Үй жұмысын орындауға көмек, көптеген мысалдар мен нақты ережелер (қазақ тілі)
Мазмұны
І бөлім. Грамматикалық тақырыптар
Үстеу, құрамына қарай түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Мезгіл, мекен, сын.қимыл, мөлшер үстеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Себеп.салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Етіс категориясы. Өздік, өзгелік етістер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Ырықсыз, ортақ етістер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Жай сөйлемнің түрлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Тұрлаулы сөйлем мүшелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Тұрлауыз сөйлем мүшелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Құрмалас сөйлем. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Ыңғайлас салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қарсылықты салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Себеп.салдар және түсіндірмелі салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Талғаулы және кезектес салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Сабақтас құрмалас сөйлем. Шартты және қимыл.сын бағыныңқылы сабақтас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Мезгіл және қарсылықты бағыныңқылы сабақтас. ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Себеп және мақсат бағыныңқылы сабақтас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Төл сөз бен төлеу сөз. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Іс қағаздары және олардың түрлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Мәтін және стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ІІ бөлім. Лексикалық тақырып
Тыныс алу жүйесінің аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Баспа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Тонзиллит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Тұмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Бронхит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Түберкүлез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пневмония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Жүрек, қан тамырлар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Жүрек ақауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Жүрек демікпесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .79
Қан аздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Қанның құрамы, қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Жүйке жүйесі аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .81
Эпилепсия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Полиомиелит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Зәр шығару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
Зәр шығару жүйесінің аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қызамық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Күл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Теміреткі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
І бөлім. Грамматикалық тақырыптар
Үстеу, құрамына қарай түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Мезгіл, мекен, сын.қимыл, мөлшер үстеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Себеп.салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Етіс категориясы. Өздік, өзгелік етістер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Ырықсыз, ортақ етістер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
Жай сөйлемнің түрлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Тұрлаулы сөйлем мүшелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Тұрлауыз сөйлем мүшелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Құрмалас сөйлем. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Ыңғайлас салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қарсылықты салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Себеп.салдар және түсіндірмелі салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Талғаулы және кезектес салалас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Сабақтас құрмалас сөйлем. Шартты және қимыл.сын бағыныңқылы сабақтас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Мезгіл және қарсылықты бағыныңқылы сабақтас. ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Себеп және мақсат бағыныңқылы сабақтас. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Төл сөз бен төлеу сөз. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Іс қағаздары және олардың түрлері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Мәтін және стиль ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ІІ бөлім. Лексикалық тақырып
Тыныс алу жүйесінің аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Баспа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Тонзиллит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Тұмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Бронхит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Түберкүлез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пневмония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Жүрек, қан тамырлар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Жүрек ақауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Жүрек демікпесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .79
Қан аздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Қанның құрамы, қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Жүйке жүйесі аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .81
Эпилепсия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Полиомиелит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Зәр шығару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
Зәр шығару жүйесінің аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қызамық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Күл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Теміреткі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Ж. Б. Ахметжанова – Болашақ университетінің аға оқытушысы, филология ғылымының кандидаты.
Ә. Б. Насырова – Қарағанды мемлекеттік медициналық университетінің қазақ тілі кафедрасы меңгерушісі, педагогика ғылымының кандидаты.
М 36 Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, Қазақ тілі - Медициналық колледждің 3 курс «Емдеу ісі», «Мейірбике ісі» мамандықтарының оқушыларына арнап жасалған әдістемелік талдау.– Қарағанды, 2010.– 88 б.
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы медициналық колледждің қазақ тілі пәнінен 3 курстың «Емдеу ісі», «Мейірбике ісі» мамандықтарына арналған МЖМБС -2003 (2005 жылғы өзгерістер және толықтырулармен) талаптарына сәйкес жасалған. Әдістемелік талдаудың мақсаты: оқушыларға жаңа тақырыпты (грамматикалық ,лексикалық) барынша меңгерту, кәсіби тілді дамыту болып табылады. Сондай-ақ тапсырмалар мен жаттығу жұмыстары оқушылардың білім деңгейін бақылауға қолайлы.
Бұл нұсқауды медициналық колледждің оқытушылары мен оқушылары қолдана алады.
КБЖ 81я7
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы медициналық колледж Әдістемелік кеңесінің отырысында қаралды және мақұлданды
28.04. 2010ж. №9 Хаттама
Оқу- әдістемелік нұсқау баспаға ҚММУ Ғылыми кеңесімен бекітілді және ұсынылды
27.05.2010ж. № 10 Хаттама
© Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, 2010
Ә. Б. Насырова – Қарағанды мемлекеттік медициналық университетінің қазақ тілі кафедрасы меңгерушісі, педагогика ғылымының кандидаты.
М 36 Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, Қазақ тілі - Медициналық колледждің 3 курс «Емдеу ісі», «Мейірбике ісі» мамандықтарының оқушыларына арнап жасалған әдістемелік талдау.– Қарағанды, 2010.– 88 б.
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы медициналық колледждің қазақ тілі пәнінен 3 курстың «Емдеу ісі», «Мейірбике ісі» мамандықтарына арналған МЖМБС -2003 (2005 жылғы өзгерістер және толықтырулармен) талаптарына сәйкес жасалған. Әдістемелік талдаудың мақсаты: оқушыларға жаңа тақырыпты (грамматикалық ,лексикалық) барынша меңгерту, кәсіби тілді дамыту болып табылады. Сондай-ақ тапсырмалар мен жаттығу жұмыстары оқушылардың білім деңгейін бақылауға қолайлы.
Бұл нұсқауды медициналық колледждің оқытушылары мен оқушылары қолдана алады.
КБЖ 81я7
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы медициналық колледж Әдістемелік кеңесінің отырысында қаралды және мақұлданды
28.04. 2010ж. №9 Хаттама
Оқу- әдістемелік нұсқау баспаға ҚММУ Ғылыми кеңесімен бекітілді және ұсынылды
27.05.2010ж. № 10 Хаттама
© Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, 2010
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева
ҚАЗАҚ ТІЛІ
Әдістемелік талдау
Қарағанды 2010
ӘОЖ 800
КБЖ 81я7
М36
Пікір жазғандар:
Ж. Б. Ахметжанова – Болашақ университетінің аға оқытушысы, филология
ғылымының кандидаты.
Ә. Б. Насырова – Қарағанды мемлекеттік медициналық университетінің қазақ
тілі кафедрасы меңгерушісі, педагогика ғылымының кандидаты.
М 36 Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, Қазақ тілі - Медициналық колледждің
3 курс Емдеу ісі, Мейірбике ісі мамандықтарының оқушыларына арнап
жасалған әдістемелік талдау.– Қарағанды, 2010.– 88 б.
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті
жанындағы медициналық колледждің қазақ тілі пәнінен 3 курстың Емдеу ісі,
Мейірбике ісі мамандықтарына арналған МЖМБС -2003 (2005 жылғы өзгерістер
және толықтырулармен) талаптарына сәйкес жасалған. Әдістемелік талдаудың
мақсаты: оқушыларға жаңа тақырыпты (грамматикалық ,лексикалық) барынша
меңгерту, кәсіби тілді дамыту болып табылады. Сондай-ақ тапсырмалар мен
жаттығу жұмыстары оқушылардың білім деңгейін бақылауға қолайлы.
Бұл нұсқауды медициналық колледждің оқытушылары мен оқушылары қолдана
алады.
КБЖ 81я7
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы
медициналық колледж Әдістемелік кеңесінің отырысында қаралды және
мақұлданды
28.04. 2010ж. №9 Хаттама
Оқу- әдістемелік нұсқау баспаға ҚММУ Ғылыми кеңесімен бекітілді және
ұсынылды
27.05.2010ж. № 10 Хаттама
© Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, 2010
Мазмұны
І бөлім. Грамматикалық тақырыптар
1. Үстеу, құрамына қарай
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
2. Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Себеп-салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
4. Етіс категориясы. Өздік, өзгелік етістер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
5. Ырықсыз, ортақ етістер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
6. Жай сөйлемнің түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .15
7. Тұрлаулы сөйлем мүшелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21
8. Тұрлауыз сөйлем мүшелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..25
9. Құрмалас сөйлем.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...29
10. Ыңғайлас салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
11. Қарсылықты салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
12. Себеп-салдар және түсіндірмелі салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
13. Талғаулы және кезектес салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
14. Сабақтас құрмалас сөйлем. Шартты және қимыл-сын бағыныңқылы
сабақтас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
15. Мезгіл және қарсылықты бағыныңқылы сабақтас.
... ... ... ... ... ... ... ... .53
16. Себеп және мақсат бағыныңқылы сабақтас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
17. Төл сөз бен төлеу сөз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
18. Іс қағаздары және олардың түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 64
19. Мәтін және
стиль ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ІІ бөлім. Лексикалық тақырып
1. Тыныс алу жүйесінің
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
2.
Баспа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
3.
Тонзиллит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
4.
Тұмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
5.
Бронхит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
6.
Түберкүлез ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
7.
Пневмония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
8. Жүрек, қан тамырлар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...77
9. Жүрек ақауы ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...78
10. Жүрек
демікпесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .79
11. Қан
аздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .79
12. Қанның құрамы,
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 80
13. Жүйке жүйесі
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .81
14.
Эпилепсия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
15.
Полиомиелит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 3
16. Зәр шығару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...84
17. Зәр шығару жүйесінің
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
4
18.
Қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
19.
Қызамық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
20.
Күл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
21.
Теміреткі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
1. Үстеу, қүрамына қарай түрлері
Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін, амалын, тәсілін, ме-
кенін, мезгілін, себебін, мақсатын, сипатын, жай-күйін білдіретін, өзгер-
туге, грамматикалық түрлендіруге көне бермейтін сөздерді үстеу деп атайды.
Үстеулер құрамына қарай негізгі түбір үстеулер, туынды түбір үстеулер және
күрделі үстеулер болып үшке бөлінеді.
Негізігі үстеулерге қазіргі кезде құрамы жағынан түбір және қосым-шаға
бөлшектеуге келмейтін үстеулер жатады. Мысалы: Жылда, тез, ақырын, ерте,
кеш, бұрын, жорта, жоғары, төмен, қазір т.б.
Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайының -рақ, -рек,- ырақ,
-ірек және -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтары жалғана алады.
Мысалы: Жылдам - жылдамырақ, жылдамдау (жүр), тез-тезірек, тездеу (бер),
ілгері-ілгерірек, ілгерілеу (отыр), кеш-кешірек, кештеу(кел) т.б.
Туынды үстеулерге жұрнақтар арқылы және кейбір септік жалғауларының
түбірмен сіңісіп, көнеленуі арқылы жасалған үстеулер жатады. Туынды түбір
үстеу тудыратын жұрнақтар:
1. -ша-ше: адамша (сөйледі), балаша (күлді), бұлбұлша (сайрады),
көзінше (айтты), өзінше (оқыған) т.б.;
2. -лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: шикілей (әкелді), қыстай
(дайындалды), осылай (жаз), ақшалай (берді) т.б.
3. -дайын, -дейін, -тайын, -тейін (бұл - -дай, -дей, -тай, -тей және
-ын, -ін қосымшаларынан құралған құранды жұрнақ): тотыдайын (таранған),
сұңқардайын (сыланған), бұлақтайын (сарқырап), жорғадайын (шайқалып) т.б.;
4. -шама, -шеме (-ша +ма, -ше + ме) және -шалық, -шелік (-ша +лық, -ше
+лік) құранды жұрнақтар: осыншама (сөйледі), соншалық (қуанды), осыншалық
(жүру) т.б.;
5. -майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, пейінше құранды
жұрнақтар: айтпайынша (келмейді), оқымайынша (білмейді), тыңдамайын-ша
(түсінбейді) т.б.;
Түбірмен сіңісіп, көнелену арқылы үстеу жасаған септік жалғаулар:
1. барыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: бірге (жүр),
кешке (қайт), босқа (жүрме), зорға (көтерді), текке (ұрысты) т.б.;
2. жатыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: баяғыда
(болыпты), аңдаусызда (сөйлеп қалды), қапыда (қалды) т.б.;
3. шығыс септіктің көнеленуімен қалыптаскан үстеулер: шалқасынан
(құлады), кеңінен (әңгімелесті), шетінен (біледі), тосынан (сөйледі) т.б.;
4. көмектес септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: жөнімен (айт),
кезекпен (бар), шынымен (ойлады), ретімен (жүрді) т.б..
Күрделі үстеулер екі я одан көп түбірдің немесе сөздің бірігіп,
тіркесіп немесе қосарланып тұрақтануынан жасалады:
1. Сөздің бірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулер: жаздыгүні (жаздың+
күні), таңертең (таң+ертең), ендігәрі (енді+гіден+әрі), биыл (бұл+ жыл),
бүгін (бүл+күн) т.б.;
2. Сөздердің қосарлануы мен қайталану арқылы жасалған күрделі үстеулер:
жоғары-төмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, әрең-әрең, қолма-қол,
бет-бетімен, қолды-қолынан т.б.
Сөздердің тіркесуі арқылы тұрақтанып қалыптасқан күрделі үстеулер: күні
бүгін, ала жаздай, ертеден қара кешке дейін, қаннен-қаперсіз, күн ілгері,
күн ұзаққа, т.б.
Жаттығулар жинағы.
№1. Көшіріп, үстеулерді табыңдар. Сұрақ қойыңдар.
Биыл Әлімнің Жарасов мәслихаты бойынша машинаға алғаны – Қо-
жахмет.(М.Ә.) Ол ауыл жартылай көшіп, Шақпаққа қонған. (М.Ә.) Еділден асып
айқара, зулатты мені отарба, Жорғадайын шайқала. (Ж.) Үй төбесінде
Ушаковтың көрінуін күтіп тұрған Байжан домалап төмен түсіп барады (Ғ.М.)
Арагідік үйдегі бала-шағасын елестетіп, іші қан жылайды. (М.Ск.)
№2. Үстеулерді тауып, жазып алыңдар.
Ақкүріштің атасы Ыбыкең қатты жүрген молотилканың жем беруші-леріне өзі
жәрдемдесіп, өзі де араласып кетеді. Бункеріне кұйылған дәнді әрең
тазартып, қырманның қорына әкеліп, үздіксіз қосып жатыр. Ағаш шанасын
сүйретіп, таудай маяларды көшіріп жүрген тракторлар әлсін-әлсін келіп,
қайта оралып кетіп жатыр.
Қызу еңбекке бас-көз болып тұрған Ыбыкеңді біресе колхоз председа-телі,
біресе агроном шақырып, түскі өнімнің алғашқы қорытындысын айт-қалы жатыр.
Ойып алған бір гектардан жүз центнерден аса өнім түсті дегенде, Ыбыкең
қатты бір күрсінді де, нарттай қызарып, күн шалған күрең жүзі
күлімсірегендей болып кетті.
Қызылдана түскен қырманнан басында ондаған машина қатарын тізіп тұра-
тұра қалды. Қаптар ашылып үлгерсе, салынып үлгеруі оңайланып кетті. Әні-
міне дегенше, олар тиеліп те үлгерді.
Қызыл керуенді бастаған Ыбырай Жақаев ауданға қарай жалауын желбіретіп
кетіп бара жатты.
№3. Үстеулерді тауып, сұрақ қою арқылы қандай мағына білдіріп тұрғанын
көрсетіңдер.
Бүгін таңертең алакөбеңнен аттанған шолғыншылар қамал іші әдетте-гіден
өзгеше жым-жырт екенін аңғарыпты. Қазір ойлап отырса, дәл сол мезетте бұл
есеңгіреген кісіше орта жолда сілейіп қатып қалса керек. (М.Сқ.) Есейген
сайын көз алдым ашылып, жүрген сайын көкжиек әрі жылжып кете береді.
(Ү.Уайдин.) Ұйықтап кетсе, біраз тыным табар еді, бірақ қасақана соңғы
күндері түн баласында көзін іліндіре алмай әлек. (Ө.Қанахин)
№4. Көшіріп жазып, үстеулерді тауып, оларды құрамы жығынан талдаңыз.
Әрі-беріден кейін мылтық дауысы естілгенде, үйдегілер елең ете қалды.
(Н.Әбут.) Шыдамы таусылған милиция: "Айтпасыма қоймадың ғой, қарағым, ол
жігіт бағана таңға салым жан тәсілім етті", - демесі бар ма. Осынша дүлей
болар ма. (М.Сқ) Әрлі-берлі дөңбекши беруге серіктерімді оятып алармын деп
тағы қысылдым. Жастығын темір керуеттің арқалығына тақай биігірек қойып,
екі қолын желкесі астына салған күйі көзін анда-санда бір ашып қойып
Ахмедияр шалқасынан жатыр. (Ө.Қанахин) Ысқақты алғаш жүзбе-жүз көріп
отырғаным осы. (М.Ә.) Әнеугүні келетін ақтар әскерінің бастығы түсіп,
орнына жаңа бастық келді деп есіттік. (С.С.)
2. Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулер.
Мезгіл үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін білдіреді де,
қашан? кашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі етістікпен
тіркесіп қолданылады. Мысалы: бүгін келді, ертең барады, таңертең тұрады,
бұрын жүрді, күні бойы дайындалды, күні-түні оқиды, жазғытүрым келеді, т.б.
Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бағытын білдіріп,
қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулері негізінен
етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: ілгері жүр, жоғары тартты, төмен
түсті, алды-артын орады, әрі-бері жүрді, жолшыбай ала кетті, т.б.
Сын-қимыл үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің амалын, сынын, бейнесін,
тәсілін білдіріп, қалай? қалайша? қайтіп? кімше? деген сүрақтарға жауап
береді. Сын-қимыл (бейне) негізінен етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы
ақырын жүрді, тез келді, бірден сөйледі, шалқасынан құлады, балаша мэз
болды, бостан-бос жүрді, т.б.
Мөлшер үстеуі қимылдың немесе сынның мөлшерін, көлемдік дәреже-сін,
шама-шарқын білдіреді де, қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? және кейде
қалай? қалайша? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеулері бірде
етістіктермен тіркесіп, кимылдың мөлшерін, шама-шарқын білдірсе, енді бірде
сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін білдіреді. Мысалы: онша
жараспайды, анағұрлым көбейді, недәуір өсіпті дегенде етістіктермен
тіркесіп, қалай? қанша? деген сұраққа жауап беріп, ал онша биік емес,
анағұрлым үлкен, недәуір ұзын дегенде, онша , анағұрлым, недәуір мөлшер
үстеулері биік (емес), үзын, үлкен тәрізді сын есімдерімен тіркесіп, қалай?
немесе қанша? деген сұраққа жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік
дәрежесін білдіріп тұр.
Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулері құрамы жағынан негізгі және
түбір немесе күрделі бола береді.
Жаттығулар жинағы
№1. Мезгіл үстеулерін тауып, көшіріп жазыңдар.
а) Жұмыс
- Ал, енді тынығайық, -деді, тамақтан кейін біраз отырып, әңгіме
қозғаған атасы сөзін доғарып, орнынан ырғала түрегеліп. - Ертең ерте тұрып,
шөпке баруым керек.
Керім де қозғалып:
- Ата, мені де ертерек, өзіңіз тұрғанда оятыңызшы! - деді өтініп.
Бұған:
- Сенің қалып бара жатқан қандай шаруаң бар еді? - деп күлді атасы.
- Ертең мектепке барамын ғой?!
- Ә, айтпақшы, солай екен-ау, оның да дұрыс, - деді атасы Керімді
қоштап.
- Жарайды, оятайын.
- Қарағым-ау, сен қайда асығасың? - деп таңданып қалды әжесі. Әлденеге
асыққан немересінің соңынан қарады. Керім артына бұрылып, түсінік берді:
- Әже-ау, ертең бірінші қыркүйек - менің оқуым басталатын күн емес пе?!
- Ә, солай ма, айналайын!.. - деп, ойға шомды әжесі - өтіп бара жаткан
уақытты сезбейді екенбіз-ау...
Керім үнсіз қалған әжесінің көңілін аулағандай жай-жапсарды толық
баяндады:
- Мана мектепке барып, Кәлима апайға сәлемдесіп қайттым. Атам ешқашан
кешікпейді ғой. Мен де сабақтан кешікпеймін!
- Дұрыс балам!-деді атасы Керімді қапсыра құшақтап. - Қандай жұмыс
істесең де, қайда жүрсең де тиянақты, тындырымды болып үйренгенің жөн. Ер
жігіт ылғи да сергек болуы керек!...(Т.Толыбаев.)
ә) Бұдан бүрын Аққасқаның аз-аздап қоянға жүгіртіп, екі-үш суытып алған.
Бүгін таңертең аз ғана ас құйылған екен. Күздігүні үй ішінде сойып жатқан
қойдың етін жегізбей ұмтылғанда, Қасенді де бір-екі рет қауып алған. Тау
басынан желдетіңкіреп ызғырық соғады, күн әзірше суықтау. Айналаға Аққасқа
да анда-санда бойлап-бойлап жағалай қарайды. Енді бір-бірінің босап кетуіне
жол жоқ. Қалың да емес, қыстың орта кезі болса да, биыл қар жұқа болатын.
(М.Ә.)
в) Нағашым бүгін әдеттегісінен кешігіп келді. (Ә.Дәнекеев) Қасен менің
басыма бұрын келмеген ойды әкеп салды. Былтырлар оның сауда обороты
губерниялық тұтынушылар кооперациясынан асып кетті деген. (С.М.) Бүгін бір
кез әкесімен Ұранқайда отырғанда Әбіш Сахара тіршілігінің мұңы таң
қалдырған бір жайын сөз қылды. Абайға әзірге әрбір сөзді ұзаққа созған жоқ.
(М.Ә.) Қазір Еркебұлан сол ақ отаудың төрінде жалғыз отыр. (Ғ.М.)
№2. Мекен үстеулерін тауып, сұрақ қою арқылы қандай сөзбен тіркесіп
тұрғанын көрсетіңдер.
Сонда колхоздың кешке тыста отырған үлкендерінің арасындағы бір қартаң
ұста қолы мерттіккен баланың шынтағын Ілиястың және басқа топ балалардың
көзінше қолма-қол төмен жұлқи тартып, салып жіберген болатын. (Ғ.Мұст).
Шпион пышағын қалтасына салып, лэм-мим демей әрі қарай жүріп кетті.
(А.Гайдар) Мүмкін мұнда аң да, құс та жоқ шығар. (М.Зверев) Алеша басқышпен
төмен түсіп келе жатып, бір жас баланың жылаған даусын естіді. Бұл -
төменде тұратын көрші әйелдің қызы екен. (М.Горький) "Жаралы болдың, кейін
қайт!" Төлеген сыртқа шықкан ішек-қарынын сол қолымен басты да, "әуп" деп
орнынан атып тұрды да, оң қолына автоматын ала жүгірген бетімен жаңағы
офицерді қақ басына періп кеп жіберді. (М.Ғ.)
№З. Берілген мекен үстеулерін кірістіре отырып, сөйлем кұраңдар.
Кейін. Алда. Бері. Жоғары. Ілгері.Төмен.
№4. Мекен үстеулерін тауып,қалай жасалғанын айтыңдар.Сұрақ қою арқылы
тіркесіп тұрған сөзін табыңдар.
Аққасқа ырылдағанда,алдында отырған Бейсембайдың жотасы мұздап, еті
тітіреп кетеді, ентеліп ілгері жылжып,отқа қарай мінбелей береді.Барлық
аттылар жан-жаққа шаба жөнелді. Аққасқа жан-жақтағы қағушылардың бәрінің де
алдынан қарап өтеді.Көксерек артына қарап тұрып, байқамай қалып еді. Ойдан
төмен құлағанда, қандай қасқыр болса да, омақасып тұмсығымен шаншыла түсуші
еді. Оның бейіті ¥лытаудың бөктерінде алыста қалды. Құрмаш ауылымен Қасен
ауылының арасы жақын болатын. (М. Әуезов) Оның жан ұшырдым деген шамасы сол
болуы керек, іле зу еткен тас еңіске қарай кұлдилап барып, канал жиегіне
топ ете түсіті де, бір секіріп, әрі қарай домалап кетті. (М.Қабанбаев)
№5. Сөйлемдерді көшіріп жазып, сын-бейне үстеулерінің астын сызыңдар,
олардың қалай жасалғанына көңіл аударыңдар.
Топтанып келіп, жылқыға да шапты. Бірақ қоңын ойып алған, жағын сыдырып
алған тай болмаса, ешбірін жығып алып, емін-еркін жей алған жоқ. Қараңғы
ала көлеңкеде жатқанда екі көзі қып-қызыл шамша жанады. Аққасқаның жұлып
кеткен екпінімен етпетінен құлаған Көксерек енді атып тұрып, тап берді.
Аққасқа көлденең келіп, Көксеректі кұлақ шекеден ала түсті. Қасен жуан
қамшының сабын Көксеректің көмекейіне тығып жіберіп, мықтап басып тұрып,
жауының тұмсығын жоғары қайырып жіберді. Аққас-қаның қан басқан тұмсығынан
Көкшолақтың тістері бір-бірлеп шығып кетті. Аққасқаны Қасен мен Бесенбей
зорға дегенде айырып алды. (М.Әуезов).
№6. Берілген сөйлемдерді көішіріп жазып, сын-бейне үстеулірінің астын
сызыңдар, тіркескен сөзімен байланыстып, оларға сұрақ қойыңдар. Асан
екеуміз ақырын әңгімелесіп келеміз. әрең дегенде ауылдың шетіне келіп
тоқтадық . Қыз-бозбалалар еркін сөйлесіп тұр. Дереу бізді көріп, бет-
бетімен үйге тарқаса бастады. (Б.М.) Жай соққандай сарт етіп, әлденесі
сынды да, конвейер кенет тоқтап қалды. (Г.Мұст.) Сәуле шұғыл өзгеріп, әлде
бір жоғалғаны табылғандай қуана кетті. (Ә.Ә.) Әбіш ұсынған скрипканы алған
Мұқа өзінше бір күй тартып кетті. (М.Ә.) Жаңбыр бірте-бірте басыла бастады.
Бұлттың арасынан күннің көзі әрең дегенде көріне бастады(С.С.) Жетімдік
бұған өзінің барлық суық пішінін емін-еркін танытты. Қатал тағдыр мықты
қолымен қатты үстады. (М.Ә.) Бекен өксіп балаша жылады. (М.Ә.)
№7. Берілген сөйлемдерді көішіріп жазып, мөлшер үстеулерінің астын
сызыңдар, тіркескен сөзімен байланыстырып, оларға сұрақ қойыңдар.
Аққасқа ізді көріп, біраз иіскелеп алған соң, тұмсығын ізден алмай
отырып, жонды адырға қарай шауып жөнелді. Үнемі от шашып тұратын қып-кызыл
көз. Аққасқа тау басында қазіргі отырыстың не мәні барын әбден түсініп,
ұғынып отырған сияқты. Қасымның кішкентай әлсіз басы тағдырдың бұның басына
келерлік барлық сокқысын түгелімен көріп шыкқан. Қасым аппақ болып қуарып
жүдеп, қабағы ылғи түйіліп, қайғы сызымен түксиіп алды. (М.Ә.) Өміртайдың
жылағаны да онша білінбейді. (CM)
№8. Берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, мөлшер үстеулерінің қалай
жасалғанын айтыңдар. Сұрақ қою арқылы қандай сөзбен тіркесіп тұрғанын
ажыратыңдар.
Жігіттің дауысы аз саябырлады да, қақпаны қайта ашты. Біз күткен пойыз
мезгілінен біраз кешігіп, түн ортасы ауа келді. Адам деген осыншама
қиындыққа төзеді деп кім ойлаған? Түн әлі де тастай қараңғы. Күндіз ептеп
жобалап қойған тасжолмен вокзалға жаяу тартып келемін: Қызылжарды-кімен
салыстырағанда, Омбы вокзалы едәуір үлкен де, салтанатты көрінді. (С.М.)
Құрмаштың өлгені әкесіне ерекше батып еді. Әбіш азғантай қабақ шытып,
кеудесінен қолын түсірді. Абай көп іркілмей, осында келген шаруасын айта
бастады. (М.Ә.)
3. Себеп-салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер.
Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді де,не
себепті? неге? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар стеуіне
босқа, құр босқа, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге деген сөздер
жатады. Мысалы: босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың
т.б.
Себеп-салдар үстеулер: босқа (зря), бекер (зазря), бекерге (зазря),
текке (зря), құр босқа (только зря), себепсіз (без причины), амалсыздан
(вынужденно), шарасыздан (из безысходности).
Мақсат үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіріп, қалай? не
мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді. Мақсат үстеулері сан жағынан көп
емес. Оған: әдейі, жорта, әдейілеп, қасақана т.б. сөздер жатады. Мысалы:
әдейі келдім, жорта айтты, әдейілеп шақырды, қасақана үндемеді т.б. Мақсат
үстеуі: әдейі (назло), әдейілеп (специально), жорта (намеренно), касакана
(нарочно), көре тұра (видя), біле тұра (зная) т.б.
Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың, іс-әрекеттің белгісін я сапасын
күшейтіп, я солғындатып көрсетеді. Күшейткіш үстеулер, көбінесе сапалық сын
есімдермен тіркесіп жұмсалады да, онымен тұтасып келіп, сын есімнің
күшейтпелі шырай түрін жасауға негіз болады. Мысалы: ең әдемі, тым биік,
аса терең, орасан зор, өте жақсы т.б.
Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп, қалай? деген сұраққа
жауап беріп, қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Мысалы:
мүлдем білмейді, әбден шаршаған, сәл жүріңкіре, керемет сөйлейді т.б.
Күшейткіш үстеулер: әбден (совсем), тым (слишком), ең (самый), ылғи
(исключительно), сәл (немного), тіпті (даже), нақ (точно), керемет
(необычайно), орасан (очень), мүлдем (совершенно), өңкей (сплошь), аса
(очень), сәл-пәл (чуть-чуть) т.б.
Жаттығулар жинағы.
№1. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
1. Өңкей жас адамдар отыр екен. 2. Дауысы өте зор. 3. Тым ақырын
сөйлейсің. 4. Мен үшін ең жақын адам - шешем. 5. Пісірген тамағың керемет
дәмді екен. 6. Аса құрметті ата, сыйлы қонағымыз болыңыз. 7. Мына жаттығу
тіпті қиын екен. 8. Сәл күте тұрыңыз, мұғалім қазір келеді. 9. Сабаққа ылғи
кешігесің! 10. Нақ айтып отыр!
№2. Күшейткіш үстеулерді тауып, қандай сөзбен тіркесіп тұрғанын
анықтаңыздар.
1. Содан бері қысқы жүні жетіліп, өңі ажарланып, қатты құлпырып алған.
2. Осы кезде созыла шапқылаған тосушылардың барлығы да мүлдем шаршаған
болатын. 3. Мұнда бүгін аса үлкен әбігер бар. Абай мен оның барлық үй
іштері, іні-шәкірт достары үшін ең қадірлі әбігер. (М.Ә.) 4. Тауық етінен
жасалған бұл кеспе өте дәмді піскен екен. (С.М.)5. Ауыл реңі мүлдем жүдеу
еді. Сырт ажарында тіпті тірлік белгісі жоқ. (М.Ә.)
№3. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.
1. Әдейі істеп отыр. 2. Біле тұра неге солай істейсің? 3. Әдейілеп
Сізді көру үшін келіп отырмын. 4. Көре тұра неге үндемейсің? 5. Жорта
ешкімге айтпайық. 6. Әдейі сенен сұрағалы отырмын. 7. Әдейілеп оған хат
жазып отырмын. 8. Мен оны қасақана істемеймін.
№4. Сұрақ қою арқылы мақсат және себеп-салдар үстеулерін тауып, бір-
бірінен айырмашылығын көрсетіңіздер.
1. Жаздыгүнгідей емес, ауыл үйлері біріне-бірі әдейі жақын қонған.
(М.Ә.) 2. Қарағандыға Лизалардың тойына әдейілеп академик келді. (С.Е.) 3.
Мана үйде бірер әнді айтқанда Балуанның даусы зор сияқты емес еді, енді
амалсыздан сол әнді айтқанда, даусы дауыс емес, мөлдір судай кіршіксіз
дауыс. Әдемі әнді құмарта тыңдаған қалың жұрт лажсыздан таң ата у-шу болып
тарқады. (С.М.) 4. Айлакер Дэннир түрлі айла - шарғымен уақытты жорта
оздырып, бірінші рауындтағы қатты соққыдан есін әбден жиып алғысы келіп
жүр. (Джек Лондон)
№5. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
1. Босқа әуре болма. 2. Текке жұмыс тоқтап тұр. 3. Амалсыздан қонаққа
бара жатырмын. 4. Шарасыздан тоқтаймыз. 5. Бекер мұны бастап отырмыз. 6.
Қүр босқа барамыз. 7. Себепсіз қонақ шақырып отырмын. 8. Текке рұқсат
бересің. 9. Босқа уакытым өтіп бара жатыр.
№6. Мына үстеулерді пайдаланып, сөйлем құраңыздар. Өңкей, тым, аса, ең,
өте, керемет, орасан, ылғи, мүлдем, нақ, сәл, жорта, қасақана, әдейілеп,
біле тұра, әдейі, көре тұра, амалсыздан, себепсіз, текке, бекер, босқа, құр
босқа, шарасыздан.
№7.1. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, үстелерді көрсетіңіз
1. Әдейі істеп отыр.
2. Біле түра неге солай істейсің!
3. Әдейілеп сізді көру келіп отырмын.
4. Көре түра неге үндемейсің?
№7.2. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, үстелерді көрсетіңіз
1. Жорта ешкімге айтпайық.
2. Әдейі сенен сүрағалы отырмын.
3. Әдейілеп оган хат жазып отырмын
4. Мен оны қасақана істемеймін.
№7.3. Мына үстеулерді пайдаланып сөйлем құраңыз
Көп-көптен, аз-аздан, топ-тобымен, екеулеп, жорта, әдейілеп, біле тұра.
4. Етіс категориясы. Өздік жэне өзгелік етіс
Етістер - етістіктің бір түрі. Етіс іс-әрекеттің орындаушыға, қимыл
иесіне қатысын анықтайды. Етістің төрт түрі бар: өздік, өзгелік, ортақ,
ырықсыз.
Өздік етіс іс-әрекеттің қимыл иесіне тікелей қатыстылығын анықтайды,
қимыл, іс-әрекет іс иесінің өзіне бағытталады. Өздік етіс -н, -ын, -ін
жұрнақтары арқылы жасалады. Ол жұрнақ сөз соңындағы дауысты дыбыстан соң -н
(таран, сұран), дауыссыз дыбыстан соң -ын,-ін (көрін, жасырын) түрінде
жалғанады.
Таң атқанша тарандық, Түніменен түйіндік. Таң ағарып атқан соң, Төңірек
жаққа қарандық. (Махамбет)
Өзгелік етіс қимылдың, іс-әрекеттің иесі, яғни субъект емес, екінші бір
басқа субъект қимылдың иесі арқылы істелетінін білдіреді. Жұрнақтары:
1. -дыр, -дір, -тыр,-тір, -ыр, -ір: алдыр, тіктір;
2. -ғыз, -гіз, -қыз,-кіз: жүргіз, соққыз; жазғыз, өткіз;
3. -т: жасат, оқыт.
Мысалы: Ол баласына хат жаздырды. Мұғалім оқушыға айтқызды деген
сөйлемдерде жазу, айту қимылы ойдың субъектісі ол , мүғалім дегендердің
тікелей іс-әрекеттері емес, екінші бір субъект баласы, оқушы арқылы іске
асып отыр. Кейде бір етістік түбірге өзгелік етістің бірнеше жұрнағы
жалғана береді: оқы-т-қыз, қаздыр-т-қыз.
Жаттығулар жинағы:
№1. Мына сөйлемдерді оқыңдар. Орыс тіліне аударыңдар. Айырма-шылығын
айтыңдар.
Серік диванға жатты. - Баланы төсекке жатқызды.
Әкем кітап жазды. - Мұғалім бізге жаттығуды жазғызды.
Қалаға әрең жеттім. - Хатты тез арада жеткіздім.
Мына орындыққа отыр. - Әжені төрге отырғыз.
Сіз сабағыма қатысыңыз. - Балаларды ойынға қатыстырыңыз.
Жерді қаз. - Жерді ініңе қаздыр.
Тез киін. - Қызыңды тез киіндір.
Біз сені екі сағат күттік. - Сен мені күттіріп қойдың ғой!
Мен ұйықтадым. - Баланы ұйықтаттым.
Біз далада ойнадық. - Кішкентай баланы ойнаттық.
Тісіңді тазала. - Бөлмесін өзіне тазалат.
Балалар қарға қуанды. - Әсем әке-шешесін қатты қуантты.
№2. Сөйлемдердің құрамынан өзгелік етісті теріп алып, олардың түбірі
мен жұрнақтары дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
Кеше бізде қазақ тілі сабағы болды. Мұғаліміміз өте білімді адам.Ол
бізді қазақша сөйлетеді. Кеше бізді жаңа тақырыппен таныстырды, тақы-рып
бойынша жаңа сөздерді үйретті, сөздердің мағынасын түсіндірді. Са-бақта
бізге көп жұмыс істетті, мәтінді оқытты, мәтінге сұрақтар қойғызды, сұрақ-
тарға жауап бергізді, жаттығуларды орындатты. Сергейге мәтінді қазақша
оқытып, орыс тіліне аудартты.Машаға тақтаға сөйлемдерді жазғы-зып,
синтаксистік талдау жасатты.Сабақтың көпшілік бөлігін ауызша сөй-лесуге
арнады. Магнитафоннан бізге өте қызықты әңгіме тыңдатты.Сол әңгімені бізге
баяндап айтқызды, содан кейін қысқаша мазмұндама жазғызды.
Мұғаліміміз дыбыстарды,сөздерді,сөйлемдерді дұрыс айтуымызға көп көңіл
бөледі. Кеше қателерімізді өзімізге тапқызтып, түзетті, сөздерді,
сөйлемдерді қайтадан айтқызды.Сабақтың аяғында үй тапсырмасын
берді.Сабағымызды әдеттегідей өте қызықты өткіздік.
№3. Сұрақтарға жауап беріңдер.
1. Сізге мына жаттығуды кім орындатты? 2. Мұғаліміңіз жаңа тақырыпты
түсіндірді ме? 3. Студенттерге не істетті? 4. Кітапханадан жаңа оқулық
алғызды ма? 5. Сабақтан кейін жолдасыңыз кіммен таныстырды? 6. Сіздер не
ұйымдастырып жүрсіздер? 7. Жолдасыңыз туған күніне кімді шақыртты?
8.Бөлмені кімге жинатты? 9.Тамақты кімге пісіртті? 10. Кірді кімге
үтіктетті?11. Шаңды кімге сүрткізді? 12. Еденді кімге сыпырттыңыз? 13. Сіз
кеше қонақта кімді кездестірдіңіз. 14. Үйге кімді кіргізді? 15.Бәріңізді
кім күлдірді? 16. Ата-анасы баласын үйлендірді ме? 17. Үй иесі қонақтарына
не жегізді? 18.Енесі шайды кімге құйғызды? 19. Талғат тісін жұлдырды ма?
20.Шешесі баласын қашан ұйықтатты? 21. Баланы кім жылатты?
№4. Қазақ тіліне аударыңыз.
1. Мама попросила дочь вытереть пыль. 2. Карим позволил ее купить шубу.
3. Гости попросили меня сыграть на домбре. 4. Мы заставили ребенка спеть.
5. Он попросил меня нарисовать портрет. 6. Ученики попросили рассказать
учителя о поездке зарубеж. 7. Меруерт заставила меня съесть плов. 8. Мы
заставили выпить Санию лекарство. 9. Мы доставили письмо в деревню. 10.
Родители поженили сына. 11. Отец попросил сына прочесть сына статью. 12. Мы
встретили Жомарта на выставке. 13. Познакомь меня со своей соседкой. 14.
Одень ребенка и выведи его на улицу. 15. Кого ты впустил в дом? 16. Бабушка
попросила внучку налить чай. 17. Учитель дал студентам написать сочинение.
18. Ты заставил мен ждать тебя 2 часа. 19. Усыпи ребенка. 20. Я заказала
сшить себе красивое вечернее платье.
№5. Қажетті жұрнақтарды жалғап, берілген сөздерден өздік етіс жасаңдар.
Орыс тіліне аударыңдар.
Ора, көр, сез, жасыр, қара, сыла, тазала, сүрт, ки, сал, гүлде, бу,
біл, байла, арқала, күй, түй.
№6. Көшіріп жазып, өздік етістің астын сызыңдар.
Ай, қарт Қожақ! Сен бесікте жатқанда, бала болып жыламадың. Омырауы
жұпарлы, он саусағы қыналы анаң сүйінді! Қабағы тастай түйілген, жеңсіз
берен киінген, елінің тыныштығы үшін егемен күн кешкен әкең сүйінді! Қызыл-
жасыл киініп, беліңді қынап-буынып, қызыл балықтай асыр салдың жиын-тойда
ақ балтырың түрініп, өзіңнен жарты мүшел үлкен жігітпен балуанға түстің.
Ағайын-туғаның сүйінді!
№7. Өлеңді оқып, өздік етістерінің қалай жасалғанын түсіндіріңдер.
Оларды мәтіннен теріп жазыңдар.
Жау қарасы көрінді, Кезенген Таң ағарып атқан соң,
жауға кез келдік ... Тебінгі теріс тағынбай,
Ер төсектен безінбей, Төңірек жаққа қарандық.
Жиылған әскер бүлінді... Темір қазық жастанбай,
Түніменен түйіндік Қанды көбе киініп,
Ұлы төске ұрынбай, Қу толағай бастанбай,
Таң атқанша тарандық, Бір Аллаға сыйынып,
Түн қатып жүріп түс кашпай, Ерлердің ісі бітір ме?!
(Махамбет.)
№8. Берілген сөздерден қажетті жұрнақ арқылы өзгелік етіс жасап, орыс
тіліне аударыңдар.
Көбей, ойлан, оқы, өсір, жуын, айқайла, ал, өшір, құтқар, жина, жап,
түсір, сын, күй, от, ақта, апар, әкел, жет, күл, бас, ойна, жаз, айт.
№9. Сөйлемдердің құрамынан өзгелік етісті теріп алып, олардың түбірі
мен жұрнақтарын дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
1. Ызғарлы аяз жан иесінің бәрін жауратып, жүдей тарттырып, жылы жайды
іздеттіргендей. Қалың қар жүрісіне бөгет болып, қозғалысын өндір-мейді.
өмір бойында Абайдың ең алғаш рет ұйқысыз түндер өткізіп, қабағы қатып,
қажыған жолы осы еді. Ұлжан Абай мен Ерболға бір-бір кесе қымыз ішкізді де,
өзі ертіп барып қонақ үйге жатқызып, үстерін жауып қойды. (М.Әуезов.) 2.
Біз келгенде ойын жаңа басталған екен. Шұғалар өлеңдерін тоқтатып, арқаннан
түсті. Жай әзілмен көп уақыт оздырдық. Домбыра алды-рып, Әбдірахман ән
салды. Өлеңді түйдектетіп үзбестен соқты. Мынау – Медеу деген батырағың.
Әркімге бір оқыттырып, орысша-қазақша хат танытып келем. (Б.Майлин.) №10.
Берілген өзгелік етістерді пайдаланып, сөз тіркес-терін құраңдар.
Айтқыз. Түсірт. Көрсеткіз. Оқыттыр. Алдырт. Өсірт. Асырт. Жинаттыр.
Тазалатқыз. Өндірткіз.
5. Ырықсыз, ортақ етістер
Іс-әрекеттің қимыл иесі арнайы айтылмай, кімнің істелгендігі көрсе-
тілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс деп
аталады. Мысалы: шөп тасылды, шөп жиылды, хат жазылды дегендерде істі
істеуші де, істетуші де жоқ, қимылға түсетін зат қана аталаған.
Ырықсыз етіс -л, -ыл, -іл жұрнақтары (киім ілінді), кейде -н, -ын, -ін
(бөлме тазаланды) жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен ғана жасалады және
өзі жалғанған сабақты етістікті салт етістікке айналдырады: сөз айт-ыл-ды,
уәде бер-іл-ді, шарт жаса-л-ды, үй тазала-н-ды, қамал ал-ын-ды, үй сал-ын-
ды т.б.
Қимыл, іс-әрекеттің орындаушысы біреу емес, бірнешеу болып, -ыс, -іс,
-с жұрнақтары арқылы жасалатын етістің түрі ортақ етіс деп аталады. Мысалы,
төгісті, алысты, санасты, күресті; Омар мен Оспан хат жаз-ыс-ты. Қыз бен
жігіт сөйле-с-ті. Ол бізге үй сал-ыс-ты деген сөйлемдердегі жазу, сөйлеу,
салу қимылдары бір ғана субъект (іс иесі) тарапынан емес, бірнеше орындаушы
(Омар мен Оспан, қыз бен жігіт, ол мен біз) арқылы іске асатынын көрсетеді.
Ырықсыз етіс пен өздік етіс жұрнақтары сабақты етістікке жалғанып, оны
салт етістікке айналдырады: әңгімені айтты - әңгіме айтылды, сөзді сөйледі
- сөз сөйленді, қолын жуды - қол жуылды т.б. Өзгелік етіс жұрнағы салт
етістікке жалғанса, салт етістікті сабақты етістікке айналдырады: шам сөнді
- шамды сөндірді, оқушы орындыққа отырды - оқушыны орындыққа отыр-ғызды,
хат жеткізілді - хатты жеткізді т. б. Ал ортақ етіс жұрнағында ондай қызмет
жоқ: (хат) жазысты - сабақты етістік, сөйлесті - салт етістік.
Етіс жұрнақтары кейде бірінің үстіне бірі қабаттасып та жалғана береді:
сөйле-с-іл-ді, жүр-гіз-дір-іл-ді, айт-ыс-тыр-ды т.б.
Ортақ етістің мағынасы өзінің субъектісімен бірге келгенде айқындалады.
Мысалы: айтыс, айтыс басталды. Сондықтан ортақ етістің жұрнағы зат есім
тудыратын (-с, -ыс, -іс) жұрнақтарымен омонимдес келетіндігін ескеру керек.
Етіс жұрнақтары бірінің үстіне бірі жалғана береді. Мысалы: ки-ін-дір,
сөйле-с-тір, жаз-дыр-т-қыз, азай-т-тыр-ғыз.
Жаттығулар жинағы.
1-жаттығу. Берілген етістіктерге жұрнақ жалғап, ортақ етіс жасаңдар.
Түбір мен қосымшаның арасын дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
Үлгі: айт-ыс-ты, ...
Ал. Бөге. Тасы. Тік. Бақ. Тазала. Жу. Айт. Қой, Жөнде. Апар. Тоқы. Тер.
Жаз. Жина. Тара. Сал. Бітір. Тұрғыз. Сөйле. Іл. Ақта. Көтер. Жек. Шегеле.
2-жаттығу. Сөйлемдерден ортақ етісті тауып, қалай жасалып тұрға-нын
байқаңдар. Оларға тұлғалық талдау жасаңдар.
Үлгі: Ортақ етіс - дуылдасып. Түбірі – дуыл, -да -бұйрық рай тудыратын
жұрнақ, -с - ортақ етіс жасайтын жұрнақ, -ып - көсемшенің жұрнағы.
1. Ел ішін Еламанның дақпырты алып барады. Оның келе жатқан хабарына
уанып, дуылдасып жатыр. Тәңірберген ағасымен оңаша сөйлескісі кеп тырған-
ды.(Ә. Нурпейісов.)
2. Мектепте бірге оқыған, студент тұрмысының ащы-тұщысын бірге татысқан
жолдастар шетінен ыстық көрінеді. Соларды бір көрсем, сырласып, шер
тарқатсам деп аңсайсың... Аспанда мың сан жұлдыздар жымыңдасып, гауһар
тастай жалт-жұлт етеді. Мадияр мен Бұғыбай шықты. Балзия кақпаның алдында
бір қызбен сықылықтасып күлісіп, мәз болып тұр екен. Екеуі шүңкілдесіп,
ретін тауып тілдесіп қалайық деген оймен қыздардың қасына барды. (С.
Омаров. )
3-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Құрамындағы етістерді
түрлеріне қарай ажыратып, тұлғалық талдау жасаңдар.
1. Жолаушыларды Ахмет басқарды. Адам тізбегі он километр бойына
созылған. Он адамнан бір звено. Әр звеноға жер өлшеп берілген. Жолшылар
электршілермен ғана емес, өзара да жарысуда. Әзіл, күлкі, кейде анадайдан
дауыстап сөйлескен үндері тұтасып, тынымсыз күшті гуіл естіліп тұр. Әр қилы
адамдар көрінді. (F. Мұстафин.)
2. Жаз бойы күнде қанат серпісіп, күнде қамшы сілтесіп, қақтығысып
келген екі байдың аядай жерге арқа тіресіп қонып жатқандары жай емес
сияқты. (F. Мүсірепов. )
4-жаттығу. Етістіктердің түбірі мен қосымшаларын дефис арқылы ажыратып
жазыңдар.
Үлгі: жина-л -ма -ды,...
Жиналмады. Ашылды. Аттандырылды. Ілінбеді. Көшірілді. Өткізілді.
Төселді. Шегеленбеді. Сөндірілді. Терілмеді. Орылды. Көрсетілмеді. Салынды.
Алмастырылды. Бергізілді. Жинақталды. Тазартылды. Қаланды.
5-жаттығу. Мына ырықсыз етістерді қолданып сөйлем құраңдар.
Үлгі: Қазақстанның көптеген аудандарында жаңа мектептер мен
балабақшалар салынды.
Төленді, салынды, отырғызылды, кешіктірілмеді, шақырылды,өсірілді.
6-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Ырықсыз етістерді тауып,
қандай жұрнақтар арқылы жасалып тұрғанын айтыңдар.
Бұның бәрі "Құнанбай ауылы" деп аталады. Жер ошақтан шыққан түтіндері
де біріне-бірі қосылып, тұтасқан көкшіл мұнардай тарайды. Үлкен үй мен
күншығыс жаққа тігілген қонақ үйдің екі арасында бір топ жан тұр екен. Бұл
топқа қарай ауылдың үлкендері жан-жақтан ағылып келіп жатыр. Қысылып қалған
бала шешесінің салқын сабырының мәнін ұқты да, әкесіне қарай бұрылды.
Әкесі құшақтаған бойында үлкен үйге кірген Абай ымырт жабылғанша осында
болды. (М. Әуезов.)
6. Жай сөйлемнің түрлері
Біршама аяқталған ойды білдіретін жеке сөзді немесе сөз тіркесін сөйлем
деп атайды.
Сөйлем құрылысына қарай екі түрге бөлінеді:
1. Жай сөйлем
2. Құрмалас сөйлем .
Жай сөйлемнің түрлері:
Хабарлы сөйлем. Бір құбылыстың не бір оқиғаның жай-жапсарын баяндау,
хабарлау мақсатымен айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз.
Бұйрықты сөйлем деп біреуге бұйыру, не бірдеңені талап ету мақсатымен
айтылатын сөйлемді атайды.Бұйрықты сөйлем үндеу, шақыру, іске қосу, өтіну,
жалыну, кеңес беру, тілек ету магыналарында да айтылады. Мұндайда сөйлем
бәсең дауыспен айтылып, жазуда сөйлемнің соңына нүкте қойылады. Ал сөйлем
шын мәніндегі бұйыру, қатал талап ету мағынасында көтеріңкі дауыспен
айтылғанда, соңына леп белгісі қойылады. Мысалы: Көрсетпе көз жасыңды! (Не
показывай слезы!). Қарындасым, ондай өтірікті ағаңа айтушы болма!
"Сестренка, брату такую неправду не говори!"(Ә.Ә.).
Бұйрықты сөйлем бұйрық райлы етістік арқылы жасалады. Бұйрық райдың 2-
жақтың жекеше, көпше түрімен бірге, 3-жагында да айтылады. Етістіктің
екінші жағына -шы-ші жұрнақтары қосылып айтылады. Мысалы: - Жігіттер,
қимылдасаңыздар-шы!
(Ребята, пошевеливайтесь-ка!) Тыңда, дала, Жамбылды! "Слушай, степь,
Жамбула", Жұмаш, бері кел! "Жүмаш, иди сюда!"
Лепті сөйлем адамның әр түрлі көңіл-күйіне байланысты айтылған
сөйлемдер. Мысалы: Қандай керемет! Бүгін тамаша күн! Қап, әттеген-ай, қылды
ғой қылықты! Не деген тамаша!
Бір нәрсе жайында сұрай айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз.
Мысалы: Кімдер таратып,насихаттайды?
Толымды және толымсыз сөйлемдер.
Жай сөйлемнің кейбіреуінде айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысып,
тыңдаушыны толық қанағаттандырады, іс- оқиға жайында толық хабар бе-ріледі.
Мысалы: Мен сол күні кеште Сейдәзімов Мейірқұлмен ұзақ отырдым. Жер жыртқан
тракторлар гүрілі алыстан құлаққа шалынады (С.Сарғ.)
Айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысқан жай сөйлемнің түрін толымды
сөйлем дейміз.
Толымды сөйлемнің негізгі белгісі:
1) айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысады
2) басқа сөйлемге тәуелді болмай, дербес айтыла береді, тиісті бір мүше,
не бірнеше мүше бұрын тұрған сөйлемнен белгілі болғандықтан, қайталап
айтылмай түсіп қалады.
Жай сөйлемдердің кейбіруінде айтылуға тиісті бір мүше не бірнеше мү-ше
бұрын тұрған сөйлемнен белгілі болғандықтан, қайталап айтылмай түсіп
қалады.
Мысалы: Уақыт деген жүйрік қой. Былай қарасаң, қас қаққанша өте шығатын
сияқты. ("Армысың, ардақты адам."). Екінші сөйлемде айтылуға тиісті мүше
(уақыт) қатыспаған. Сондықтан бұл толымсыз сөйлем болып тұр. -
Командириріңіз қайда? - Алда кетіп барады.(М. Ғабд.). Соңғы сөйлемде
"командиріңіз" деген бастауыш айтылмай қалып тұр.
Айтылуға тиісті тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерінің бірі түсіп қалған
жай сөйлемді толымсыз сөйлем дейміз.
Толымсыз сөйлемнің жасалу жолы екі түрлі:
1) дара желілес сөйлем тобынан.
Агроном қаулай шыққан жас егінмен тынысып, таңданғандай сүйсіне
сөйледі.
(не?) Біркелкі жақсы өсіпті. Май айының жаңбыры да (неменеге?) болысып
жіберді.(кім? неге?). Кеш ексек те, (не?) кенжемейтін емес. ("Тербеледі тың
дала.").
Базар апайды бұл маңайда білмейтін адам жоқ . Сол себепті де мына
салтанатқа шақырылып отыр.(3. Иманб.). Соңғы сөйлемде бастауышы (Базар
апай) түсіп қалған -толымсыз сөйлем.
2) Диалог (екі және бірнеше адамның сөйлесуі) жағдайында.
Ал, ұлым, сен қайдансың?
[кім?] Қазақстаннан, Алматыдан.
Иә, [кім? нені?] білем, [қайда?] барғанмын.
Қазақстанның болашағы зор [не?]. Еліміздегі шексіз қазыналы өлке. (Қ.
Тол.)
Сіз Құлажан ағайды білесіз бе?
Білемін. (С. Сарғ.) Мұнда да соңғы сөйлем (білемін) толымсыз сөйлем
болып тұр: айтылуға тиісті бастауышы (мен) және толықтауышы (Қүлжан ағайды)
түсіп қалған.
Жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем
Тек тұрлаулы мүшелерден тұратын сөйлемді жалаң сөйлем деп атайды.
Мысалы: Рақмет кулді (С. Е.). Түн қараңгы (Б. М.).
Тұрлаулы мүшелерден басқа, тұурлаусыз мүшелердің қатысуымен жасалған
жай сөйлемніңқ түрін жайылма сөйлем деп атайды.
Тұрлаулы мүшелерден (бастауыш пен баяндауыштан) басқа бір ғана
тұрлаусыз мүшенің болуы сол сөйлемнің жайылма аталуы үшін жеткілікті болып
табылады.
Мысалы: Бұлар клубтың алдына келген (С. М.). Шоқан Гутковскийдің үйінде
атақты галым Семеновпен кездесіп, танысқаннан кейін, гылым жолына
бұрынгыдан да құштарлана түсті (С. Б.).
Жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем
Тұрлаулы мүшелері, әсіресе, баяндауышы бар және олардың белгілі
заңдылықпен қиысып келген жай сөйлем түрін жақты сөйлем деп атайды.
Мысалы: Мен елдің жіберген елшісімін (М. Ә.).
Кей жағдайларда баяндауышы белгілі болып тұрғанымен, бастауышы сөйлем
ішінде болмауы да мүмкін. Мұндайда баяндауыштың тұлгасына қарай бастауыш
ретінде жіктеу есімдігін қойса, солай етуге мүмкіндік болса, мұндай
сөйлемді де жақты сөйлем деп есептеу керек: Желбегей, жел гуілдеп
қолтыеымнан, жылыстап кете бердім туган үйден (Ғ. О.).
Тұрлаулы мүшелерден құрамында тек баяндауыш қана бар және баяндауыштық
тұлғасына қарап бастауышты табуға болмайтын жай сөйлемді жақсыз сөйлем деп
атайды.
Мысалы: Бөгет жасайтындардың бәрін тәртіпсіздіктің, бюрокра-тизм мен
былықтырушылықтың немқұрайлылық пен қырсыздықтың қандай да болса көрінісін
– принциптілікпен сынау керек
("Егемен Қазақстан" газетінен).
Жақсыз сөйлемнің баяндауыштары күрделі болып келеді және олардың
грамматикалық тұлғалары мынадай болады:
-қы -кі, -ғы -гі жұрнақтары қалау райлы етістік пен көмекші етістіктің
тіркесінен жасалады: Менің көрсеткім келмейді (С. М.)
Барыс жалғаулы жай немесе тәуелді етістік пен бол, жара, тура, кел
сөздерінің тіркесінен жасалады: Қашқын болуымның басы: бір жерде
тұрақтамауыма тура келді (Ғ. Мұст.).
Жай не тәуелденген тұйық етістік пен керек, қажет, мүмкін, тиіс сөздерінің
тіркесінен жасалады: Дәл осы арада он минут іиіінде он жылга қартайган
болуым керек (Б. Мом.).
-ып, -in, -п жұрнақты етістіктің көсемше түрі мен бол көмекші етістігінің
тіркесінен жасалады: Кімнің келіп, кімнің кетіп жатқанын тіпті біліп
болмайды.
Құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар тұрақты тіркестер (төбе шашы тік тұрды,
зәресі ұшты, көзі жетті, екі езуі екі құлағында т. б.): мысықтың мына
кейінгі үй-жайын айтқандағы түріпе Шоқанның көзі түсті (С. Б.)
Атаулы сөйлем
Кейбір жай сөйлемдерде іс-оқиғаны баяндамайды, тек зат-құбылыстың,
мезгілдің, мекеннің, атауын ғана білдіреді.
Мысалы: Түн. Қыс. Боран. Ыш-қынған долы дауыл. Қопарып үшырғандай
Кавказ тауын.(С.М:) Егер атаулы сөйлемдер арқылы беріліп тұрған ойды басқа
сөйлеммен білдіргіңіз келсе, былайша болар еді:
Қыстыгүні түнде боран болды.Долы дауыл ышқына соқты. - Бүл сөйлемдер
атауды емес, оқиға жайында баяндауды білдіреді.
Іс-оқиға жайында баяндамай, тек соған байланысты жағдайды. (мезгіл,
мекен т. б) атап көрсететін жай сөйлемнің түрін атаулы сөйлем дейміз.
Атаулы сөйлем негізінен зат есімнен болады.Мысалы: Күз. Сіркіреп жаңбыр
жауып тұр. (Н.Ғабд.)
Құрамы жағынан атаулы сөйлем жеке бір сөзден де, екі немесе одан да көп
сөздердің тіркесінен де бола береді. Жазық дала. Ызғырық жел бар(Н. Ғабд.).
Түн орталаған шақ.. Шығыста бүк түсіп Қарағайлы тауы жатыр (Т.Н)
Мағынасы жағынан атаулы сөйлем мезгілді, мекенді, жағдайды және басқа
да әр-түрлі заттың атын білдіреді. Маусым. Құлпыраған дала гүлдерінің жұпар
иісі мұрын жарып, кеудені ашады.(З.Ш.). Құба жо.Мұнара. Мұнара бойы
тұтасқан бұрғылау ісі қызып жатыр.(3. Қабд.)
Жаттығулар жинағы.
1-жаттығу. Жақты сөйлемдерді табыңдар.
Леня, мені танимысың?
Өзіне әкелік мейірмен қарап тұрған бейтаныс кісіге ол да бар назарын
аударып еді. Жүзін шырамытатын сияқты. Бірақ кім болғаны, қай жерде
кездестіргені есіне түспей тұр.
Леня сонау ¥лы Отан соғысы кезіндегі жайларды, Эстония жерінде, Каунас
бағытында болған оқиғаны есіңе түсіріп көрші.
Картаузов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева
ҚАЗАҚ ТІЛІ
Әдістемелік талдау
Қарағанды 2010
ӘОЖ 800
КБЖ 81я7
М36
Пікір жазғандар:
Ж. Б. Ахметжанова – Болашақ университетінің аға оқытушысы, филология
ғылымының кандидаты.
Ә. Б. Насырова – Қарағанды мемлекеттік медициналық университетінің қазақ
тілі кафедрасы меңгерушісі, педагогика ғылымының кандидаты.
М 36 Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, Қазақ тілі - Медициналық колледждің
3 курс Емдеу ісі, Мейірбике ісі мамандықтарының оқушыларына арнап
жасалған әдістемелік талдау.– Қарағанды, 2010.– 88 б.
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті
жанындағы медициналық колледждің қазақ тілі пәнінен 3 курстың Емдеу ісі,
Мейірбике ісі мамандықтарына арналған МЖМБС -2003 (2005 жылғы өзгерістер
және толықтырулармен) талаптарына сәйкес жасалған. Әдістемелік талдаудың
мақсаты: оқушыларға жаңа тақырыпты (грамматикалық ,лексикалық) барынша
меңгерту, кәсіби тілді дамыту болып табылады. Сондай-ақ тапсырмалар мен
жаттығу жұмыстары оқушылардың білім деңгейін бақылауға қолайлы.
Бұл нұсқауды медициналық колледждің оқытушылары мен оқушылары қолдана
алады.
КБЖ 81я7
Әдістемелік талдау Қарағанды мемлекеттік медициналық университеті жанындағы
медициналық колледж Әдістемелік кеңесінің отырысында қаралды және
мақұлданды
28.04. 2010ж. №9 Хаттама
Оқу- әдістемелік нұсқау баспаға ҚММУ Ғылыми кеңесімен бекітілді және
ұсынылды
27.05.2010ж. № 10 Хаттама
© Ж. С. Махметова, Л. Қ. Есембаева, 2010
Мазмұны
І бөлім. Грамматикалық тақырыптар
1. Үстеу, құрамына қарай
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
2. Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Себеп-салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
4. Етіс категориясы. Өздік, өзгелік етістер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
5. Ырықсыз, ортақ етістер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
6. Жай сөйлемнің түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .15
7. Тұрлаулы сөйлем мүшелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21
8. Тұрлауыз сөйлем мүшелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..25
9. Құрмалас сөйлем.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...29
10. Ыңғайлас салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34
11. Қарсылықты салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
12. Себеп-салдар және түсіндірмелі салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
13. Талғаулы және кезектес салалас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
14. Сабақтас құрмалас сөйлем. Шартты және қимыл-сын бағыныңқылы
сабақтас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
15. Мезгіл және қарсылықты бағыныңқылы сабақтас.
... ... ... ... ... ... ... ... .53
16. Себеп және мақсат бағыныңқылы сабақтас.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
17. Төл сөз бен төлеу сөз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59
18. Іс қағаздары және олардың түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 64
19. Мәтін және
стиль ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ІІ бөлім. Лексикалық тақырып
1. Тыныс алу жүйесінің
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
2.
Баспа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
3.
Тонзиллит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
4.
Тұмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
5.
Бронхит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
6.
Түберкүлез ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
7.
Пневмония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
8. Жүрек, қан тамырлар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...77
9. Жүрек ақауы ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...78
10. Жүрек
демікпесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .79
11. Қан
аздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .79
12. Қанның құрамы,
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 80
13. Жүйке жүйесі
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .81
14.
Эпилепсия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
15.
Полиомиелит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 3
16. Зәр шығару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...84
17. Зәр шығару жүйесінің
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
4
18.
Қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
19.
Қызамық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
20.
Күл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
21.
Теміреткі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
1. Үстеу, қүрамына қарай түрлері
Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін, амалын, тәсілін, ме-
кенін, мезгілін, себебін, мақсатын, сипатын, жай-күйін білдіретін, өзгер-
туге, грамматикалық түрлендіруге көне бермейтін сөздерді үстеу деп атайды.
Үстеулер құрамына қарай негізгі түбір үстеулер, туынды түбір үстеулер және
күрделі үстеулер болып үшке бөлінеді.
Негізігі үстеулерге қазіргі кезде құрамы жағынан түбір және қосым-шаға
бөлшектеуге келмейтін үстеулер жатады. Мысалы: Жылда, тез, ақырын, ерте,
кеш, бұрын, жорта, жоғары, төмен, қазір т.б.
Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайының -рақ, -рек,- ырақ,
-ірек және -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтары жалғана алады.
Мысалы: Жылдам - жылдамырақ, жылдамдау (жүр), тез-тезірек, тездеу (бер),
ілгері-ілгерірек, ілгерілеу (отыр), кеш-кешірек, кештеу(кел) т.б.
Туынды үстеулерге жұрнақтар арқылы және кейбір септік жалғауларының
түбірмен сіңісіп, көнеленуі арқылы жасалған үстеулер жатады. Туынды түбір
үстеу тудыратын жұрнақтар:
1. -ша-ше: адамша (сөйледі), балаша (күлді), бұлбұлша (сайрады),
көзінше (айтты), өзінше (оқыған) т.б.;
2. -лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: шикілей (әкелді), қыстай
(дайындалды), осылай (жаз), ақшалай (берді) т.б.
3. -дайын, -дейін, -тайын, -тейін (бұл - -дай, -дей, -тай, -тей және
-ын, -ін қосымшаларынан құралған құранды жұрнақ): тотыдайын (таранған),
сұңқардайын (сыланған), бұлақтайын (сарқырап), жорғадайын (шайқалып) т.б.;
4. -шама, -шеме (-ша +ма, -ше + ме) және -шалық, -шелік (-ша +лық, -ше
+лік) құранды жұрнақтар: осыншама (сөйледі), соншалық (қуанды), осыншалық
(жүру) т.б.;
5. -майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, пейінше құранды
жұрнақтар: айтпайынша (келмейді), оқымайынша (білмейді), тыңдамайын-ша
(түсінбейді) т.б.;
Түбірмен сіңісіп, көнелену арқылы үстеу жасаған септік жалғаулар:
1. барыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: бірге (жүр),
кешке (қайт), босқа (жүрме), зорға (көтерді), текке (ұрысты) т.б.;
2. жатыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: баяғыда
(болыпты), аңдаусызда (сөйлеп қалды), қапыда (қалды) т.б.;
3. шығыс септіктің көнеленуімен қалыптаскан үстеулер: шалқасынан
(құлады), кеңінен (әңгімелесті), шетінен (біледі), тосынан (сөйледі) т.б.;
4. көмектес септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: жөнімен (айт),
кезекпен (бар), шынымен (ойлады), ретімен (жүрді) т.б..
Күрделі үстеулер екі я одан көп түбірдің немесе сөздің бірігіп,
тіркесіп немесе қосарланып тұрақтануынан жасалады:
1. Сөздің бірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулер: жаздыгүні (жаздың+
күні), таңертең (таң+ертең), ендігәрі (енді+гіден+әрі), биыл (бұл+ жыл),
бүгін (бүл+күн) т.б.;
2. Сөздердің қосарлануы мен қайталану арқылы жасалған күрделі үстеулер:
жоғары-төмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, әрең-әрең, қолма-қол,
бет-бетімен, қолды-қолынан т.б.
Сөздердің тіркесуі арқылы тұрақтанып қалыптасқан күрделі үстеулер: күні
бүгін, ала жаздай, ертеден қара кешке дейін, қаннен-қаперсіз, күн ілгері,
күн ұзаққа, т.б.
Жаттығулар жинағы.
№1. Көшіріп, үстеулерді табыңдар. Сұрақ қойыңдар.
Биыл Әлімнің Жарасов мәслихаты бойынша машинаға алғаны – Қо-
жахмет.(М.Ә.) Ол ауыл жартылай көшіп, Шақпаққа қонған. (М.Ә.) Еділден асып
айқара, зулатты мені отарба, Жорғадайын шайқала. (Ж.) Үй төбесінде
Ушаковтың көрінуін күтіп тұрған Байжан домалап төмен түсіп барады (Ғ.М.)
Арагідік үйдегі бала-шағасын елестетіп, іші қан жылайды. (М.Ск.)
№2. Үстеулерді тауып, жазып алыңдар.
Ақкүріштің атасы Ыбыкең қатты жүрген молотилканың жем беруші-леріне өзі
жәрдемдесіп, өзі де араласып кетеді. Бункеріне кұйылған дәнді әрең
тазартып, қырманның қорына әкеліп, үздіксіз қосып жатыр. Ағаш шанасын
сүйретіп, таудай маяларды көшіріп жүрген тракторлар әлсін-әлсін келіп,
қайта оралып кетіп жатыр.
Қызу еңбекке бас-көз болып тұрған Ыбыкеңді біресе колхоз председа-телі,
біресе агроном шақырып, түскі өнімнің алғашқы қорытындысын айт-қалы жатыр.
Ойып алған бір гектардан жүз центнерден аса өнім түсті дегенде, Ыбыкең
қатты бір күрсінді де, нарттай қызарып, күн шалған күрең жүзі
күлімсірегендей болып кетті.
Қызылдана түскен қырманнан басында ондаған машина қатарын тізіп тұра-
тұра қалды. Қаптар ашылып үлгерсе, салынып үлгеруі оңайланып кетті. Әні-
міне дегенше, олар тиеліп те үлгерді.
Қызыл керуенді бастаған Ыбырай Жақаев ауданға қарай жалауын желбіретіп
кетіп бара жатты.
№3. Үстеулерді тауып, сұрақ қою арқылы қандай мағына білдіріп тұрғанын
көрсетіңдер.
Бүгін таңертең алакөбеңнен аттанған шолғыншылар қамал іші әдетте-гіден
өзгеше жым-жырт екенін аңғарыпты. Қазір ойлап отырса, дәл сол мезетте бұл
есеңгіреген кісіше орта жолда сілейіп қатып қалса керек. (М.Сқ.) Есейген
сайын көз алдым ашылып, жүрген сайын көкжиек әрі жылжып кете береді.
(Ү.Уайдин.) Ұйықтап кетсе, біраз тыным табар еді, бірақ қасақана соңғы
күндері түн баласында көзін іліндіре алмай әлек. (Ө.Қанахин)
№4. Көшіріп жазып, үстеулерді тауып, оларды құрамы жығынан талдаңыз.
Әрі-беріден кейін мылтық дауысы естілгенде, үйдегілер елең ете қалды.
(Н.Әбут.) Шыдамы таусылған милиция: "Айтпасыма қоймадың ғой, қарағым, ол
жігіт бағана таңға салым жан тәсілім етті", - демесі бар ма. Осынша дүлей
болар ма. (М.Сқ) Әрлі-берлі дөңбекши беруге серіктерімді оятып алармын деп
тағы қысылдым. Жастығын темір керуеттің арқалығына тақай биігірек қойып,
екі қолын желкесі астына салған күйі көзін анда-санда бір ашып қойып
Ахмедияр шалқасынан жатыр. (Ө.Қанахин) Ысқақты алғаш жүзбе-жүз көріп
отырғаным осы. (М.Ә.) Әнеугүні келетін ақтар әскерінің бастығы түсіп,
орнына жаңа бастық келді деп есіттік. (С.С.)
2. Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулер.
Мезгіл үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін білдіреді де,
қашан? кашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі етістікпен
тіркесіп қолданылады. Мысалы: бүгін келді, ертең барады, таңертең тұрады,
бұрын жүрді, күні бойы дайындалды, күні-түні оқиды, жазғытүрым келеді, т.б.
Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бағытын білдіріп,
қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулері негізінен
етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: ілгері жүр, жоғары тартты, төмен
түсті, алды-артын орады, әрі-бері жүрді, жолшыбай ала кетті, т.б.
Сын-қимыл үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің амалын, сынын, бейнесін,
тәсілін білдіріп, қалай? қалайша? қайтіп? кімше? деген сүрақтарға жауап
береді. Сын-қимыл (бейне) негізінен етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы
ақырын жүрді, тез келді, бірден сөйледі, шалқасынан құлады, балаша мэз
болды, бостан-бос жүрді, т.б.
Мөлшер үстеуі қимылдың немесе сынның мөлшерін, көлемдік дәреже-сін,
шама-шарқын білдіреді де, қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? және кейде
қалай? қалайша? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеулері бірде
етістіктермен тіркесіп, кимылдың мөлшерін, шама-шарқын білдірсе, енді бірде
сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін білдіреді. Мысалы: онша
жараспайды, анағұрлым көбейді, недәуір өсіпті дегенде етістіктермен
тіркесіп, қалай? қанша? деген сұраққа жауап беріп, ал онша биік емес,
анағұрлым үлкен, недәуір ұзын дегенде, онша , анағұрлым, недәуір мөлшер
үстеулері биік (емес), үзын, үлкен тәрізді сын есімдерімен тіркесіп, қалай?
немесе қанша? деген сұраққа жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік
дәрежесін білдіріп тұр.
Мезгіл, мекен, сын-қимыл, мөлшер үстеулері құрамы жағынан негізгі және
түбір немесе күрделі бола береді.
Жаттығулар жинағы
№1. Мезгіл үстеулерін тауып, көшіріп жазыңдар.
а) Жұмыс
- Ал, енді тынығайық, -деді, тамақтан кейін біраз отырып, әңгіме
қозғаған атасы сөзін доғарып, орнынан ырғала түрегеліп. - Ертең ерте тұрып,
шөпке баруым керек.
Керім де қозғалып:
- Ата, мені де ертерек, өзіңіз тұрғанда оятыңызшы! - деді өтініп.
Бұған:
- Сенің қалып бара жатқан қандай шаруаң бар еді? - деп күлді атасы.
- Ертең мектепке барамын ғой?!
- Ә, айтпақшы, солай екен-ау, оның да дұрыс, - деді атасы Керімді
қоштап.
- Жарайды, оятайын.
- Қарағым-ау, сен қайда асығасың? - деп таңданып қалды әжесі. Әлденеге
асыққан немересінің соңынан қарады. Керім артына бұрылып, түсінік берді:
- Әже-ау, ертең бірінші қыркүйек - менің оқуым басталатын күн емес пе?!
- Ә, солай ма, айналайын!.. - деп, ойға шомды әжесі - өтіп бара жаткан
уақытты сезбейді екенбіз-ау...
Керім үнсіз қалған әжесінің көңілін аулағандай жай-жапсарды толық
баяндады:
- Мана мектепке барып, Кәлима апайға сәлемдесіп қайттым. Атам ешқашан
кешікпейді ғой. Мен де сабақтан кешікпеймін!
- Дұрыс балам!-деді атасы Керімді қапсыра құшақтап. - Қандай жұмыс
істесең де, қайда жүрсең де тиянақты, тындырымды болып үйренгенің жөн. Ер
жігіт ылғи да сергек болуы керек!...(Т.Толыбаев.)
ә) Бұдан бүрын Аққасқаның аз-аздап қоянға жүгіртіп, екі-үш суытып алған.
Бүгін таңертең аз ғана ас құйылған екен. Күздігүні үй ішінде сойып жатқан
қойдың етін жегізбей ұмтылғанда, Қасенді де бір-екі рет қауып алған. Тау
басынан желдетіңкіреп ызғырық соғады, күн әзірше суықтау. Айналаға Аққасқа
да анда-санда бойлап-бойлап жағалай қарайды. Енді бір-бірінің босап кетуіне
жол жоқ. Қалың да емес, қыстың орта кезі болса да, биыл қар жұқа болатын.
(М.Ә.)
в) Нағашым бүгін әдеттегісінен кешігіп келді. (Ә.Дәнекеев) Қасен менің
басыма бұрын келмеген ойды әкеп салды. Былтырлар оның сауда обороты
губерниялық тұтынушылар кооперациясынан асып кетті деген. (С.М.) Бүгін бір
кез әкесімен Ұранқайда отырғанда Әбіш Сахара тіршілігінің мұңы таң
қалдырған бір жайын сөз қылды. Абайға әзірге әрбір сөзді ұзаққа созған жоқ.
(М.Ә.) Қазір Еркебұлан сол ақ отаудың төрінде жалғыз отыр. (Ғ.М.)
№2. Мекен үстеулерін тауып, сұрақ қою арқылы қандай сөзбен тіркесіп
тұрғанын көрсетіңдер.
Сонда колхоздың кешке тыста отырған үлкендерінің арасындағы бір қартаң
ұста қолы мерттіккен баланың шынтағын Ілиястың және басқа топ балалардың
көзінше қолма-қол төмен жұлқи тартып, салып жіберген болатын. (Ғ.Мұст).
Шпион пышағын қалтасына салып, лэм-мим демей әрі қарай жүріп кетті.
(А.Гайдар) Мүмкін мұнда аң да, құс та жоқ шығар. (М.Зверев) Алеша басқышпен
төмен түсіп келе жатып, бір жас баланың жылаған даусын естіді. Бұл -
төменде тұратын көрші әйелдің қызы екен. (М.Горький) "Жаралы болдың, кейін
қайт!" Төлеген сыртқа шықкан ішек-қарынын сол қолымен басты да, "әуп" деп
орнынан атып тұрды да, оң қолына автоматын ала жүгірген бетімен жаңағы
офицерді қақ басына періп кеп жіберді. (М.Ғ.)
№З. Берілген мекен үстеулерін кірістіре отырып, сөйлем кұраңдар.
Кейін. Алда. Бері. Жоғары. Ілгері.Төмен.
№4. Мекен үстеулерін тауып,қалай жасалғанын айтыңдар.Сұрақ қою арқылы
тіркесіп тұрған сөзін табыңдар.
Аққасқа ырылдағанда,алдында отырған Бейсембайдың жотасы мұздап, еті
тітіреп кетеді, ентеліп ілгері жылжып,отқа қарай мінбелей береді.Барлық
аттылар жан-жаққа шаба жөнелді. Аққасқа жан-жақтағы қағушылардың бәрінің де
алдынан қарап өтеді.Көксерек артына қарап тұрып, байқамай қалып еді. Ойдан
төмен құлағанда, қандай қасқыр болса да, омақасып тұмсығымен шаншыла түсуші
еді. Оның бейіті ¥лытаудың бөктерінде алыста қалды. Құрмаш ауылымен Қасен
ауылының арасы жақын болатын. (М. Әуезов) Оның жан ұшырдым деген шамасы сол
болуы керек, іле зу еткен тас еңіске қарай кұлдилап барып, канал жиегіне
топ ете түсіті де, бір секіріп, әрі қарай домалап кетті. (М.Қабанбаев)
№5. Сөйлемдерді көшіріп жазып, сын-бейне үстеулерінің астын сызыңдар,
олардың қалай жасалғанына көңіл аударыңдар.
Топтанып келіп, жылқыға да шапты. Бірақ қоңын ойып алған, жағын сыдырып
алған тай болмаса, ешбірін жығып алып, емін-еркін жей алған жоқ. Қараңғы
ала көлеңкеде жатқанда екі көзі қып-қызыл шамша жанады. Аққасқаның жұлып
кеткен екпінімен етпетінен құлаған Көксерек енді атып тұрып, тап берді.
Аққасқа көлденең келіп, Көксеректі кұлақ шекеден ала түсті. Қасен жуан
қамшының сабын Көксеректің көмекейіне тығып жіберіп, мықтап басып тұрып,
жауының тұмсығын жоғары қайырып жіберді. Аққас-қаның қан басқан тұмсығынан
Көкшолақтың тістері бір-бірлеп шығып кетті. Аққасқаны Қасен мен Бесенбей
зорға дегенде айырып алды. (М.Әуезов).
№6. Берілген сөйлемдерді көішіріп жазып, сын-бейне үстеулірінің астын
сызыңдар, тіркескен сөзімен байланыстып, оларға сұрақ қойыңдар. Асан
екеуміз ақырын әңгімелесіп келеміз. әрең дегенде ауылдың шетіне келіп
тоқтадық . Қыз-бозбалалар еркін сөйлесіп тұр. Дереу бізді көріп, бет-
бетімен үйге тарқаса бастады. (Б.М.) Жай соққандай сарт етіп, әлденесі
сынды да, конвейер кенет тоқтап қалды. (Г.Мұст.) Сәуле шұғыл өзгеріп, әлде
бір жоғалғаны табылғандай қуана кетті. (Ә.Ә.) Әбіш ұсынған скрипканы алған
Мұқа өзінше бір күй тартып кетті. (М.Ә.) Жаңбыр бірте-бірте басыла бастады.
Бұлттың арасынан күннің көзі әрең дегенде көріне бастады(С.С.) Жетімдік
бұған өзінің барлық суық пішінін емін-еркін танытты. Қатал тағдыр мықты
қолымен қатты үстады. (М.Ә.) Бекен өксіп балаша жылады. (М.Ә.)
№7. Берілген сөйлемдерді көішіріп жазып, мөлшер үстеулерінің астын
сызыңдар, тіркескен сөзімен байланыстырып, оларға сұрақ қойыңдар.
Аққасқа ізді көріп, біраз иіскелеп алған соң, тұмсығын ізден алмай
отырып, жонды адырға қарай шауып жөнелді. Үнемі от шашып тұратын қып-кызыл
көз. Аққасқа тау басында қазіргі отырыстың не мәні барын әбден түсініп,
ұғынып отырған сияқты. Қасымның кішкентай әлсіз басы тағдырдың бұның басына
келерлік барлық сокқысын түгелімен көріп шыкқан. Қасым аппақ болып қуарып
жүдеп, қабағы ылғи түйіліп, қайғы сызымен түксиіп алды. (М.Ә.) Өміртайдың
жылағаны да онша білінбейді. (CM)
№8. Берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, мөлшер үстеулерінің қалай
жасалғанын айтыңдар. Сұрақ қою арқылы қандай сөзбен тіркесіп тұрғанын
ажыратыңдар.
Жігіттің дауысы аз саябырлады да, қақпаны қайта ашты. Біз күткен пойыз
мезгілінен біраз кешігіп, түн ортасы ауа келді. Адам деген осыншама
қиындыққа төзеді деп кім ойлаған? Түн әлі де тастай қараңғы. Күндіз ептеп
жобалап қойған тасжолмен вокзалға жаяу тартып келемін: Қызылжарды-кімен
салыстырағанда, Омбы вокзалы едәуір үлкен де, салтанатты көрінді. (С.М.)
Құрмаштың өлгені әкесіне ерекше батып еді. Әбіш азғантай қабақ шытып,
кеудесінен қолын түсірді. Абай көп іркілмей, осында келген шаруасын айта
бастады. (М.Ә.)
3. Себеп-салдар, мақсат, күшейткіш үстеулер.
Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді де,не
себепті? неге? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар стеуіне
босқа, құр босқа, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге деген сөздер
жатады. Мысалы: босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың
т.б.
Себеп-салдар үстеулер: босқа (зря), бекер (зазря), бекерге (зазря),
текке (зря), құр босқа (только зря), себепсіз (без причины), амалсыздан
(вынужденно), шарасыздан (из безысходности).
Мақсат үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіріп, қалай? не
мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді. Мақсат үстеулері сан жағынан көп
емес. Оған: әдейі, жорта, әдейілеп, қасақана т.б. сөздер жатады. Мысалы:
әдейі келдім, жорта айтты, әдейілеп шақырды, қасақана үндемеді т.б. Мақсат
үстеуі: әдейі (назло), әдейілеп (специально), жорта (намеренно), касакана
(нарочно), көре тұра (видя), біле тұра (зная) т.б.
Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың, іс-әрекеттің белгісін я сапасын
күшейтіп, я солғындатып көрсетеді. Күшейткіш үстеулер, көбінесе сапалық сын
есімдермен тіркесіп жұмсалады да, онымен тұтасып келіп, сын есімнің
күшейтпелі шырай түрін жасауға негіз болады. Мысалы: ең әдемі, тым биік,
аса терең, орасан зор, өте жақсы т.б.
Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп, қалай? деген сұраққа
жауап беріп, қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Мысалы:
мүлдем білмейді, әбден шаршаған, сәл жүріңкіре, керемет сөйлейді т.б.
Күшейткіш үстеулер: әбден (совсем), тым (слишком), ең (самый), ылғи
(исключительно), сәл (немного), тіпті (даже), нақ (точно), керемет
(необычайно), орасан (очень), мүлдем (совершенно), өңкей (сплошь), аса
(очень), сәл-пәл (чуть-чуть) т.б.
Жаттығулар жинағы.
№1. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
1. Өңкей жас адамдар отыр екен. 2. Дауысы өте зор. 3. Тым ақырын
сөйлейсің. 4. Мен үшін ең жақын адам - шешем. 5. Пісірген тамағың керемет
дәмді екен. 6. Аса құрметті ата, сыйлы қонағымыз болыңыз. 7. Мына жаттығу
тіпті қиын екен. 8. Сәл күте тұрыңыз, мұғалім қазір келеді. 9. Сабаққа ылғи
кешігесің! 10. Нақ айтып отыр!
№2. Күшейткіш үстеулерді тауып, қандай сөзбен тіркесіп тұрғанын
анықтаңыздар.
1. Содан бері қысқы жүні жетіліп, өңі ажарланып, қатты құлпырып алған.
2. Осы кезде созыла шапқылаған тосушылардың барлығы да мүлдем шаршаған
болатын. 3. Мұнда бүгін аса үлкен әбігер бар. Абай мен оның барлық үй
іштері, іні-шәкірт достары үшін ең қадірлі әбігер. (М.Ә.) 4. Тауық етінен
жасалған бұл кеспе өте дәмді піскен екен. (С.М.)5. Ауыл реңі мүлдем жүдеу
еді. Сырт ажарында тіпті тірлік белгісі жоқ. (М.Ә.)
№3. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.
1. Әдейі істеп отыр. 2. Біле тұра неге солай істейсің? 3. Әдейілеп
Сізді көру үшін келіп отырмын. 4. Көре тұра неге үндемейсің? 5. Жорта
ешкімге айтпайық. 6. Әдейі сенен сұрағалы отырмын. 7. Әдейілеп оған хат
жазып отырмын. 8. Мен оны қасақана істемеймін.
№4. Сұрақ қою арқылы мақсат және себеп-салдар үстеулерін тауып, бір-
бірінен айырмашылығын көрсетіңіздер.
1. Жаздыгүнгідей емес, ауыл үйлері біріне-бірі әдейі жақын қонған.
(М.Ә.) 2. Қарағандыға Лизалардың тойына әдейілеп академик келді. (С.Е.) 3.
Мана үйде бірер әнді айтқанда Балуанның даусы зор сияқты емес еді, енді
амалсыздан сол әнді айтқанда, даусы дауыс емес, мөлдір судай кіршіксіз
дауыс. Әдемі әнді құмарта тыңдаған қалың жұрт лажсыздан таң ата у-шу болып
тарқады. (С.М.) 4. Айлакер Дэннир түрлі айла - шарғымен уақытты жорта
оздырып, бірінші рауындтағы қатты соққыдан есін әбден жиып алғысы келіп
жүр. (Джек Лондон)
№5. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
1. Босқа әуре болма. 2. Текке жұмыс тоқтап тұр. 3. Амалсыздан қонаққа
бара жатырмын. 4. Шарасыздан тоқтаймыз. 5. Бекер мұны бастап отырмыз. 6.
Қүр босқа барамыз. 7. Себепсіз қонақ шақырып отырмын. 8. Текке рұқсат
бересің. 9. Босқа уакытым өтіп бара жатыр.
№6. Мына үстеулерді пайдаланып, сөйлем құраңыздар. Өңкей, тым, аса, ең,
өте, керемет, орасан, ылғи, мүлдем, нақ, сәл, жорта, қасақана, әдейілеп,
біле тұра, әдейі, көре тұра, амалсыздан, себепсіз, текке, бекер, босқа, құр
босқа, шарасыздан.
№7.1. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, үстелерді көрсетіңіз
1. Әдейі істеп отыр.
2. Біле түра неге солай істейсің!
3. Әдейілеп сізді көру келіп отырмын.
4. Көре түра неге үндемейсің?
№7.2. Мына сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, үстелерді көрсетіңіз
1. Жорта ешкімге айтпайық.
2. Әдейі сенен сүрағалы отырмын.
3. Әдейілеп оган хат жазып отырмын
4. Мен оны қасақана істемеймін.
№7.3. Мына үстеулерді пайдаланып сөйлем құраңыз
Көп-көптен, аз-аздан, топ-тобымен, екеулеп, жорта, әдейілеп, біле тұра.
4. Етіс категориясы. Өздік жэне өзгелік етіс
Етістер - етістіктің бір түрі. Етіс іс-әрекеттің орындаушыға, қимыл
иесіне қатысын анықтайды. Етістің төрт түрі бар: өздік, өзгелік, ортақ,
ырықсыз.
Өздік етіс іс-әрекеттің қимыл иесіне тікелей қатыстылығын анықтайды,
қимыл, іс-әрекет іс иесінің өзіне бағытталады. Өздік етіс -н, -ын, -ін
жұрнақтары арқылы жасалады. Ол жұрнақ сөз соңындағы дауысты дыбыстан соң -н
(таран, сұран), дауыссыз дыбыстан соң -ын,-ін (көрін, жасырын) түрінде
жалғанады.
Таң атқанша тарандық, Түніменен түйіндік. Таң ағарып атқан соң, Төңірек
жаққа қарандық. (Махамбет)
Өзгелік етіс қимылдың, іс-әрекеттің иесі, яғни субъект емес, екінші бір
басқа субъект қимылдың иесі арқылы істелетінін білдіреді. Жұрнақтары:
1. -дыр, -дір, -тыр,-тір, -ыр, -ір: алдыр, тіктір;
2. -ғыз, -гіз, -қыз,-кіз: жүргіз, соққыз; жазғыз, өткіз;
3. -т: жасат, оқыт.
Мысалы: Ол баласына хат жаздырды. Мұғалім оқушыға айтқызды деген
сөйлемдерде жазу, айту қимылы ойдың субъектісі ол , мүғалім дегендердің
тікелей іс-әрекеттері емес, екінші бір субъект баласы, оқушы арқылы іске
асып отыр. Кейде бір етістік түбірге өзгелік етістің бірнеше жұрнағы
жалғана береді: оқы-т-қыз, қаздыр-т-қыз.
Жаттығулар жинағы:
№1. Мына сөйлемдерді оқыңдар. Орыс тіліне аударыңдар. Айырма-шылығын
айтыңдар.
Серік диванға жатты. - Баланы төсекке жатқызды.
Әкем кітап жазды. - Мұғалім бізге жаттығуды жазғызды.
Қалаға әрең жеттім. - Хатты тез арада жеткіздім.
Мына орындыққа отыр. - Әжені төрге отырғыз.
Сіз сабағыма қатысыңыз. - Балаларды ойынға қатыстырыңыз.
Жерді қаз. - Жерді ініңе қаздыр.
Тез киін. - Қызыңды тез киіндір.
Біз сені екі сағат күттік. - Сен мені күттіріп қойдың ғой!
Мен ұйықтадым. - Баланы ұйықтаттым.
Біз далада ойнадық. - Кішкентай баланы ойнаттық.
Тісіңді тазала. - Бөлмесін өзіне тазалат.
Балалар қарға қуанды. - Әсем әке-шешесін қатты қуантты.
№2. Сөйлемдердің құрамынан өзгелік етісті теріп алып, олардың түбірі
мен жұрнақтары дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
Кеше бізде қазақ тілі сабағы болды. Мұғаліміміз өте білімді адам.Ол
бізді қазақша сөйлетеді. Кеше бізді жаңа тақырыппен таныстырды, тақы-рып
бойынша жаңа сөздерді үйретті, сөздердің мағынасын түсіндірді. Са-бақта
бізге көп жұмыс істетті, мәтінді оқытты, мәтінге сұрақтар қойғызды, сұрақ-
тарға жауап бергізді, жаттығуларды орындатты. Сергейге мәтінді қазақша
оқытып, орыс тіліне аудартты.Машаға тақтаға сөйлемдерді жазғы-зып,
синтаксистік талдау жасатты.Сабақтың көпшілік бөлігін ауызша сөй-лесуге
арнады. Магнитафоннан бізге өте қызықты әңгіме тыңдатты.Сол әңгімені бізге
баяндап айтқызды, содан кейін қысқаша мазмұндама жазғызды.
Мұғаліміміз дыбыстарды,сөздерді,сөйлемдерді дұрыс айтуымызға көп көңіл
бөледі. Кеше қателерімізді өзімізге тапқызтып, түзетті, сөздерді,
сөйлемдерді қайтадан айтқызды.Сабақтың аяғында үй тапсырмасын
берді.Сабағымызды әдеттегідей өте қызықты өткіздік.
№3. Сұрақтарға жауап беріңдер.
1. Сізге мына жаттығуды кім орындатты? 2. Мұғаліміңіз жаңа тақырыпты
түсіндірді ме? 3. Студенттерге не істетті? 4. Кітапханадан жаңа оқулық
алғызды ма? 5. Сабақтан кейін жолдасыңыз кіммен таныстырды? 6. Сіздер не
ұйымдастырып жүрсіздер? 7. Жолдасыңыз туған күніне кімді шақыртты?
8.Бөлмені кімге жинатты? 9.Тамақты кімге пісіртті? 10. Кірді кімге
үтіктетті?11. Шаңды кімге сүрткізді? 12. Еденді кімге сыпырттыңыз? 13. Сіз
кеше қонақта кімді кездестірдіңіз. 14. Үйге кімді кіргізді? 15.Бәріңізді
кім күлдірді? 16. Ата-анасы баласын үйлендірді ме? 17. Үй иесі қонақтарына
не жегізді? 18.Енесі шайды кімге құйғызды? 19. Талғат тісін жұлдырды ма?
20.Шешесі баласын қашан ұйықтатты? 21. Баланы кім жылатты?
№4. Қазақ тіліне аударыңыз.
1. Мама попросила дочь вытереть пыль. 2. Карим позволил ее купить шубу.
3. Гости попросили меня сыграть на домбре. 4. Мы заставили ребенка спеть.
5. Он попросил меня нарисовать портрет. 6. Ученики попросили рассказать
учителя о поездке зарубеж. 7. Меруерт заставила меня съесть плов. 8. Мы
заставили выпить Санию лекарство. 9. Мы доставили письмо в деревню. 10.
Родители поженили сына. 11. Отец попросил сына прочесть сына статью. 12. Мы
встретили Жомарта на выставке. 13. Познакомь меня со своей соседкой. 14.
Одень ребенка и выведи его на улицу. 15. Кого ты впустил в дом? 16. Бабушка
попросила внучку налить чай. 17. Учитель дал студентам написать сочинение.
18. Ты заставил мен ждать тебя 2 часа. 19. Усыпи ребенка. 20. Я заказала
сшить себе красивое вечернее платье.
№5. Қажетті жұрнақтарды жалғап, берілген сөздерден өздік етіс жасаңдар.
Орыс тіліне аударыңдар.
Ора, көр, сез, жасыр, қара, сыла, тазала, сүрт, ки, сал, гүлде, бу,
біл, байла, арқала, күй, түй.
№6. Көшіріп жазып, өздік етістің астын сызыңдар.
Ай, қарт Қожақ! Сен бесікте жатқанда, бала болып жыламадың. Омырауы
жұпарлы, он саусағы қыналы анаң сүйінді! Қабағы тастай түйілген, жеңсіз
берен киінген, елінің тыныштығы үшін егемен күн кешкен әкең сүйінді! Қызыл-
жасыл киініп, беліңді қынап-буынып, қызыл балықтай асыр салдың жиын-тойда
ақ балтырың түрініп, өзіңнен жарты мүшел үлкен жігітпен балуанға түстің.
Ағайын-туғаның сүйінді!
№7. Өлеңді оқып, өздік етістерінің қалай жасалғанын түсіндіріңдер.
Оларды мәтіннен теріп жазыңдар.
Жау қарасы көрінді, Кезенген Таң ағарып атқан соң,
жауға кез келдік ... Тебінгі теріс тағынбай,
Ер төсектен безінбей, Төңірек жаққа қарандық.
Жиылған әскер бүлінді... Темір қазық жастанбай,
Түніменен түйіндік Қанды көбе киініп,
Ұлы төске ұрынбай, Қу толағай бастанбай,
Таң атқанша тарандық, Бір Аллаға сыйынып,
Түн қатып жүріп түс кашпай, Ерлердің ісі бітір ме?!
(Махамбет.)
№8. Берілген сөздерден қажетті жұрнақ арқылы өзгелік етіс жасап, орыс
тіліне аударыңдар.
Көбей, ойлан, оқы, өсір, жуын, айқайла, ал, өшір, құтқар, жина, жап,
түсір, сын, күй, от, ақта, апар, әкел, жет, күл, бас, ойна, жаз, айт.
№9. Сөйлемдердің құрамынан өзгелік етісті теріп алып, олардың түбірі
мен жұрнақтарын дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
1. Ызғарлы аяз жан иесінің бәрін жауратып, жүдей тарттырып, жылы жайды
іздеттіргендей. Қалың қар жүрісіне бөгет болып, қозғалысын өндір-мейді.
өмір бойында Абайдың ең алғаш рет ұйқысыз түндер өткізіп, қабағы қатып,
қажыған жолы осы еді. Ұлжан Абай мен Ерболға бір-бір кесе қымыз ішкізді де,
өзі ертіп барып қонақ үйге жатқызып, үстерін жауып қойды. (М.Әуезов.) 2.
Біз келгенде ойын жаңа басталған екен. Шұғалар өлеңдерін тоқтатып, арқаннан
түсті. Жай әзілмен көп уақыт оздырдық. Домбыра алды-рып, Әбдірахман ән
салды. Өлеңді түйдектетіп үзбестен соқты. Мынау – Медеу деген батырағың.
Әркімге бір оқыттырып, орысша-қазақша хат танытып келем. (Б.Майлин.) №10.
Берілген өзгелік етістерді пайдаланып, сөз тіркес-терін құраңдар.
Айтқыз. Түсірт. Көрсеткіз. Оқыттыр. Алдырт. Өсірт. Асырт. Жинаттыр.
Тазалатқыз. Өндірткіз.
5. Ырықсыз, ортақ етістер
Іс-әрекеттің қимыл иесі арнайы айтылмай, кімнің істелгендігі көрсе-
тілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс деп
аталады. Мысалы: шөп тасылды, шөп жиылды, хат жазылды дегендерде істі
істеуші де, істетуші де жоқ, қимылға түсетін зат қана аталаған.
Ырықсыз етіс -л, -ыл, -іл жұрнақтары (киім ілінді), кейде -н, -ын, -ін
(бөлме тазаланды) жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен ғана жасалады және
өзі жалғанған сабақты етістікті салт етістікке айналдырады: сөз айт-ыл-ды,
уәде бер-іл-ді, шарт жаса-л-ды, үй тазала-н-ды, қамал ал-ын-ды, үй сал-ын-
ды т.б.
Қимыл, іс-әрекеттің орындаушысы біреу емес, бірнешеу болып, -ыс, -іс,
-с жұрнақтары арқылы жасалатын етістің түрі ортақ етіс деп аталады. Мысалы,
төгісті, алысты, санасты, күресті; Омар мен Оспан хат жаз-ыс-ты. Қыз бен
жігіт сөйле-с-ті. Ол бізге үй сал-ыс-ты деген сөйлемдердегі жазу, сөйлеу,
салу қимылдары бір ғана субъект (іс иесі) тарапынан емес, бірнеше орындаушы
(Омар мен Оспан, қыз бен жігіт, ол мен біз) арқылы іске асатынын көрсетеді.
Ырықсыз етіс пен өздік етіс жұрнақтары сабақты етістікке жалғанып, оны
салт етістікке айналдырады: әңгімені айтты - әңгіме айтылды, сөзді сөйледі
- сөз сөйленді, қолын жуды - қол жуылды т.б. Өзгелік етіс жұрнағы салт
етістікке жалғанса, салт етістікті сабақты етістікке айналдырады: шам сөнді
- шамды сөндірді, оқушы орындыққа отырды - оқушыны орындыққа отыр-ғызды,
хат жеткізілді - хатты жеткізді т. б. Ал ортақ етіс жұрнағында ондай қызмет
жоқ: (хат) жазысты - сабақты етістік, сөйлесті - салт етістік.
Етіс жұрнақтары кейде бірінің үстіне бірі қабаттасып та жалғана береді:
сөйле-с-іл-ді, жүр-гіз-дір-іл-ді, айт-ыс-тыр-ды т.б.
Ортақ етістің мағынасы өзінің субъектісімен бірге келгенде айқындалады.
Мысалы: айтыс, айтыс басталды. Сондықтан ортақ етістің жұрнағы зат есім
тудыратын (-с, -ыс, -іс) жұрнақтарымен омонимдес келетіндігін ескеру керек.
Етіс жұрнақтары бірінің үстіне бірі жалғана береді. Мысалы: ки-ін-дір,
сөйле-с-тір, жаз-дыр-т-қыз, азай-т-тыр-ғыз.
Жаттығулар жинағы.
1-жаттығу. Берілген етістіктерге жұрнақ жалғап, ортақ етіс жасаңдар.
Түбір мен қосымшаның арасын дефис арқылы ажыратып жазыңдар.
Үлгі: айт-ыс-ты, ...
Ал. Бөге. Тасы. Тік. Бақ. Тазала. Жу. Айт. Қой, Жөнде. Апар. Тоқы. Тер.
Жаз. Жина. Тара. Сал. Бітір. Тұрғыз. Сөйле. Іл. Ақта. Көтер. Жек. Шегеле.
2-жаттығу. Сөйлемдерден ортақ етісті тауып, қалай жасалып тұрға-нын
байқаңдар. Оларға тұлғалық талдау жасаңдар.
Үлгі: Ортақ етіс - дуылдасып. Түбірі – дуыл, -да -бұйрық рай тудыратын
жұрнақ, -с - ортақ етіс жасайтын жұрнақ, -ып - көсемшенің жұрнағы.
1. Ел ішін Еламанның дақпырты алып барады. Оның келе жатқан хабарына
уанып, дуылдасып жатыр. Тәңірберген ағасымен оңаша сөйлескісі кеп тырған-
ды.(Ә. Нурпейісов.)
2. Мектепте бірге оқыған, студент тұрмысының ащы-тұщысын бірге татысқан
жолдастар шетінен ыстық көрінеді. Соларды бір көрсем, сырласып, шер
тарқатсам деп аңсайсың... Аспанда мың сан жұлдыздар жымыңдасып, гауһар
тастай жалт-жұлт етеді. Мадияр мен Бұғыбай шықты. Балзия кақпаның алдында
бір қызбен сықылықтасып күлісіп, мәз болып тұр екен. Екеуі шүңкілдесіп,
ретін тауып тілдесіп қалайық деген оймен қыздардың қасына барды. (С.
Омаров. )
3-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Құрамындағы етістерді
түрлеріне қарай ажыратып, тұлғалық талдау жасаңдар.
1. Жолаушыларды Ахмет басқарды. Адам тізбегі он километр бойына
созылған. Он адамнан бір звено. Әр звеноға жер өлшеп берілген. Жолшылар
электршілермен ғана емес, өзара да жарысуда. Әзіл, күлкі, кейде анадайдан
дауыстап сөйлескен үндері тұтасып, тынымсыз күшті гуіл естіліп тұр. Әр қилы
адамдар көрінді. (F. Мұстафин.)
2. Жаз бойы күнде қанат серпісіп, күнде қамшы сілтесіп, қақтығысып
келген екі байдың аядай жерге арқа тіресіп қонып жатқандары жай емес
сияқты. (F. Мүсірепов. )
4-жаттығу. Етістіктердің түбірі мен қосымшаларын дефис арқылы ажыратып
жазыңдар.
Үлгі: жина-л -ма -ды,...
Жиналмады. Ашылды. Аттандырылды. Ілінбеді. Көшірілді. Өткізілді.
Төселді. Шегеленбеді. Сөндірілді. Терілмеді. Орылды. Көрсетілмеді. Салынды.
Алмастырылды. Бергізілді. Жинақталды. Тазартылды. Қаланды.
5-жаттығу. Мына ырықсыз етістерді қолданып сөйлем құраңдар.
Үлгі: Қазақстанның көптеген аудандарында жаңа мектептер мен
балабақшалар салынды.
Төленді, салынды, отырғызылды, кешіктірілмеді, шақырылды,өсірілді.
6-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Ырықсыз етістерді тауып,
қандай жұрнақтар арқылы жасалып тұрғанын айтыңдар.
Бұның бәрі "Құнанбай ауылы" деп аталады. Жер ошақтан шыққан түтіндері
де біріне-бірі қосылып, тұтасқан көкшіл мұнардай тарайды. Үлкен үй мен
күншығыс жаққа тігілген қонақ үйдің екі арасында бір топ жан тұр екен. Бұл
топқа қарай ауылдың үлкендері жан-жақтан ағылып келіп жатыр. Қысылып қалған
бала шешесінің салқын сабырының мәнін ұқты да, әкесіне қарай бұрылды.
Әкесі құшақтаған бойында үлкен үйге кірген Абай ымырт жабылғанша осында
болды. (М. Әуезов.)
6. Жай сөйлемнің түрлері
Біршама аяқталған ойды білдіретін жеке сөзді немесе сөз тіркесін сөйлем
деп атайды.
Сөйлем құрылысына қарай екі түрге бөлінеді:
1. Жай сөйлем
2. Құрмалас сөйлем .
Жай сөйлемнің түрлері:
Хабарлы сөйлем. Бір құбылыстың не бір оқиғаның жай-жапсарын баяндау,
хабарлау мақсатымен айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз.
Бұйрықты сөйлем деп біреуге бұйыру, не бірдеңені талап ету мақсатымен
айтылатын сөйлемді атайды.Бұйрықты сөйлем үндеу, шақыру, іске қосу, өтіну,
жалыну, кеңес беру, тілек ету магыналарында да айтылады. Мұндайда сөйлем
бәсең дауыспен айтылып, жазуда сөйлемнің соңына нүкте қойылады. Ал сөйлем
шын мәніндегі бұйыру, қатал талап ету мағынасында көтеріңкі дауыспен
айтылғанда, соңына леп белгісі қойылады. Мысалы: Көрсетпе көз жасыңды! (Не
показывай слезы!). Қарындасым, ондай өтірікті ағаңа айтушы болма!
"Сестренка, брату такую неправду не говори!"(Ә.Ә.).
Бұйрықты сөйлем бұйрық райлы етістік арқылы жасалады. Бұйрық райдың 2-
жақтың жекеше, көпше түрімен бірге, 3-жагында да айтылады. Етістіктің
екінші жағына -шы-ші жұрнақтары қосылып айтылады. Мысалы: - Жігіттер,
қимылдасаңыздар-шы!
(Ребята, пошевеливайтесь-ка!) Тыңда, дала, Жамбылды! "Слушай, степь,
Жамбула", Жұмаш, бері кел! "Жүмаш, иди сюда!"
Лепті сөйлем адамның әр түрлі көңіл-күйіне байланысты айтылған
сөйлемдер. Мысалы: Қандай керемет! Бүгін тамаша күн! Қап, әттеген-ай, қылды
ғой қылықты! Не деген тамаша!
Бір нәрсе жайында сұрай айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз.
Мысалы: Кімдер таратып,насихаттайды?
Толымды және толымсыз сөйлемдер.
Жай сөйлемнің кейбіреуінде айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысып,
тыңдаушыны толық қанағаттандырады, іс- оқиға жайында толық хабар бе-ріледі.
Мысалы: Мен сол күні кеште Сейдәзімов Мейірқұлмен ұзақ отырдым. Жер жыртқан
тракторлар гүрілі алыстан құлаққа шалынады (С.Сарғ.)
Айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысқан жай сөйлемнің түрін толымды
сөйлем дейміз.
Толымды сөйлемнің негізгі белгісі:
1) айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысады
2) басқа сөйлемге тәуелді болмай, дербес айтыла береді, тиісті бір мүше,
не бірнеше мүше бұрын тұрған сөйлемнен белгілі болғандықтан, қайталап
айтылмай түсіп қалады.
Жай сөйлемдердің кейбіруінде айтылуға тиісті бір мүше не бірнеше мү-ше
бұрын тұрған сөйлемнен белгілі болғандықтан, қайталап айтылмай түсіп
қалады.
Мысалы: Уақыт деген жүйрік қой. Былай қарасаң, қас қаққанша өте шығатын
сияқты. ("Армысың, ардақты адам."). Екінші сөйлемде айтылуға тиісті мүше
(уақыт) қатыспаған. Сондықтан бұл толымсыз сөйлем болып тұр. -
Командириріңіз қайда? - Алда кетіп барады.(М. Ғабд.). Соңғы сөйлемде
"командиріңіз" деген бастауыш айтылмай қалып тұр.
Айтылуға тиісті тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерінің бірі түсіп қалған
жай сөйлемді толымсыз сөйлем дейміз.
Толымсыз сөйлемнің жасалу жолы екі түрлі:
1) дара желілес сөйлем тобынан.
Агроном қаулай шыққан жас егінмен тынысып, таңданғандай сүйсіне
сөйледі.
(не?) Біркелкі жақсы өсіпті. Май айының жаңбыры да (неменеге?) болысып
жіберді.(кім? неге?). Кеш ексек те, (не?) кенжемейтін емес. ("Тербеледі тың
дала.").
Базар апайды бұл маңайда білмейтін адам жоқ . Сол себепті де мына
салтанатқа шақырылып отыр.(3. Иманб.). Соңғы сөйлемде бастауышы (Базар
апай) түсіп қалған -толымсыз сөйлем.
2) Диалог (екі және бірнеше адамның сөйлесуі) жағдайында.
Ал, ұлым, сен қайдансың?
[кім?] Қазақстаннан, Алматыдан.
Иә, [кім? нені?] білем, [қайда?] барғанмын.
Қазақстанның болашағы зор [не?]. Еліміздегі шексіз қазыналы өлке. (Қ.
Тол.)
Сіз Құлажан ағайды білесіз бе?
Білемін. (С. Сарғ.) Мұнда да соңғы сөйлем (білемін) толымсыз сөйлем
болып тұр: айтылуға тиісті бастауышы (мен) және толықтауышы (Қүлжан ағайды)
түсіп қалған.
Жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем
Тек тұрлаулы мүшелерден тұратын сөйлемді жалаң сөйлем деп атайды.
Мысалы: Рақмет кулді (С. Е.). Түн қараңгы (Б. М.).
Тұрлаулы мүшелерден басқа, тұурлаусыз мүшелердің қатысуымен жасалған
жай сөйлемніңқ түрін жайылма сөйлем деп атайды.
Тұрлаулы мүшелерден (бастауыш пен баяндауыштан) басқа бір ғана
тұрлаусыз мүшенің болуы сол сөйлемнің жайылма аталуы үшін жеткілікті болып
табылады.
Мысалы: Бұлар клубтың алдына келген (С. М.). Шоқан Гутковскийдің үйінде
атақты галым Семеновпен кездесіп, танысқаннан кейін, гылым жолына
бұрынгыдан да құштарлана түсті (С. Б.).
Жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем
Тұрлаулы мүшелері, әсіресе, баяндауышы бар және олардың белгілі
заңдылықпен қиысып келген жай сөйлем түрін жақты сөйлем деп атайды.
Мысалы: Мен елдің жіберген елшісімін (М. Ә.).
Кей жағдайларда баяндауышы белгілі болып тұрғанымен, бастауышы сөйлем
ішінде болмауы да мүмкін. Мұндайда баяндауыштың тұлгасына қарай бастауыш
ретінде жіктеу есімдігін қойса, солай етуге мүмкіндік болса, мұндай
сөйлемді де жақты сөйлем деп есептеу керек: Желбегей, жел гуілдеп
қолтыеымнан, жылыстап кете бердім туган үйден (Ғ. О.).
Тұрлаулы мүшелерден құрамында тек баяндауыш қана бар және баяндауыштық
тұлғасына қарап бастауышты табуға болмайтын жай сөйлемді жақсыз сөйлем деп
атайды.
Мысалы: Бөгет жасайтындардың бәрін тәртіпсіздіктің, бюрокра-тизм мен
былықтырушылықтың немқұрайлылық пен қырсыздықтың қандай да болса көрінісін
– принциптілікпен сынау керек
("Егемен Қазақстан" газетінен).
Жақсыз сөйлемнің баяндауыштары күрделі болып келеді және олардың
грамматикалық тұлғалары мынадай болады:
-қы -кі, -ғы -гі жұрнақтары қалау райлы етістік пен көмекші етістіктің
тіркесінен жасалады: Менің көрсеткім келмейді (С. М.)
Барыс жалғаулы жай немесе тәуелді етістік пен бол, жара, тура, кел
сөздерінің тіркесінен жасалады: Қашқын болуымның басы: бір жерде
тұрақтамауыма тура келді (Ғ. Мұст.).
Жай не тәуелденген тұйық етістік пен керек, қажет, мүмкін, тиіс сөздерінің
тіркесінен жасалады: Дәл осы арада он минут іиіінде он жылга қартайган
болуым керек (Б. Мом.).
-ып, -in, -п жұрнақты етістіктің көсемше түрі мен бол көмекші етістігінің
тіркесінен жасалады: Кімнің келіп, кімнің кетіп жатқанын тіпті біліп
болмайды.
Құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар тұрақты тіркестер (төбе шашы тік тұрды,
зәресі ұшты, көзі жетті, екі езуі екі құлағында т. б.): мысықтың мына
кейінгі үй-жайын айтқандағы түріпе Шоқанның көзі түсті (С. Б.)
Атаулы сөйлем
Кейбір жай сөйлемдерде іс-оқиғаны баяндамайды, тек зат-құбылыстың,
мезгілдің, мекеннің, атауын ғана білдіреді.
Мысалы: Түн. Қыс. Боран. Ыш-қынған долы дауыл. Қопарып үшырғандай
Кавказ тауын.(С.М:) Егер атаулы сөйлемдер арқылы беріліп тұрған ойды басқа
сөйлеммен білдіргіңіз келсе, былайша болар еді:
Қыстыгүні түнде боран болды.Долы дауыл ышқына соқты. - Бүл сөйлемдер
атауды емес, оқиға жайында баяндауды білдіреді.
Іс-оқиға жайында баяндамай, тек соған байланысты жағдайды. (мезгіл,
мекен т. б) атап көрсететін жай сөйлемнің түрін атаулы сөйлем дейміз.
Атаулы сөйлем негізінен зат есімнен болады.Мысалы: Күз. Сіркіреп жаңбыр
жауып тұр. (Н.Ғабд.)
Құрамы жағынан атаулы сөйлем жеке бір сөзден де, екі немесе одан да көп
сөздердің тіркесінен де бола береді. Жазық дала. Ызғырық жел бар(Н. Ғабд.).
Түн орталаған шақ.. Шығыста бүк түсіп Қарағайлы тауы жатыр (Т.Н)
Мағынасы жағынан атаулы сөйлем мезгілді, мекенді, жағдайды және басқа
да әр-түрлі заттың атын білдіреді. Маусым. Құлпыраған дала гүлдерінің жұпар
иісі мұрын жарып, кеудені ашады.(З.Ш.). Құба жо.Мұнара. Мұнара бойы
тұтасқан бұрғылау ісі қызып жатыр.(3. Қабд.)
Жаттығулар жинағы.
1-жаттығу. Жақты сөйлемдерді табыңдар.
Леня, мені танимысың?
Өзіне әкелік мейірмен қарап тұрған бейтаныс кісіге ол да бар назарын
аударып еді. Жүзін шырамытатын сияқты. Бірақ кім болғаны, қай жерде
кездестіргені есіне түспей тұр.
Леня сонау ¥лы Отан соғысы кезіндегі жайларды, Эстония жерінде, Каунас
бағытында болған оқиғаны есіңе түсіріп көрші.
Картаузов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz