің мінез - құлқын көрсетеді. Психодинамикалық теорияда балаң шақты атақты американ психологы Э.Эриксонның философиялық методологиялық позициясында фрейдистік психоанализмге тиісті дамиды. Оның философиялық әдістемесінің дамуы фрейдист психоанализммен байланысады. З.Фрейд нақты қозғалушы күштің жекелік дамуы биологиялық тапсырмамен және психосексуалдық конфликтпен байланыстырады. Бірақ Эриксон биологиялық және пансексуализмнің мағынасын қарастырады. Адам дамуы Эриксон бойынша 3 байланыспен және автоматтық процеспен байланысады. Эриксон адам өмірін 8 циклдік фазаға бөледі. Олардың әрбіреуінде спецификалық тапсырма жағымды және жағымсыз болып дамуы мүмкін.
Бірінші фаза - сәбилік. Оның нақты тапсырмасы балада санасыз сезімді дамыту, ішкі дүниенің сенімділігін арттыру. Нақты ортада ата - анасының күтімі және махаббаты болып табылады.
Екінші фаза - ерте сәбилік. Балада анатомиялық және құндылы дамиды. Ұят сескену пайда болады. Өз бетінше дамиды, өзіндік жауапкершілігі, тәртіпке және тазалыққа үйренеді.
Үшінші фаза - ойын жасы 5 - 7 жас . Бұл жаста топ арқылы ойында құрдастарымен қарым - қатынаста болады, әр түрлі ролдерде ойнайды, әр түрлі ролдерде ойнауы баланың ой - өрісінің дамуына жол ашады. Төртінші фаза - мектеп жасы. Пысықтық және эффективтілік алға қойған мақсатына жетуге көмектеседі. Осы жаста еңбекке деген ынтасы пайда болады.
Бесінші фаза - балаң шақ. Бұл жасты мінездеуде сезімнің пайда болуы
өзінің қайталанбас индивидуалды, басқаға ұқсамайтын қарама - қайшылық нұсқасы жарамсыз диффузиялық мен ролдік және жекелігі анықталмаған.
Алтыншы фаза - жастық шақ. Басқа адамдармен жақындасуда психологиялық интимділік қабілеттілік пен қажеттіліктің пайда болуымен
сипатталады, соңында сексуалды жақындасумен аяқталады.Жетінші фаза - ересектік кезең. Шығармашылық іс - әрекет және сезімде өнімділік тек еңбекте ғана көрінбейді сонымен қатар ұрпақ жалғастыруда, қажеттілікті өзінің тәжірибесінде беріліп отырады. Ең соңғы фаза сегізінші фаза - кемелденген жас немесе кәрілік. Өмірге толығымен қанағаттану көзқарасында болады. Бұл жаста өмірден түңілу, ақылгөй т.с.с. қабілетімен өзінің және басқалардан жасағандарын жоғарыдан анықтайды. Э.Шпрангердің көзқарасынша Психология юношеского возраста атты еңбегінде психологтың басты мақсаты: жеке адамның ішкі әлемін тану және мәдениеті мен тарихына көз жіберу. Шпрангер балаң шақты екі фазаға бөлді:
1. 14 - 17 - бұл жас кризистің басты жағдайы, талап пен балалық шақтан өту, яғни босатылу.
2.17 - 21 - бұл жаста бірінші мақсат кризисті үзу (кризис оторванности) жалғыздық сезімі т.с.с. Шпрангер балаң шақтағы әлеуметтік жағдайды, тарихи шарттарды, әдепті, өнегелі құндылықтарының дамуы, саясатқа активті араласу, мамандық таңдау сияқты құндылықтар жоғары деңгейде дамитындығын нақты көрсетті. Ш.Бюллер бойынша психикалық процестерге өту ерекшеліктерін биологиялық және мәдениетінің дамуымен байланыстырып екі фазаға бөлді: 1) негативті; 2) позитивті.Негативті фаза (қобалжу, үрей, ашулану) пубертатты кезең алдында басталады. Оның мінез - құлқында қобалжу, үрейлену, ашулану, психологиялық және физикалық дамуында сәйкессізденеді. Қыз балаларда осы негативтік екі айдан 9 айға созылады, орта негативті фазасының дамуы 11 - 13 жаста көрсетіледі. Ал ер аблада 14 - 16 жаста болады. Позитивті фазада - бұл жастағылар табиғатты өзіне жақын қабылдай бастайды, қоршаған ортаны жаңадан қабылдайды, және жаңа құндылықтар пайда бола бастайды, айналасындағы адамдармен жақын қарым - қатынаста болғысы келеді, махаббат сезімі армандары оянады. Осы жаста қоғамдық - саяси ролдің диапазоны кеңееді және қызығушылығы, жауапкершілігі артады.
Жеткіншек пен есейген шақ- балалықтан есейгенге дейінгі адам өмірі сатыларын қамтиды. Астрономиялық уаөыт бойынша қысқа кезең, жеткіншек бұл кезеңде өзінің дамуында кең жолды өтеді, мұнда өзімен-өзі ішкі шиеленістерге ұшырайды. Ересекке көшу кезеңінде кең жетістіктерге сүйенеді.
Жеткіншек тұлғалық құрамында тұрақты, аяқталған, қозғалмайтын ештеңе жоқ. Қазіргі қоғамда, жеткіншек ересектік мәртебесіне талпыну арманына жету аздап кездеседі. Сондықтан да есейген шақта жеткіншек ересектік сезімді иемденбей, жастық жетіспеушілік сезіміне ұшырайды. Балалық шақ инерциясы бойынша, өзінің қабылдауына, есіне, сөйлеуіне, дамуына көп мән береді.
Ар намысты құндылықтар тұлғалық сапалар да, өзіндік тәрбиелеудің обьектісіне айналады. Ақыл- ойдың дамуы кезеңінде және бос уақыт өткізу барысында, жеткіншек өзін тқлға ретінде сезінеді.
Жеткіншек есеюі жанұямен қарым-қатынас туралы баға беретін кезең. Өзіндік тұлғасын иемденуге талпынысы оқшаулануға деген мұқтаждықты қалыптастырады. Оқшаулану жағымсыздықты білдіреді, бұл жеткіншек тұлғалық мәнін түсінуге көмектеседі. Есейген шақта жеткіншек достықтан, топтағы қарым-қатынастан өтеді. Өзін құрбы-құрдастарына ұқсата тұрып айналады. Есейген шақта жеткіншек жаңа деген өнімді форма іздеп, өзін-өзі алуға тырысады. Алайда әлі де жетілмегендігінен түсінген ол, психологиялық крезис күйіне енеді.
Субьективті жағынан бұл өте қиын өтеді. Бірақ, жеткіншек есейген шағы, жеткіншек біліммен сезімдерге толтырады, олар ұқсастық мектебінен өтуге және тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жеткіншек жаңа психикалық өзгерісін анықтай тұра, оның қалыптасуының қиындықтарын келесідей болжай алады.
1) Өзіндік даму, өзіндік баға дамуы- тұлғалық жетіспеушілік.
2) Мінез-құлықтың интенсивті дамуы- мінез-құлық акцентуациясы.
3) Есею сезімі.
4) Интимді тұлғаның топтануға деген реакциясы.
5) Өзіндік орнығуға деген мұқтаждық- хобби, адекватсыз реакция, патологиялық қызығушылық.
6) Сыни ойлау- негативизм реакциясы.
7) Өзін тексеруге деген қызығушылық- ассоциалды тәртіп, қашу.
8) Жоғары эмоциялық аффективті тәртіп, сәтсіздіктерге деген аффективтілік, агрессивтілік.
Бұл шақтың негізгі мәселесі, болып негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыру табылады:
- Физиологиялық- ол физикалық және жыныстық белсенділіктің бастамасы.
- Жанұядан тәуелсіздікпен эмансипация;
- Бауыр басып қалу;
- Жеткіншек, өз мүмкіндігін тексеру;
- Өзіндік жетілу мен өзіндік Менді дамыту;
- Жеткіншек оқуымен байланысты туындайтын қиындықтар;
Әр бір жастық шақтың өзіндік дамуында әр қилы мәселелермен қиындықтар бар.
Өзіндік сана сезім - жоғары сынып оқушысының жекелік ерекшелігі ретінде көрсетіледі. Жоғары сынып оқушысында өзіндік сана-сезім деңгейі және қажеттіліктерді, өзінің айналасындағы адамдардың қатынасын анықтайды.
Олар осы жаста сыншыл болып келеді, өзінің үлкендерге және өзімен қарайлас, құрдастарының түр келбетіне, бет әлпетіне жоғары талаппен қарайды.
Әсіресе олар сыныптастарынан жоғары деңгейде адамгершілікті талап етеді. В.Ф.Сафин жоғары сынып оқушыларының құрдастарын бағалау ерекшеліктеріндегі адамгершілік - жігерлік сапасын қарастырады. Сонымен
жоғары сынып оқушылары бағалауда өз сыныптастарының моральдық адамгершілік сапасын жігерліктен артық көреді.
Өзіндік сана-күрделі психологиялық құрылым, ерекше компоненттер ретінде өзіне В.С.Мерлиннің осылай деп санайтындай, біріншіден, өзінің теңдестігін ұғынуды, екіншіден, белсенді,іс-әрекетшіл негіз ретінде өзменін ұғынуды, үшіншіден, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды, төртіншіден, өзін-өзі әлеуметтік-адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімен функциялық және генетикалық тұрғыдан байланысты. Бірақ олар бір мезгілде қалыптаспайды. Өзнің психикалық қасиеттерін ұғыну мен өзін-өзі бағалау жеткіншектік және жас өспірімдік кезеңде неғұрлым көп маңыз алады. Бірақ бұл компоненттердің бәрі өзара байланысты болғандықтан, оның біреуінің баюы бүкіл жүйенің түрін өзгертпей қоймайды. Кішкентай балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы, әдетте, ата-аналарынан және басқа да беделді үлкендерден алған бағаны қайлалайды. Бірақ бұл неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы бағалардан гөрі өзін-өзі бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі. Алайда өз қасиеттерін,әсіресе батылдық, ерлік немесе принципшілдік секілді күрделі моральдық-психлолгиялық қасиеттерді ұғынудың өзінде-ақ эмоциялық бағалау мен әлеуметтік салыстыру сәттері қамтылады. Жоғары сынып оқушысының дүниетанымы.Балаң жаста дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең. Дүниеге көзқарастың негіздері анағұрлым ерте балалық кезден қаланады. Мұның өзі белгілі бір адамгершілік әдеттерді,нұсқауларды, жағымды, жағымсыз ұғынылып, мінез-құлықтың белгілі бір нормалары мен принциптеріне белгілі бір тұтас жүйеге жинақтау қажеттігі келіп шығады; ол
оған айналасындағы дүниені түсініп қана қоймай, оны бағалауға, оған деген өз қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл дүние танымдық ізденістер айналадағы дүниенің қайсыбір жағынан немесе өзінің мінез-құлқын болсын
Дүниетанымның қалыптасуының бірінші көрсеткіші - дүниенің неғұрлым жалпы принциптеріне, табиғат пен адам болмысының әмбебап заңдарын танып білуге деген ынтаның өсуі. Бұл процесте көбіне өмірдің мәні туралы сұрақтың төңірегінде топтасатын түбегейлі әлеуметтік адамгершілік проблемаларды шешу басты орын алады. Бұл сұрақ әдетте жалпыға ортақ, әмбебап формуланы талап ету сияқты жалпы түрінде қалыптасады. Бірақ іс жүзінде жас өспірім биологиялық немесе әлеуметтік эволюцияның жалпы бағыты қандай деген сұраққа ғана емес және бұл сұрақтан гөрі өзінің өмірін қоғамдық маңызы бар мазмұны мен қалай толықтыру керек деген сұраққа жауап іздейді. Нақ осы себептен өмірдің мәні туралы мәселе осындай интимдік әрі эмоциялық маңыз алады және оған дайын жауап болмайды.
Жеткіншектердің өмірлік жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген. Жеткіншек өзін алуан түрлі рольерде қиялдап елестетеді, олардың танымдық дәрежелерін салыстырып өлшейді, бірақ өз үшін бірдеңені біржолата таңдап алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе істемейді. Жасөспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы немесе абстактілік көптеген мүмкіншіліктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға келетін бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау керек болады.
Өмірлік жоспар - кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын-моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын істерді, т.б.қамтиды. Көп жағдайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны түсінікті. Жоғары кластар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті аяқталмаған кезеңдерден ойша секіріп кетугебейім жасөспірім іштей мектептегі өмір оған уақытша, нағыз өмір емес, өзін әрі талап, біраз жүрексіндіретін басқа бай және шынайы өмірдің босағасы секілді болып көрінеді. Ол болашақ бұл өмірдің ең алдымен кәсіпті дұрыс таңдап алуына
байланысты екенін жақсы түсінеді. Жас өспірім қаншалық жеңілтек және бейқам болып көрінгенмен, кәсіп таңдау-оның басты және тұрақты қамы.
Балаң жастың - әлеметтік белсенділіктің едәуір артатын кезеңі. Ересектердің субьективтік критерийі сан алуан, олардың ішінде - білім алуды аяқтау, ата-анасынан материалдық тәуелсіздік, азаматтық кәмелеттік, әскерде қызмет атқару, үйлену, тұңғыш баласын дүниеге алып келуі бар. Бұл оқиғалардыңбірден болмайтыны өзінен-өзі түсінікті, сондықтан адам өзінің ересек болғанын бірден емес, біртіндеп сезінеді. Бірақ аталған критерийлердің ең маңыздысы қалай дегенмен еңбек қызметінің басталуы болмақ.
Жоғары сынып оқушыларының оқу істері көп болса да, олар оған қанағаттанбай,қоғамдық пайдалы еңбекке ұмтылады, оны практикалық пайдасына қоса, өзін орнықтырудың маңызды құралы деп біледі. Жаздағы ауыл шаруашылық жұмыстары, экспедициялар мен құрылыстарға мектеп оқушыларына қамқорлық жасау - осының бәрі жігіттер мен ғана. Жоғары класс оқушыларының қоғамдық белсенділігінің өз психологиялық ерекшеліктері бар. Жастық шаққа тән романтизм жастарды көбінесе үлкен істерді қолға алуға ұмтылдырады, үлкен істің ұсақ түйектен құралатын олар сырттан көмек болмайынша әлі біле бермейді. Бірақ, үлкен қоғамдық бастамалардың нәтиежесі көбінесе бірден емес, ұзақ уақыт өткеннен кейін барып көрінеді. Ал жастарға өз еңбегінің нәтиежесін міндетті түрде өзі көріп,сезінуі керек. Егер ондай нәтижелер болмаса, оның орнын немқұрайлылық басады.Кәсіптік бағдарлауға көмектесу
Бұл көптен қолданып келе жатқан әдіс-тәсіл.Ол түрлі кездесулер, еңбек орындарына саяхат, еңбек адамдарымен кездесу, оқу комбинаттары, фирма,
кішігірім кәсіпорындары арқылы шешіледі.Оны психологиялық,педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру-мұғалімдердің оқушыларға осы мәселе бойынша көмегі.
Кәсіптік бағдар алу жолының өзі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең-диогностикалық. Баланың жас күнінен бір мамандыққа бейімділігі болады. Мәселен, болашақ мұғалім болатын адам бала күнінен бала оқыту ойынын ойнайды. Оның кішкентай балаға деген икемі, мейірімі болады. Ондай балаға сезімталдық, жанашырлық т.с.с. мұғалімдерге тән жақсы қасиеттерге тән болады. Осыны сезген мұғалім баланың болашағына диогноз қойып, соған баулиды.
Екінші кезеңі-ұйымдастырушылық. Баланың болашақ мамандығына болжау жасап, диогноз қойғаннан кейін мұғалім сол мамандыққа лайықты іс-әрекетті ұйымдастырады. Мәселен, болашақ ұстазға кішкентай балаларға қамқорлық жасауды тапсырады, нашар оқитын оқушыларға кеңес беруді ұсынады т.б. Осындай ұйымдастырушылық жұмыс арқылы баланың болашағын айқындайды.
Үшінші кезең- ағартушылық. Болашақ мамандыққа байланысты түрлі жиын, кештер, әңгімелер өткізу- ағарту жұмысына жатады. Мәселен, болашақ мұғалімдерге ағартушылық жұмыс озық ұстаздармен, майталман ағартушылармен кездесу, олармен әңгімелесу болып табылады.
Төртінші кезең - мамандық алуға көмектесу. Жоғары сынып оқушылары оқу жылының соңында мамандық алуға бет бұрады. Мұғалім осы жерде ақыл-кеңес беріп көмектесуі керек. Мүмкіндік болған жағдайда емтихандық тест сұрақтарына жауап дайындауға көмектесуі қажет. Ал мұғалімдік мамандыққа келетін болсақ,онда болашақ пән мұғалімдігіне даярлап, оқуға түсуіне де көмектесуге болады.
Өзін-өзі бағалаудың екінші жолы-әлеуметтік жарыс, өзі туралытөңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі туралы
пікіріне өте-мөте сезімтал қарайтын жеткіншектің өзі-ақ әркімнің бағалары ғана емес, бағалайтын өлшемдерінің өзі әрқилы болатынына көзі жетеді. Кластастары ерлік деп бағалаған әрекетті мұғалім жалған жолдастық деп атайды. Кейде жас өспірім өзін-өзі бақылау, байқау арқылы өзін білсем дейді.
Кейбір психологтар жас өспірімдік рефлексияның өзін-өзі оқшаулау, шындық болмыстан қиялдағы арман дүниесіне беріліп кету қауіпі бар деп есептеп, оған теріс көзқараста болады. Пубертаттық жаста деперсонализация және писхикалық жатсыну жағдайлары аз болмайды. балалықпен қоштасу көп жағдайда бір нәрседен айрылу сезімі ретінде, өз менінің бұлыңғырлығы, жалғыздық өзін басқалар түсінбейтіндей көру және т.с.с. ретінде уайымдалады.
Алайда бұл сәттерді асыра бағалауға болмайды. Жас өспірімдік шақтың қиыншылықтары бұларға бәрі де душар бола бермейтінін, кезіккеннің өзінде міндетті түрде соншалық қиын болмайтынын айтпағанның өзінде бұлар ойдағыдай жеңуге болатынын өсу қиыншылықтары.
Өзін-өзі талдау жасауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz