Дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға оқу.тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі
2.1 «Денсаулық» білім беру саласындағы дене шынықтыру сабағының жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Ертеңгіліктерде дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға оқу.тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі
2.1 «Денсаулық» білім беру саласындағы дене шынықтыру сабағының жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Ертеңгіліктерде дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Ел Президентінің «Қазақстан-2030» жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі – «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім мен әл-ауқаты» тармағында «...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болу үшін» азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан үдетіле түсуі қажет [1].
Қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктері зор, өйткені онда халқымыздың бірнеше мыңдаған жылдардағы жинақталған тәлімі жатыр. Халықтың тәрбиелік тәжірибесіндегі әрбір жеке тұлғаларды қалыптастыру үдерісін зерттеп, құнды жақтарын балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде қолдану қажет.
Халық ойындары білім беру құралдарының бірі ретінде жас ұрпақты жан-жақты еңбек іс-әрекеттеріне тартып тәрбиелеуде, педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік үлес қосқандығын білеміз. Себебі, жеке тұлғаны тәрбиелеу жүйесінде қазақ халқы өзінің тарихи даму барысында балалар ойындарына мағыналық мән берген:
Біріншіден, балабақшада жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына халық ойындарын шығармашылықпен енгізу, балалардың дене шынықтыру мен мен бос уақытында жүйелі қатысуларына қолайлы жағдайлар жасайды.
Екіншіден, дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен байланысса, оған қоса дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесі де бір-бірімен ұштасып қосарланып жатады. Былайша айтқанда, бала дене тәрбиесі негізінде дене күші мығым, адамгершілік қасиеті, еңбектену әдет-дағдылары дамыған тұлға болып тәрбиеленеді.
Зерттеудің көкейкестілігі. Ел Президентінің «Қазақстан-2030» жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі – «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім мен әл-ауқаты» тармағында «...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болу үшін» азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан үдетіле түсуі қажет [1].
Қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктері зор, өйткені онда халқымыздың бірнеше мыңдаған жылдардағы жинақталған тәлімі жатыр. Халықтың тәрбиелік тәжірибесіндегі әрбір жеке тұлғаларды қалыптастыру үдерісін зерттеп, құнды жақтарын балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде қолдану қажет.
Халық ойындары білім беру құралдарының бірі ретінде жас ұрпақты жан-жақты еңбек іс-әрекеттеріне тартып тәрбиелеуде, педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік үлес қосқандығын білеміз. Себебі, жеке тұлғаны тәрбиелеу жүйесінде қазақ халқы өзінің тарихи даму барысында балалар ойындарына мағыналық мән берген:
Біріншіден, балабақшада жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына халық ойындарын шығармашылықпен енгізу, балалардың дене шынықтыру мен мен бос уақытында жүйелі қатысуларына қолайлы жағдайлар жасайды.
Екіншіден, дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен байланысса, оған қоса дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесі де бір-бірімен ұштасып қосарланып жатады. Былайша айтқанда, бала дене тәрбиесі негізінде дене күші мығым, адамгершілік қасиеті, еңбектену әдет-дағдылары дамыған тұлға болып тәрбиеленеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030» - Алматы, 1998.
2. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975.
3. Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1977. – 251б.
4. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.
5. Төтенаев Б.Ә. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1978.
6. Қуанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры национальных игр. Автореферат диссертации кандидатов пед. наук., Алматы, - 1992, 24.
7. Қуаныш Т.Ш. Дене тәрбиесінің ілімі. - Алматы, 1996.
8. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992.
9. Торайғыров С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1994. – 80б.
10. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста. - М.: Просвещение. 1978.
11. Тәнекеев М.Т. Қазақстандағы дене тәрбиесі. - Алматы, 1983.
12. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық тарктаттар. – Алматы: Ғылым, 1975.
13. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987, - 301б.
14. Диваев А. Как киргизы развлекают детей. /Туркестанский сборник/- Ташкент, 1916, 169.
15. Диваев А. Игры киргизских детей.- /Туркестанские ведомости/. 1905,152.
16. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988-560б.
17. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста.- М.: Просвещение, 1971. 208.
18. Лесгафт П.Ф. Руководство по физическому образованию детей школьного возраста. Избр. пед. соч. Т.2. М., Изд-во АПН РСФСР, 1972.
19. Сеченов И.М. Избранные философские и психологические произведения. М., 1967.
20. Тәнекеев М.Т., Адамбеков Қ.І. Қазақтың ұлттық спорт ойындары.- Алматы, 1993.
21. Букин Е. Физическое и умственное воспитание у киргиз. – М.: Просвещение, 1980.
22. Гаврилов М. Перепелиный спорт у Ташкентских сартов. /Туркестанский сборник/. - Ташкент, 1979. 195с.
23. Гуннер М. Сборник казахских национальных игр и развлечений. Алматы.- 1938, 5-12.
24. Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар (қазақ даласында жасалған саяхат туралы хабарлар). – Алматы: Жалын, 1979. – 268.
25. Рычков И.И. История Оренбургская по учреждению. - Оренборской губерний. 1979.
26. Покровский А.А. Физическое воспитание детей у разных народов примущественно России. – М.: Просвещение, 1982.
27. Алекторов А. О рождении и воспитаниидетей киргизов, о првилах и власти родителей.- Оренбург, 1981. 82 с.
28. Жұмабаев М. Педагогика Алматы, 1992, 152-155 б.
29. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы: ҚМБ, 1959. -186.
30. Усова А.П. Обучение в детском саду. М., 1970.
31. Былеева Л.В., Яковлев В.Г. Подвижные игры - М.: 1959. 224.
32. Давыдов И.Ю. Физическое воспитание дошкольника. – М.: Советская Россия, 1959. 76.
33. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста.- М.: Просвещение, 1971. 208 с.
34. Конторович.М.М., Михайлова Л.И.. Зимние игры и развлечения дошкольников. М.: Физкультура и спорт, 1946, 104.
35. Быкова А.И. Физическое воспитание в детском саду. – М: Академия пед. Наук, 1956. 148-б.
36. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмысында ұлттық ойындарды пайдалану: Пед. ғыл. канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 133.
37. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. – Алматы, 1985.
38. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. – Орынбор, 1923. Антология педагогической мысли в Казахстане (Сост. К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев) Алматы: «Рауан» 1995.
39. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, //Ақ жол 25-тамыз.2007.
40. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6т. Т. 2. /Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. – 416с.
41. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы, ҚМБ, 1959. – 186б.
42. Қуаныш Т.Ш. Дене тәрбиесінің теориялық және әдістемелік негіздері. – Алмты, 1997, 260.
43. ҚР-ның мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. – Астана, 2001.
44. Сухомлинский В.А. О воспитании. – М.Политиздат, 1973. – 89с.
45. Крупская Н:К. О дошкольном воспитании. – М., Просвещение, 1973.
46. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
47. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары.- Алматы: Рауан, 1991- 176.
48. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні. Алматы. 1978
49. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты. – Астана, 2008.
50. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030» - Алматы, 1998.
2. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975.
3. Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1977. – 251б.
4. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.
5. Төтенаев Б.Ә. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1978.
6. Қуанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры национальных игр. Автореферат диссертации кандидатов пед. наук., Алматы, - 1992, 24.
7. Қуаныш Т.Ш. Дене тәрбиесінің ілімі. - Алматы, 1996.
8. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992.
9. Торайғыров С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1994. – 80б.
10. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста. - М.: Просвещение. 1978.
11. Тәнекеев М.Т. Қазақстандағы дене тәрбиесі. - Алматы, 1983.
12. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық тарктаттар. – Алматы: Ғылым, 1975.
13. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987, - 301б.
14. Диваев А. Как киргизы развлекают детей. /Туркестанский сборник/- Ташкент, 1916, 169.
15. Диваев А. Игры киргизских детей.- /Туркестанские ведомости/. 1905,152.
16. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988-560б.
17. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста.- М.: Просвещение, 1971. 208.
18. Лесгафт П.Ф. Руководство по физическому образованию детей школьного возраста. Избр. пед. соч. Т.2. М., Изд-во АПН РСФСР, 1972.
19. Сеченов И.М. Избранные философские и психологические произведения. М., 1967.
20. Тәнекеев М.Т., Адамбеков Қ.І. Қазақтың ұлттық спорт ойындары.- Алматы, 1993.
21. Букин Е. Физическое и умственное воспитание у киргиз. – М.: Просвещение, 1980.
22. Гаврилов М. Перепелиный спорт у Ташкентских сартов. /Туркестанский сборник/. - Ташкент, 1979. 195с.
23. Гуннер М. Сборник казахских национальных игр и развлечений. Алматы.- 1938, 5-12.
24. Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар (қазақ даласында жасалған саяхат туралы хабарлар). – Алматы: Жалын, 1979. – 268.
25. Рычков И.И. История Оренбургская по учреждению. - Оренборской губерний. 1979.
26. Покровский А.А. Физическое воспитание детей у разных народов примущественно России. – М.: Просвещение, 1982.
27. Алекторов А. О рождении и воспитаниидетей киргизов, о првилах и власти родителей.- Оренбург, 1981. 82 с.
28. Жұмабаев М. Педагогика Алматы, 1992, 152-155 б.
29. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы: ҚМБ, 1959. -186.
30. Усова А.П. Обучение в детском саду. М., 1970.
31. Былеева Л.В., Яковлев В.Г. Подвижные игры - М.: 1959. 224.
32. Давыдов И.Ю. Физическое воспитание дошкольника. – М.: Советская Россия, 1959. 76.
33. Хухлаева Д.В. Теория и методика физического воспитания детей дошкольного возраста.- М.: Просвещение, 1971. 208 с.
34. Конторович.М.М., Михайлова Л.И.. Зимние игры и развлечения дошкольников. М.: Физкультура и спорт, 1946, 104.
35. Быкова А.И. Физическое воспитание в детском саду. – М: Академия пед. Наук, 1956. 148-б.
36. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмысында ұлттық ойындарды пайдалану: Пед. ғыл. канд. ...дис. – Алматы, 1995. – 133.
37. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. – Алматы, 1985.
38. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. – Орынбор, 1923. Антология педагогической мысли в Казахстане (Сост. К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев) Алматы: «Рауан» 1995.
39. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, //Ақ жол 25-тамыз.2007.
40. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6т. Т. 2. /Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. – 416с.
41. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы, ҚМБ, 1959. – 186б.
42. Қуаныш Т.Ш. Дене тәрбиесінің теориялық және әдістемелік негіздері. – Алмты, 1997, 260.
43. ҚР-ның мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. – Астана, 2001.
44. Сухомлинский В.А. О воспитании. – М.Политиздат, 1973. – 89с.
45. Крупская Н:К. О дошкольном воспитании. – М., Просвещение, 1973.
46. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
47. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары.- Алматы: Рауан, 1991- 176.
48. Бүркітбаев Ә. Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні. Алматы. 1978
49. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты. – Астана, 2008.
50. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі
2.1 Денсаулық білім беру саласындағы дене шынықтыру сабағының жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Ертеңгіліктерде дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Ел Президентінің Қазақстан-2030 жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі - Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім мен әл-ауқаты тармағында ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болу үшін азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан үдетіле түсуі қажет [1].
Қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктері зор, өйткені онда халқымыздың бірнеше мыңдаған жылдардағы жинақталған тәлімі жатыр. Халықтың тәрбиелік тәжірибесіндегі әрбір жеке тұлғаларды қалыптастыру үдерісін зерттеп, құнды жақтарын балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде қолдану қажет.
Халық ойындары білім беру құралдарының бірі ретінде жас ұрпақты жан-жақты еңбек іс-әрекеттеріне тартып тәрбиелеуде, педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік үлес қосқандығын білеміз. Себебі, жеке тұлғаны тәрбиелеу жүйесінде қазақ халқы өзінің тарихи даму барысында балалар ойындарына мағыналық мән берген:
Біріншіден, балабақшада жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына халық ойындарын шығармашылықпен енгізу, балалардың дене шынықтыру мен мен бос уақытында жүйелі қатысуларына қолайлы жағдайлар жасайды.
Екіншіден, дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен байланысса, оған қоса дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесі де бір-бірімен ұштасып қосарланып жатады. Былайша айтқанда, бала дене тәрбиесі негізінде дене күші мығым, адамгершілік қасиеті, еңбектену әдет-дағдылары дамыған тұлға болып тәрбиеленеді.
Өткен сақ заманынан бастап болашақ ұрпақ тәрбиелеу жайлы ой-пікірлер мен идеялар ғасырдан-ғасыр асып, өз жалғасын тауып, педагог - ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде сабақтастығын тауып жатыр.
Мәселен, ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, М.Х.Дулати, Өтейбойдақ Албани т.б. жас ұрпақтардың денелерін шынықтыру жайлы құнды-құнды пікірлер айтқан. Әл-Фараби болса дене тәрбиесі ұғымының орнына дене саламаттылығы десе, Ж.Баласағұн жан-жақты үйлесімді қалыптасқан тұлғаны толық пішімді адам деп сипаттаған [2].
Қазақтың ұлы ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев жастардың өз бітім-пішіндерін, ағзаларын баптап, күтіп, шынықтырып отырса, дене күштері қасиеттерін жетілдіріп, еңбекке дайындауға, адал тіршілігімен өз отбасын сақтап, балаларын ақыл-ойлы, шаруашыл, еңбекқор адамдар болып тәрбиеленуіне себепші болатындығын өз шығармаларында жетік зерделеген [3].
Халқымыздың зиялы ардагер ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Әуезов т.б. жас ұрпақ тәрбиесін жас кезінен бастап, жасөспірімдердің дене күші мен рухани дүниесін бірлікте дамытып, жетілдіруге көңілдерін аударған [4].
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасының бірнеше бағыттар бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді. Тұлғаны қалыптастыруда дене тәрбиесін басқа тәрбие салаларымен бірлестікте ұйымдастыру және оның мазмұнын кеңейтуде ұлттық ойындардың алатын орны, дене тәрбиесіне ұлттық қимыл-қозғалысты ойындарын қолдану мүмкіндіктерін (М.Танекеев, Ж.Төлегенов, Е.Сағындықов, Т.Бекбатчаев, М.Сапарбаев, Т.Қуанышев т.б.) ашуға талпынған [5,6,7].
Мектепке дейінгі ұйымдарда оқу-тәрбие үрдісі ойын түрінде ұйымдастырылатындықтан ойынның бала өміріндегі алатын орны ерекше.
Көрнекті педагог Мағжан Жұмабаев бала ойыны туралы: Бала қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағы әсерлермен пайдаланады. Айналасындағы тұрмыста нені көрсе, соны істейді. Ойын баланың өз ісі. Егер баланың ойнына қатысқың келсе, өзің бала болып қатыс, - деп ескертеді [8].
Бұдан шығатын қорытынды бала ойынмен өседі. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін баланың нені қалайтынын біліп, жақсы мен жаманды айыра білуге үйрету қажет.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен ұлттық ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ойын - балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойынмен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Ойын - мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады [9].
Алайда, жоғарыда аталған зерттеушілер қазақтың ұлттық ойындарын мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың жаңа жүйесін құрудың мәселесін қарастырмаған. Сондықтан да, нарық экономикасы жағдайында мектеп жасына дейінгі балаларға Денсаулық білім беру саласында ұлттық ойындарды пайдалану ерекшеліктерін қамтамасыз ету, дене күштерінің мығым, адамгершілік қасиеттерінің жоғары, еңбекке бейім қабілеттерін дамытуды теориялық, ғылыми-әдістемелік жағынан шешу қажеттілігі мен дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды өз дәрежесінде қолданбау аралығында қарама-қайшылықтың бар екендігі баршамызға аян.
Олай болса, айқындалған қарама-қайшылықты ғылыми-педагогикалық тұрғыдан шешу, дене тәрбиесі негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың дене ағзаларын дұрыс жетілдіріп шынықтыру, бос уақыттарын ұтымды ұйымдастырудың мүмкіндіктерін, мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін қарастыру, біздің зерттеу жұмыстарымыздың көкейкестілігін анықтайды.
Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында мектеп жасына дейінгі балалардың денесін шынықтыруға тәрбиелеудің жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдалану деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты - мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды пайдалануды теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны - мектепалды даярлық топ балаларының оқу және тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні - мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, балабақша тәрбиешісі оқу-тәрбие барысында дене шынықтыру сабақтарында, бос уақытта балаларға ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық және практикалық білімдерді меңгертіп, мектеп жасына дейінгі балаға ұлттық ойындар арқылы тәрбие берудің формалары мен әдістерімен қаруланса, онда дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану тиімді болар еді.
Зерттеу міндеттері:
1) Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерделеу, шолу жасау, теориялық-әдістемелік талдау;
2) Мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын түрлерінің көрсеткіштерін, олардың білімдері, іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы және дамуы арқылы көрсету.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесінің теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделуі балалардың ұлттық ойындарды пайдалануды қалыптастырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері жеке тұлғаның даму теориясы, адамның дене жетілуіне ақыл-ойы мен танымның, іс-әрекеттің үйлесімдік теориясы және ұлттық ойындарды оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың жүйелі тұтастық амалы.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалық тәжірибелерді мектепке дейінгі ұйымдардың ресми құжаттары; Қазақстан Республикасының мемлекеттік құқықтық-нормативтік құжаттары; оқу-әдістемелік кешендер; оқу-тәрбие үрдісіндегі озат педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, біліс стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат деректерді зерделеу, талдау, жинақтау, қорыту және жүйелеу; балабақша тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу материалдарын мектеп жасына дейінгі балаларға пайдалануға болады.
Зерттеу базасы - Балбөбек балабақшасы
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері, кезеңдері көрсетіліп, жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы баяндалған, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталған.
Бірінші кезеңде зерттеу міндеттерін қою мақсатында мәселенің теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар талданды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді, тәжірибелік-эксперименттік зерттеу нәтижесі талданды.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының ішіндегі ерекше орын алатын салаларының бірі - қазақтың ұлттық ойындары болып саналады.
Жалпы ұлт ойындарының шығуы мен қалыптасу тарихына көз жіберсек, халқымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты, яғни көшпелі тұрмысқа лайықтанып, арнайы материалдарды, әзірліктерді қажетсінбейтін, ұлтымыздың психологиялық ерекшеліктеріне бейімделген құрал - ұлттық ойындар.
Сақ отбасы тәрбиесінің басты мақсаты - балаларды әр жақты қимыл-қозғалысты қажет ететін ойындармен айналыстыру және денені табиғаттың табиғи күшімен шынықтыру. Сақтар балаларын күнделікті шынықтыруда: жүгіру, ұзындыққа, биікке және кедергілерден секіру, қылыштасу, садақ ату т.б. сияқты жаттығу формаларымен шұғылданған.
Геродоттың дәлелдеуінше сақтар садақ тартудан алдарына жан салмаған, гректер өз балаларын садақ атуға үйретуге сақ ұстаздарын шақыртқан. Мәселен, ағылшын ғалымы Э.Маккей Алтай бауырында алғашқы қауымдық құрылыс кезінде Бес тас, Асық, Қарагие, Садақ ату ұлттық ойындары болып, осыдан 5000 жылдар бұрын ойналғандығы туралы айтады. Осы сарында ХІІІ-ХУІІІ ғасырлардың Орта Азия мен қазақ жерлерінде болған Еуропа саяхатшылары (Плано Карпини, Марко Поло, Герберштейн, А.Вамберн, Р.Картуцка, П.С.Палас, А.Гумбольд, С.А.Якушкевич, т.б.) өз еңбектерінде ұлттық ойындардың түркі халықтарының тұрмыс-салтында ұшырасады [10].
Жазба деректерін бағдарласақ, сақтардың дене тәрбиесі жүйесі ертедегі Грециядағы Спартак дене тәрбиесі жүйесіне ұқсас. М.Тәнекеевтің дәлелдеуінше Дене күшін арттыру мәселесімен айналысу сақ елінде жаңа заманның бірінші мың жылдығында бастау алса, ал Спарта қаласында жаңа заманның ІХ ғасырында пайда болған [11].
Қазақстан жерінде мекендеген тайпалардың ұлттық ойындар мазмұнын құрып ұйымдастыру әдістемелері жайлы алғашқы пікірлерін келтірген Орта Азия мен Ұлы дала ғұламалары демекпіз.
Солардың бірі - Әл-Фараби баланың денесін жетілдіру ойын арқылы және соның негізінде мінез-құлқын қалыптастырумен байланыстырады. Әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-ой бірлікте болғанда ғана, жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға болады деп санаған [12-76б].
Әл-Фараби Әлеуметтік - этикалық трактатында: Адам, ең алдымен, өз бойындағы бар абзал қасиетті тани білуі, соларға ие болуы және соны дамытуы керек деді. Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен байланыстырады. Денені жетілдіру - денсаулыққа тіреледі. Егер, денің сау болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса, денсаулығың жоқ болса, оны табуға көмектесу керектігін көрсетті [12].
Әл-Фараби Бақыт жолын сілтеу трактатында адамды бақытты қылатын үш жағдайға көңіл аударды:
1. Адам өзінің дене мүшелерін пайдалануға керекті әрекеттер: отыру, тұру, жүгіру, көру, есту, т.б.
2. Жан қасиеттер: құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу, жабырқау, қызығу, т.б.
3. Ақыл - парасат. Әл-Фараби бұл жерде бала тәрбиесінде осы қасиеттердің бір адам бойынан табылуын көздеп отыр.
Жеке тұлғаны педагогикалық әдебиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал Әл-Фараби өз еңбегінде Тұлға деп атаған. Әл-Фарабише, тұлғаның дамуы Дене саламаттылығы арқылы жүзеге асырылады, яғни, дене тәрбиесі арқылы адам жан-жақты жетіледі [12-163б.].
Ал, Жүсіп Баласағұн Құтты білік дидактикалық дастанында халықтың мінез-құлқын, салт-санасын, әдет-ғұрпын талдай келіп, бала тәрбиесінің (өмірге келгеннен өмірден өткенге дейінгі) жүйесін қарастырған. Бала тәрбиесіне қатысты жеке тұлғаны Баласағұн толық адам деп алды. Баласағұн толық адам болу үшін бойдағы қасиетті көрсетіп қоймай, оған жету үшін тәрбие жолын да нұсқаған [13].
Ұлы ағартушы Абай болашақ қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінезді, іскерлігі жоғары, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті, күші ақылына, ақылы күшіне сай ұрпақ тәрбиелеу мәселесіне назарын аударған [3-134б].
Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы, этнограф Э.Диваев, сол кездегі әдет-ғұрып бойынша жас ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөліп, әр топтағы балалардың дене күшін, жылдамдығын, ептілігін, тапқырлығын, ұйымшылдығын арттырып денсаулықтарының мықты болуына ұйытқы болатындығын жазған [14].
Сол кездегі жергілікті маман-педагогтар Е.Букин, С.Жантурин, Қ.Қостанаев, Ө.Әліжанов, Г.Балғынбаев, т.б. баспа беттерінде жастарға дене және ақыл-ой тәрбиелерін берудегі ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен ойындары жайлы сан-салалы ерекшеліктерін ашып береді [15].
Сонымен қатар, еліміздің белгілі ағартушы-қайраткерлері Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров, т.б. қазақ халқының салт-санасы, әдет-ғұрпы дәстүрлерін, бала тәрбиесіне байланысты оқу-тәрбие үдерістеріне ендірудің қажеттілігі жайында ой-пікірлер қосқан [3,9].
Мысалы, Ш.Құдайбердиев поэзиясында Жан мен дене һәм көңіл атты өлеңінде дене тәрбиесі еңбек, әр түрлі ұлттық ойындар, қимыл-қозғалыстар арқылы іс-жүзіне асырылса, жан тәрбиесі үлкендердің ақыл-кеңесінен, ертегімен, мақал-мәтелдер негізінде мінез-құлыққа сіңетіндігін айтқан. Ал, А.Байтұрсынов өркениетті халықтар қатарына қосылуда жасөспірімдерді оқыту жұмысын жолға қою мәселесін көтере Тәні сұлудың, жаны сұлу деген еңбегінде тән сұлулығын, білім, тіл, ақыл-ой тәрбиелерін бірлікте ұйымдастырып, алға қойған мақсатқа жетуге болатындығына назар аударған [16]. Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И.И.Бецкой, Н.И.Новиков, А.Н.Радищев дене дамуын ақыл-ой және еңбек тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырған [17].
Орыстың революцияшыл демократтары А.И.Герцен, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писаревтің айтқан пікірлерінің дене тәрбиесі мәселелерін талдау жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып, оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысын көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты - жүйелі жаттығу, ойнау, серуендеу және организмді шынықтыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен денсаулығын нығайту деп білді. Мұның өзінде олар маңызды рольді еңбек пен демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан көрінетін режимді бере отырып, мұны сергек, рухты, адамның жарқын болашақ күресіне қабілетті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады.
Ресейде дене тәрбиесінің қалыптасуына ерекше үлес қосқан П.Ф.Лесгафт спорт ойындарында ойлау, санадағы туған қимыл-әрекеттерді дене мүшелеріне орындата білу, аз күш-қуат жұмсап, көптеген жетістіктерге жету, сонда ғана саналы, ойлы, ақылы күшіне сай азамат тәрбиелеуге болатындығын жете дәлелдеген [18].
Атақты физиологтар Сеченов И.М., Павлов И.П., Введенский Н.Е. шығармаларында адам бұлшық еттерінің арқасында саналы түрде, ақылмен алдын-ала дене мүмкіндіктерін болжай, алдына қойған мақсатына қарай, қандай да бір дене еңбектері болмасын өз ағзасын жетілдіріп, денсаулығын сақтайтындығына көңілдерін аударған [19].
Мәселен, И.П.Павлов дене тәрбиесі үдерістерінде адамның барлық іс-әрекеттері жоғары жүйке қызметтеріне тәуелділігін айтады. Ми қыртысынан түскен бұйрық дене мүшелеріне беріліп, әр түрлі қозғалысқа түскен бұлшықет керісінше миға бағытталып, жүйке талшықтары арқылы орындалған жұмыстың нәтижесін жіберіп, хабарлап отыратындығын жан-жақты дәлелдеген [19-95б].
Дене тәрбиесі тарихи жағдайлардың өнімі болғандықтан, Ұлттық дене мәдениеті сөз ұғымын қолдану толық заңға сыйымды болып табылады. М.Тәнікеев белгілі бір халықтың дене тәрбиесінің мазмұны мен ішкі құрылымын, формасын тек осы тұрғыдан терең зерттеу мүмкін екенін әділ бағалаған. Аталған жұмыс біздің зерттеу үшін үлкен қызығу туғызды, өйткені, онда Қазақстан Республикасының аймағында бір немесе бірнеше спорт түрлерін дамытудың тарихи жолдары анықталған [20].
Біртіндеп өскелең ұрпақтың дене дамуы қалыптасуының екі бағыты айқындалды: тікелей қызмет және ойындық қызмет. Сонымен бірге адамның рухани қажеттілігінің қарқынды көрінуіне қызмет ете бастайды. Ойындық шығармашылық дене мәдениетінің дамуына елеулі әсер етеді. Арнайы ойындық сүйектерді пайдалану, үстел ойындарының дүниеге келуі (тоғызқұмалақ), жүннен доп жасау, жылқыларды үйрету арқылы ат спорты ойындарының пайда болуы, т.б. дене мәдениетінің қалыптасуына жол ашты. Ал күрес, найза лақтыру, садақтан жебе ату - Орта Азия мен Қазақстан халықтарының дене мәдениетінің дәстүрлі үлгілері.
Өкінішке орай, кеңестік кезеңде республикада ұлттық спорт түрлеріне қажетті деңгейде назар аударылған жоқ. Тәуелсіз Қазақстанның дәстүрлерінің қайта жаңарып даму кезеңінде жастарға өз халқының төл дене мәдениетін біліп, оны жақсы көруіне мүмкіндік туды. Бірақ, қазақстандықтарға тән еуроазиялық рух бұрынғыша қозғаушы күш болып табылады, яғни, дене мәдениеті мен спортқа халықаралық чемпионаттарда, спартакиадаларда және олимпиада ойындарында еліміздің абыройын қорғап, жаңа биік жетістіктерге жетулеріне жәрдемдеседі. Биік жетістіктерге жету үшін сөрелік бастау алаңы балабақша, дене шынықтыру сабағы, яғни оларда оқытып үйрету және тәрбиелеу аспектілері үзіліссіз үндеседі.
XIX ғасырда қазақ халқының әдеп-ғұрпын, ойын-сауықтарын, ұлт ойындарын зерттеуде еңбектер басқа ұлттардың өкілдері ғана емес, сондай-ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың ең алғашқыларының бірі Ешмұхамед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы. Е.Букин Физическое и умственное воспитание у киргиз атты еңбегінде жергілікті мамандар арасынан бірінші болып гимнастика деген терминге ғылыми негізде түсініктеме береді, демек адам баласы үшін, дене шынықтырудың маңызын, оның жасөспірімдер үшін ғана емес, ересектер үшін де қандай роль атқаратындығын баяндайды. Жергілікті мамандар ішінде ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне түсірушілер барған сайын көбейе береді [21].
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі XII-IX ғасырлардағы Қазақстан жерлеріндегі көшпелі тайпалардың құрылу дәуірі - өйткені ойындардың қай - қайсысы болмасын, қай кезеңде дамымасын, олар тек өндірістік қарым - қатынастың қалыптасуына негізделген. Кезіндегі өндіріс күштерінің құралына пайдалануға икемделген тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуіріндегі қалыптасқан ұлт ойындарына да сол өндіріс құралдарының материалдары қолданылды. Мәселен күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойындарына кез-келген сүйек емес жануарлардың асықтарын икемдеді, бес тас ойынына кез-келген тастар емес, ұстағанда қолға сиятындай, домалақ тастар, қарагие ойынына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың бірі, тіпті табылмағанда талды пайдаланған. Демек, бұл табиғи заттар өндірістік қарым-қатынастың дамуын қандай әсерін тигізсе ұлт ойындардың қалыптасуында да сондай маңызы болды. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған, жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір түрі ретінде дамыды. Мәселен, әр түрлі қозғалмалы ойындар мен асық ойындарды тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да кейін келе жасөспірімдерде қалды. Себебі үлкендерден көргенін бала да, күн ұзақ далада, үй ауласында ермек етеді: түйе құмалағынан қой бағып, бір жерден екінші жерге көшіп-қонумен тағысын тағы сәбилер уақытысын өткізді. Бұдан өзі ертеңгі ортаның азаматы болғанда басынан өткізетін өмірін, болашақтағы еңбегін қазір ермек етіп отырғандығы байқалады. Адамзаттың өмірге келген күннен бастап - ақ ақыл-ой қабілетінен ортаға, өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір жүйеге келтіретін осы балалар мен жасөспірімдер ойындары, сондықтан да ойын бала еңбегі, баланың уақытымен ғана санасады. Мұндай пікірді қостаған орыс ғалымы Е.А.Покровский де - ойын кезіндегі бала жұмысы - деді [22].
Көшпелі қазақ тайпаларының арасында ұлт ойындары әлеуметтік - экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты өзгеріп дами береді.
Ұлттық ойындар пайдалану арқылы балаларды тәрбиелеу үрдісін жетілдіру және оның ғылыми-педагогикалық негіздері туралы айту үшін, ұлт ойындарына қатысты мәселені анықтап алуды жөн деп білеміз.
Ұлт ойындары ұжымдық ой - қиялдан бас құрап, жеке адамдардың игілігіне асатын, ұлт өкілдерін түгел қамтитын, тұтас ұлтқа атадан балаға мұра болып келе жатқан рухани, мәдени қазына. Олай дейтініміз, ұлт ойындары сол ұлттың өсіп жетілу барысындағы ұзақ жолда пайда болып, оның сан мыңдаған ұрпағының рухани азығына айналған, қиялын қозғап, ұлттық болмысымен өзіндік ерекшілігін қалыптастыруға игі әсерін тигізген дәстүрлі құбылыс. Осы тұрғыдан қарағанда, ұлт ойындары сол ұлттың ғасырлар бойы жасаған мұраларының заңды бір саласы, халқының игілігіне қызмет ететін, оның жас ұрпағын жетілдіріп шыңдайтын әлеуметтік - педагогикалық мүмкіншілігі зор тәрбие құралы.
Ұлт ойындары халық педагогикасының құрамды бір бөлігі бола тұрып, өзін дүниеге әкелушілердің есеюіне, ақыл - ойының толысып, қалыптасуына, олардың өмірге құштарлығының артуына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып жетіле түсуіне әсерін тигізеді. Ұлт ойындарының осындай қасиетін жақсы танып білген адам баласының алдыңғы қатарлы ақыл - ой парасат иелері оны жоғары бағалап, ұмыт болудан сақтап, қағаз бетіне түсіріп отырды.
Қазақ халқының рухани байлығын, оның ішінде ұлт ойындарын алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, әлем жұртшылығына паш еткен бізге белгілі Италия саяхатшысы Плано Карапина XIII ғасырда Жетісу, Тарбағатай өлкелерінде болған кезде осы өлкедегі халықтың тұрмысы, әдет - ғұрыптары, ойын - сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинап, жазып қалдырған.
Солай бола тұрса да тіпті, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін халқымыз жасаған басқа рухани байлығы секілді ұлт ойындары да өзінің баға жетпес қызметін орындап, ел есінде сақталып келді. Содан бері жаңа ұрпақпен жаңарып, дамып, толысып бізге дейін жетті.
Әр ұлт өкілдерінің кезінде көшпенділер атанған елдің тұрмыс - тіршілігімен ойын - сауықтарына көңіл бөлуі, оны зерттеуі тегін еместі. Біздің пікірімізше оның себебі, біріншіден, ойын атаулының ешкімді де, еш уақытта да жайбарақат қалдыра алмауына болса, екіншіден, ойынның шекара дегенді білмей, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас келіп, рухани жақындастыра түсетіндігінде, үшіншіден, ойын арқылы халықтар арасында түсіністік орнап, өзгелерді танып білуге деген ынтасын арттыруында, төртіншіден, ойын - интернационалдық тәрбиенің жаршысы, халықтың психологиялық ақуалын білудің, зерттеудің құралы, ұлт ойындарының этнографиялық материал ретінде пайдаланатынынан да болса керек.
Олай дейтініміз, қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке нұсқаларын жинаушылар, көшпелі халықтың өздерінің мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Неміс ғалымы А.Гумбольдтың достарына жазған бір хатындағы пікіріне көңіл аударып көрейік: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен шығатын емес... мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емес едім. Бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болуы керек, - деп ағынан жарылған [23].
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі А.Янушкевич қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын - сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айта келіп, былай дейді: Кешкісін біздің үйде бір қазақ болды. Ол әр түрлі аңдар мен құстардың, әсіресе түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан артық айнытпай салу ешкімнің де қолынан келмес еді [24].
Осы мағынадағы деректерді италияндықтар Марко Поло, И.Новокалеский, австралиялық С.Гербенштейн, венгер А.Вомбери, неміс ғалымдары С.Гумбольд, Р.Картуцка, поляк Б.Зеленский т.б. жинаған. Сонымен бірге, бұл салада орыс ғалымдары П.Н. Рычков, С.Лальс т.б. еңбектерін атап айтқан орынды. Жалпы қазақ халқының бай этнографиялық, тәлім-тәрбиелік материалдарын жинақтап, ұлттық ойындардың тәрбиелік мәнін, мазмұнын ашуға талпыныс білдірген зерттеушілер И.Ивановский, А.Алекторов, А.Покровский, Ә.Диваев, П.Ходырев, Е.Букин т.б. болды [14].
Орыс саяхатшыларының ішінде И. И. Рычков бірінші болып қазақ халқының өмірін, мәдениеті, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История Оренбургская по учреждению Оренборской губерний атты еңбегін жазды. Ұлт ойындары бұдан басқа да көптеген еңбектерінде де кеңінен қарастырылған [25].
Г.В. Плеханов Письмо без адреса атты еңбегінде ойын-еңбек бастамасы болғандықтан баланың уақытымен ғана санасады, - дей келіп, материалистік тұрғыда қоғамның дамуында еңбек бұрын тұрғанымен, адам өмірінде ойын бұрын тұрғандығын дәлелдеді. Мұндай пікірді қостаушы кезіндегі орыс ғалымы дәрігер - педагог Покровский А.А. - ойын күнделікті бала еңбегі өмірге деген қабілеті байқалады - дей келіп, Физическое воспитание детей у разных народов примущественно России атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ халқының ұлттық ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі алатын орнын жан-жақты дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген. Көптеген ойындардың шығу кезеңдерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған. Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқайдың айтуынша, адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы, күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты тіршіліктің түрлері бар. Сол сияқты балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істелетін істері бар. Ол ісі - жас уақытындағы ойын [26].
Қай халықтың болсын оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсатымен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше өсиеттері болады.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алған ролі және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін А.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизких детей [15-120б.] еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады:
1) кішкентай бүлдіршіндер ойыны;
2) ересек балалар ойыны;
3) жігіттер ойыны.
А.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтің дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үдеріс әрекетін атқарады.
А.Диваев "Как киргизы развликают детей" [14-96с.] мақаласында "бала бас бармағын көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді?" деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат сұраған дей келіп, "бес саусақ"ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі-орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның "О рождении и воспитании детей киргизов, о правилах власти родителей" [27] еңбегін атауға болады. Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақтардың өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық пен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді.
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрімен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуінде оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды [28].
Кезінде М.О.Әуезовтың қазақтың ұлттық ойындары туралы айтқан мына сөздері ойға орала береді: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған [29].
М.Әуезовтың бұл пікірімен толық келісе отырып, қазақ өмірінің өткеніне көз жіберсек, әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуына, кейін сәтті аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетін басып кірген жаудан кек алып, жеңіске жеткенде, ас бергенде, халық мерекелері, ойын - сауықтар өткізілген.
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының күрмеу жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрі, батырлық, батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
Ұлт ойындары ертеден - ақ жалпы этнографиялық әдет - ғұрыптармен бірге дамып жетіліп, ендігі жерде өз алдына бір бөлек зерттеуді керек ететін - қазақ совет этнографиясының бір бұтағы бола тұрса да, күні бүгінге дейін бір де бір тарихшы - этнограф ғалымдардан мән беріп зерттеген ешкім болмады. Тек, М.Тәнікеевтің Қазақстанның Россияға қосылған дәуірінен бастап, Октябрь революциясына дейінгі аралықта қамтыған педагогика ғылымдарының кандидаттық диссертациясы бар. Бұл еңбектің құндылылығы сол, бірінші рет қазақтың ұлттық ойындары ұлттық мәдениеттің бір саласы болғандықтан, өз бетінше тарихи зерттеуді керек ететіндігі жайлы пікір айтты. Еңбектің кіріспесінде автор ұлт ойындары ұлттық мәдениеттің бір саласы болғандықтан, Қазақстанның Россияға қосылғаннан кейін ғана алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің әсерінің негізінде ғана қалыптасып дами бастайды - деп келтірілгенде 2 тарауында талдау жасаған. Біздердің осы зерттеулерімізге қарағанда, ұлт ойындарының даму, қалыптасу көрсеткіштері керісінше шығып отыр. Жоғарыда көрсетілгендей, ұлт ойындары Қазақстан жерінде ең алғашқы хандықтардың пайда болып қалыптасуымен бірге өзінің даму сатысының ең жоғарғы шегіне жетті де, халықтың шығарған Хан жақсы ма? ойынымен тоқтады. Хан жақсы ма? ойынының шығуы қазақтың ұлт ойындарының ең ақырғы кезеңі. XVIII ғасырдан бастап, яғни Қазақстанның Россияға қосылу дәуірінен бері қарай тарихи даму емес, тек кезіндегі шыққан халық ойындары үйрену-жаттығу ретінде ғана қайталанып отырды [11-132б.].
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды - Казахские национальные виды спорта и игры. Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың тоғызқұмалақ ойынының ереже-тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене отырып ғылыми сараланған пікірлер айтылады [20-86б.].
Кеңестік кезеңдердегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келді [5-102б.].
Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып білуге, белсенді әрекет етуге жол ашушы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша: шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады: ал ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді [30].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар мен ойынның қажеттілігі мен зәрулігіне ғалымдар: Л.Былеева, В.Яковлев, И.Давыдов, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Хухлаева және тағы басқалар ерекше назар аударған [31].
И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезде заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ойын ақыл-ой дамуында, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілетіне қажетті организм деп тұжырымдайды [32].
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болумен қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-қарекеттің символы болып табылады [33].
М.Конторович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойынын ұсынған. Олардың ішінде қояндар (2-3 жасарларға); аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін); торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген [34].
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы: қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыруға, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады [35].
Т.Иманбеков ойынды екі жақты қарауға болады деген. Біріншісі - ойын ересектерге еліктеу болса, екіншісі - ол қуаныштың, сергектіктің, ширақтылықтың, өмірдің жоғары әуезділігінің негізі болады деген [36-9б].
Т.Иманбековтың анықтауы бойынша ойын үш түрлі қырымен сипатталады:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың қанағаттануына байланысты;
- әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы;
- ойынның мазмұнын сипаттайтын жағдайлар [36-95б].
Ойын арқылы бала дүниені таниды - дейді Т.Тәжібаев. Шынында да, бала үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы, сол арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін түсініп, адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, ойлау қабілеті дамиды, сөздік қоры баийды. Сондай-ақ ойын үстінде балалардың тілін дамытып, ойын жүйелі айта беруге үйрету - тәрбиешінің басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі артатынын көрнекті педагог А.С.Макаренко кезінде атап көрсеткен [37].
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын ғалым Н.Құлжанова зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, күнделікті негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелдеген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойында әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - баланың болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар баланың қисынды ойлау қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға жетелейді [38].
Бұл мақсаттарға жетуге жеке дене тәрбиесі жүйесінің барлық түрлері қолданылады. Олардың ең негізгісі дене шынықтыру сабақтары және бос уақытта ойындарды қолдану болып табылады. Дене шынықтыру сабақтарында балалар өмірге керекті дағдыларды игереді, өз беттерімен жаттығу ұйымдастырып шынығуға машықтанады. Бұл ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде балалар әр түрлі қимылдар жасап, денесіне көп ауырлықты түсіріп, епті, күшті, шапшаң, төзімді болуға жаттығады. Денсаулық сақтау, білім беру, тәрбиелеу бос уақытта да ұлттық ойындар ойнату барысында да іске асырылады.
Сонымен түйіндеп айтарымыз: қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін көздейтіндігінде. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс қолдану үшін тәрбиеші ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланың танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан өзгерістер мектепке дейінгі мекемелерде біршама жаңалықтар енгізіп отыр. Балабақшада тәрбиелік жұмыстар көптеп жүргізілуде. Халық айтса қалт айтпайды демекші тәрбие басын тал бесіктен бастағанның өзі де еліміздің ертеңін ойлаған яғни, атадан балаға жалғасып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызды, салт-дәстүрімізді, тілімізді, дінімізді қадірлеу, балаға сәби кезінен қалыптастырған жөн.
Қазақтың ұлттық ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Содан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлттық ойындарының ішіндегі Бес тас, Асық, Садақ ату, Қарашие сияқтылары шамамен 5000 жылдар бұрын пайда болған.
Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір ретінде дамыды.
Ұлттық ойын баланың дамып жетілуіне, адамгершілік қасиеттерінің артуына, психикасына да тигізетін әсері мол. Ұлттық ойындар арқылы өз халқының тарихын, жерін, даму сатысын, әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрін, қонақжайлығын айқындап көруге болады. Ұлттық ойындарды балаларға үйретуде тек олардың өмірі туралы мағлұмат беруге болады. Балаларға ұлт ойындарын үйрету арқылы әділдікке, достыққа, сыйластыққа, кішіпейілдікке, яғни адамгершілік қасиеттер де дамиды. Басқа да ойындар сияқты қазақтың ұлттық ойындарындағы бұлжытпай орындауға тиісті тәртібін баланың ойын барысында сақтауы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі
2.1 Денсаулық білім беру саласындағы дене шынықтыру сабағының жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Ертеңгіліктерде дене тәрбиесі арқылы ұлттық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Ел Президентінің Қазақстан-2030 жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі - Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім мен әл-ауқаты тармағында ...азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болу үшін азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген. Сондықтан елімізде салауатты өмір салтының пайдасына пәрменді білім беретін және ақпаратты науқан үдетіле түсуі қажет [1].
Қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік мүмкіндіктері зор, өйткені онда халқымыздың бірнеше мыңдаған жылдардағы жинақталған тәлімі жатыр. Халықтың тәрбиелік тәжірибесіндегі әрбір жеке тұлғаларды қалыптастыру үдерісін зерттеп, құнды жақтарын балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде қолдану қажет.
Халық ойындары білім беру құралдарының бірі ретінде жас ұрпақты жан-жақты еңбек іс-әрекеттеріне тартып тәрбиелеуде, педагогика ғылымының қалыптасуына өзіндік үлес қосқандығын білеміз. Себебі, жеке тұлғаны тәрбиелеу жүйесінде қазақ халқы өзінің тарихи даму барысында балалар ойындарына мағыналық мән берген:
Біріншіден, балабақшада жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына халық ойындарын шығармашылықпен енгізу, балалардың дене шынықтыру мен мен бос уақытында жүйелі қатысуларына қолайлы жағдайлар жасайды.
Екіншіден, дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен байланысса, оған қоса дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесі де бір-бірімен ұштасып қосарланып жатады. Былайша айтқанда, бала дене тәрбиесі негізінде дене күші мығым, адамгершілік қасиеті, еңбектену әдет-дағдылары дамыған тұлға болып тәрбиеленеді.
Өткен сақ заманынан бастап болашақ ұрпақ тәрбиелеу жайлы ой-пікірлер мен идеялар ғасырдан-ғасыр асып, өз жалғасын тауып, педагог - ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде сабақтастығын тауып жатыр.
Мәселен, ғұлама ойшылдар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, М.Х.Дулати, Өтейбойдақ Албани т.б. жас ұрпақтардың денелерін шынықтыру жайлы құнды-құнды пікірлер айтқан. Әл-Фараби болса дене тәрбиесі ұғымының орнына дене саламаттылығы десе, Ж.Баласағұн жан-жақты үйлесімді қалыптасқан тұлғаны толық пішімді адам деп сипаттаған [2].
Қазақтың ұлы ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев жастардың өз бітім-пішіндерін, ағзаларын баптап, күтіп, шынықтырып отырса, дене күштері қасиеттерін жетілдіріп, еңбекке дайындауға, адал тіршілігімен өз отбасын сақтап, балаларын ақыл-ойлы, шаруашыл, еңбекқор адамдар болып тәрбиеленуіне себепші болатындығын өз шығармаларында жетік зерделеген [3].
Халқымыздың зиялы ардагер ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Әуезов т.б. жас ұрпақ тәрбиесін жас кезінен бастап, жасөспірімдердің дене күші мен рухани дүниесін бірлікте дамытып, жетілдіруге көңілдерін аударған [4].
Дене тәрбиесі теориясы мен методикасының бірнеше бағыттар бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді. Тұлғаны қалыптастыруда дене тәрбиесін басқа тәрбие салаларымен бірлестікте ұйымдастыру және оның мазмұнын кеңейтуде ұлттық ойындардың алатын орны, дене тәрбиесіне ұлттық қимыл-қозғалысты ойындарын қолдану мүмкіндіктерін (М.Танекеев, Ж.Төлегенов, Е.Сағындықов, Т.Бекбатчаев, М.Сапарбаев, Т.Қуанышев т.б.) ашуға талпынған [5,6,7].
Мектепке дейінгі ұйымдарда оқу-тәрбие үрдісі ойын түрінде ұйымдастырылатындықтан ойынның бала өміріндегі алатын орны ерекше.
Көрнекті педагог Мағжан Жұмабаев бала ойыны туралы: Бала қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағы әсерлермен пайдаланады. Айналасындағы тұрмыста нені көрсе, соны істейді. Ойын баланың өз ісі. Егер баланың ойнына қатысқың келсе, өзің бала болып қатыс, - деп ескертеді [8].
Бұдан шығатын қорытынды бала ойынмен өседі. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін баланың нені қалайтынын біліп, жақсы мен жаманды айыра білуге үйрету қажет.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен ұлттық ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ойын - балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойынмен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Ойын - мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады [9].
Алайда, жоғарыда аталған зерттеушілер қазақтың ұлттық ойындарын мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың жаңа жүйесін құрудың мәселесін қарастырмаған. Сондықтан да, нарық экономикасы жағдайында мектеп жасына дейінгі балаларға Денсаулық білім беру саласында ұлттық ойындарды пайдалану ерекшеліктерін қамтамасыз ету, дене күштерінің мығым, адамгершілік қасиеттерінің жоғары, еңбекке бейім қабілеттерін дамытуды теориялық, ғылыми-әдістемелік жағынан шешу қажеттілігі мен дене тәрбиесінде ұлттық ойындарды өз дәрежесінде қолданбау аралығында қарама-қайшылықтың бар екендігі баршамызға аян.
Олай болса, айқындалған қарама-қайшылықты ғылыми-педагогикалық тұрғыдан шешу, дене тәрбиесі негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың дене ағзаларын дұрыс жетілдіріп шынықтыру, бос уақыттарын ұтымды ұйымдастырудың мүмкіндіктерін, мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін қарастыру, біздің зерттеу жұмыстарымыздың көкейкестілігін анықтайды.
Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында мектеп жасына дейінгі балалардың денесін шынықтыруға тәрбиелеудің жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдалану деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты - мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды пайдалануды теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны - мектепалды даярлық топ балаларының оқу және тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні - мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, балабақша тәрбиешісі оқу-тәрбие барысында дене шынықтыру сабақтарында, бос уақытта балаларға ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық және практикалық білімдерді меңгертіп, мектеп жасына дейінгі балаға ұлттық ойындар арқылы тәрбие берудің формалары мен әдістерімен қаруланса, онда дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану тиімді болар еді.
Зерттеу міндеттері:
1) Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерделеу, шолу жасау, теориялық-әдістемелік талдау;
2) Мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын түрлерінің көрсеткіштерін, олардың білімдері, іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы және дамуы арқылы көрсету.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесінің теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделуі балалардың ұлттық ойындарды пайдалануды қалыптастырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері жеке тұлғаның даму теориясы, адамның дене жетілуіне ақыл-ойы мен танымның, іс-әрекеттің үйлесімдік теориясы және ұлттық ойындарды оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың жүйелі тұтастық амалы.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалық тәжірибелерді мектепке дейінгі ұйымдардың ресми құжаттары; Қазақстан Республикасының мемлекеттік құқықтық-нормативтік құжаттары; оқу-әдістемелік кешендер; оқу-тәрбие үрдісіндегі озат педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, біліс стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат деректерді зерделеу, талдау, жинақтау, қорыту және жүйелеу; балабақша тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу материалдарын мектеп жасына дейінгі балаларға пайдалануға болады.
Зерттеу базасы - Балбөбек балабақшасы
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері, кезеңдері көрсетіліп, жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы баяндалған, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталған.
Бірінші кезеңде зерттеу міндеттерін қою мақсатында мәселенің теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар талданды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді, тәжірибелік-эксперименттік зерттеу нәтижесі талданды.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға дене тәрбиесі процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың теориялық негіздері
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының ішіндегі ерекше орын алатын салаларының бірі - қазақтың ұлттық ойындары болып саналады.
Жалпы ұлт ойындарының шығуы мен қалыптасу тарихына көз жіберсек, халқымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты, яғни көшпелі тұрмысқа лайықтанып, арнайы материалдарды, әзірліктерді қажетсінбейтін, ұлтымыздың психологиялық ерекшеліктеріне бейімделген құрал - ұлттық ойындар.
Сақ отбасы тәрбиесінің басты мақсаты - балаларды әр жақты қимыл-қозғалысты қажет ететін ойындармен айналыстыру және денені табиғаттың табиғи күшімен шынықтыру. Сақтар балаларын күнделікті шынықтыруда: жүгіру, ұзындыққа, биікке және кедергілерден секіру, қылыштасу, садақ ату т.б. сияқты жаттығу формаларымен шұғылданған.
Геродоттың дәлелдеуінше сақтар садақ тартудан алдарына жан салмаған, гректер өз балаларын садақ атуға үйретуге сақ ұстаздарын шақыртқан. Мәселен, ағылшын ғалымы Э.Маккей Алтай бауырында алғашқы қауымдық құрылыс кезінде Бес тас, Асық, Қарагие, Садақ ату ұлттық ойындары болып, осыдан 5000 жылдар бұрын ойналғандығы туралы айтады. Осы сарында ХІІІ-ХУІІІ ғасырлардың Орта Азия мен қазақ жерлерінде болған Еуропа саяхатшылары (Плано Карпини, Марко Поло, Герберштейн, А.Вамберн, Р.Картуцка, П.С.Палас, А.Гумбольд, С.А.Якушкевич, т.б.) өз еңбектерінде ұлттық ойындардың түркі халықтарының тұрмыс-салтында ұшырасады [10].
Жазба деректерін бағдарласақ, сақтардың дене тәрбиесі жүйесі ертедегі Грециядағы Спартак дене тәрбиесі жүйесіне ұқсас. М.Тәнекеевтің дәлелдеуінше Дене күшін арттыру мәселесімен айналысу сақ елінде жаңа заманның бірінші мың жылдығында бастау алса, ал Спарта қаласында жаңа заманның ІХ ғасырында пайда болған [11].
Қазақстан жерінде мекендеген тайпалардың ұлттық ойындар мазмұнын құрып ұйымдастыру әдістемелері жайлы алғашқы пікірлерін келтірген Орта Азия мен Ұлы дала ғұламалары демекпіз.
Солардың бірі - Әл-Фараби баланың денесін жетілдіру ойын арқылы және соның негізінде мінез-құлқын қалыптастырумен байланыстырады. Әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-ой бірлікте болғанда ғана, жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға болады деп санаған [12-76б].
Әл-Фараби Әлеуметтік - этикалық трактатында: Адам, ең алдымен, өз бойындағы бар абзал қасиетті тани білуі, соларға ие болуы және соны дамытуы керек деді. Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен байланыстырады. Денені жетілдіру - денсаулыққа тіреледі. Егер, денің сау болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса, денсаулығың жоқ болса, оны табуға көмектесу керектігін көрсетті [12].
Әл-Фараби Бақыт жолын сілтеу трактатында адамды бақытты қылатын үш жағдайға көңіл аударды:
1. Адам өзінің дене мүшелерін пайдалануға керекті әрекеттер: отыру, тұру, жүгіру, көру, есту, т.б.
2. Жан қасиеттер: құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу, жабырқау, қызығу, т.б.
3. Ақыл - парасат. Әл-Фараби бұл жерде бала тәрбиесінде осы қасиеттердің бір адам бойынан табылуын көздеп отыр.
Жеке тұлғаны педагогикалық әдебиеттерде біз жеке адам деп келдік, ал Әл-Фараби өз еңбегінде Тұлға деп атаған. Әл-Фарабише, тұлғаның дамуы Дене саламаттылығы арқылы жүзеге асырылады, яғни, дене тәрбиесі арқылы адам жан-жақты жетіледі [12-163б.].
Ал, Жүсіп Баласағұн Құтты білік дидактикалық дастанында халықтың мінез-құлқын, салт-санасын, әдет-ғұрпын талдай келіп, бала тәрбиесінің (өмірге келгеннен өмірден өткенге дейінгі) жүйесін қарастырған. Бала тәрбиесіне қатысты жеке тұлғаны Баласағұн толық адам деп алды. Баласағұн толық адам болу үшін бойдағы қасиетті көрсетіп қоймай, оған жету үшін тәрбие жолын да нұсқаған [13].
Ұлы ағартушы Абай болашақ қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінезді, іскерлігі жоғары, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті, күші ақылына, ақылы күшіне сай ұрпақ тәрбиелеу мәселесіне назарын аударған [3-134б].
Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы, этнограф Э.Диваев, сол кездегі әдет-ғұрып бойынша жас ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөліп, әр топтағы балалардың дене күшін, жылдамдығын, ептілігін, тапқырлығын, ұйымшылдығын арттырып денсаулықтарының мықты болуына ұйытқы болатындығын жазған [14].
Сол кездегі жергілікті маман-педагогтар Е.Букин, С.Жантурин, Қ.Қостанаев, Ө.Әліжанов, Г.Балғынбаев, т.б. баспа беттерінде жастарға дене және ақыл-ой тәрбиелерін берудегі ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен ойындары жайлы сан-салалы ерекшеліктерін ашып береді [15].
Сонымен қатар, еліміздің белгілі ағартушы-қайраткерлері Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров, т.б. қазақ халқының салт-санасы, әдет-ғұрпы дәстүрлерін, бала тәрбиесіне байланысты оқу-тәрбие үдерістеріне ендірудің қажеттілігі жайында ой-пікірлер қосқан [3,9].
Мысалы, Ш.Құдайбердиев поэзиясында Жан мен дене һәм көңіл атты өлеңінде дене тәрбиесі еңбек, әр түрлі ұлттық ойындар, қимыл-қозғалыстар арқылы іс-жүзіне асырылса, жан тәрбиесі үлкендердің ақыл-кеңесінен, ертегімен, мақал-мәтелдер негізінде мінез-құлыққа сіңетіндігін айтқан. Ал, А.Байтұрсынов өркениетті халықтар қатарына қосылуда жасөспірімдерді оқыту жұмысын жолға қою мәселесін көтере Тәні сұлудың, жаны сұлу деген еңбегінде тән сұлулығын, білім, тіл, ақыл-ой тәрбиелерін бірлікте ұйымдастырып, алға қойған мақсатқа жетуге болатындығына назар аударған [16]. Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И.И.Бецкой, Н.И.Новиков, А.Н.Радищев дене дамуын ақыл-ой және еңбек тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырған [17].
Орыстың революцияшыл демократтары А.И.Герцен, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Д.И.Писаревтің айтқан пікірлерінің дене тәрбиесі мәселелерін талдау жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып, оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысын көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты - жүйелі жаттығу, ойнау, серуендеу және организмді шынықтыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен денсаулығын нығайту деп білді. Мұның өзінде олар маңызды рольді еңбек пен демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан көрінетін режимді бере отырып, мұны сергек, рухты, адамның жарқын болашақ күресіне қабілетті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады.
Ресейде дене тәрбиесінің қалыптасуына ерекше үлес қосқан П.Ф.Лесгафт спорт ойындарында ойлау, санадағы туған қимыл-әрекеттерді дене мүшелеріне орындата білу, аз күш-қуат жұмсап, көптеген жетістіктерге жету, сонда ғана саналы, ойлы, ақылы күшіне сай азамат тәрбиелеуге болатындығын жете дәлелдеген [18].
Атақты физиологтар Сеченов И.М., Павлов И.П., Введенский Н.Е. шығармаларында адам бұлшық еттерінің арқасында саналы түрде, ақылмен алдын-ала дене мүмкіндіктерін болжай, алдына қойған мақсатына қарай, қандай да бір дене еңбектері болмасын өз ағзасын жетілдіріп, денсаулығын сақтайтындығына көңілдерін аударған [19].
Мәселен, И.П.Павлов дене тәрбиесі үдерістерінде адамның барлық іс-әрекеттері жоғары жүйке қызметтеріне тәуелділігін айтады. Ми қыртысынан түскен бұйрық дене мүшелеріне беріліп, әр түрлі қозғалысқа түскен бұлшықет керісінше миға бағытталып, жүйке талшықтары арқылы орындалған жұмыстың нәтижесін жіберіп, хабарлап отыратындығын жан-жақты дәлелдеген [19-95б].
Дене тәрбиесі тарихи жағдайлардың өнімі болғандықтан, Ұлттық дене мәдениеті сөз ұғымын қолдану толық заңға сыйымды болып табылады. М.Тәнікеев белгілі бір халықтың дене тәрбиесінің мазмұны мен ішкі құрылымын, формасын тек осы тұрғыдан терең зерттеу мүмкін екенін әділ бағалаған. Аталған жұмыс біздің зерттеу үшін үлкен қызығу туғызды, өйткені, онда Қазақстан Республикасының аймағында бір немесе бірнеше спорт түрлерін дамытудың тарихи жолдары анықталған [20].
Біртіндеп өскелең ұрпақтың дене дамуы қалыптасуының екі бағыты айқындалды: тікелей қызмет және ойындық қызмет. Сонымен бірге адамның рухани қажеттілігінің қарқынды көрінуіне қызмет ете бастайды. Ойындық шығармашылық дене мәдениетінің дамуына елеулі әсер етеді. Арнайы ойындық сүйектерді пайдалану, үстел ойындарының дүниеге келуі (тоғызқұмалақ), жүннен доп жасау, жылқыларды үйрету арқылы ат спорты ойындарының пайда болуы, т.б. дене мәдениетінің қалыптасуына жол ашты. Ал күрес, найза лақтыру, садақтан жебе ату - Орта Азия мен Қазақстан халықтарының дене мәдениетінің дәстүрлі үлгілері.
Өкінішке орай, кеңестік кезеңде республикада ұлттық спорт түрлеріне қажетті деңгейде назар аударылған жоқ. Тәуелсіз Қазақстанның дәстүрлерінің қайта жаңарып даму кезеңінде жастарға өз халқының төл дене мәдениетін біліп, оны жақсы көруіне мүмкіндік туды. Бірақ, қазақстандықтарға тән еуроазиялық рух бұрынғыша қозғаушы күш болып табылады, яғни, дене мәдениеті мен спортқа халықаралық чемпионаттарда, спартакиадаларда және олимпиада ойындарында еліміздің абыройын қорғап, жаңа биік жетістіктерге жетулеріне жәрдемдеседі. Биік жетістіктерге жету үшін сөрелік бастау алаңы балабақша, дене шынықтыру сабағы, яғни оларда оқытып үйрету және тәрбиелеу аспектілері үзіліссіз үндеседі.
XIX ғасырда қазақ халқының әдеп-ғұрпын, ойын-сауықтарын, ұлт ойындарын зерттеуде еңбектер басқа ұлттардың өкілдері ғана емес, сондай-ақ жергілікті көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының өмірін оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айналысқан. Солардың ең алғашқыларының бірі Ешмұхамед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы. Е.Букин Физическое и умственное воспитание у киргиз атты еңбегінде жергілікті мамандар арасынан бірінші болып гимнастика деген терминге ғылыми негізде түсініктеме береді, демек адам баласы үшін, дене шынықтырудың маңызын, оның жасөспірімдер үшін ғана емес, ересектер үшін де қандай роль атқаратындығын баяндайды. Жергілікті мамандар ішінде ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне түсірушілер барған сайын көбейе береді [21].
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі XII-IX ғасырлардағы Қазақстан жерлеріндегі көшпелі тайпалардың құрылу дәуірі - өйткені ойындардың қай - қайсысы болмасын, қай кезеңде дамымасын, олар тек өндірістік қарым - қатынастың қалыптасуына негізделген. Кезіндегі өндіріс күштерінің құралына пайдалануға икемделген тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуіріндегі қалыптасқан ұлт ойындарына да сол өндіріс құралдарының материалдары қолданылды. Мәселен күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойындарына кез-келген сүйек емес жануарлардың асықтарын икемдеді, бес тас ойынына кез-келген тастар емес, ұстағанда қолға сиятындай, домалақ тастар, қарагие ойынына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың бірі, тіпті табылмағанда талды пайдаланған. Демек, бұл табиғи заттар өндірістік қарым-қатынастың дамуын қандай әсерін тигізсе ұлт ойындардың қалыптасуында да сондай маңызы болды. Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған, жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір түрі ретінде дамыды. Мәселен, әр түрлі қозғалмалы ойындар мен асық ойындарды тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да кейін келе жасөспірімдерде қалды. Себебі үлкендерден көргенін бала да, күн ұзақ далада, үй ауласында ермек етеді: түйе құмалағынан қой бағып, бір жерден екінші жерге көшіп-қонумен тағысын тағы сәбилер уақытысын өткізді. Бұдан өзі ертеңгі ортаның азаматы болғанда басынан өткізетін өмірін, болашақтағы еңбегін қазір ермек етіп отырғандығы байқалады. Адамзаттың өмірге келген күннен бастап - ақ ақыл-ой қабілетінен ортаға, өмірге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір жүйеге келтіретін осы балалар мен жасөспірімдер ойындары, сондықтан да ойын бала еңбегі, баланың уақытымен ғана санасады. Мұндай пікірді қостаған орыс ғалымы Е.А.Покровский де - ойын кезіндегі бала жұмысы - деді [22].
Көшпелі қазақ тайпаларының арасында ұлт ойындары әлеуметтік - экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты өзгеріп дами береді.
Ұлттық ойындар пайдалану арқылы балаларды тәрбиелеу үрдісін жетілдіру және оның ғылыми-педагогикалық негіздері туралы айту үшін, ұлт ойындарына қатысты мәселені анықтап алуды жөн деп білеміз.
Ұлт ойындары ұжымдық ой - қиялдан бас құрап, жеке адамдардың игілігіне асатын, ұлт өкілдерін түгел қамтитын, тұтас ұлтқа атадан балаға мұра болып келе жатқан рухани, мәдени қазына. Олай дейтініміз, ұлт ойындары сол ұлттың өсіп жетілу барысындағы ұзақ жолда пайда болып, оның сан мыңдаған ұрпағының рухани азығына айналған, қиялын қозғап, ұлттық болмысымен өзіндік ерекшілігін қалыптастыруға игі әсерін тигізген дәстүрлі құбылыс. Осы тұрғыдан қарағанда, ұлт ойындары сол ұлттың ғасырлар бойы жасаған мұраларының заңды бір саласы, халқының игілігіне қызмет ететін, оның жас ұрпағын жетілдіріп шыңдайтын әлеуметтік - педагогикалық мүмкіншілігі зор тәрбие құралы.
Ұлт ойындары халық педагогикасының құрамды бір бөлігі бола тұрып, өзін дүниеге әкелушілердің есеюіне, ақыл - ойының толысып, қалыптасуына, олардың өмірге құштарлығының артуына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып жетіле түсуіне әсерін тигізеді. Ұлт ойындарының осындай қасиетін жақсы танып білген адам баласының алдыңғы қатарлы ақыл - ой парасат иелері оны жоғары бағалап, ұмыт болудан сақтап, қағаз бетіне түсіріп отырды.
Қазақ халқының рухани байлығын, оның ішінде ұлт ойындарын алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, әлем жұртшылығына паш еткен бізге белгілі Италия саяхатшысы Плано Карапина XIII ғасырда Жетісу, Тарбағатай өлкелерінде болған кезде осы өлкедегі халықтың тұрмысы, әдет - ғұрыптары, ойын - сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинап, жазып қалдырған.
Солай бола тұрса да тіпті, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін халқымыз жасаған басқа рухани байлығы секілді ұлт ойындары да өзінің баға жетпес қызметін орындап, ел есінде сақталып келді. Содан бері жаңа ұрпақпен жаңарып, дамып, толысып бізге дейін жетті.
Әр ұлт өкілдерінің кезінде көшпенділер атанған елдің тұрмыс - тіршілігімен ойын - сауықтарына көңіл бөлуі, оны зерттеуі тегін еместі. Біздің пікірімізше оның себебі, біріншіден, ойын атаулының ешкімді де, еш уақытта да жайбарақат қалдыра алмауына болса, екіншіден, ойынның шекара дегенді білмей, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас келіп, рухани жақындастыра түсетіндігінде, үшіншіден, ойын арқылы халықтар арасында түсіністік орнап, өзгелерді танып білуге деген ынтасын арттыруында, төртіншіден, ойын - интернационалдық тәрбиенің жаршысы, халықтың психологиялық ақуалын білудің, зерттеудің құралы, ұлт ойындарының этнографиялық материал ретінде пайдаланатынынан да болса керек.
Олай дейтініміз, қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке нұсқаларын жинаушылар, көшпелі халықтың өздерінің мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Неміс ғалымы А.Гумбольдтың достарына жазған бір хатындағы пікіріне көңіл аударып көрейік: Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен шығатын емес... мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емес едім. Бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болуы керек, - деп ағынан жарылған [23].
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі А.Янушкевич қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын - сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айта келіп, былай дейді: Кешкісін біздің үйде бір қазақ болды. Ол әр түрлі аңдар мен құстардың, әсіресе түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан артық айнытпай салу ешкімнің де қолынан келмес еді [24].
Осы мағынадағы деректерді италияндықтар Марко Поло, И.Новокалеский, австралиялық С.Гербенштейн, венгер А.Вомбери, неміс ғалымдары С.Гумбольд, Р.Картуцка, поляк Б.Зеленский т.б. жинаған. Сонымен бірге, бұл салада орыс ғалымдары П.Н. Рычков, С.Лальс т.б. еңбектерін атап айтқан орынды. Жалпы қазақ халқының бай этнографиялық, тәлім-тәрбиелік материалдарын жинақтап, ұлттық ойындардың тәрбиелік мәнін, мазмұнын ашуға талпыныс білдірген зерттеушілер И.Ивановский, А.Алекторов, А.Покровский, Ә.Диваев, П.Ходырев, Е.Букин т.б. болды [14].
Орыс саяхатшыларының ішінде И. И. Рычков бірінші болып қазақ халқының өмірін, мәдениеті, әдет-ғұрпы, ойын-сауықтары жайында 1759 жылы История Оренбургская по учреждению Оренборской губерний атты еңбегін жазды. Ұлт ойындары бұдан басқа да көптеген еңбектерінде де кеңінен қарастырылған [25].
Г.В. Плеханов Письмо без адреса атты еңбегінде ойын-еңбек бастамасы болғандықтан баланың уақытымен ғана санасады, - дей келіп, материалистік тұрғыда қоғамның дамуында еңбек бұрын тұрғанымен, адам өмірінде ойын бұрын тұрғандығын дәлелдеді. Мұндай пікірді қостаушы кезіндегі орыс ғалымы дәрігер - педагог Покровский А.А. - ойын күнделікті бала еңбегі өмірге деген қабілеті байқалады - дей келіп, Физическое воспитание детей у разных народов примущественно России атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ халқының ұлттық ойындарының, дене тәрбиесінің халық тәрбиесіндегі алатын орнын жан-жақты дәлелдеп зерттей келіп, өзінің бағасын берген. Көптеген ойындардың шығу кезеңдерін, дамып, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған. Халық мұғалімі Байтоғайұлы Малқайдың айтуынша, адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы, күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты тіршіліктің түрлері бар. Сол сияқты балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істелетін істері бар. Ол ісі - жас уақытындағы ойын [26].
Қай халықтың болсын оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсатымен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше өсиеттері болады.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алған ролі және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін А.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизких детей [15-120б.] еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады:
1) кішкентай бүлдіршіндер ойыны;
2) ересек балалар ойыны;
3) жігіттер ойыны.
А.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтің дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үдеріс әрекетін атқарады.
А.Диваев "Как киргизы развликают детей" [14-96с.] мақаласында "бала бас бармағын көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді?" деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат сұраған дей келіп, "бес саусақ"ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі-орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның "О рождении и воспитании детей киргизов, о правилах власти родителей" [27] еңбегін атауға болады. Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақтардың өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық пен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді.
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрімен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуінде оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды [28].
Кезінде М.О.Әуезовтың қазақтың ұлттық ойындары туралы айтқан мына сөздері ойға орала береді: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған [29].
М.Әуезовтың бұл пікірімен толық келісе отырып, қазақ өмірінің өткеніне көз жіберсек, әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуына, кейін сәтті аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетін басып кірген жаудан кек алып, жеңіске жеткенде, ас бергенде, халық мерекелері, ойын - сауықтар өткізілген.
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының күрмеу жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрі, батырлық, батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
Ұлт ойындары ертеден - ақ жалпы этнографиялық әдет - ғұрыптармен бірге дамып жетіліп, ендігі жерде өз алдына бір бөлек зерттеуді керек ететін - қазақ совет этнографиясының бір бұтағы бола тұрса да, күні бүгінге дейін бір де бір тарихшы - этнограф ғалымдардан мән беріп зерттеген ешкім болмады. Тек, М.Тәнікеевтің Қазақстанның Россияға қосылған дәуірінен бастап, Октябрь революциясына дейінгі аралықта қамтыған педагогика ғылымдарының кандидаттық диссертациясы бар. Бұл еңбектің құндылылығы сол, бірінші рет қазақтың ұлттық ойындары ұлттық мәдениеттің бір саласы болғандықтан, өз бетінше тарихи зерттеуді керек ететіндігі жайлы пікір айтты. Еңбектің кіріспесінде автор ұлт ойындары ұлттық мәдениеттің бір саласы болғандықтан, Қазақстанның Россияға қосылғаннан кейін ғана алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің әсерінің негізінде ғана қалыптасып дами бастайды - деп келтірілгенде 2 тарауында талдау жасаған. Біздердің осы зерттеулерімізге қарағанда, ұлт ойындарының даму, қалыптасу көрсеткіштері керісінше шығып отыр. Жоғарыда көрсетілгендей, ұлт ойындары Қазақстан жерінде ең алғашқы хандықтардың пайда болып қалыптасуымен бірге өзінің даму сатысының ең жоғарғы шегіне жетті де, халықтың шығарған Хан жақсы ма? ойынымен тоқтады. Хан жақсы ма? ойынының шығуы қазақтың ұлт ойындарының ең ақырғы кезеңі. XVIII ғасырдан бастап, яғни Қазақстанның Россияға қосылу дәуірінен бері қарай тарихи даму емес, тек кезіндегі шыққан халық ойындары үйрену-жаттығу ретінде ғана қайталанып отырды [11-132б.].
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды - Казахские национальные виды спорта и игры. Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың тоғызқұмалақ ойынының ереже-тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене отырып ғылыми сараланған пікірлер айтылады [20-86б.].
Кеңестік кезеңдердегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келді [5-102б.].
Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып білуге, белсенді әрекет етуге жол ашушы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша: шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады: ал ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді [30].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту барысындағы спорттық жаттығулар мен ойынның қажеттілігі мен зәрулігіне ғалымдар: Л.Былеева, В.Яковлев, И.Давыдов, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Хухлаева және тағы басқалар ерекше назар аударған [31].
И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезде заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ойын ақыл-ой дамуында, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілетіне қажетті организм деп тұжырымдайды [32].
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болумен қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-қарекеттің символы болып табылады [33].
М.Конторович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойынын ұсынған. Олардың ішінде қояндар (2-3 жасарларға); аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін); торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген [34].
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы: қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыруға, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады [35].
Т.Иманбеков ойынды екі жақты қарауға болады деген. Біріншісі - ойын ересектерге еліктеу болса, екіншісі - ол қуаныштың, сергектіктің, ширақтылықтың, өмірдің жоғары әуезділігінің негізі болады деген [36-9б].
Т.Иманбековтың анықтауы бойынша ойын үш түрлі қырымен сипатталады:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың қанағаттануына байланысты;
- әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы;
- ойынның мазмұнын сипаттайтын жағдайлар [36-95б].
Ойын арқылы бала дүниені таниды - дейді Т.Тәжібаев. Шынында да, бала үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы, сол арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін түсініп, адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады.
Ойын арқылы бала өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, ойлау қабілеті дамиды, сөздік қоры баийды. Сондай-ақ ойын үстінде балалардың тілін дамытып, ойын жүйелі айта беруге үйрету - тәрбиешінің басты парызы. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі артатынын көрнекті педагог А.С.Макаренко кезінде атап көрсеткен [37].
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын ғалым Н.Құлжанова зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, күнделікті негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелдеген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойында әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - баланың болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар баланың қисынды ойлау қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға жетелейді [38].
Бұл мақсаттарға жетуге жеке дене тәрбиесі жүйесінің барлық түрлері қолданылады. Олардың ең негізгісі дене шынықтыру сабақтары және бос уақытта ойындарды қолдану болып табылады. Дене шынықтыру сабақтарында балалар өмірге керекті дағдыларды игереді, өз беттерімен жаттығу ұйымдастырып шынығуға машықтанады. Бұл ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде балалар әр түрлі қимылдар жасап, денесіне көп ауырлықты түсіріп, епті, күшті, шапшаң, төзімді болуға жаттығады. Денсаулық сақтау, білім беру, тәрбиелеу бос уақытта да ұлттық ойындар ойнату барысында да іске асырылады.
Сонымен түйіндеп айтарымыз: қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін көздейтіндігінде. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс қолдану үшін тәрбиеші ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланың танымына әсер етіп, даму барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік мәні
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан өзгерістер мектепке дейінгі мекемелерде біршама жаңалықтар енгізіп отыр. Балабақшада тәрбиелік жұмыстар көптеп жүргізілуде. Халық айтса қалт айтпайды демекші тәрбие басын тал бесіктен бастағанның өзі де еліміздің ертеңін ойлаған яғни, атадан балаға жалғасып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызды, салт-дәстүрімізді, тілімізді, дінімізді қадірлеу, балаға сәби кезінен қалыптастырған жөн.
Қазақтың ұлттық ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Содан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлттық ойындарының ішіндегі Бес тас, Асық, Садақ ату, Қарашие сияқтылары шамамен 5000 жылдар бұрын пайда болған.
Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршіліктегі қозғалысымен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі қолданылған еңбектің бір ретінде дамыды.
Ұлттық ойын баланың дамып жетілуіне, адамгершілік қасиеттерінің артуына, психикасына да тигізетін әсері мол. Ұлттық ойындар арқылы өз халқының тарихын, жерін, даму сатысын, әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрін, қонақжайлығын айқындап көруге болады. Ұлттық ойындарды балаларға үйретуде тек олардың өмірі туралы мағлұмат беруге болады. Балаларға ұлт ойындарын үйрету арқылы әділдікке, достыққа, сыйластыққа, кішіпейілдікке, яғни адамгершілік қасиеттер де дамиды. Басқа да ойындар сияқты қазақтың ұлттық ойындарындағы бұлжытпай орындауға тиісті тәртібін баланың ойын барысында сақтауы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz