Бастауыш сынып оқушыларын еңбек тәрбиесіне тәрбиелеу (еңбек дағдысы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Бастауыш мектептің оқу.тәрбие үрдісінде еңбек дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда еңбек дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Бастауыш мектептің оқу.тәрбие үрдісінде еңбек дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда еңбек дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағыттап-жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады. Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: «2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек», - деп атап көрсеткен [1].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып, нарықтық қатынасқа көшу кезеңіндегі экономикасының жедел дамуы, оны жоғары еңбек ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық, құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі нарықтық өмір талабына сай еңбек қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік орта болуға тиіс.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін жасаған, өзекті мәселелерін зерттеген А.С. Макаренко, Е.И. Тихеева, А.П. Усова т.б. еңбектерінде балаларды ерте жастан шамасы келетін еңбектің ең қарапайым - түрлеріне баулудың қажеттілігі, еңбектің тәрбие қүралы ретіндегі маңызы жоғары бағаланып талданған. Ойшылдардың тұжырымды ой-пікірлері біздің зерттеуіміздің негізі бола алады, бастауыш мектеп балаларын еңбекке баулу мәселесін зерттеген ғалымдардың ішінде Р.С. Буре, Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева және т.б. ғылыми еңбектерін атап өтуге болады. Олардың оқушыларды еңбекке баулуда ұсынған әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру жолдары туралы таңдаған пікірлері, ой-толғамдары зерттеулерге өзек болады [3].
Оқушыларда еңбекке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар: К.К.Платонов, Бұл салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев. М.Ә.Құдайқұлов, С.В.Батышев, М.Н.Сарыбеков, Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [4].
Зерттеудің көкейкестілігі. Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағыттап-жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады. Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: «2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек», - деп атап көрсеткен [1].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып, нарықтық қатынасқа көшу кезеңіндегі экономикасының жедел дамуы, оны жоғары еңбек ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық, құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі нарықтық өмір талабына сай еңбек қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік орта болуға тиіс.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін жасаған, өзекті мәселелерін зерттеген А.С. Макаренко, Е.И. Тихеева, А.П. Усова т.б. еңбектерінде балаларды ерте жастан шамасы келетін еңбектің ең қарапайым - түрлеріне баулудың қажеттілігі, еңбектің тәрбие қүралы ретіндегі маңызы жоғары бағаланып талданған. Ойшылдардың тұжырымды ой-пікірлері біздің зерттеуіміздің негізі бола алады, бастауыш мектеп балаларын еңбекке баулу мәселесін зерттеген ғалымдардың ішінде Р.С. Буре, Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева және т.б. ғылыми еңбектерін атап өтуге болады. Олардың оқушыларды еңбекке баулуда ұсынған әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру жолдары туралы таңдаған пікірлері, ой-толғамдары зерттеулерге өзек болады [3].
Оқушыларда еңбекке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар: К.К.Платонов, Бұл салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев. М.Ә.Құдайқұлов, С.В.Батышев, М.Н.Сарыбеков, Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [4].
Пайдаланған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. – Алматы: Білім, 1997.-256.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, //Ақ жол 25-тамыз.2007
3. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А,Құдиярова. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004
4. Шалғынбаева Қ.Қ.Балалар мен жастарды еңбекке тәрбиелеудегі қазақ халық педагогикасының мүмкіндіктері.-Алматы.Ал МУ, 2004.
5. С.Айдар Халықтық педагогика негізінде еңбек тәрбиесін ұйымдастыру.- //Қазақстан мектебі. 7,8-99 38.
6. Қалиев.С Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы: Рауан», 1998
7. Ырсымбетов М., Адамқұлов Н. Қазіргі еңбекке баулу ерекшеліктері.- //Қазақстан мектебі. №6 54.
8. А. Құралов Еңбек сабағында халықтық мұраларды пайдалану. - //Қазақстан мектебі №5.
9. Әбдіғапбарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау.- //Қазақстан мектеп №5-6 2005.
10. Е. Райымжанова Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі. – Алматы, 2006.
11. Машанов А. Әл-Фараби. – Алматы: Жазушы, 1970 -152.
12. Б.Ортаев Қол өнерге баулудағы сабақтастық - //Қазақстан мектеп № 1-2000. 59б
13. С.Жиенбаева Балаларды еңбекке баулудың психологиялық тәлім-тәрбиесінің маңызы. - //Бастауыш мектеп №6.
14. Б. Кенжебеков, Ә. Құтпанбаев Қазіргі еңбек сабағы.- //Қазақстан мектебі №1,2-2008.
15. Ж.Б. Қоянбаев Педагогика. – Алматы: «Рауан» 1992
16. Әсіпов С. Ыбырай Алтынсарин – ұлы ағартушы. – Алматы: Білім, 1989-69.
17. А. Құралов «Еңбек сабағында халықтық мұраларды пайдалану» №9-97.
18. Ә. Төлеуова Еңбек арқылы жеке бастың дамуы. – Бастауыш мектеп № 8-9-99 53.
19. Ахмадиев Р.Еңбексіз өнбек жоқ . - //Қазақстан Мектебі № 2,3-98 72б\.
20. С.Жолдасбекова, С.Алшынбаева. Құрақ құрау арқылы логикалық ойлауды дамыту. - //Қазақстан Мектебі. №9-99 60.
21. Камалов Ю, Ортаев Б. «Технология» оқыту пәнінің тұжырымдамасы.
// Қазақстан мектебі. 6-99. 30.
22. М. Құлиманова Қазақтың ою-өрнектері.- //Бастауыш.мектеп. № 10-99 44.
23. Сманов И. Живопись в жизни детей.- Алматы: Білім,2004.288.
24. Ә.Құтпанбаев Еңбекке баулу – биік міндет.- //Қазақстан мектеп № 11-12-1998. 52.
25. Сарыбекова Ж.Т. Қыздар тәрбиесін ұйымдастыру.- Астана.ЕГИ,2002.
26. Қоңыратбай Т. Кәсіп және мәдениет.- Алматы.РБК,2000
27. Сатқанов О. Еңбек сабағында қазақ өнеріне баулу. – Алматы: Рауан, 1992. -47.
28. Әміршин Қ.Ж. Қазақ қөлөнері. - Алматы: Дайк-пресс, 1996
29. М. Құлиманова Қазақтың ою-өрнектері. //Бастауыш мектеп, № 10-99 446
30. .Б.Ортаев Қөл өнерге баулудағы сабақтастық. //Қазақстан мектебі, № 1-2000 596
31 .Ә.Төлеуова Еңбек арқылы жеке бастың дамуы. //Бастауыш мектеп № 8-9-99, 536
32. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім 1995
33. Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары.- Алматы: РБК,2001.
34. Байжігітов.Б.К. Қазақ өнерінің эстетикалық табиғаты, - Алматы, 1994.
35. Бөлеев.Қ Қазақ этнопедагогикасы-ұлттық тәрбие берудің негізі.-Алматы: Нұрлы әлем. 2008.
36. Нұрланова Г.К: Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары. Қазақстан мектебі, № 7. 2003.
37. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер,- 1987.
38. Р. Алпысбаева. Оқу-тәрбие учаскесі және еңбек тәрбиесі. Оқу Қазақ ССР министрлігі. Алматы: Мектеп, -1985. 65 б.
39. А.М.Гукасов. Методика трудового обучения с практикумом в учебных мастерских. М.Просв.-1983, 119.
40. Б.Жаршиева Балаларды семьяда еңбекке тәрбиелеу. – Алматы,1991.
41. Б. Ақназаров. Оқушыларды еңбекке баулу. - Алматы, 1996, 37.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. – Алматы: Білім, 1997.-256.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, //Ақ жол 25-тамыз.2007
3. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А,Құдиярова. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004
4. Шалғынбаева Қ.Қ.Балалар мен жастарды еңбекке тәрбиелеудегі қазақ халық педагогикасының мүмкіндіктері.-Алматы.Ал МУ, 2004.
5. С.Айдар Халықтық педагогика негізінде еңбек тәрбиесін ұйымдастыру.- //Қазақстан мектебі. 7,8-99 38.
6. Қалиев.С Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы: Рауан», 1998
7. Ырсымбетов М., Адамқұлов Н. Қазіргі еңбекке баулу ерекшеліктері.- //Қазақстан мектебі. №6 54.
8. А. Құралов Еңбек сабағында халықтық мұраларды пайдалану. - //Қазақстан мектебі №5.
9. Әбдіғапбарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау.- //Қазақстан мектеп №5-6 2005.
10. Е. Райымжанова Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі. – Алматы, 2006.
11. Машанов А. Әл-Фараби. – Алматы: Жазушы, 1970 -152.
12. Б.Ортаев Қол өнерге баулудағы сабақтастық - //Қазақстан мектеп № 1-2000. 59б
13. С.Жиенбаева Балаларды еңбекке баулудың психологиялық тәлім-тәрбиесінің маңызы. - //Бастауыш мектеп №6.
14. Б. Кенжебеков, Ә. Құтпанбаев Қазіргі еңбек сабағы.- //Қазақстан мектебі №1,2-2008.
15. Ж.Б. Қоянбаев Педагогика. – Алматы: «Рауан» 1992
16. Әсіпов С. Ыбырай Алтынсарин – ұлы ағартушы. – Алматы: Білім, 1989-69.
17. А. Құралов «Еңбек сабағында халықтық мұраларды пайдалану» №9-97.
18. Ә. Төлеуова Еңбек арқылы жеке бастың дамуы. – Бастауыш мектеп № 8-9-99 53.
19. Ахмадиев Р.Еңбексіз өнбек жоқ . - //Қазақстан Мектебі № 2,3-98 72б\.
20. С.Жолдасбекова, С.Алшынбаева. Құрақ құрау арқылы логикалық ойлауды дамыту. - //Қазақстан Мектебі. №9-99 60.
21. Камалов Ю, Ортаев Б. «Технология» оқыту пәнінің тұжырымдамасы.
// Қазақстан мектебі. 6-99. 30.
22. М. Құлиманова Қазақтың ою-өрнектері.- //Бастауыш.мектеп. № 10-99 44.
23. Сманов И. Живопись в жизни детей.- Алматы: Білім,2004.288.
24. Ә.Құтпанбаев Еңбекке баулу – биік міндет.- //Қазақстан мектеп № 11-12-1998. 52.
25. Сарыбекова Ж.Т. Қыздар тәрбиесін ұйымдастыру.- Астана.ЕГИ,2002.
26. Қоңыратбай Т. Кәсіп және мәдениет.- Алматы.РБК,2000
27. Сатқанов О. Еңбек сабағында қазақ өнеріне баулу. – Алматы: Рауан, 1992. -47.
28. Әміршин Қ.Ж. Қазақ қөлөнері. - Алматы: Дайк-пресс, 1996
29. М. Құлиманова Қазақтың ою-өрнектері. //Бастауыш мектеп, № 10-99 446
30. .Б.Ортаев Қөл өнерге баулудағы сабақтастық. //Қазақстан мектебі, № 1-2000 596
31 .Ә.Төлеуова Еңбек арқылы жеке бастың дамуы. //Бастауыш мектеп № 8-9-99, 536
32. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім 1995
33. Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары.- Алматы: РБК,2001.
34. Байжігітов.Б.К. Қазақ өнерінің эстетикалық табиғаты, - Алматы, 1994.
35. Бөлеев.Қ Қазақ этнопедагогикасы-ұлттық тәрбие берудің негізі.-Алматы: Нұрлы әлем. 2008.
36. Нұрланова Г.К: Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары. Қазақстан мектебі, № 7. 2003.
37. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер,- 1987.
38. Р. Алпысбаева. Оқу-тәрбие учаскесі және еңбек тәрбиесі. Оқу Қазақ ССР министрлігі. Алматы: Мектеп, -1985. 65 б.
39. А.М.Гукасов. Методика трудового обучения с практикумом в учебных мастерских. М.Просв.-1983, 119.
40. Б.Жаршиева Балаларды семьяда еңбекке тәрбиелеу. – Алматы,1991.
41. Б. Ақназаров. Оқушыларды еңбекке баулу. - Алматы, 1996, 37.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Қазақ халқының еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде еңбек дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда еңбек дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағыттап-жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады. Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек, - деп атап көрсеткен [1].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып, нарықтық қатынасқа көшу кезеңіндегі экономикасының жедел дамуы, оны жоғары еңбек ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық, құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі нарықтық өмір талабына сай еңбек қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік орта болуға тиіс.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін жасаған, өзекті мәселелерін зерттеген А.С. Макаренко, Е.И. Тихеева, А.П. Усова т.б. еңбектерінде балаларды ерте жастан шамасы келетін еңбектің ең қарапайым - түрлеріне баулудың қажеттілігі, еңбектің тәрбие қүралы ретіндегі маңызы жоғары бағаланып талданған. Ойшылдардың тұжырымды ой-пікірлері біздің зерттеуіміздің негізі бола алады, бастауыш мектеп балаларын еңбекке баулу мәселесін зерттеген ғалымдардың ішінде Р.С. Буре, Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева және т.б. ғылыми еңбектерін атап өтуге болады. Олардың оқушыларды еңбекке баулуда ұсынған әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру жолдары туралы таңдаған пікірлері, ой-толғамдары зерттеулерге өзек болады [3].
Оқушыларда еңбекке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар: К.К.Платонов, Бұл салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев. М.Ә.Құдайқұлов, С.В.Батышев, М.Н.Сарыбеков, Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [4].
Оқушыларды еңбекке, кәсіпке өндірістік бригадалары мен еңбек бірлестіктері арқылы бағдарлау жұмыстарының әсерлілігін дәлелдеген: В.Ф.Афанасьев, С.И.Гореславский, К.Ш.Ахияров, А.Д.Сазонов, А.П.Калюжный, В.А.Чичков, Е.П.Госсу, П.П.Костенков, т.б. зерттеушілердің есімдерін атау керек [3].
Біраз еңбектер оқушылардың кейбір өндірістік кәсіптерге коммуникативтік, танымдық, ізденімпаздық, шығармашылық т.с.с. қабілеттерін дамытуға арналған, олардың нәтижелері оқушыларды кәсіпкерлікке баулуға көмектеседі. Бұған белгілі ғалымдар: Г.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Ф.Тальзина, Г.И.Шукина, В.Ф.Шаталов, И.С.Якиманская, сонымен қоса біздің республикамызда бұл бағытта ат салысқандар: Р.Г.Лемберг, С.Қалиев, Г.К.Нұрғалиева, М.Ә.Құдайқұлов, Т.Г.Сабиров, т.б. көлемді үлес қосты [4-95б.].
Балалардың әр түрлі еңбек үрдісінде іскерліктерін дамытып, шығармашылық дағдыларын қалыптастыру мәселелеріне көп мән берген жаңашыл ұстаздар мен ғалымдар - И.П.Волков, Е.П.Герасимчук, Г.Кубраков, Петровская, В.Ф.Шаталов, сонымен қатар біздің республикамызда - Г.А.Уманов, Г.Т.Хайруллин, К.Бозжанова, К.М.Жүкібаев, Ж.И.Намазбаева, Е.Сағындықов, т.б. жатады [15].
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан адамның үйлесімді дамуына еңбек шешуші роль атқарады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы артады. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбек дағдыларына тәрбиелеу көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптерімен ұштасып жатыр. Еңбек дағдыларын қалыптастыру тәрбиесінің мақсаты оқушыларды қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастыру. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
Балалардың еңбек дағдыларын психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, еркімен ынталанып орындауға үйрету;
Ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыруда балалардың қабілеті, дарындылығы толық ашылады. Еңбекте достық, жолдастық, өзара көмек және жауапершілік нығаяды.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарытудың негізгі көрсеткішітері: жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құнттылықпен қарау. Балалардың ынтасын, қабілетін дамытуға халық шаруашылығында автоматтарды, роботтарды, компьютерлерді электрониканы қолданудағы сауаттылық жатады.
Еңбектің тәрбиелік құндылығы баланың шығармашылық ой-өрісінің, ынтасының, қабілетінің дамуына мүмкіндік жасаумен анықталады.
Адамның жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың бірі. Жеке адам еңбексіз дамымайды, ол біртіндеп кері кетеді, азаяды.
Еңбек арқылы адамның дене, адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі. Қоғамдық еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құндылықпен қарау. Еңбек мәдениетіне жариялылық, өзінің инициативасын көрсете білу, дербестік, еңбектің демалыспен қабысуы, алдағы жұмыстың негізгі кезеңдерін белгілей білу, еңбек үрдісін талдау және іс-құжаттарын сауатты жасау жатады.
Алайда, жоғарыда аталған зерттеушілер бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың жүйесін құрудың мәселесін қарастырмаған. Сондықтан да, нарық экономикасы жағдайында бастауыш мектепте еңбек дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін қамтамасыз ету, еңбек дағдылары мен іскерліктері жоғары, еңбекке бейім қабілеттерін дамытуды теориялық, ғылыми-әдістемелік жағынан шешу қажеттілігі мен еңбек дағдыларын өз дәрежесінде қолданбау аралығында қарама-қайшылықтың бар екендігі баршамызға аян.
Олай болса, айқындалған қарама-қайшылықты ғылыми-педагогикалық тұрғыдан шешу, еңбек дағдылары негізінде бастауыш сынып оқушыларының пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен талаптанып орындау мүмкіндіктерін, мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін қарастыру, біздің зерттеу жұмыстарымыздың көкейкестілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жолдары деп таңдап алуымызға жоғарыда аталған мәселелер себепші болды.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының оқу - тәрбие жүйесінде еңбек дағдыларын қалыптастыру, оның ерекшеліктерінің теориялық және практикалық негіздемесін анықтау.
Зерттеу нысаны - Бастауыш сынып оқушыларын оқу-тәрбие үрдісінде еңбекке баулу үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу болжамы - егер бастауыш сынып мұғалімдері оқу-тәрбие барысында еңбек дағдыларын қалыптастыруды сабақтарда, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда теориялық және практикалық білімдерді меңгертсе, бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын оқу-тәрбие берудің формалары мен әдістерінде пайдалану тиімді болар еді.
Зерттеу базасы - № 48 орта мектебі
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш мектепте еңбек дағдыларын қалыптастырудың тарихына педагогикалық талдау;
Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жолдары және оған мұғалімдердің оқу - тәрбие ісіндегі ой - пікірін анықтау;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: педагогика жөніндегі ғылымдар негіздеген теориялар мен халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері, жеке тұлғаның даму теориясы, іс-әрекет теориясы, қазақ халқының мәдени, материалдық және рухани құндылықтарын дамыту және пайдалану жөніндегі идеялар мен тұжырымдар, зерттеу проблемасына байланысты тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің практикалық мәні: зерттеу материалдарын жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері қарастырылатын мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерді талдау, дене тәрбиесін оқу-тәрбие үдерісіне қолдану, ғылыми-әдістемелік жұмыстарды жинақтау, арнайы сауалнамалар, сұхбат, тәжірибелік-эксперимент жұмыстар жүргізу.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу материалдарын жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында пайдалануға болады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық-педагогикалық және еңбек мәдениеті тарихы мен әдістемесін қамтитын әдебиеттерге ғылыми талдау, зерттеудің ғылыми аппараты белгіленіп, еңбек сабағында дағдыларды қалыптастыру туралы материалдар жиналды.
Екінші кезеңде бастауыш сынып оқушыларының арасында тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Бұл кезеңнің нәтижесінде жинақталған материалдар қорытындыланды.
Үшініші кезеңде жинақталған материалдар талданды, алынған нәтижелер мен қорытындылар бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдістеріне ендіріледі.
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңының 7-бабында Еңбек -міндеттерін адал орындауға, еңбек тәртібін сақтауға - қауіпсіздік және санитария жөніндегі ережелердің талаптарын орындауға міндетті және өзінің кәсіби біліктілігін арттыруға құқығы бар делінген. Олай болса, баланың қарапайым еңбектегі міндеттері мен құқығын, еңбек ережесін біліп өсуі еңбекке баулу мазмұнына тікелей байланысты. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2030 стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына лайықты тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезенде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек, деп атап көрсеткен [1].
Елбасының бұл бағытынан мектептен бастап, бала бойыңда жаңа өндірістік және нарықтық экономикалық қатынастарды игеруге әзірлік, бәсекелестік пен кәсіптік икемділік, өзгерген жағдайларға тез бейімделе алатын, шығармашылық қабілеттілік сияқты жеке тұлғалық қасиеттерінің алғышарттары көрініс табуы қажет.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беруді ақпараттандыру деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді. Бұл аса зор міндеттерді орындау барлық білім беру саласында жұмыс атқарып жатқан мамандарға жүктеледі [2].
Демек, оқу-тәрбие жұмыстарында оқыту тәсілдерінің ең тиімдісін қолдана отырып, қазіргі таңдағы нарықтық қатынасқа байланысты мектеп оқушыларын еңбексүйгіштікке тәрбиелеу міндеттері көзделеді. Осы міндеттерді шешу үшін бастауыш сынып оқушыларына білім беру мен тәрбие негіздерін қалыптастырудың мазмұнын жаңарту, білім саласын жоғарғы дәрежеге көтеру бастауыш сынып мұғалімдеріне үлкен жауапкершілікті жүктейді.
Еңбек - адамгершiлiк тәрбие берудiң қайнар бұлағы. Еңбек - өмiр кiлтi, адамның бақыты. Еңбек ету тек күн көрiс құралы болудан қалып, нағыз творчествоға, қуаныштың қайнар көзiне айналуға тиiс. Мектеп оқушыларды еңбектiң негiзгi түрлерiмен таныстыра отырып оларды қоғам пайдасы үшiн еңбек ете бiлуге тәрбиелейдi.
Еңбек пен адам бірінен-бірі бөлінбейді. Еңбек аламды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтеріп, оның дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды. Жас буынды қалыптастыруда еңбекке тәрбиелеудің орасан зор ролін педагогикада әрқашан атап көрсеткен еді. К.Д.Ушинский былай деп жазды Тәрбиенің өзі, егер ол адамға бақыт тілейтін болса, оны бақыт үшін емес, өмір еңбегіне даярлап тәрбиелеу тиіс.
Еңбек әрекеті әрбір адамнан белгілі бір тапсырманы орындауды іске мақсат көздей, ойланып кірісуді мақсат етеді. Сондықтан да еңбек адамның ақыл-ойы дамуының маңызды факторы болып табылалы. Балаларға әсіресе еңбек дағдысы әсер етеді, оларға заттар мен материалдардың жаңа қасиеттерін біртіндеп аша отырып, олардың нақтылы дүние туралы түсініктерін байыта түседі.
Еңбек адам игілігінің қайнар көзі екенін, әрбір адам еңбек етуге, еңбек сүюге тиіс екенін алуан түрлі жолдармен көрсету қажет. Балалардың еңбек ету іскерлігі және дағдысы болғанда еңбектің қандайы болса да қолдарынан келеді. Сондықтан еңбек етуге тәрбиелеу міндеті - осындай іскерлік пен дағдыны бекіту. Еңбекке машықтау, еңбекте шынығу сияқты сапалардың маңызы зор. Біздің қоғамымызда еңбек әрқайсымыздың терең білімді және оны ұйымдастырудың жоғарғы мәдениетін талап етеді.
Енді біреулері сабақты оқушылардың барлығына бірдей көмек беруге бейім тұратындықтан, олар өздігінен жұмысты бастамай, тек мұғалімнің көмегін күтіп отыралы, сөйтіп оның әдетке айналуы мүмкін. Еңбекке баулу өз мүддесі және болашақ қоғам үшін еңбектене білетін, ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, іскер, дамыған адам даярлау мақсатына бағытталалы, баланы еңбекке баулудың қаншалықты құндылығын түсіну киын емес.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына меңзеп жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселесі екендігін байқатады. Қазіргі кезеңде, біздің елімізде еңбек тек ересек аламдардың ғана меншігіне тиіп, балаларды тәрбиелеудегі маңызы төмендеп кеткен мәселесі туындайды. Ежелден-ақ қазақ халқы балаларды еңбекке баулуды күн көріп, өмір сурудің басты шарты ретінде қарағаны белгілі. Кейінгі кездерде бұл мәселе зерттеліп, жүйеленіп, аса маңызды тұстары оқу-тәрбие үрдісінде орын алуда. Бұл ретте қазақ халқының тәлім-тәрбие тәжірибесі туралы ғылыми зерттеулерде (М. Балтабаев, К. Жарықбаев, С. Қалиев, К.Қожахметова, Қ. Сейсембаев, С.Ұзақбаева т.б. айтуға болады [6].
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында баланы еңбекке баулу жүйелі білім берудің, тәрбиелеудің, дамытудың, дағдыландырудың негізгі бір бөлігі болып табылады. Еңбек пәнін оқытуда еңбек дағдыларын қалыптастыру арқылы оқушының жеке басының қасиеттерін дамытып, тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Бұл мақсатты жүзеге асыру көп міндеттерді есте ұстауды талап етеді. Атап айтсақ, оқушылардың ақыл, ой-өрісін дамытып, ізгілекке, имандылыққа баулу, эстетикалық, экономикалық, экологиялық тәрбие беру және еңбек дағдыларын қалыптастыру арқылы еңбекке қызығуын ояту, мінез-құлқын тәрбиелеу. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушылардың әр түрлі материалдарды көркем өңдеу және құрастыру мен үлгілеудегі тәжірибелік дағдысын қалыптастыру, техникалық ойлау қабілетін дамыту, қарапайым еңбек құралдарын пайдалана білуге және шығармашылыққа баулу, табиғи материалдармен жұмыс жасауға, оны үнемдеуге үйрету.
Еңбек дағдыларын қалыптастыру үрдісінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Творчестволық еңбек үрдісінде жеке адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты таласқа түседі. Дұрыс жолға қойылған еңбек дағдыларына тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық пайданы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және интеллектуалдық жағынан қалыптастырудың шығармашылық дамытудың таптырмас құралы.
Жасөспірімдерді еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау; оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың ынтасын, қабілетін, шығармашылығын дамыту.
Бастауыш сынып оқушыларын осы мiндеттерге сай тәрбиелеудің мақсаты:
- еңбекке деген сүйiспеншiлiк пен еңбек адамдарына деген құрметтi дарыту;
- оқушыларды қазiргi өнеркәсiптiк және ауылшаруашылық өндiрiсiнiң, құрылысының, қызмет көрсету саласының негiздерiмен таныстыру, олардың бойында оқу мен қоғамдық пайдалы жұмыс барысында еңбек дағдылары мен шеберлiктерiн қалыптастыру;
- саналы түрде кәсiптiк даярлық алуға ұмтылу, - деп келтiрiлген мектеп ережелерiнде.
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау бұл үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен талаптанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі үрдіс. Мұнда оқушылардың мінезі, әдеті, сезімі, іскерлігі қалыптасады, ішкі сезімнің әмірімен өзінің борышын орындауы жүзеге асады. Мысалы: балалар адамдардың табысты еңбегіне немесе адал еңбеккерлердің есебінен өмір сүргісі келген адамдарды жаны сүймейді, өсек көреді, керек десе олармен күресуге де даяр тұрады. Бұл үрдіс екі фактордың ынтасымен жүзеге асады:
Объективтік фактор - қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық қатынастарды жасау. Осының негізінде әдет, адамгершілік нормаларын бекітеді.
Субъективті фактор - адамның, еңбектің маңызына терең түсінуі және ішкі сезімнің әмірімен өзінің борышын орындауы.
Еңбек етуге әрекеттену - бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл адамгершілік тәрбиенің жоғары деңгейі, еңбек үрдісінде құштарлық, еңбек етуге әзірлік.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды бірінші сыныптан, ал жанұяда балалық шақтан бастау, оларды еңбек түрлерін қатыстыра отырып, еңбектің адамды қайратты және бақытты ететіндігінде сенімін қалыптастыру.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психикалық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы тиіс.
Оқушылардың ұжымдық еңбек дағдыларының қалыптасуының маңызы өте зор. Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттілігі, дарындылығы толық ашыла бастайды, ұжымдық өмірде адамгершілік әдістері, дағдыларын қалыптастырады. Еңбекте достық, жолдастық өзара көмек және жауапкершілік нығаяды. Әркімнің қылықтары ұжымдық өмір нормалары тұрғысынан бағаланады.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші: Жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құндылықпен қарау. Еңбек мәдениетіне жариялылық, өзінің инициативасын көрсете білу, дербестік, еңбектің демалыспен қабысуы, алдағы жұмыстың негізгі кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау және іс-құжаттарын сауатты асау жатады.[7].
Отбасында өзіне-өзі қызмет етуде төсек орнын жинап, киім, аяқ киім, үй тазалау т.б. үйренеді. Қоғамдық пайдалы еңбек-қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру, жеке адамның дамуына мүмкіндік жасау. Мамандықты тануда көзқарасы кеңиді, денсаулығы жақсарады, саяси сенімі және мәдени адамгершілік ұғымы артады. өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті материалдық құндылықты жасайды. өнімді еңбек барысында оқушылар өз мүмкіншілігіне сәйкес жалпы халықтық іске үлес қосады.
Сабақ үрдісіндегі еңбек дағдылары, іскерлік, төзімділік кейін жаппай еңбек іс-әрекеттерінің түрлерін де байқайды.
Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы, онда оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді. Еңбек сабақтары үрдісінде оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді. Білім еңбек сабақтарының ғылыми негізі болады, ал еңбек сабақтары мен тәрбие барысында оқушылар алған темір тәжірибесіне теориялық білім жүйесі арқылы түсінді.
Еңбек сабақтарының үрдісін жетілдіру оқушылардың еңбекке зерттеу және шығармашылық қатынасын қалыптастырдаы. Оқушылар мектепте алған білімдерін пайдаланып, әр түрлі өсімдіктерді өсіреді, тәжірибелер жасайды, практикалық дағдылар мен түрлерін кейбір мамандықтардың түрлерін меңгереді.
Бұл жаңашыл - педагогтардың озық тәжірибелік идеяларында бастауыш мектеп туралы және оқушылардың еңбек тәрбиесі жөнінде терең ойлар айтып, іс жүзінде оқу-тәрбие үдерісінің тұтас жүйе ретінде қарастырылуы, Г.Кубраков кәсіби еңбекке бағытталып жүруі Қ.Айтқалиев ұтымды екенін, мектептің әрбір құрылымын ізгілендіріп, теңелдіріп олардың ынтымақтастық негізде, оқушылардың өздерін-өздері басқару прициптерімен Қ.Нұрғалиев. А.Ысқақов, Қ.Бітібаева, Е.А.Очкур әрі тиімді, әрі шығармашылықпен істейтін мектеп ойдағыдай өз міндеттерін атқара алатынын дәлелдеді. Тұтас педагогикалық үдерісті тиімді ұйымдастырған Г.М.Кубраков, А.С.Макаренколардың педагогикалық жүйесінің идеяларын кеңес мектебінің кемелденген жағдайында шығармашылықпен, оқу-тәрбие жұмысын тұтас демократияландыру және гуманизациялау бағытында жүргізумен мол тәжірибе жинады, олардың мол тәжірибелері педагогикалық қауымдастыққа таратылған болатын. Осындай шығармашылықпен, өндірістік, ұлттық еңбекке баулудан республикаға тәжірибелерін таратқан ұстаздардың көбі мектептерден білім алған азаматтар деп айтуға болады [8].
Көпшілік жағдайда оқу үрдісінде бастау алған білімге үйрену, дамыту және тәрбиелеу міндеттері сабақтан тыс ақыл-ой, еңбекке баулу тәрбиелерінде жалғасады. Алайда бұл үдерістердің барлығы да тек жүйелік сипат алғанда ғана белгілі нәтиже береді Ы.Алтынсарин, М.Н.Скаткин, В.К.Дьяченко, В.Н.Кузьмин [9].
Бастауыш мектеп оқушыларының еңбек тәрбиесінің негізгі міндеті оларды қарапайым еңбек дағдыларына баулу және балалардың еңбекке дұрыс көзқарасын қалыптастыру. Еңбек тәрбиесі қоғам мүддесі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған адам даярлау мақсатында бағытталады. Күнделікті тәрбиеде саяси-идеялық, адамгершілік, еңбек тәрбиелерін қисынды бірлікте жүргізе отырып, тәрбиенің өзге салаларын да іске асыру міндеті қойылады.
Адамның адам болып қалыптасуының құралы - еңбек. Еңбектің нәтижесі әрбір адамға, оның еңбекке саналы, шығармашылық көзқарасына байланысты. Олай болса бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі - жас ұрпақтың бойында еңбекке ынталандыруды тәрбиелеу, болашақ еңбек жолын дұрыс таңдауға баулу. Баланың жеке басының еңбекке бейім болып өсуі оны еңбек тәрбиесіне баулуға тікелей байланысты.
...Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір мағлұматтар беріп қана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра түсуі керек, мұнысыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайды. Кейбір жағдайдың, әсіресе адамның балалық және жастық шақтарында алған әсерінің салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп те, өшіп те қалуы мүмкін, сондықтан бастауыш мектеп кезеңде ұқыптылықпен баулып, еңбекке деген дұрыс ынта-ықыласын қалыптастырған дұрыс.
Баланы жасынан еңбекке тәрбиелеу - адам қоғамымен тығыз байланысты. Тіптен жазу-сызу болмаған тайпалық дәуірдің өзінде өз ұрпағын өмірге бейімдеп тәрбиелеу, оларды отбасында еңбекке, қолөнерге, аңшылыққа үйрету дәстүрі халық өмірінен өзекті орын алған.
Тарихта деректерге қарағанда УІ-УІІІ ғасырларда қазақ даласында өмір сүрген жартылай отырықшы тайпаларда ұсталық, зергерлік, ағаш өңдеу, нақыштау, металл, қыш бұйымдарын жасау, темірден қару-жарақ соғу, киіз басу, жіп иіру, шекпен тоқу, тіптен, тастан адам бейнесін жасау өнерінің болғанын дәлелдейді.
Бастауыш мектеп оқушыларына көркемдік еңбек мазмұны негізінде туған халқының және жалпы адамзаттық еңбек дәстүрлерін, жетістіктерін, т.б. құндылықтарын игерту арқылы балалардың дүниетанымын, қоршаған өмір шындығына жарасымды көзқарасын, эстетикалық талғам сапасын қалыптастыру мектептегі тәрбие үрдісінің міндеттерінің бірі болып саналады.
Әдебиеттер мен ғылыми зерттеу еңбектерінде баланың түрлі өнерге баулудың, оның өсіп жетілуіне қолайлы әр кезендерінде тән психологиялық ой-пікірлер мен теориялық тұжырым әдістемелік тәжірибе жинақталған. Бұл көркемдік талғамды қалыптастыру білім беру жүйесін құруға мол мүмкіндік ашатын методологиялық негіз бола алады. Еңбекке баулу арқылы бастауыш сьнып оқушыларына, көркемділік талғамына Х.Х. Габралова, Н.А.Дмитрева, Ы.Ы.Саккулина, Е.Е.Рожкова, А.В.Шербаков, Б.П.Юсов жүзеге асырды. Бұлардың еңбектерінде балалардың жас жағынан еңбекке баулу өнерімен баулудың сапалы аспектілері әдістемелік теөриялық тұрғыда қарастырылып дәлелденді [21].
Халқымыздың осындай ұзақ заманнан бері қалыптасқан тіршілігі мен ананың ақ сүтімен қоса беріліп келе жатқан өнегесі, тәлім-тәрбиесі, ұл баланы әкесі, қыз баланы шешесі тәрбиелеген. Өнерге, шеберлікке үйреткен. Баланың қабілеттілік, бейімділігін, қызығушылығын анықтау үшін жиын-тойға, ас-мәзірге, өлең-жыр айтыс кештеріне, тіпті билер билік айтқан алқалы топқа да апарған, басына өнер қонсын деп тілеген.
Енді осы еңбек тәрбиесін мектепке оқыту бағдарламасы жасалынып, оқыту пәні ретінде қай мерзімнен басталады? Оған кімдер бастамашы болды? Соған талдау жасап көрейік:
Әрбір дәуірде өмір сүрген ойшылдар, ғалымдар, оқымыстылар, еңбек тәрбиесіне назар аудармай қойған жоқ. Сонау көне тарихқа көз жүгіртіп, алыс емес бір ғасырға жуық уақытта жазылған ғылыми еңбектер мен оқу-құралдарына, бағдарлама, ұсыныс-пікірлерге талдау жасалғанда оның даму тарихына көз жеткізуге болады.
Әл-Фараби еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деді. Ол ғылымды тарихи үрдіс деп түсініп, ғылыми-жүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы формасы деген анықтама жасады. Еңбектің өзі өнер-еңбек тәрбиесі осы өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады - деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамның өмір сүруінің негізгі адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты деп қарастырды Фараби еңбек үрдісінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің өзі, еңбек заттары мен еңбек құралдары. Адам еңбегі бағытталған нәрсенің бәрі еңбек заттары деп аталады. Оның еңбек туралы бұл тұжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан ғалымдар бар. Фараби еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы үшін маңызы зор екенін көрсетті.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адамдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам қазіргі мұғалім - мәңгі нұрдың қызметшісі. Ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған оттың көзі - деген Фараби. Орта Азия ғұламасы Фарабидің шәкірті, оның ілімін әрі қарай жалғастырушы Ибн Сина: Фарабидің тәрбие тағылымдарының ең маңыздысы әрбір жеке адамды еңбекке тәрбиелеу болды. Өйткені, еңбек сүйгіштік, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Ол кімде-кім өзінің тіршілгі үшін, өзіне пайда келтіретін еңбекпенен айналысқанда ғана, нағыз ел адамы бола алады - деген өмірлік өсиет қалдырып кетті,-деп көрсетті.
Фараби еңбектерінің, оның өз дәуірі үшін шығармашылық мұраларын зерттеп, кейінгі ұрпаққа қалдырған оқу ағарту, білім беру ілімінің тәрбиелік мазмұны мен мәнінің еңбек пен еңбек тәрбиесі туралы тағылымының тәжірибелік маңызы мынадай болды:
1. Еңбек әрбір қоғамдық құбылыс ретінде өзгеріп отырады, еңбек - еңбек тәрбиесінің мазмұны мен мәнін өзгертеді.
2. Әл-Фараби ілімі тәрбиенің әрбір қоғам кезіндегі феодализм, капитализм, социализм әулеметтік мәнін ашты. Фараби ілімі тәрбие - еңбек, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің теориялық негізін қалыптастырады.
3. Ғылымдар тізбегін жасау, оны әрбір топқа бөлу арқылы - болашақ жасөспірімдерді жан-жақты жетілдірудің қажеттілігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Ғылымның еңбек пен еңбек тәрбиесіндегі негізін және оның теориясын жасады.
4. Еңбектің, еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін сала отырып, оны практикада, өмірге қолданудың тәжірибесін көрсетті.
5. Әл-Фараби ілімі шығыс халықтарының педагогикалық ой-пікірінің дамуында революциялық - төңкеріс болып есептеледі. Демек, ол шығыс халықтарының салт-санасының, әдеп-ғұрпының ағартушылық, тәлім-тәрбиелік ой-пікірінің, ғұламалық тағылымының дамуында жаңа кезең ашқан - халықтық педагогиканың негізін қалады.[11]
1886 жылы Швецарияның Соломондық әдіспен оқытатын мектеп директоры Сент-Илер Қол еңбегін оқыту негіздері деген еңбек жазыпты. 1889 жылы Россияның мұғалімдер семинариясындағы талқылаудан кейін осы қол еңбегі бірінші рет дүниеге келген [12].
1900-1901 оқу жылында Россияда Қол еңбегі мен сызу пәндерінен еңбекті үйрету деген бағдарлама даярланған. Осыдан бір ғасырға жуық қолға лаынған сол еңбектердің басталуынан қазірге дейін мазмұны, мақсаты, жазылу ерекшелігі, оқыту-әдістемесі ұқсас, бір мақсатқа негізделген.
1930-1960 жылдар арасында еңбек сабағын оқытуға біраз назар аударылған. Бұл жылдары бағдарламаға сәйкес мектеп шеберханалары, ауыл шаруашылығы еңбегін оқыту, үй шаруысына үйрету, техникалық еңбек, оған керекті техника жөнінде ғылыми-теориялық және сарамандық дағдыларды меңгеруге арналған бірқатар еңбектер жарық көрген. 1930 жылы Мектептегі пайдалы еңбектің алғашқы басқышы, 1940 жылы Еңбек тәрбиесінің институты Потолок П.В., 1955 жылы Оқушылардың ауыл шаурашылығы еңбегіне сүйіспеншілікке тәрбиелеу, Кисельгроф С.Н. 1957 жылы Ставрополь колхоздарындағы оқушылардың өндірістік бригадасы, 1955 жылы Темір кесудің шеберлігін үйрету [13].
1960-1990 жылдар арасында оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің құлашы кең жазылып, мектептегі бұл салаға ерекше назар аударылған.
1967 жылы тұңғыш рет қазақ тілінде Райымжанов Е. Бастауыш кластардағы еңбек сабағы, Бастауыш кластардағы еңбекке үйрету методикасы - әдістемелік құралдары дүниеге келген. Е.Райымжановпен, О.Сатқановтың еңбектерінде төрт жылдық бастауыш мектеп мұғалімдеріне еңбекке баулу сабақтарының бағдарламасы бойынша үлгі сабақтары берілген. Әр сабақка жеке-жеке тоқталып, оны өткізу әдістерін айқын көрсеткен [14].
Бастауыш мектепте Еңбекке баулу пәні бойынша қоғамның қазіргі даму кезеңінен туындап отырған әлеуметтік сұранысқа орай, баланың жас тұлға ретінде қалыптасуына, ақыл-ойын дамытуға, интеллектуалдық, ерік, жігер белсенділігін, эстетикалық талғамын, кәсіптік көзқарасын қалыптастыруға сәйкес келеді.
Ғылыми зерттеу барысында еңбекке баулу пәнінің қызметі бойынша әлемдік педагогикалық тәжірибелер зерделенді. А. Эйнштейн Адам естіп-білгені арқылы жетілмейді, еңбек пен іс-әрекет үстінде қалыптасады - деп айтқандай, еңбекпен шұғылдану үстінде бала саусағының бұлшық еттері жан-жақты жетіліп, жазуға, сурет салуға, түрлі бұйымдар жасауға икемділіктері артады. Сонымен бірге еңбекке баулу пәніне бастауыш мектеп оқушылары еңбектің бастапқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі, шығармашылық белсенділіктері артады және жас кезінен бастап жүйелі түрде еңбек тапсырмаларын орындауға, отбасындағы қажеттілікке көңіл бөлуге, төзімділікке үйренеді
1970 жылдан еңбекке баулу ісіне айрықша назар аударыла бастады. Шаймерденова К. Ұстаз жолымен, Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік дағды шеберлігі, 1986 жыл Е.Райымжанов Бастауыш кластарда еңбекке баулу сабағы, 1988 жыл, Ш.Әбдуәлиева Халық өнері, 1992 жыл, Е.Райымжанов, С.Әубәкіров Еңбекке баулу, 1990 жыл, Әлімқұлова Р. Мектептің тәжірибе алаңы, оқушыларды еңбекке баулу [14-132б.].
Алғаш рет еңбек пәнінен қазақша бағдарлама жасауды, оқулықтар жазуды ұсынған Қазақтың білім академиясының негізін қалаған Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының алғашқы директорларының бірі Ахмеди Искаков 1960 жылы Социалистік Қазақстан газетіне Мектеп және еңбек деген ғылыми мақала жазып, еңбек пәнінің болашағы жөнінде құнды ұсыныс жасаған. Осы институттың директоры болған академик, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі Әбдіхамит Сембаев 1968 жылы Педагогические взгляды деген еңбегінде еңбек пәнінің жас ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы жөнінде құнды пікір айтқан. Осы институттың педагогика зертханасын басқарған ғалым, ұстаз Әміржан Сыдықов, Омар Хаймуллиндер еңбек пәніне арнап қазақша бағдарлама жасап, оқулық жазуды ұсынған [21].
Бұл жақсы істің жалғасы 1995 жылы жаңа буын оқулықтарын әзірлеу жөніндегі Алтынсарин атындағы Білім проблемалары институтының директоры Немеребай Нұрахметовтың ұйымдастыруымен қазақ тілінде І-ІУ сыныптарға арналған Еңбекке баулу пәнінің тұжырымдамасы және бағдарламасы жасалды. Осы тұжырымдама мен бағдарлама негізніде оқулықтар жазылды.
1997 жылы бірінші сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Райымжанов Е., Қалназаров Б., Нұрсейітова С., 1998 жылы екніші сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Оралбекова Т., Дүйсебваева М., 1990 жылы 3-сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Оралбекова Т., Дүйсебаева М., ал 2000 жылы 4-сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары К.Өстеміров, Д.Әлмағамбетова. Оқулықтар жарық көрді. Осы оқулықтар Қазақтың білім академиясының арнайы бұйрығымен бекітілген эсперименттік мектептерден сынақтан өтті.
Қазақстанда жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды еңбекке баулудың теориялық, әдістемелік, тәжірибелік мәселелерін Н.Беріков, Р.Жаңабаева, Г.Нұрталиева, А.Сейтешов, Г.Уманов және т.б. ғалымдар зерттеген. Оның ішінде мектеп оқушыларының еңбектегі шығармашылығын дамыту нарықтық кезендегі педагогикалық мәселе екенін, еңбекке баулу міндеттерін, оның әдіс-тәсілдерін, ұлттық тәлім-тәрбие негіздерін басшылыққа алып жүргізудің түрлі жолдарын қарастырған [15].
Еңбек тәрбиесі қашан да ең маңызды қоғамдық міндеттердің бірі болып табылады. Соныдықтан жас жеткіншектің өсіп дамуы үшін бірден-бір қажетті нәрсе - еңбек екендігін айқын аңғарамыз.
Бала қабілеті ой еңбегі мен дене еңбегі қатар жүрсе ғана жан-жақты жетіледі. Сондықтан еңбек тәрбиесінде мынау жақсы, мынау жаман деп бөлектейтін нәрсе жоқ. Осы орайда А.С.Макаренко былай деген: Тәрбие ісінде ешбір ұсақ-түйек нәрсе жоқ. Еш нәрсені де ұсақ-түйек деуге және ұмытуға хақымыз жоқ. Өз өмірімізде немесе балаңыздың өмірінде бір нәрсені ерекше деп бөлек алып, соған қатты зер салып, қалғандарын елемей қалдырсаңыз, қателіктің ең зоры сол болып шығады.
Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке қызығушылықты дамытып отыру мақсатымен балаларға бұрын берілмеген жаңа тапсырмалар беру тиіс, ол өзінің жаңалығымен, шығармашылық қиыншылықтарымен қызықтырады. Балада істі ұзақ, тиянақты орындау дағдысы қалыптасады. Тапсырма беру барысында күрделі және қарапайым, қызық және қызық емес әрекеттер алмасып отыратын істер таңдаған жөн, өйткені бала тапсырма орындау барысында тек қана орындаушы емес, сонымен қатар ұйымдастырушы да.
Ендеше балаларды ерте бастан еңбекке тәрбиелей отырып, ата-аналар оларды тек өзі үшін ғана емес, жалпы игілік үшін еңбек етуге, еңбекке құрметпен қарауға, еңбек үрдісінің әсемдігін, эстетикалық қуаныш-ләззатын сезініп, түсіне білуге үйрету керек.
Бастауыш мектеп оқушыларының еңбек сабақтарындағы шығармашылық жұмысын дұрыс жолға қоюмен қатар оның мазмұнына ерекше назар аудару керек. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек - шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы артады. Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл халық міндеті болды. Бұған ерекше мән беріліп, баланы еңбек арқылы дамытуға барынша күш жұмсалып келді.
Бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетін жоспарлай білу, өзінің және өзгенің ісін бақылау, баға беру, түзету, өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын қалыптастыру арқылы еңбек етуге баулу - ең тиімді әдіс. Еңбекке баулудың осы мақсаты мен міндеттері ата кәсіп, ұлттық қолданбалы қолөнер үлгілеріне, ата-баба дәстүріне негізделе отырып жүргізілуі өз жемісін береді. Сондықтан бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу сабақтарын өту және оның мазмұны арқылы тәлім-тәрбие беру мұғалімнің асқан шеберлікті қажет етеді.
1.2 Қазақ халқынық еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні
Ұрпақ тәрбиелеуде қай халықтың болмасын еңбек тәрбиесін сырт қалдырмайтыны белгілі. Өйткені адам үшін еңбексіз өмір жоқ, еңбек - тіршілік көзі, адамзат ғұмырының мәні.
Еңбек туралы А.Құнанбаев өзінің қырық үшінші сөзінде былай дейді: Адам әрқашан еңбек үстінде болуы керек, кідіріп қалудан барып, адам мерт болады. Жан қуатымен адамның тапқан өнерлері де күнде тексерсең, күнде асады. Көп заман тексермесек тауып алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол мезгілдегіден бір басқа адам болып кеткеңінді білмей қаласың... онан соң қайта кәсіп қылуға болмайды. Ал көрнекті орыс педагогі А.Макаренко Адамда бір ғана мамандық болуы тиіс, ол нағыз мәнді адам деген атқа ие болу екенін сен кейіннен түсінетін болсаң, онда мамандық жайында ерекше толғанып жатпайсың. ...қандай маман болсаң да адал, еңбекке қабілетті, зейінді, ойлы болуың қажет. Тек сонда ғана қандай мамандық болса да, зор және маңызды болмақ... - дейді.
Ыбырайдың еңбектеріне талдау жасағанда, олардың әрқайсысында белгілі тәрбиелік маңызы бар идеялар, әсіресе, адамгершілік қасиет-сапалар жан-жақты қамтылғаны айрықша көзге түседі. Мысалы, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш әңгімесінде бұл үшеуі әрқайсысы өздеріне тамақ іздеп, еңбек етеді, күн көру үшін күреседі. Бұл әңгімеде әкесі жас баласымен сөйлесіп, одан бірнеше сауал сұрағаннан кейін әкесі бұл құс, жәндіктердің еңбектенудің арқасында өздеріне керегін тауып жүргенін айта келе Сен де ертеден кешке дейін босқа жүріп уақытыңды босқа жіберме, еңбек етуге әдеттен, еңбек етсең емерсің дейді.
Ы.Алтынсаринның еңбек арқылы дүниетаным туралы көзқарасы қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Адам өмірінде еңбек бақыт, қанағат пен қуаныш әкеледі және еңбек адам өмірінің физиологиялық қажеттілігі болып табылады.
Алтынсариннің еңбек мәселесін суреттеуі қазақ қоғамының экономикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты және оқушының еңбекке сүйіспеншілігін арттыра аларлықтай дәрежеде. Ы.Алтынсарин адал еңбек етуді, өз тапқанымен тіршілік етіп, қанағат қыла білуді, басқаның еңбегіне көзалартпауды нағыз адамгершілік қасиет деп санайды.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қайсысын алмасын жастарды еңбек етуге шақырып, әрбір жасөспірім өз бойына шыдамдылық, төзімділік, байқағыштық, аңғарымпаздық пен мейірімділік, адамгершілікті тәрбиелеуді марапаттап, ол жалқаулық, еріншектікті айыптап отырған. Бір сөзінде, ол адам адал, мағыналы өмір сүру үшін, белгілі бір мақсатты әрекетпен айналысуы керек. Ол әрекет - еңбек деп ойын түйіндейді.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясын орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский мен белгілі педагог Паульсонның хрестоматияларының үлгісінде құрастырды.
Автор хрестоматияда оқушыларды еңбектің мақсатқа жеткізетіндігіне, еңбек арқылы табылған табыстың берекелі болатындығына сендіре отырып, еңбек ету үшін тұрақтылық пен табандылық қажет екендігін уағыздайды. Оған дәлел оның хрестоматиясындағы көптеген еңбекке байланысты мақалдар мен мәтелдері. Мысалы, Бейнетсіз рахат жоқ, Жалқау текке жатар, оынң ырысы қашар, Жігіттің ерінгені, көрінің көрінгені т.б. дәлел болады.
Хрестоматияның бүгінгі мектептің оқу-тәрбие жұмысына тигізетін әсері үлкен. Оны көптеген ғалымдарымыз Т.Тәжібаев, Б.С.Сүлейменов, А.Қ.Қасымжанов, Е.Бекмаханов, Ә.С.Сыдықов т.б. берген бағалар дәлелдейді. Төлеген Тәжібаев: Ы.Алтынсариннің хрестоматиясының негізі және оның мазмұны бүкіл халықты еңбек етуге және еңбекті сүюге шақырадды деп көрсетті [16].
Қазақ халқы баланы жеті жасқа дейін патшадай күт десе-дағы еңбек тәрбиесін ерте жасынан баулуды қолға алған. Оған халқымыздың ауыз әдебиетіндегі ертегілер, аңыз әңгімелер мен батырлар жыры, халық өлеңдері, санамақтар мен мақал-мәтелдер, тыйым сөздер мен бата-тілектер дәлел. Дәлірек айтқанда халқымыз бесік жырынан бастап, үлкен-үлкен жыр-дастандарына дейін еңбек тәрбиесін тәрбиелік-ізгілік мұрат санап насихаттап отырған.
Халқымыздың өмірі техника мен ғылымға тәуелсіз замандарда ата-бабамыз өз балаларына қасына ертіп жүріп, күнделікті өмірдің қажеттілігіне үйреткен. Ер бала мен қыз бала тәрбиесін өзара бөліп қараған. Ұлды ер адам мал бағуға, отын шабуға, аң аулап, мылтық ұстайтын мергендікке, қолөнер шеберлігіне, мал тауып, отбасын асырауға баулыса, қыздарды үй тазалау, төсек жинау, шай құйып, ас пісіру, кесте тігіп, ою ойып, тон пішу, өрнек тоқу т.б. отбасының әйелдерге үй жұмыстарына аналары мен әжелері баулыған.
Ертегілер мен әндер сияқты мақал-мәтелдерден де балаларда еңбекке деген дұрыс көзқарас қалыптасады. Мақал-мәтелдерде екі түрлі мағына бар: педагогикалық идеялар мен олардың тәрбиелік әсері. Оларда Ауырсыз - жеңіл жо, Еңбексіз - өмір жоқ, Жылай отырып арық қазсаң, күле отырып су ішесің, Жақсы жұмыстан - көңіл жай деп-ақ маңызды ойларды жеткізіп отырады. Осындай идеялар қазақ халқының мақал-мәтелдерінде еңбек ерекше орнын көрсетеді. Сондықтан да халықтық педагогикада белгілі бір еңбек тәрбиесінің жүйесі қалыптасқан деген тұжырым жасауға негіз бар.
Ертеден келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдері құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өмірлік тәжірибені береді және халықтың даму барысында шешуші рөл атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Ертегілер қайырымдылық, риясыздық, адам сүйгіштік, жақынға аяушылық білдірумен ерекшеленеді. Ең маңыздысы, адал, сапалы еңбек дәріптеледі. Қазақтың халықтық педагогикасында еңбек тәрбиесінің тиімді құралының бірі ретінде эпос немесе батырлар туралы аңыздар ерекше орын алады. Қазақ халқының эпостары: Қобыланды батыр, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан, Қарабек, Өтеген батыр(, т.б. негізгі ерекшелігі сол, халықтылығында. Өйткені эпостарда батырдың, оның жұбайының, олардың істерінің, күресінің, әрі халықтың тұтас еңбек ету бейнесі суреттеледі.
Еңбек тәрбиесінде халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер, ұлттық мерекелер де айтарлықтай рөл атқарады. Мерекелер мен дәстүрлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Қазақ халқының еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде еңбек дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда еңбек дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына бағыттап-жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігін байқатады. Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына сай тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек, - деп атап көрсеткен [1].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып, нарықтық қатынасқа көшу кезеңіндегі экономикасының жедел дамуы, оны жоғары еңбек ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық, құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі нарықтық өмір талабына сай еңбек қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік орта болуға тиіс.
Еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін жасаған, өзекті мәселелерін зерттеген А.С. Макаренко, Е.И. Тихеева, А.П. Усова т.б. еңбектерінде балаларды ерте жастан шамасы келетін еңбектің ең қарапайым - түрлеріне баулудың қажеттілігі, еңбектің тәрбие қүралы ретіндегі маңызы жоғары бағаланып талданған. Ойшылдардың тұжырымды ой-пікірлері біздің зерттеуіміздің негізі бола алады, бастауыш мектеп балаларын еңбекке баулу мәселесін зерттеген ғалымдардың ішінде Р.С. Буре, Т.А. Маркова, В.Г. Нечаева және т.б. ғылыми еңбектерін атап өтуге болады. Олардың оқушыларды еңбекке баулуда ұсынған әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру жолдары туралы таңдаған пікірлері, ой-толғамдары зерттеулерге өзек болады [3].
Оқушыларда еңбекке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар: К.К.Платонов, Бұл салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев. М.Ә.Құдайқұлов, С.В.Батышев, М.Н.Сарыбеков, Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [4].
Оқушыларды еңбекке, кәсіпке өндірістік бригадалары мен еңбек бірлестіктері арқылы бағдарлау жұмыстарының әсерлілігін дәлелдеген: В.Ф.Афанасьев, С.И.Гореславский, К.Ш.Ахияров, А.Д.Сазонов, А.П.Калюжный, В.А.Чичков, Е.П.Госсу, П.П.Костенков, т.б. зерттеушілердің есімдерін атау керек [3].
Біраз еңбектер оқушылардың кейбір өндірістік кәсіптерге коммуникативтік, танымдық, ізденімпаздық, шығармашылық т.с.с. қабілеттерін дамытуға арналған, олардың нәтижелері оқушыларды кәсіпкерлікке баулуға көмектеседі. Бұған белгілі ғалымдар: Г.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, Н.Ф.Тальзина, Г.И.Шукина, В.Ф.Шаталов, И.С.Якиманская, сонымен қоса біздің республикамызда бұл бағытта ат салысқандар: Р.Г.Лемберг, С.Қалиев, Г.К.Нұрғалиева, М.Ә.Құдайқұлов, Т.Г.Сабиров, т.б. көлемді үлес қосты [4-95б.].
Балалардың әр түрлі еңбек үрдісінде іскерліктерін дамытып, шығармашылық дағдыларын қалыптастыру мәселелеріне көп мән берген жаңашыл ұстаздар мен ғалымдар - И.П.Волков, Е.П.Герасимчук, Г.Кубраков, Петровская, В.Ф.Шаталов, сонымен қатар біздің республикамызда - Г.А.Уманов, Г.Т.Хайруллин, К.Бозжанова, К.М.Жүкібаев, Ж.И.Намазбаева, Е.Сағындықов, т.б. жатады [15].
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан адамның үйлесімді дамуына еңбек шешуші роль атқарады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы артады. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбек дағдыларына тәрбиелеу көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптерімен ұштасып жатыр. Еңбек дағдыларын қалыптастыру тәрбиесінің мақсаты оқушыларды қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастыру. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу керек:
Балалардың еңбек дағдыларын психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, еркімен ынталанып орындауға үйрету;
Ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыруда балалардың қабілеті, дарындылығы толық ашылады. Еңбекте достық, жолдастық, өзара көмек және жауапершілік нығаяды.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарытудың негізгі көрсеткішітері: жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құнттылықпен қарау. Балалардың ынтасын, қабілетін дамытуға халық шаруашылығында автоматтарды, роботтарды, компьютерлерді электрониканы қолданудағы сауаттылық жатады.
Еңбектің тәрбиелік құндылығы баланың шығармашылық ой-өрісінің, ынтасының, қабілетінің дамуына мүмкіндік жасаумен анықталады.
Адамның жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың бірі. Жеке адам еңбексіз дамымайды, ол біртіндеп кері кетеді, азаяды.
Еңбек арқылы адамның дене, адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі. Қоғамдық еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құндылықпен қарау. Еңбек мәдениетіне жариялылық, өзінің инициативасын көрсете білу, дербестік, еңбектің демалыспен қабысуы, алдағы жұмыстың негізгі кезеңдерін белгілей білу, еңбек үрдісін талдау және іс-құжаттарын сауатты жасау жатады.
Алайда, жоғарыда аталған зерттеушілер бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың жүйесін құрудың мәселесін қарастырмаған. Сондықтан да, нарық экономикасы жағдайында бастауыш мектепте еңбек дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін қамтамасыз ету, еңбек дағдылары мен іскерліктері жоғары, еңбекке бейім қабілеттерін дамытуды теориялық, ғылыми-әдістемелік жағынан шешу қажеттілігі мен еңбек дағдыларын өз дәрежесінде қолданбау аралығында қарама-қайшылықтың бар екендігі баршамызға аян.
Олай болса, айқындалған қарама-қайшылықты ғылыми-педагогикалық тұрғыдан шешу, еңбек дағдылары негізінде бастауыш сынып оқушыларының пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен талаптанып орындау мүмкіндіктерін, мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін қарастыру, біздің зерттеу жұмыстарымыздың көкейкестілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жолдары деп таңдап алуымызға жоғарыда аталған мәселелер себепші болды.
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының оқу - тәрбие жүйесінде еңбек дағдыларын қалыптастыру, оның ерекшеліктерінің теориялық және практикалық негіздемесін анықтау.
Зерттеу нысаны - Бастауыш сынып оқушыларын оқу-тәрбие үрдісінде еңбекке баулу үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу болжамы - егер бастауыш сынып мұғалімдері оқу-тәрбие барысында еңбек дағдыларын қалыптастыруды сабақтарда, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда теориялық және практикалық білімдерді меңгертсе, бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын оқу-тәрбие берудің формалары мен әдістерінде пайдалану тиімді болар еді.
Зерттеу базасы - № 48 орта мектебі
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш мектепте еңбек дағдыларын қалыптастырудың тарихына педагогикалық талдау;
Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастыру жолдары және оған мұғалімдердің оқу - тәрбие ісіндегі ой - пікірін анықтау;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: педагогика жөніндегі ғылымдар негіздеген теориялар мен халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері, жеке тұлғаның даму теориясы, іс-әрекет теориясы, қазақ халқының мәдени, материалдық және рухани құндылықтарын дамыту және пайдалану жөніндегі идеялар мен тұжырымдар, зерттеу проблемасына байланысты тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің практикалық мәні: зерттеу материалдарын жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері қарастырылатын мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерді талдау, дене тәрбиесін оқу-тәрбие үдерісіне қолдану, ғылыми-әдістемелік жұмыстарды жинақтау, арнайы сауалнамалар, сұхбат, тәжірибелік-эксперимент жұмыстар жүргізу.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу материалдарын жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында пайдалануға болады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық-педагогикалық және еңбек мәдениеті тарихы мен әдістемесін қамтитын әдебиеттерге ғылыми талдау, зерттеудің ғылыми аппараты белгіленіп, еңбек сабағында дағдыларды қалыптастыру туралы материалдар жиналды.
Екінші кезеңде бастауыш сынып оқушыларының арасында тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Бұл кезеңнің нәтижесінде жинақталған материалдар қорытындыланды.
Үшініші кезеңде жинақталған материалдар талданды, алынған нәтижелер мен қорытындылар бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдістеріне ендіріледі.
1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының еңбек дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңының 7-бабында Еңбек -міндеттерін адал орындауға, еңбек тәртібін сақтауға - қауіпсіздік және санитария жөніндегі ережелердің талаптарын орындауға міндетті және өзінің кәсіби біліктілігін арттыруға құқығы бар делінген. Олай болса, баланың қарапайым еңбектегі міндеттері мен құқығын, еңбек ережесін біліп өсуі еңбекке баулу мазмұнына тікелей байланысты. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2030 стратегиясында болашақты жасайтын азаматтарды сол ғасыр талабына лайықты тәрбиелеу қажеттілігіне тоқтала келе: 2010 жылға дейінгі бастапқы кезенде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек, деп атап көрсеткен [1].
Елбасының бұл бағытынан мектептен бастап, бала бойыңда жаңа өндірістік және нарықтық экономикалық қатынастарды игеруге әзірлік, бәсекелестік пен кәсіптік икемділік, өзгерген жағдайларға тез бейімделе алатын, шығармашылық қабілеттілік сияқты жеке тұлғалық қасиеттерінің алғышарттары көрініс табуы қажет.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беруді ақпараттандыру деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді. Бұл аса зор міндеттерді орындау барлық білім беру саласында жұмыс атқарып жатқан мамандарға жүктеледі [2].
Демек, оқу-тәрбие жұмыстарында оқыту тәсілдерінің ең тиімдісін қолдана отырып, қазіргі таңдағы нарықтық қатынасқа байланысты мектеп оқушыларын еңбексүйгіштікке тәрбиелеу міндеттері көзделеді. Осы міндеттерді шешу үшін бастауыш сынып оқушыларына білім беру мен тәрбие негіздерін қалыптастырудың мазмұнын жаңарту, білім саласын жоғарғы дәрежеге көтеру бастауыш сынып мұғалімдеріне үлкен жауапкершілікті жүктейді.
Еңбек - адамгершiлiк тәрбие берудiң қайнар бұлағы. Еңбек - өмiр кiлтi, адамның бақыты. Еңбек ету тек күн көрiс құралы болудан қалып, нағыз творчествоға, қуаныштың қайнар көзiне айналуға тиiс. Мектеп оқушыларды еңбектiң негiзгi түрлерiмен таныстыра отырып оларды қоғам пайдасы үшiн еңбек ете бiлуге тәрбиелейдi.
Еңбек пен адам бірінен-бірі бөлінбейді. Еңбек аламды хайуанаттар әлемінен жоғары дәрежеге көтеріп, оның дене және рухани дамуына мүмкіндік туғызды. Жас буынды қалыптастыруда еңбекке тәрбиелеудің орасан зор ролін педагогикада әрқашан атап көрсеткен еді. К.Д.Ушинский былай деп жазды Тәрбиенің өзі, егер ол адамға бақыт тілейтін болса, оны бақыт үшін емес, өмір еңбегіне даярлап тәрбиелеу тиіс.
Еңбек әрекеті әрбір адамнан белгілі бір тапсырманы орындауды іске мақсат көздей, ойланып кірісуді мақсат етеді. Сондықтан да еңбек адамның ақыл-ойы дамуының маңызды факторы болып табылалы. Балаларға әсіресе еңбек дағдысы әсер етеді, оларға заттар мен материалдардың жаңа қасиеттерін біртіндеп аша отырып, олардың нақтылы дүние туралы түсініктерін байыта түседі.
Еңбек адам игілігінің қайнар көзі екенін, әрбір адам еңбек етуге, еңбек сүюге тиіс екенін алуан түрлі жолдармен көрсету қажет. Балалардың еңбек ету іскерлігі және дағдысы болғанда еңбектің қандайы болса да қолдарынан келеді. Сондықтан еңбек етуге тәрбиелеу міндеті - осындай іскерлік пен дағдыны бекіту. Еңбекке машықтау, еңбекте шынығу сияқты сапалардың маңызы зор. Біздің қоғамымызда еңбек әрқайсымыздың терең білімді және оны ұйымдастырудың жоғарғы мәдениетін талап етеді.
Енді біреулері сабақты оқушылардың барлығына бірдей көмек беруге бейім тұратындықтан, олар өздігінен жұмысты бастамай, тек мұғалімнің көмегін күтіп отыралы, сөйтіп оның әдетке айналуы мүмкін. Еңбекке баулу өз мүддесі және болашақ қоғам үшін еңбектене білетін, ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, іскер, дамыған адам даярлау мақсатына бағытталалы, баланы еңбекке баулудың қаншалықты құндылығын түсіну киын емес.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына меңзеп жүргізу бүгінгі күннің бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселесі екендігін байқатады. Қазіргі кезеңде, біздің елімізде еңбек тек ересек аламдардың ғана меншігіне тиіп, балаларды тәрбиелеудегі маңызы төмендеп кеткен мәселесі туындайды. Ежелден-ақ қазақ халқы балаларды еңбекке баулуды күн көріп, өмір сурудің басты шарты ретінде қарағаны белгілі. Кейінгі кездерде бұл мәселе зерттеліп, жүйеленіп, аса маңызды тұстары оқу-тәрбие үрдісінде орын алуда. Бұл ретте қазақ халқының тәлім-тәрбие тәжірибесі туралы ғылыми зерттеулерде (М. Балтабаев, К. Жарықбаев, С. Қалиев, К.Қожахметова, Қ. Сейсембаев, С.Ұзақбаева т.б. айтуға болады [6].
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында баланы еңбекке баулу жүйелі білім берудің, тәрбиелеудің, дамытудың, дағдыландырудың негізгі бір бөлігі болып табылады. Еңбек пәнін оқытуда еңбек дағдыларын қалыптастыру арқылы оқушының жеке басының қасиеттерін дамытып, тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Бұл мақсатты жүзеге асыру көп міндеттерді есте ұстауды талап етеді. Атап айтсақ, оқушылардың ақыл, ой-өрісін дамытып, ізгілекке, имандылыққа баулу, эстетикалық, экономикалық, экологиялық тәрбие беру және еңбек дағдыларын қалыптастыру арқылы еңбекке қызығуын ояту, мінез-құлқын тәрбиелеу. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушылардың әр түрлі материалдарды көркем өңдеу және құрастыру мен үлгілеудегі тәжірибелік дағдысын қалыптастыру, техникалық ойлау қабілетін дамыту, қарапайым еңбек құралдарын пайдалана білуге және шығармашылыққа баулу, табиғи материалдармен жұмыс жасауға, оны үнемдеуге үйрету.
Еңбек дағдыларын қалыптастыру үрдісінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Творчестволық еңбек үрдісінде жеке адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты таласқа түседі. Дұрыс жолға қойылған еңбек дағдыларына тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық пайданы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және интеллектуалдық жағынан қалыптастырудың шығармашылық дамытудың таптырмас құралы.
Жасөспірімдерді еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау; оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың ынтасын, қабілетін, шығармашылығын дамыту.
Бастауыш сынып оқушыларын осы мiндеттерге сай тәрбиелеудің мақсаты:
- еңбекке деген сүйiспеншiлiк пен еңбек адамдарына деген құрметтi дарыту;
- оқушыларды қазiргi өнеркәсiптiк және ауылшаруашылық өндiрiсiнiң, құрылысының, қызмет көрсету саласының негiздерiмен таныстыру, олардың бойында оқу мен қоғамдық пайдалы жұмыс барысында еңбек дағдылары мен шеберлiктерiн қалыптастыру;
- саналы түрде кәсiптiк даярлық алуға ұмтылу, - деп келтiрiлген мектеп ережелерiнде.
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау бұл үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен талаптанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі үрдіс. Мұнда оқушылардың мінезі, әдеті, сезімі, іскерлігі қалыптасады, ішкі сезімнің әмірімен өзінің борышын орындауы жүзеге асады. Мысалы: балалар адамдардың табысты еңбегіне немесе адал еңбеккерлердің есебінен өмір сүргісі келген адамдарды жаны сүймейді, өсек көреді, керек десе олармен күресуге де даяр тұрады. Бұл үрдіс екі фактордың ынтасымен жүзеге асады:
Объективтік фактор - қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық қатынастарды жасау. Осының негізінде әдет, адамгершілік нормаларын бекітеді.
Субъективті фактор - адамның, еңбектің маңызына терең түсінуі және ішкі сезімнің әмірімен өзінің борышын орындауы.
Еңбек етуге әрекеттену - бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл адамгершілік тәрбиенің жоғары деңгейі, еңбек үрдісінде құштарлық, еңбек етуге әзірлік.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды бірінші сыныптан, ал жанұяда балалық шақтан бастау, оларды еңбек түрлерін қатыстыра отырып, еңбектің адамды қайратты және бақытты ететіндігінде сенімін қалыптастыру.
Сонымен, оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психикалық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы тиіс.
Оқушылардың ұжымдық еңбек дағдыларының қалыптасуының маңызы өте зор. Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттілігі, дарындылығы толық ашыла бастайды, ұжымдық өмірде адамгершілік әдістері, дағдыларын қалыптастырады. Еңбекте достық, жолдастық өзара көмек және жауапкершілік нығаяды. Әркімнің қылықтары ұжымдық өмір нормалары тұрғысынан бағаланады.
Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші: Жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға құндылықпен қарау. Еңбек мәдениетіне жариялылық, өзінің инициативасын көрсете білу, дербестік, еңбектің демалыспен қабысуы, алдағы жұмыстың негізгі кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау және іс-құжаттарын сауатты асау жатады.[7].
Отбасында өзіне-өзі қызмет етуде төсек орнын жинап, киім, аяқ киім, үй тазалау т.б. үйренеді. Қоғамдық пайдалы еңбек-қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру, жеке адамның дамуына мүмкіндік жасау. Мамандықты тануда көзқарасы кеңиді, денсаулығы жақсарады, саяси сенімі және мәдени адамгершілік ұғымы артады. өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті материалдық құндылықты жасайды. өнімді еңбек барысында оқушылар өз мүмкіншілігіне сәйкес жалпы халықтық іске үлес қосады.
Сабақ үрдісіндегі еңбек дағдылары, іскерлік, төзімділік кейін жаппай еңбек іс-әрекеттерінің түрлерін де байқайды.
Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы, онда оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді. Еңбек сабақтары үрдісінде оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді. Білім еңбек сабақтарының ғылыми негізі болады, ал еңбек сабақтары мен тәрбие барысында оқушылар алған темір тәжірибесіне теориялық білім жүйесі арқылы түсінді.
Еңбек сабақтарының үрдісін жетілдіру оқушылардың еңбекке зерттеу және шығармашылық қатынасын қалыптастырдаы. Оқушылар мектепте алған білімдерін пайдаланып, әр түрлі өсімдіктерді өсіреді, тәжірибелер жасайды, практикалық дағдылар мен түрлерін кейбір мамандықтардың түрлерін меңгереді.
Бұл жаңашыл - педагогтардың озық тәжірибелік идеяларында бастауыш мектеп туралы және оқушылардың еңбек тәрбиесі жөнінде терең ойлар айтып, іс жүзінде оқу-тәрбие үдерісінің тұтас жүйе ретінде қарастырылуы, Г.Кубраков кәсіби еңбекке бағытталып жүруі Қ.Айтқалиев ұтымды екенін, мектептің әрбір құрылымын ізгілендіріп, теңелдіріп олардың ынтымақтастық негізде, оқушылардың өздерін-өздері басқару прициптерімен Қ.Нұрғалиев. А.Ысқақов, Қ.Бітібаева, Е.А.Очкур әрі тиімді, әрі шығармашылықпен істейтін мектеп ойдағыдай өз міндеттерін атқара алатынын дәлелдеді. Тұтас педагогикалық үдерісті тиімді ұйымдастырған Г.М.Кубраков, А.С.Макаренколардың педагогикалық жүйесінің идеяларын кеңес мектебінің кемелденген жағдайында шығармашылықпен, оқу-тәрбие жұмысын тұтас демократияландыру және гуманизациялау бағытында жүргізумен мол тәжірибе жинады, олардың мол тәжірибелері педагогикалық қауымдастыққа таратылған болатын. Осындай шығармашылықпен, өндірістік, ұлттық еңбекке баулудан республикаға тәжірибелерін таратқан ұстаздардың көбі мектептерден білім алған азаматтар деп айтуға болады [8].
Көпшілік жағдайда оқу үрдісінде бастау алған білімге үйрену, дамыту және тәрбиелеу міндеттері сабақтан тыс ақыл-ой, еңбекке баулу тәрбиелерінде жалғасады. Алайда бұл үдерістердің барлығы да тек жүйелік сипат алғанда ғана белгілі нәтиже береді Ы.Алтынсарин, М.Н.Скаткин, В.К.Дьяченко, В.Н.Кузьмин [9].
Бастауыш мектеп оқушыларының еңбек тәрбиесінің негізгі міндеті оларды қарапайым еңбек дағдыларына баулу және балалардың еңбекке дұрыс көзқарасын қалыптастыру. Еңбек тәрбиесі қоғам мүддесі үшін еңбек ететін жан-жақты дамыған адам даярлау мақсатында бағытталады. Күнделікті тәрбиеде саяси-идеялық, адамгершілік, еңбек тәрбиелерін қисынды бірлікте жүргізе отырып, тәрбиенің өзге салаларын да іске асыру міндеті қойылады.
Адамның адам болып қалыптасуының құралы - еңбек. Еңбектің нәтижесі әрбір адамға, оның еңбекке саналы, шығармашылық көзқарасына байланысты. Олай болса бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі - жас ұрпақтың бойында еңбекке ынталандыруды тәрбиелеу, болашақ еңбек жолын дұрыс таңдауға баулу. Баланың жеке басының еңбекке бейім болып өсуі оны еңбек тәрбиесіне баулуға тікелей байланысты.
...Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір мағлұматтар беріп қана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра түсуі керек, мұнысыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайды. Кейбір жағдайдың, әсіресе адамның балалық және жастық шақтарында алған әсерінің салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп те, өшіп те қалуы мүмкін, сондықтан бастауыш мектеп кезеңде ұқыптылықпен баулып, еңбекке деген дұрыс ынта-ықыласын қалыптастырған дұрыс.
Баланы жасынан еңбекке тәрбиелеу - адам қоғамымен тығыз байланысты. Тіптен жазу-сызу болмаған тайпалық дәуірдің өзінде өз ұрпағын өмірге бейімдеп тәрбиелеу, оларды отбасында еңбекке, қолөнерге, аңшылыққа үйрету дәстүрі халық өмірінен өзекті орын алған.
Тарихта деректерге қарағанда УІ-УІІІ ғасырларда қазақ даласында өмір сүрген жартылай отырықшы тайпаларда ұсталық, зергерлік, ағаш өңдеу, нақыштау, металл, қыш бұйымдарын жасау, темірден қару-жарақ соғу, киіз басу, жіп иіру, шекпен тоқу, тіптен, тастан адам бейнесін жасау өнерінің болғанын дәлелдейді.
Бастауыш мектеп оқушыларына көркемдік еңбек мазмұны негізінде туған халқының және жалпы адамзаттық еңбек дәстүрлерін, жетістіктерін, т.б. құндылықтарын игерту арқылы балалардың дүниетанымын, қоршаған өмір шындығына жарасымды көзқарасын, эстетикалық талғам сапасын қалыптастыру мектептегі тәрбие үрдісінің міндеттерінің бірі болып саналады.
Әдебиеттер мен ғылыми зерттеу еңбектерінде баланың түрлі өнерге баулудың, оның өсіп жетілуіне қолайлы әр кезендерінде тән психологиялық ой-пікірлер мен теориялық тұжырым әдістемелік тәжірибе жинақталған. Бұл көркемдік талғамды қалыптастыру білім беру жүйесін құруға мол мүмкіндік ашатын методологиялық негіз бола алады. Еңбекке баулу арқылы бастауыш сьнып оқушыларына, көркемділік талғамына Х.Х. Габралова, Н.А.Дмитрева, Ы.Ы.Саккулина, Е.Е.Рожкова, А.В.Шербаков, Б.П.Юсов жүзеге асырды. Бұлардың еңбектерінде балалардың жас жағынан еңбекке баулу өнерімен баулудың сапалы аспектілері әдістемелік теөриялық тұрғыда қарастырылып дәлелденді [21].
Халқымыздың осындай ұзақ заманнан бері қалыптасқан тіршілігі мен ананың ақ сүтімен қоса беріліп келе жатқан өнегесі, тәлім-тәрбиесі, ұл баланы әкесі, қыз баланы шешесі тәрбиелеген. Өнерге, шеберлікке үйреткен. Баланың қабілеттілік, бейімділігін, қызығушылығын анықтау үшін жиын-тойға, ас-мәзірге, өлең-жыр айтыс кештеріне, тіпті билер билік айтқан алқалы топқа да апарған, басына өнер қонсын деп тілеген.
Енді осы еңбек тәрбиесін мектепке оқыту бағдарламасы жасалынып, оқыту пәні ретінде қай мерзімнен басталады? Оған кімдер бастамашы болды? Соған талдау жасап көрейік:
Әрбір дәуірде өмір сүрген ойшылдар, ғалымдар, оқымыстылар, еңбек тәрбиесіне назар аудармай қойған жоқ. Сонау көне тарихқа көз жүгіртіп, алыс емес бір ғасырға жуық уақытта жазылған ғылыми еңбектер мен оқу-құралдарына, бағдарлама, ұсыныс-пікірлерге талдау жасалғанда оның даму тарихына көз жеткізуге болады.
Әл-Фараби еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деді. Ол ғылымды тарихи үрдіс деп түсініп, ғылыми-жүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы формасы деген анықтама жасады. Еңбектің өзі өнер-еңбек тәрбиесі осы өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады - деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамның өмір сүруінің негізгі адамзат тіршілігінің мәңгілік, табиғи шарты деп қарастырды Фараби еңбек үрдісінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің өзі, еңбек заттары мен еңбек құралдары. Адам еңбегі бағытталған нәрсенің бәрі еңбек заттары деп аталады. Оның еңбек туралы бұл тұжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан ғалымдар бар. Фараби еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы үшін маңызы зор екенін көрсетті.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адамдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам қазіргі мұғалім - мәңгі нұрдың қызметшісі. Ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған оттың көзі - деген Фараби. Орта Азия ғұламасы Фарабидің шәкірті, оның ілімін әрі қарай жалғастырушы Ибн Сина: Фарабидің тәрбие тағылымдарының ең маңыздысы әрбір жеке адамды еңбекке тәрбиелеу болды. Өйткені, еңбек сүйгіштік, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Ол кімде-кім өзінің тіршілгі үшін, өзіне пайда келтіретін еңбекпенен айналысқанда ғана, нағыз ел адамы бола алады - деген өмірлік өсиет қалдырып кетті,-деп көрсетті.
Фараби еңбектерінің, оның өз дәуірі үшін шығармашылық мұраларын зерттеп, кейінгі ұрпаққа қалдырған оқу ағарту, білім беру ілімінің тәрбиелік мазмұны мен мәнінің еңбек пен еңбек тәрбиесі туралы тағылымының тәжірибелік маңызы мынадай болды:
1. Еңбек әрбір қоғамдық құбылыс ретінде өзгеріп отырады, еңбек - еңбек тәрбиесінің мазмұны мен мәнін өзгертеді.
2. Әл-Фараби ілімі тәрбиенің әрбір қоғам кезіндегі феодализм, капитализм, социализм әулеметтік мәнін ашты. Фараби ілімі тәрбие - еңбек, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің теориялық негізін қалыптастырады.
3. Ғылымдар тізбегін жасау, оны әрбір топқа бөлу арқылы - болашақ жасөспірімдерді жан-жақты жетілдірудің қажеттілігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Ғылымның еңбек пен еңбек тәрбиесіндегі негізін және оның теориясын жасады.
4. Еңбектің, еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін сала отырып, оны практикада, өмірге қолданудың тәжірибесін көрсетті.
5. Әл-Фараби ілімі шығыс халықтарының педагогикалық ой-пікірінің дамуында революциялық - төңкеріс болып есептеледі. Демек, ол шығыс халықтарының салт-санасының, әдеп-ғұрпының ағартушылық, тәлім-тәрбиелік ой-пікірінің, ғұламалық тағылымының дамуында жаңа кезең ашқан - халықтық педагогиканың негізін қалады.[11]
1886 жылы Швецарияның Соломондық әдіспен оқытатын мектеп директоры Сент-Илер Қол еңбегін оқыту негіздері деген еңбек жазыпты. 1889 жылы Россияның мұғалімдер семинариясындағы талқылаудан кейін осы қол еңбегі бірінші рет дүниеге келген [12].
1900-1901 оқу жылында Россияда Қол еңбегі мен сызу пәндерінен еңбекті үйрету деген бағдарлама даярланған. Осыдан бір ғасырға жуық қолға лаынған сол еңбектердің басталуынан қазірге дейін мазмұны, мақсаты, жазылу ерекшелігі, оқыту-әдістемесі ұқсас, бір мақсатқа негізделген.
1930-1960 жылдар арасында еңбек сабағын оқытуға біраз назар аударылған. Бұл жылдары бағдарламаға сәйкес мектеп шеберханалары, ауыл шаруашылығы еңбегін оқыту, үй шаруысына үйрету, техникалық еңбек, оған керекті техника жөнінде ғылыми-теориялық және сарамандық дағдыларды меңгеруге арналған бірқатар еңбектер жарық көрген. 1930 жылы Мектептегі пайдалы еңбектің алғашқы басқышы, 1940 жылы Еңбек тәрбиесінің институты Потолок П.В., 1955 жылы Оқушылардың ауыл шаурашылығы еңбегіне сүйіспеншілікке тәрбиелеу, Кисельгроф С.Н. 1957 жылы Ставрополь колхоздарындағы оқушылардың өндірістік бригадасы, 1955 жылы Темір кесудің шеберлігін үйрету [13].
1960-1990 жылдар арасында оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің құлашы кең жазылып, мектептегі бұл салаға ерекше назар аударылған.
1967 жылы тұңғыш рет қазақ тілінде Райымжанов Е. Бастауыш кластардағы еңбек сабағы, Бастауыш кластардағы еңбекке үйрету методикасы - әдістемелік құралдары дүниеге келген. Е.Райымжановпен, О.Сатқановтың еңбектерінде төрт жылдық бастауыш мектеп мұғалімдеріне еңбекке баулу сабақтарының бағдарламасы бойынша үлгі сабақтары берілген. Әр сабақка жеке-жеке тоқталып, оны өткізу әдістерін айқын көрсеткен [14].
Бастауыш мектепте Еңбекке баулу пәні бойынша қоғамның қазіргі даму кезеңінен туындап отырған әлеуметтік сұранысқа орай, баланың жас тұлға ретінде қалыптасуына, ақыл-ойын дамытуға, интеллектуалдық, ерік, жігер белсенділігін, эстетикалық талғамын, кәсіптік көзқарасын қалыптастыруға сәйкес келеді.
Ғылыми зерттеу барысында еңбекке баулу пәнінің қызметі бойынша әлемдік педагогикалық тәжірибелер зерделенді. А. Эйнштейн Адам естіп-білгені арқылы жетілмейді, еңбек пен іс-әрекет үстінде қалыптасады - деп айтқандай, еңбекпен шұғылдану үстінде бала саусағының бұлшық еттері жан-жақты жетіліп, жазуға, сурет салуға, түрлі бұйымдар жасауға икемділіктері артады. Сонымен бірге еңбекке баулу пәніне бастауыш мектеп оқушылары еңбектің бастапқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі, шығармашылық белсенділіктері артады және жас кезінен бастап жүйелі түрде еңбек тапсырмаларын орындауға, отбасындағы қажеттілікке көңіл бөлуге, төзімділікке үйренеді
1970 жылдан еңбекке баулу ісіне айрықша назар аударыла бастады. Шаймерденова К. Ұстаз жолымен, Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік дағды шеберлігі, 1986 жыл Е.Райымжанов Бастауыш кластарда еңбекке баулу сабағы, 1988 жыл, Ш.Әбдуәлиева Халық өнері, 1992 жыл, Е.Райымжанов, С.Әубәкіров Еңбекке баулу, 1990 жыл, Әлімқұлова Р. Мектептің тәжірибе алаңы, оқушыларды еңбекке баулу [14-132б.].
Алғаш рет еңбек пәнінен қазақша бағдарлама жасауды, оқулықтар жазуды ұсынған Қазақтың білім академиясының негізін қалаған Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының алғашқы директорларының бірі Ахмеди Искаков 1960 жылы Социалистік Қазақстан газетіне Мектеп және еңбек деген ғылыми мақала жазып, еңбек пәнінің болашағы жөнінде құнды ұсыныс жасаған. Осы институттың директоры болған академик, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі Әбдіхамит Сембаев 1968 жылы Педагогические взгляды деген еңбегінде еңбек пәнінің жас ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы жөнінде құнды пікір айтқан. Осы институттың педагогика зертханасын басқарған ғалым, ұстаз Әміржан Сыдықов, Омар Хаймуллиндер еңбек пәніне арнап қазақша бағдарлама жасап, оқулық жазуды ұсынған [21].
Бұл жақсы істің жалғасы 1995 жылы жаңа буын оқулықтарын әзірлеу жөніндегі Алтынсарин атындағы Білім проблемалары институтының директоры Немеребай Нұрахметовтың ұйымдастыруымен қазақ тілінде І-ІУ сыныптарға арналған Еңбекке баулу пәнінің тұжырымдамасы және бағдарламасы жасалды. Осы тұжырымдама мен бағдарлама негізніде оқулықтар жазылды.
1997 жылы бірінші сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Райымжанов Е., Қалназаров Б., Нұрсейітова С., 1998 жылы екніші сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Оралбекова Т., Дүйсебваева М., 1990 жылы 3-сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары Оралбекова Т., Дүйсебаева М., ал 2000 жылы 4-сыныпқа арналған Еңбекке баулу оқулығы, авторлары К.Өстеміров, Д.Әлмағамбетова. Оқулықтар жарық көрді. Осы оқулықтар Қазақтың білім академиясының арнайы бұйрығымен бекітілген эсперименттік мектептерден сынақтан өтті.
Қазақстанда жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды еңбекке баулудың теориялық, әдістемелік, тәжірибелік мәселелерін Н.Беріков, Р.Жаңабаева, Г.Нұрталиева, А.Сейтешов, Г.Уманов және т.б. ғалымдар зерттеген. Оның ішінде мектеп оқушыларының еңбектегі шығармашылығын дамыту нарықтық кезендегі педагогикалық мәселе екенін, еңбекке баулу міндеттерін, оның әдіс-тәсілдерін, ұлттық тәлім-тәрбие негіздерін басшылыққа алып жүргізудің түрлі жолдарын қарастырған [15].
Еңбек тәрбиесі қашан да ең маңызды қоғамдық міндеттердің бірі болып табылады. Соныдықтан жас жеткіншектің өсіп дамуы үшін бірден-бір қажетті нәрсе - еңбек екендігін айқын аңғарамыз.
Бала қабілеті ой еңбегі мен дене еңбегі қатар жүрсе ғана жан-жақты жетіледі. Сондықтан еңбек тәрбиесінде мынау жақсы, мынау жаман деп бөлектейтін нәрсе жоқ. Осы орайда А.С.Макаренко былай деген: Тәрбие ісінде ешбір ұсақ-түйек нәрсе жоқ. Еш нәрсені де ұсақ-түйек деуге және ұмытуға хақымыз жоқ. Өз өмірімізде немесе балаңыздың өмірінде бір нәрсені ерекше деп бөлек алып, соған қатты зер салып, қалғандарын елемей қалдырсаңыз, қателіктің ең зоры сол болып шығады.
Бастауыш сынып оқушыларының еңбекке қызығушылықты дамытып отыру мақсатымен балаларға бұрын берілмеген жаңа тапсырмалар беру тиіс, ол өзінің жаңалығымен, шығармашылық қиыншылықтарымен қызықтырады. Балада істі ұзақ, тиянақты орындау дағдысы қалыптасады. Тапсырма беру барысында күрделі және қарапайым, қызық және қызық емес әрекеттер алмасып отыратын істер таңдаған жөн, өйткені бала тапсырма орындау барысында тек қана орындаушы емес, сонымен қатар ұйымдастырушы да.
Ендеше балаларды ерте бастан еңбекке тәрбиелей отырып, ата-аналар оларды тек өзі үшін ғана емес, жалпы игілік үшін еңбек етуге, еңбекке құрметпен қарауға, еңбек үрдісінің әсемдігін, эстетикалық қуаныш-ләззатын сезініп, түсіне білуге үйрету керек.
Бастауыш мектеп оқушыларының еңбек сабақтарындағы шығармашылық жұмысын дұрыс жолға қоюмен қатар оның мазмұнына ерекше назар аудару керек. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек - шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы артады. Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл халық міндеті болды. Бұған ерекше мән беріліп, баланы еңбек арқылы дамытуға барынша күш жұмсалып келді.
Бастауыш сынып оқушыларының еңбек әрекетін жоспарлай білу, өзінің және өзгенің ісін бақылау, баға беру, түзету, өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын қалыптастыру арқылы еңбек етуге баулу - ең тиімді әдіс. Еңбекке баулудың осы мақсаты мен міндеттері ата кәсіп, ұлттық қолданбалы қолөнер үлгілеріне, ата-баба дәстүріне негізделе отырып жүргізілуі өз жемісін береді. Сондықтан бастауыш сыныптардағы еңбекке баулу сабақтарын өту және оның мазмұны арқылы тәлім-тәрбие беру мұғалімнің асқан шеберлікті қажет етеді.
1.2 Қазақ халқынық еңбек дәстүрінің тәрбиелік мәні
Ұрпақ тәрбиелеуде қай халықтың болмасын еңбек тәрбиесін сырт қалдырмайтыны белгілі. Өйткені адам үшін еңбексіз өмір жоқ, еңбек - тіршілік көзі, адамзат ғұмырының мәні.
Еңбек туралы А.Құнанбаев өзінің қырық үшінші сөзінде былай дейді: Адам әрқашан еңбек үстінде болуы керек, кідіріп қалудан барып, адам мерт болады. Жан қуатымен адамның тапқан өнерлері де күнде тексерсең, күнде асады. Көп заман тексермесек тауып алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол мезгілдегіден бір басқа адам болып кеткеңінді білмей қаласың... онан соң қайта кәсіп қылуға болмайды. Ал көрнекті орыс педагогі А.Макаренко Адамда бір ғана мамандық болуы тиіс, ол нағыз мәнді адам деген атқа ие болу екенін сен кейіннен түсінетін болсаң, онда мамандық жайында ерекше толғанып жатпайсың. ...қандай маман болсаң да адал, еңбекке қабілетті, зейінді, ойлы болуың қажет. Тек сонда ғана қандай мамандық болса да, зор және маңызды болмақ... - дейді.
Ыбырайдың еңбектеріне талдау жасағанда, олардың әрқайсысында белгілі тәрбиелік маңызы бар идеялар, әсіресе, адамгершілік қасиет-сапалар жан-жақты қамтылғаны айрықша көзге түседі. Мысалы, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш әңгімесінде бұл үшеуі әрқайсысы өздеріне тамақ іздеп, еңбек етеді, күн көру үшін күреседі. Бұл әңгімеде әкесі жас баласымен сөйлесіп, одан бірнеше сауал сұрағаннан кейін әкесі бұл құс, жәндіктердің еңбектенудің арқасында өздеріне керегін тауып жүргенін айта келе Сен де ертеден кешке дейін босқа жүріп уақытыңды босқа жіберме, еңбек етуге әдеттен, еңбек етсең емерсің дейді.
Ы.Алтынсаринның еңбек арқылы дүниетаным туралы көзқарасы қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Адам өмірінде еңбек бақыт, қанағат пен қуаныш әкеледі және еңбек адам өмірінің физиологиялық қажеттілігі болып табылады.
Алтынсариннің еңбек мәселесін суреттеуі қазақ қоғамының экономикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты және оқушының еңбекке сүйіспеншілігін арттыра аларлықтай дәрежеде. Ы.Алтынсарин адал еңбек етуді, өз тапқанымен тіршілік етіп, қанағат қыла білуді, басқаның еңбегіне көзалартпауды нағыз адамгершілік қасиет деп санайды.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қайсысын алмасын жастарды еңбек етуге шақырып, әрбір жасөспірім өз бойына шыдамдылық, төзімділік, байқағыштық, аңғарымпаздық пен мейірімділік, адамгершілікті тәрбиелеуді марапаттап, ол жалқаулық, еріншектікті айыптап отырған. Бір сөзінде, ол адам адал, мағыналы өмір сүру үшін, белгілі бір мақсатты әрекетпен айналысуы керек. Ол әрекет - еңбек деп ойын түйіндейді.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясын орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский мен белгілі педагог Паульсонның хрестоматияларының үлгісінде құрастырды.
Автор хрестоматияда оқушыларды еңбектің мақсатқа жеткізетіндігіне, еңбек арқылы табылған табыстың берекелі болатындығына сендіре отырып, еңбек ету үшін тұрақтылық пен табандылық қажет екендігін уағыздайды. Оған дәлел оның хрестоматиясындағы көптеген еңбекке байланысты мақалдар мен мәтелдері. Мысалы, Бейнетсіз рахат жоқ, Жалқау текке жатар, оынң ырысы қашар, Жігіттің ерінгені, көрінің көрінгені т.б. дәлел болады.
Хрестоматияның бүгінгі мектептің оқу-тәрбие жұмысына тигізетін әсері үлкен. Оны көптеген ғалымдарымыз Т.Тәжібаев, Б.С.Сүлейменов, А.Қ.Қасымжанов, Е.Бекмаханов, Ә.С.Сыдықов т.б. берген бағалар дәлелдейді. Төлеген Тәжібаев: Ы.Алтынсариннің хрестоматиясының негізі және оның мазмұны бүкіл халықты еңбек етуге және еңбекті сүюге шақырадды деп көрсетті [16].
Қазақ халқы баланы жеті жасқа дейін патшадай күт десе-дағы еңбек тәрбиесін ерте жасынан баулуды қолға алған. Оған халқымыздың ауыз әдебиетіндегі ертегілер, аңыз әңгімелер мен батырлар жыры, халық өлеңдері, санамақтар мен мақал-мәтелдер, тыйым сөздер мен бата-тілектер дәлел. Дәлірек айтқанда халқымыз бесік жырынан бастап, үлкен-үлкен жыр-дастандарына дейін еңбек тәрбиесін тәрбиелік-ізгілік мұрат санап насихаттап отырған.
Халқымыздың өмірі техника мен ғылымға тәуелсіз замандарда ата-бабамыз өз балаларына қасына ертіп жүріп, күнделікті өмірдің қажеттілігіне үйреткен. Ер бала мен қыз бала тәрбиесін өзара бөліп қараған. Ұлды ер адам мал бағуға, отын шабуға, аң аулап, мылтық ұстайтын мергендікке, қолөнер шеберлігіне, мал тауып, отбасын асырауға баулыса, қыздарды үй тазалау, төсек жинау, шай құйып, ас пісіру, кесте тігіп, ою ойып, тон пішу, өрнек тоқу т.б. отбасының әйелдерге үй жұмыстарына аналары мен әжелері баулыған.
Ертегілер мен әндер сияқты мақал-мәтелдерден де балаларда еңбекке деген дұрыс көзқарас қалыптасады. Мақал-мәтелдерде екі түрлі мағына бар: педагогикалық идеялар мен олардың тәрбиелік әсері. Оларда Ауырсыз - жеңіл жо, Еңбексіз - өмір жоқ, Жылай отырып арық қазсаң, күле отырып су ішесің, Жақсы жұмыстан - көңіл жай деп-ақ маңызды ойларды жеткізіп отырады. Осындай идеялар қазақ халқының мақал-мәтелдерінде еңбек ерекше орнын көрсетеді. Сондықтан да халықтық педагогикада белгілі бір еңбек тәрбиесінің жүйесі қалыптасқан деген тұжырым жасауға негіз бар.
Ертеден келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдері құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өмірлік тәжірибені береді және халықтың даму барысында шешуші рөл атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Ертегілер қайырымдылық, риясыздық, адам сүйгіштік, жақынға аяушылық білдірумен ерекшеленеді. Ең маңыздысы, адал, сапалы еңбек дәріптеледі. Қазақтың халықтық педагогикасында еңбек тәрбиесінің тиімді құралының бірі ретінде эпос немесе батырлар туралы аңыздар ерекше орын алады. Қазақ халқының эпостары: Қобыланды батыр, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан, Қарабек, Өтеген батыр(, т.б. негізгі ерекшелігі сол, халықтылығында. Өйткені эпостарда батырдың, оның жұбайының, олардың істерінің, күресінің, әрі халықтың тұтас еңбек ету бейнесі суреттеледі.
Еңбек тәрбиесінде халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер, ұлттық мерекелер де айтарлықтай рөл атқарады. Мерекелер мен дәстүрлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz