Қазақ халық прозасындағы әпсана-хикаят жанры
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қазақ халық прозасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
Әпсана.хикаят жанрының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қазақ фольклорындағы әпсана.хикаяттардың жанрлық ерекшеліктері.. 42
Әпсана.хикаят жанрының тақырыптық және сюжеттік жіктелісі ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
Қазақ халық прозасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
Әпсана.хикаят жанрының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қазақ фольклорындағы әпсана.хикаяттардың жанрлық ерекшеліктері.. 42
Әпсана.хикаят жанрының тақырыптық және сюжеттік жіктелісі ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы қарастырудың нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылды. Бұл мәселеде фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың «Қазақтың халық прозасы» [1] атты монографиясының маңызы зор. «Халық прозасы» деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни «Халық прозасын зерттеушілердің халықаралық қоғамы» құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі – ертегіге жатпайтын барлық прозалық шығармалар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екені, олар іштей жіктелетіні айтылып келеді. Мәселен, М.Әуезов пен Е.Ысмайылов оларды «Фольклордың қарасөзбен айтылатын бір түрі» [2] - деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты, қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе құрайды деуге және оны «халық прозасы» деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден басқа да біршама прозалық жанрлардың үлгісі бар. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен аттарының бір шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсана-хикаяттар ертегіге жатпайды. Тақырыптың өзектілігі осыдан аңғарылатынын ескере келе, біз бұл мәселені өзекті мәселеге айналдыруды негізгі нысана еттік.
Тақырыптың зерттелуі. Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа дейін жүйелі зерттелмеді. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге қарастырылып келді. Тек М.Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды «аңыз ертегілер» деп атаған [3]. Бұл топқа олар қысқаша шолу жасаған. Осы бастаманы әрі қарай жалғастыруда С. Қасқабасов зор үлес қосып, жоғарыда аталған монографиясында халық прозасының ертегіден басқа жанрларын (аңыздық проза) арнайы қарастырып жүйелейді. Фольклор жанрларының теориясына сәйкес халық прозасын бір жүйемен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі жанрдың шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның поэтикасын талдау автордың негізгі мақсатына айналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біз бұл шағын жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала отырып, өзіндік табиғатын таразылауды мақсат еттік.
Бүгінде тәуелсіздік тұғырына қонып, азат ел болған халқымыздың рухани өмірінде жаңа бетбұрыстар болып жатыр. Солақай саясаттан жапа шеккен халық мұрасының қыр-сырына үңіліп, бүге-шігісіне дейін зерттеп тану мүмкіндігіне ие болдық. Бұл ұлтымыздың рухани көкжиегін кеңейтуде, ұлттық болмысымызды танытуда ерекше маңызға ие.
Дипломдық жұмыстың зерттеу арналары мен негізгі тірегі – халық ауыз әдебиеті мұраларын танып-білуге қатысты, сондай-ақ, фольклордың теориялық мәселелеріне байланысты отандық және әлем ғалымдарының байыпты ой-пікірлерін темірқазық етіп ұстандық.
Дипломдық жұмыс зерттеу мақсатына қарай кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаттары мен міндеттерін айқындап, теориялық мәселелердің қойылуына үңілдік. Бірінші бөлімде қазақ халық прозасы туралы түсінік беріліп, оның зерттелу мәселелері сөз болады. Екінші бөлімде әпсана-хикаят жанрының пайда болу заңдылықтарын, жанрлық ерекшеліктерін зерделеп, олардың тақырыптық жіктелісіне назар аудардық. Қорытындыда жұмыстың екі бөліміндегі ғылыми тұжырымдар мен талдауларға түйін жасалды.
Дипломдық жұмыс жаңалығы. «Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры» атты тақырыптың негізгі арқауы халықтың ықылым замандағы көне түсінігі мен танымын көрсетеді. Адамды періште, пәк, ақ адал тазылықтың үлгі-өнегесі ету мен адамзатқа жауыздық жасаушы жамандықтың өкілдері арасындағы күрес әпсана-хикаят жанрынан танылады. Ең басты мәселе оның сыры мен сипатын ашудан танылады. Негізінен әпсана-хикаяттан өмірде болған айтулы өнер адамының бейнесін көрсек, оның бірте-бірте ертегілік сипатқа ауысып бара жатқандығын танимыз. Бұл сөзсіз ғылыми пайымдауды, белгілі бір түйіндемелер жасауға алып келеді. Жұмыстың ғылыми жаңалығы осыдан көрінеді.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы қарастырудың нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылды. Бұл мәселеде фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың «Қазақтың халық прозасы» [1] атты монографиясының маңызы зор. «Халық прозасы» деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни «Халық прозасын зерттеушілердің халықаралық қоғамы» құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі – ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі – ертегіге жатпайтын барлық прозалық шығармалар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екені, олар іштей жіктелетіні айтылып келеді. Мәселен, М.Әуезов пен Е.Ысмайылов оларды «Фольклордың қарасөзбен айтылатын бір түрі» [2] - деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты, қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе құрайды деуге және оны «халық прозасы» деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден басқа да біршама прозалық жанрлардың үлгісі бар. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен аттарының бір шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсана-хикаяттар ертегіге жатпайды. Тақырыптың өзектілігі осыдан аңғарылатынын ескере келе, біз бұл мәселені өзекті мәселеге айналдыруды негізгі нысана еттік.
Тақырыптың зерттелуі. Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа дейін жүйелі зерттелмеді. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге қарастырылып келді. Тек М.Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды «аңыз ертегілер» деп атаған [3]. Бұл топқа олар қысқаша шолу жасаған. Осы бастаманы әрі қарай жалғастыруда С. Қасқабасов зор үлес қосып, жоғарыда аталған монографиясында халық прозасының ертегіден басқа жанрларын (аңыздық проза) арнайы қарастырып жүйелейді. Фольклор жанрларының теориясына сәйкес халық прозасын бір жүйемен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі жанрдың шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның поэтикасын талдау автордың негізгі мақсатына айналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біз бұл шағын жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала отырып, өзіндік табиғатын таразылауды мақсат еттік.
Бүгінде тәуелсіздік тұғырына қонып, азат ел болған халқымыздың рухани өмірінде жаңа бетбұрыстар болып жатыр. Солақай саясаттан жапа шеккен халық мұрасының қыр-сырына үңіліп, бүге-шігісіне дейін зерттеп тану мүмкіндігіне ие болдық. Бұл ұлтымыздың рухани көкжиегін кеңейтуде, ұлттық болмысымызды танытуда ерекше маңызға ие.
Дипломдық жұмыстың зерттеу арналары мен негізгі тірегі – халық ауыз әдебиеті мұраларын танып-білуге қатысты, сондай-ақ, фольклордың теориялық мәселелеріне байланысты отандық және әлем ғалымдарының байыпты ой-пікірлерін темірқазық етіп ұстандық.
Дипломдық жұмыс зерттеу мақсатына қарай кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаттары мен міндеттерін айқындап, теориялық мәселелердің қойылуына үңілдік. Бірінші бөлімде қазақ халық прозасы туралы түсінік беріліп, оның зерттелу мәселелері сөз болады. Екінші бөлімде әпсана-хикаят жанрының пайда болу заңдылықтарын, жанрлық ерекшеліктерін зерделеп, олардың тақырыптық жіктелісіне назар аудардық. Қорытындыда жұмыстың екі бөліміндегі ғылыми тұжырымдар мен талдауларға түйін жасалды.
Дипломдық жұмыс жаңалығы. «Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры» атты тақырыптың негізгі арқауы халықтың ықылым замандағы көне түсінігі мен танымын көрсетеді. Адамды періште, пәк, ақ адал тазылықтың үлгі-өнегесі ету мен адамзатқа жауыздық жасаушы жамандықтың өкілдері арасындағы күрес әпсана-хикаят жанрынан танылады. Ең басты мәселе оның сыры мен сипатын ашудан танылады. Негізінен әпсана-хикаяттан өмірде болған айтулы өнер адамының бейнесін көрсек, оның бірте-бірте ертегілік сипатқа ауысып бара жатқандығын танимыз. Бұл сөзсіз ғылыми пайымдауды, белгілі бір түйіндемелер жасауға алып келеді. Жұмыстың ғылыми жаңалығы осыдан көрінеді.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы: Ғылым, 1984.-272 б.
2. Әуезов М., Ысмайылов Е. Қазақ ертегілері. –Алматы: Жазушы, 1957, 1-т. -420 б.
3. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. –Алматы: Жазушы, 1962. -485 б.
4. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. –Алматы: Жазушы, 1982. -390 б.
5. Баймырадов А. Түркмен фольклор прозасының тарихи эволюциясы. Ашгабат, 1982.
6. Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1983. -410 б.
7. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: Жазушы, 1974. -380 б.
8. Әуезұлы М. Әдебиет тарихы. -Қызылорда; Ташкент, 1927.
9. Әуезов М. Ертегілер. –Алматы: Жазушы, 1957. -260 б.
10. Елеукенов Ш. К вопросу о жанровом своеобразии казахского романа. - Простор, 1983, №1, с. 178-189.
11. Қорқыт туралы аңыз. // Қазақ ертегілері. -Алматы, 1964, 3-т. 373-6.
12. Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың «Ескендір» поэмасы. - Қазақстан мектебі, 1968, №2, 68-70-6.
13. Ескендір Зұлқарнайын өзінің дүшпандарын неменен жеңгені. // Дала уалаятының газеті, 1895, №5.
14. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі: «Диуани лугат ит-турк». -Алматы: Ана тілі, 1993. 192-6.
15. Тәкаппар әскер басы турасынан. // Дала уалаятының газеті, 1895, №3.
16. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. -Алматы, 1959.
17. Асан қайғы. // Дала уалаятының газеті, 1901, №13.
18. Жабаев Ж. Екі томдың шығармалар жинағы, 1-т, -Алматы: Жазушы. 1991.- 410 б.
19. Ыбыраев Ш. Қазақтың мифтік әңгімелері. Жұлдыз журналы. 2000, №7.
20. Садырбаев Қазақ фольклорының эстетикасы. –Алматы: Жалын, -360 б.
21. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. -Алматы, 1964, 6 том, 444-б.
22. .Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. -Үрімші, 1996. -340 б.
23. Ыбыраев Ш., Әуесбаева П. Қазақтың мифтік әңгімелері. -Алматы, 2001. -380 б.
24. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. -Алматы 1974, -320 б.
25. Қасқабасов С. О жанровом составе казахской устной народной прозы. КазССР, 1980, -С 260.
26. Әуесбаева П. Қазақ фольклорындағы әңгіме. -Алматы, 2001. -420 б.
27. Саѓындыќ±лы С. Ѓаламныњ ѓажайып сырлары. -Алматы, 1997. -260 б.
28. Әбішев Х. Аспан сыры. -Алматы, 1966. -380 б.
29. Ыбыраев Ш. Ќазаќтыњ мифтері мен мифтік ањыздары туралы. Кітапта: Ќазаќтыњ мифтік єњгімелері. -Алматы, “Ѓылым” баспа орталыѓы”, 2002. -450 б.
30. Қаба Ә. Мыңнан бір мезет. –Алматы: Жалын, 1995. -190 б.
1. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы: Ғылым, 1984.-272 б.
2. Әуезов М., Ысмайылов Е. Қазақ ертегілері. –Алматы: Жазушы, 1957, 1-т. -420 б.
3. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. –Алматы: Жазушы, 1962. -485 б.
4. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. –Алматы: Жазушы, 1982. -390 б.
5. Баймырадов А. Түркмен фольклор прозасының тарихи эволюциясы. Ашгабат, 1982.
6. Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1983. -410 б.
7. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: Жазушы, 1974. -380 б.
8. Әуезұлы М. Әдебиет тарихы. -Қызылорда; Ташкент, 1927.
9. Әуезов М. Ертегілер. –Алматы: Жазушы, 1957. -260 б.
10. Елеукенов Ш. К вопросу о жанровом своеобразии казахского романа. - Простор, 1983, №1, с. 178-189.
11. Қорқыт туралы аңыз. // Қазақ ертегілері. -Алматы, 1964, 3-т. 373-6.
12. Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың «Ескендір» поэмасы. - Қазақстан мектебі, 1968, №2, 68-70-6.
13. Ескендір Зұлқарнайын өзінің дүшпандарын неменен жеңгені. // Дала уалаятының газеті, 1895, №5.
14. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі: «Диуани лугат ит-турк». -Алматы: Ана тілі, 1993. 192-6.
15. Тәкаппар әскер басы турасынан. // Дала уалаятының газеті, 1895, №3.
16. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. -Алматы, 1959.
17. Асан қайғы. // Дала уалаятының газеті, 1901, №13.
18. Жабаев Ж. Екі томдың шығармалар жинағы, 1-т, -Алматы: Жазушы. 1991.- 410 б.
19. Ыбыраев Ш. Қазақтың мифтік әңгімелері. Жұлдыз журналы. 2000, №7.
20. Садырбаев Қазақ фольклорының эстетикасы. –Алматы: Жалын, -360 б.
21. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. -Алматы, 1964, 6 том, 444-б.
22. .Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. -Үрімші, 1996. -340 б.
23. Ыбыраев Ш., Әуесбаева П. Қазақтың мифтік әңгімелері. -Алматы, 2001. -380 б.
24. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. -Алматы 1974, -320 б.
25. Қасқабасов С. О жанровом составе казахской устной народной прозы. КазССР, 1980, -С 260.
26. Әуесбаева П. Қазақ фольклорындағы әңгіме. -Алматы, 2001. -420 б.
27. Саѓындыќ±лы С. Ѓаламныњ ѓажайып сырлары. -Алматы, 1997. -260 б.
28. Әбішев Х. Аспан сыры. -Алматы, 1966. -380 б.
29. Ыбыраев Ш. Ќазаќтыњ мифтері мен мифтік ањыздары туралы. Кітапта: Ќазаќтыњ мифтік єњгімелері. -Алматы, “Ѓылым” баспа орталыѓы”, 2002. -450 б.
30. Қаба Ә. Мыңнан бір мезет. –Алматы: Жалын, 1995. -190 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
9
1.1
Қазақ халық прозасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
21
2
Әпсана-хикаят жанрының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
42
2.1
Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаяттардың жанрлық ерекшеліктері..
42
2.2
Әпсана-хикаят жанрының тақырыптық және сюжеттік жіктелісі ... ... ...
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы қарастырудың нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылды. Бұл мәселеде фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы [1] атты монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни Халық прозасын зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі - ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі - ертегіге жатпайтын барлық прозалық шығармалар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екені, олар іштей жіктелетіні айтылып келеді. Мәселен, М.Әуезов пен Е.Ысмайылов оларды Фольклордың қарасөзбен айтылатын бір түрі [2] - деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты, қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе құрайды деуге және оны халық прозасы деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден басқа да біршама прозалық жанрлардың үлгісі бар. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен аттарының бір шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсана-хикаяттар ертегіге жатпайды. Тақырыптың өзектілігі осыдан аңғарылатынын ескере келе, біз бұл мәселені өзекті мәселеге айналдыруды негізгі нысана еттік.
Тақырыптың зерттелуі. Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа дейін жүйелі зерттелмеді. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге қарастырылып келді. Тек М.Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз ертегілер деп атаған [3]. Бұл топқа олар қысқаша шолу жасаған. Осы бастаманы әрі қарай жалғастыруда С. Қасқабасов зор үлес қосып, жоғарыда аталған монографиясында халық прозасының ертегіден басқа жанрларын (аңыздық проза) арнайы қарастырып жүйелейді. Фольклор жанрларының теориясына сәйкес халық прозасын бір жүйемен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі жанрдың шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның поэтикасын талдау автордың негізгі мақсатына айналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біз бұл шағын жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала отырып, өзіндік табиғатын таразылауды мақсат еттік.
Бүгінде тәуелсіздік тұғырына қонып, азат ел болған халқымыздың рухани өмірінде жаңа бетбұрыстар болып жатыр. Солақай саясаттан жапа шеккен халық мұрасының қыр-сырына үңіліп, бүге-шігісіне дейін зерттеп тану мүмкіндігіне ие болдық. Бұл ұлтымыздың рухани көкжиегін кеңейтуде, ұлттық болмысымызды танытуда ерекше маңызға ие.
Дипломдық жұмыстың зерттеу арналары мен негізгі тірегі - халық ауыз әдебиеті мұраларын танып-білуге қатысты, сондай-ақ, фольклордың теориялық мәселелеріне байланысты отандық және әлем ғалымдарының байыпты ой-пікірлерін темірқазық етіп ұстандық.
Дипломдық жұмыс зерттеу мақсатына қарай кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаттары мен міндеттерін айқындап, теориялық мәселелердің қойылуына үңілдік. Бірінші бөлімде қазақ халық прозасы туралы түсінік беріліп, оның зерттелу мәселелері сөз болады. Екінші бөлімде әпсана-хикаят жанрының пайда болу заңдылықтарын, жанрлық ерекшеліктерін зерделеп, олардың тақырыптық жіктелісіне назар аудардық. Қорытындыда жұмыстың екі бөліміндегі ғылыми тұжырымдар мен талдауларға түйін жасалды.
Дипломдық жұмыс жаңалығы. Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры атты тақырыптың негізгі арқауы халықтың ықылым замандағы көне түсінігі мен танымын көрсетеді. Адамды періште, пәк, ақ адал тазылықтың үлгі-өнегесі ету мен адамзатқа жауыздық жасаушы жамандықтың өкілдері арасындағы күрес әпсана-хикаят жанрынан танылады. Ең басты мәселе оның сыры мен сипатын ашудан танылады. Негізінен әпсана-хикаяттан өмірде болған айтулы өнер адамының бейнесін көрсек, оның бірте-бірте ертегілік сипатқа ауысып бара жатқандығын танимыз. Бұл сөзсіз ғылыми пайымдауды, белгілі бір түйіндемелер жасауға алып келеді. Жұмыстың ғылыми жаңалығы осыдан көрінеді.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі және ғылыми маңызы еңбегіміздің практикалық маңызын көрсете алады деген ойдамыз. Жұмыстың нәтижелерін студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады деген пікірдемін.
Жұмыс нәтижесіне байланысты төмендегі мәселелерді қорғауға ұсынуға болатын тұжырымдар ретінде ерекшеледік:
- Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры - ертегіден тыс халық прозасының бір саласы болып табылады.
- Әпсана-хикаятта белгілі бір болған оқиға негізге алынып, оның көркемделіп, ойдан шығарылып, мейілінше қиялдың үстемелей қосылынуынан баяндалатын ұзақ әңгімені түсінеміз. Асан қайғы т.б. туралы алғашқы аңыз әңгіме айтылу барысында, ауызша таралу негізінде әпсана-хикаятқа айналып үлгерген.
- Әпсана-хикаят жанры тақырыбына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді:
- Жер-су аттарына байланысты әпсаналар;
- Діни әпсаналар
- Утопиялық әпсаналар және т.б. болып жіктеледі.
Бұның бәріде әпсана-хикаят жанрының табиғи болмысын көрсете алады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы
0.1 Қазақ халық прозасының түрлері
Егер қазақ халық прозасын оның бұрынғы заманда атқарған қызметіне қарап топтастырып, сараласақ, онда ол үлкен екі топқа бөлінеді. Бірі - айқын көрінетін эстетикалық және ғибраттык функция атқаратын жанрлар (ертегінің бар түрі, мысал, хикаят-әпсананың кей түрі). Бұлар көркемделген проза. Екіншісі эстетикалықтан басқа қызмет атқаратын прозалық жанрлар (аңыз, әңгіме, хикая, миф). Ал бұл айтылғандар көркемдігі қарапайым проза. Әдетте, айтушы мен тыңдаушылардың өздері де бұларды көркем шығарма деп қабылдамайды. Айтылмыш жанрлардың басты мақсаты - тыңдаушыларға тарихи, саяси, діни т.б. практикалық мәлімет, хабар беру. Сол себепті оларда шығарма мазмұнын көркемдей, әсірелей баяндау мақсат тұтылмайды. Керісінше, олар нақтылы және қарапайымды сипатта баяндалады және сонысымен кәдімгі жай сұхбат-әңгімеге жақындайды.
Жалпы фольклор жанрларының өмірге қатынасына байланысты атқаратын қызметін сөз қылғанда, өте маңызды нәрсе - фольклордың көркемдігі. Көркем өнерге айналмаған фольклордың басты мақсаты танымдық. Бұған халық прозасының ертегіге жатпайтын тобы кіреді, атап айтқанда: ауызекі әңгіме, хикая, аңыз, шежіре, миф, әпсана-хикаят. Бұлардың міндеті - жас ұрпаққа белгілі дәрежеде маңайдағы табиғат, елдің өткен кеткен өмірі жайлы "білім" беру, тыңдаушыларды ел тарихынан хабардар ету. Сол себепті бұл жанрларда асыра көркемдеу, әсірелей суреттеу өте аз болады. Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты функциясы - эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды иландыру, сол арқылы тыңдаушыға үлкен әсер ету мақсатын көздейді. Оны ләззатқа бөлеуге тырысады. Қазақ халық прозасының ертегі жанрлары түгелдей осындай қызмет атқарады. Көркем фольклор ретінде ертегі өмірді, болмысты танып-білу ниетімен айтылмайды.
Фольклорды зерттегенде, оның танымдық түрін де, көркем түрін де жан-жақты қарастыру қажет. Өйтпеген күнде жанрлар теориясын жасау мүмкін емес, көркем түрлердің даму зандылықтарын да ашу қиын. Мысалы, көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрлардың осы күнге дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті сақтамаудың салдары. Соның нәтижесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келді, жанрлар ғылыми саралауға түскен жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ. Ал, белгілі бір жанрдың табиғатын, ерекшелігі мен заңдарын білмейінше ол жанрға жататын шығарманы объективті түрде және дұрыс бағалау қиынға соғады. Себебі қашан болса да бір нәрсенің ерекшелігі, жалқылық қасиеті тек жалпымен, ортақтықпен байланысқанда ғана анықталады.
Жалпы, халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары баяндалып отырған оқиғаны негұрлым шындыққа жақын, өмірде болған етіп көрсетуге тырысады. Бұл ретте меморат пен хикая жанрларынан басқа аңыз бен шежірені атауға болады. Олар көркем сөз бола тұрса да ел үшін ең алдымен тарихи және праволық қызмет атқарады. Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық қызметі басым болғандықтан ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған жоқ. Сол себепті бұл жанрлардың шығармалары айтушының оқиғаға тікелей қатысуын керек қылмаса да өмірде шын болған жағдайды баяндайды деп есептелінген. Ондағы оқиғалар ешбір күдік туғызбаған, тыңдаушы оған күмәнданбаған.
Рас, бұл шығармалардың айтылу мәнері меморат пен хикаядан өзгеше. Мұнда, фольклордың көркем жанрлары сияқты, айтушы оқиғаны сырт баяндайды, шығармадағы іс-әрекеттер өзінен-өзі болып жатқан секілді қылып көрсетеді. Мұндай баяндауды презентативті, яғни нұсқай, көрсете баяндау дейді.
Ғылымға қиынырақ тиетін мәселе - фольклорлық прозаны күнделікті жай әңгімеден, жай сөзден ажырату, яғни фольклорлық прозаға не жатады, екі-үш адамның әңгімесі, сұхбаты қалай аталады (не болады) - міне, осыны анықтау қиын. Басқа сөзбен айтқанда, жай әңгіме де ауызша прозаға жатады, бірақ ол фольклор болып есептеле ме, жоқ па - мәселе осында. Бұл жөнінде ғалым С.Қасқабасов мынадай пікір айтады: "...жай сұхбат әңгіме циклге түспесе, бірден-бірге тарап, тұрақтаған сюжет құрамаса, фольклор болып саналмайды" [1, 32].
Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына да) қарай үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный) мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың мінез-құлқын түсіндіреді (мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар). Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айтылатын шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты, әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморат-әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік-тәрбиелік (эстетическо-воспитательный) мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.
Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара жоқ. Олар өзара тығыз байланысты. Бір-біріне кірігіп жатады. Мысалы, қиял-ғажайып жағдаяттар кәдімгі ауызекі әңгімеде де кездесіп жатады, немесе таңғажайып оқиғалармен қатар бір ертегіде болмыстың шындық суреттері де ұшырасады.
Оның үстіне оқиға желісінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір түрден екінші түрге ауысып та жатады, Мысалы, тіршілікте жиі кездесетін бір ғана оқиға жай әңгіме болуы да мүмкін, ал осы оқиға көркемделіп, сюжеттік дамуға түссе, ол аңызға немесе ертегіге айналып та кетеді.
Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері көркем творчествоның ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық проза жанрларының әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят-әпсананың т.б.) композициялық және сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге болады. Белгілі зерттеуші М.Каган дұрыс жазған: Жанрлар арасындағы жіктің шарттылығына, олардың өзара оңай кірігіп кету мүмкіндігіне қарамастан өзгермейтін нәрсе - жанрдың объективті түрдегі сапалық белгісі [4].
Прозалық жанрларда қаһармандық пен лирикалық элементтерді көптеп ұшыратуға болады. Бірақ олар жанрды анықтауда критерий бола алмайды. Біз жанрды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз қажет. Айталық, шығармадағы басым түсіп жатқан (доминирующие) элементтер қандай; басты оқиға, қақтығыс қандай, ол қандай көркемдікпен, құрылыспен бейнеленген; шығармада баяндалған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды, сене ме жоқ па?
Егер баяндалған оқиғаға ел сенсе, оны құрмет тұтса, онда ол шығарма ертегі жанрына жатпайды, яғни аңыздық проза болып есептеледі; ал баяндалып отырған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы сенбесе, одан бір эстетикалық ләззат алса, көңілі қанағаттанса, ол шығарма ертегі жанрына кіреді.
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да пайда болады. Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты - адамға қас табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны - адам небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы, солармен соғысуы болып келеді.
Бірте-бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысын тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп оу бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделілікке ауысуы, іс-әрекетті төтелеп баяндаудан гөрі диалог, монологтар арқылы беруге ұмтылушылықтың бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері болып саналмақ [5, 60].
Прозалық фольклорды ертегілік проза және аңыздық проза деп екі үлкен топқа бөлгенде прозалық шығармалардың мазмұнына ел илана ма, әлде иланбай ма деген шарт негізге алынады. Сырттай қарағанда, бұл субъективті принцип болып көрінуі ықтимал. Бірақ шындығында олай емес. Ертегілік прозада қиял - көркемделіп, таңғажайыпқа айналған, яғни ертегілерде қиял - көркемдік құрал ретінде қызмет атқарады. Ал, аңыздық прозада қиял - көркемдік құрал емес, ол таңғажайыпқа (фантазияға) айналмаған. Бұл топтағы шығармаларда баяндау болған оқиғаны бейнелеп отырғандай сезіледі және айтушы мен тыңдаушылар солай түсінеді [1, 54-55].
Міне, шығармаға илана ма, иланбай ма деген шартты сұрақ бүкіл халық прозасын екі үлкен топқа бөледі. Бұл ең басты белгі. Оны екі топ жанрларының поэтикасы да, эстетикасы да дәлелдейді.
Фольклорлық прозаны ертегілік және аңыздық деп бөлгенді қолдай отырып, белгілі фольклорист В.Е.Гусев осы жіктеудің критерийі дұрыс емес деп есептейді. Ол былай деп жазады:
Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі; олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баяндалып отырған оқиғаға көзқарасын алады: ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Біздің ойымызша, бұл субъективті шарт, өйткені мұнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгісі негізге алынған. Тапсыз қоғамның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді, - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз [6].
Алайда, В.Е.Гусев бұл жерде бір нәрсені ескермей отыр. Тапсыз қоғамдағы миф - көркем шығарма емес. Біріншіден, оның, мифтің, ол кездегі функциясы - тек қана танымдық. Екіншіден, мифте қиял көркемдік қызмет атқармайды. Мұндағы қиял мифті шығарушылардың, айтушы мен тыңдаушылардың дүниетанымын, түсінік-пайымын дәлелдеуге арналған. Сол себепті алғашқы қауым адамдары мифке сенген. Мифті қиял деп қабылдау кейінгі замандарда пайда болған. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттік формацияда алғашқы қауымның мифі циклге түседі, жүйеленеді, сөйтіп көркемделе бастайды. Көне Греция, Рим, Египет, Қытай мемлекеттерінде осындай процестің арқасында алғашқы қауымның жекелеген мифтері үлкен біртұтас система - мифологияға айналған. Бұл мифологияда қиял ұрпақ кана емес, көркемдік қызмет атқара бастайды. Сонда да ол дәуірдің кісілері мифологиядағы іс-әрекетке сенген. Дегенмен, қиял көркемдік қасиет ала бастайды. Енді ол қиялдан (вымысел) ғажайыпқа (фантазия) ауыса бастайды. Бірте-бірте, әсіресе феодалдық қоғамда миф бұрынғы танымдық, нанымдық қасиеттерінен ада болып, көркем сөз ретінде қабылданады. Бұл кезде бүкіл қоғамдық, экономикалық өзгерістермен қатар идеология да өзгеріске ұшырайды. Бұрынғы қоғамдағы діни нанымдар жоққа шығарылады, олар басқа сипат қабылдап, басқаша түсіндіріледі. Миф те сондай халді басынан кешіреді. Сөйтіп ол көркем фольклорға айналады.
Халық прозасының белгілі зерттеушісі К.В.Чистов фольклордың прозалық жанрларын атқаратын қызметіне қарай бес топқа бөледі:
Бірінші топқа фольклорлы сөйлеу (фольклорно-речевой) жанрлары. Бұған кәдімгі ел арасындағы жай әңгіме, сұхбат жатады. Олардың басты функциясы - коммуникативтік-сөйлеу (коммуникативно-речевая).
Екінші топқа баяндай сөйлеу (повествователъно-речевой) жанрлары жатады. Олар сөйлеу жанрлары мен баяндау жанрларының екі аралығында, біріншіден екіншіге ауысудың көпірі сияқты. Сол себепті бұл топтың эстетикалық функциясы біріншіден гөрі басымырақ.
Үшінші топқа ғалым салт пен ғұрыптан қол үзбеген жанрларды жатқызады (обрядовая фолъклорная проза). Бұл топтың ішінде проза үлгісіндегі жұмбақтар бар.
Төртінші топты құрайтын жанрлар хабарлы-жаттамалы (информационно-мнемомическая) функция атқаратын шығармалар. Негізінде, бұл топқа аңыздық прозаның барлық түрі кіреді: миф, хикая, аңыз, әпсана-хикаят. Автор бұл топтағы жанрларды ертегі сипаттан тыс ауызша әңгімелер (устные рассказы несказочного характера) деп атайды.
Бесінші топты эстетикалық функция басым жанрлар құрайды. Бұған ертегінің барлық түрі, анекдот, өтірік өлең, мисал мен мысал кіреді [7].
К.В.Чистовтың бұл принциптерінің ішінде келісуге болатын да, болмайтын да жақтары да бар. Біздіңше, фольклорлық прозаны осынша ұсақтатып бөлшектеу айтарлықтай ұтымды емес, әсіресе, күнделікті әңгіме-сұхбат пен әр түрлі лақап-әңгімелерді (орысша "слухи и толки" яғни тура қазақшалағанда - "өсек-аяң") фольклорлық жанрға жатқызудың ыңғайы келмейді. Ғалымның өзі айтқандай, қандай бір хабар яки әңгіме болмасын тұрақты бір қалыпқа түсіп, дәстүрлі сюжетке айналмаса, сөйтіп вариант туғызбаса, ол фольклор бола алмайды ғой.
Бірақ, жанрларды жүйелеп, жіктеп, зерттеу үшін К.В.Чистовтың ұстанған басты принципі - жанрларды атқаратын функциясына қарай саралау - толық мақұлдауды қажет етеді.
Қазақ халық прозасын жанрлық классификациялауға байланысты фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов мынадай шарттарын атап көрсетеді:
Жанрдың атқаратын қызметі. Бұл шарт бойынша, қазақ фольклорының прозалық жанрлары танымдық (позновательный), мағлұматтық (информативный), ғибраттық (воспитательный), тамашалық (развлекательный), эстетикалық болып бөлінеді.
Шындыққа қатысы. Бұл критерийге сәйкес қазақ халық прозасы тарихи негізі бар (деректі), тарихи негізі жоқ (дерексіз) деп жіктеледі.
Прозалық шығармалардың көркемдік сипаты. Аталмыш принцип бойынша қазақ халық прозасы қарапайым және көркем проза болып екіге бөлінеді.
Прозалық шығармаға айтушы мен тыңдаушының қатысы. Бұл шарт негізінде фольклорлық прозаны ел сенетін, сенбейтін деп саралауға болады.
Прозалық жанрлардың шығу мерзімі. Аталмыш шарт бойынша баяғыда пайда болып, қалыптасқан жанрлар бар және бұрын да, қазір де туатын жанрлар бар [1, 57].
Міне, осының бәрі ескеріліп, фольклортану ғылымының фольклорлық жанрлар теориясын зерттеудегі табыстарына сүйене отырып, қазақ халық прозасын екі үлкен топқа бөлуге болады. Бірі - аңыздық проза, екіншісі -ертегілік проза. Бұлардың әрқайсысы ішкі жанрларға жіктеледі. Аңыздық проза миф, хикая (быличка), аңыз (предание), әпсана-хикаят (легенда) жанрларын қамтиды. Ертегілік прозаға жануарлар жайындағы, қиял-ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық ертегілер жатады.
Қазақ халық прозасының осылайша жіктеліп, топтастырылуы келешекте әр жанрды жеке-жеке зертеуде ерекше маңызға ие.
Қай халықтың фольклорында болсын прозалық жанры жеке бір үлкен топ құрайтыны, бірақ оның айтарлықтай зерттелмей келе жатқаны жайында ғалым-фольклористер ертеден-ақ жаза бастаған. Мысалы, европа ғалымдарынан А.Иолесс, К.Сидов, А.Весельский, А.Никифоровтардың халық прозасын жүйелеп, саралауға арналған еңбектерін атауға болады [8]. Осы еңбектерді және орыс халық прозасына, оның ішінде ертегіге жатпайтын тобына арналған зерттеулерді шолып шығып, К.В.Чистов 1964 жылы былай деп жазды:
"Фольклортану ғылымында халық прозасының жанрлары әлі күнге дейін сараланбаған, оларды атайтын терминдер халықаралық дәрежеде жүйелеңбеген... Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы ойдағыдай анықталмаған, әрі есепке алынбаған, әпсана-хикаяттардың, әңгімелердің көптеген циклдері зерттелмеген" [8].
С.Қасқабасов 1934 жылы неміс ғалымы К.Сидовтың халық прозасының ертегіден тыс жанрларын айтылуына қарай хабар (Сһroniknotizen), естелік (Меmorat) және әңгіме (Ғаbulat) деп үшке бөлген деп көрсетеді [1, 36].
Бұл терминдер халықаралық фольклортану ғылымында кең қолданылып кетті де оларға жанрлық ұғым берілді.
Швейцар оқымыстысы М.Люти мен чех ғалымы О.Сироватка халық прозасын ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушылардың шығармаға сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады. Олардың ұсынған шарты бойынша, мәселен, ертегіге жатпайтын прозаны адам мен о дүниенің арасындағы қатынас негізінде жіктеу керек, ал ертегіні саралауға кейіпкердің даралануы, аластануы, ("индивидуализм", "изоляция" персонажа) ескерілуі қажет [6, 8].
Классификацияның мұндай шарттары ғылыми жағынан дәлелсіз.
Кеңестік кезеңдегі фольклортануда халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрларын зерттеу ісі 1950-60-жылдардан бастап қолға алынды. Бұл ретте В.Я.Пропптың, Л.Е.Элиасовтың, Л.И.Емельяновтың, С.Н.Азбелевтің, В.П.Аникиннің, Н.И.Кравцовтың, К.В.Чистовтың т.б. еңбектерін атауға болады [9]. Бұл зерттеулер жалпы фольклортану ғылымы қабылдайтындай саралау жүйесін жасамаса да, белгілі бір заңдылықтарды ашып, әр прозалық жанрды кешенді жүйеде зерттеу қажеттігін көрсетті. Аталған еңбектердің нәтижелері оқулықтарға еніп, халық прозасының әр жанры жеке қарастырылатын болды [10].
Аса көрнекті ғалым В.Я.Пропп халық прозасын екі үлкен салаға бөледі: ертегі және мазмұнына ел сенетін әңгімелер [11, 46-82]. Ол ертегілерді түр деп санайды да, оның ішкі бөлшектерін жанр деп есептейді. Сонда ертегі мынадай жанрларға бөлінеді: қиял-ғажайып, тізбекті (кумулятивтік), хайуанаттар жайында, адамдар туралы (бытовая), өтірік және жалықтыратын ертегі.
Ал, ертегіден тыс прозада ғалым мынадай жанрлар бар дейді: себепті (этиологиялық) мифтер, хикая (были), әпсана-хикаят (легенды), тарихи аңыз (исторические предания), жай әңгіме (сказы).
Жанрларды саралаудың басты критерийі деп В.Я.Пропп олардың морфологиялық (құрылымдың) белгілерін атайды.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнайы зерттеген ғалым К.В.Чистов прозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі принципі - әлеуметтік-тұрмыстық (социально-бытовая) функция деп есептейді. Осы негізде ол кісі бүкіл халық прозасын екі түрге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанрлар (ертегінің барлық түрі, мисал, өтірік, анекдот); ә) эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар (аңыз, әпсана-хикаят, әңгіме, хикая) [8, 5].
Фольклордың прозалық жанрларын зерттеген ғалымдардың бірі С.Н.Азбелев халық прозасын көркем (художественный) және қарапайым (нехудожественный) деп екіге бөледі. Оның былай саралауда ұстанған принципі - әр жанрдың болмысқа, шындыққа қатынасы [12, 11-25].
Фольклорды эстетикалық тұрғыдан зерттейтін В.Е.Гусев халық прозасын жанрларға саралағанда, үш түрлі негізгі критерийді ұстану керек деп есептейді. Біріншісі - шығармада шындықтың типтенуін ерекшелендіретін саласы, екіншісі - бейнеленген шындықтың қабылдануы және осымен байланысты сол шындықтың бейнелену түрі, ал үшіншісі - шығарманың әлеуметтік-тұрмыстық функциясы [6, 118].
Ал, С.Қасқабасов бұл жерде, түптеп келгенде, үш емес, екі принцип бар дейді. Ол жанрлардың шындыққа қатынасы және атқаратын қызметі. Басқаша айтқанда, фольклорлық шығарма болмысты, шындықты қалай бейнелейді және ол қандай мақсатпен айтылады, - міне, осы екі нәрсе жанрды ерекшелендіретін басты шарт.
XX ғасырдың 70-80-жылдарынан бастап түркі фольклортануында да фольклордың прозалық жанрларына арналған жинақтар, зерттеулер шыға бастады. Башқұрт, татар ғалымдары халық прозасы шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми зерттеу мен түсініктемелер жазды [13]. Әсіресе, башқұрт оқымыстылары батырлық ертегіге, аңыз бен әпсана-хикаятқа жеке-жеке том арнағанын атап өту қажет [14].
Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа жанрларының арнайы қамтылып, біршама зерттелгені қуанарлық жағдай. Мысалы, башқұрт фольклорисі Ф.Надршина аңыз бен әпсана-хикаятқа арналған томға жазған кіріспесінде башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған [15, 6-36). Автор жанрлық саралауға критерий етіп шығарманың тақырыбы мен мазмұнын, оған елдің сенетіндігін алған.
Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы ырым-нышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың шығу тарихына байланысты легендалар, жер-су, тау-тас т.б. мекен атауларына байланысты риүәйәт, легендалар, тарихи риүәйәттар, тұрмыс-күнкөріс риүәйәттары.
Ф.Надршина сондай-ақ башқұрт фольклорында хикая (быличка) жанры бар екенін де айтып, оны мифологик хикәйә деп атайды.
Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольклортану ғылымында қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана-хикаят деп атаймыз.
Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары да біраз табысқа жетті. Олар ертегімен қатар аңыз, әпсана-хикаятты да жеке жанрлар есебінде қарастырды [16]. Коллективтік еңбекте проза жанрына эртаклар, афсона ва риваятлар, латифа ва лофлар жатқызылған. Ал Имомов К. өзінің монографиясында фольклорлық прозаны төмендегіше саралайды: эртаклар, маталар, афсоналар (хаелий воқеа кақрамонлар хақидаги афсоналар, тарихий воқеа ва тарихий шахслар хақидаги афсоналар, қадимий жангнома типидаги афсоналар), ривоятлар (топоним афсонава риваятлар).
Көріп отырғанымыз: екі кітаптағы классификацияда онша алшақтық жоқ. Тек коллективтік еңбекте сатиралық ертегінің анекдот типтес түрін латифа және лофлар деп ертегіден тыс жанр ретінде бөлген. Ал, К.Имомов бұны жеке жанр деп есептемейді. Ол прозалық жанрға эртак-матал деп притчаны (мисал) қосқан.
Екі еңбекте де жанрлық классификациялаудың басты шарты - шығарма мазмұнының шындығы. Басқа сөзбен айтқанда, шығармадағы оқиға өмірде болған ба, әлде ойдан шығарылған ба? Әрине, ғылыми саралауға бұл әлі жеткіліксіз. Бұл принциптен де маңыздырақ критерийлер бар екені белгілі.
Тағы бір айтатын нәрсе - екі еңбекте де жанрларды зерттеуде олардың шығу тегі ескерілмеген, даму жолдары көрсетілмеген, сондықтан алдымен көркем жанрлар, содан соң қарапайым жанрлар қарастырылған.
Құптарлық жайттың бірі - терминдік атаулардың молдығы. Бірақ "афсона" парсы тілінде "ертек" деген сөз. Сондықтан оны "легенданың" орнына осы күйінде қолдану бұл ұғымды толық бермей тұр. Сол себепті "легенда" ұғымын беру үшін "әпсана-хикаят" деген тіркес алған дұрыс сияқты.
"Легенда" ұғымын "әпсана" термині арқылы беру ұйғыр фольклортануында да орын алған [17, 153-169]. Ұйғыр фольклорындағы прозалық жанрларды түгел қамтып зерттеу аталған еңбекте тұңғыш рет қолға алынған. Мұнда ұйғыр халық прозасы мына жанрларға бөлінғен: чәчәкләр (һайванатлар һәккидики, сехирлиқ, түрмуш-һаят), ривайәт, әпсанә, болмишлар.
Терминдік жағынан келгенде, "болмыш" деген атау орыстың "быличка" ұғымына сәйкестендіру үшін алынған. Бірақ бұл - дәлме-дәл аударылған калька. Бұл жанрды біз бұрыннан қалыптасқан, дәстүрлі болып кеткен "хикая" деген терминмен атаған дұрыс деп ойлаймыз.
Халық прозасын зерттеуді түркмен фольклористері де қолға алды. 1982 жылы А.Баймырадовтың "Түркмен фольклор прозасының тарихы эволюциясы" деп аталатын еңбегі жарық көрді [18]. Бұл зерттеудің бір ұтымды жері - түркмен фольклорында миф жанрының бар екенін анықтап, оған арнайы тарау беруінде. Негізінде бұл еңбек ертегіге жатпайтын прозаға арналған. Автор бұл топты "эртеки хәсиетсиз фольклор прозасы" деп атап, оны миф, легенда, хикаят және ревоят деген жанрларға саралайды.
Бұдан терминдік атаулардың біркелкі емес екендігін аңғаруға болады.
Жалпы, бір көңіл аударатын мәселе - прозалық жанрларды атау. Оларға ат қойып, айдар тағуда түркі халықтары өз тілдерінде қалыптасқан тума немесе басқа тілден қабылданып, сіңісіп келген сөздерді алуы керек. Айталық, әпсана, риваят сөздері ұйғыр, өзбек тілдерінде бұрыннан белгілі бір ұғым ретінде орныққан болса, соны пайдалану керек. Ал, қазақ тілінде әпсана, риваят сөздері сіңіспеген. Олардың орнына бізде хикая, хикаят, қисса, рисале сөздері қолданылған. Сондықтан қазақ халық прозасындағы ертегіден аңыздан басқа жанрларды атау үшін осы сөздерді пайдалану абзал. Оның үстіне "афсана" парсыша "ертек", ал "риваят" арабша "роман" деген сөздер екен [19, 189; 191]. Демек, мүмкіндігінше тілімізде бұрын қалыптасқан сөздерді пайдаланып, оларға терминдік ұғым беру керек.
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен "ертегі" деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М.Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: "Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшелігіне қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде бастылары: а) қиял-ғажайып ертегілер; ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер; б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар" [20, 103].
Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мыыадан да көруге болады. Осы еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз-әңгімелерді жеке бөліп атайды да, оған Алдар көсе, Асан қайғы, Жиренше шешен туралы шығармаларды жатқызады [20, 141-150].
Демек, М.Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар екендігін аңғарып, оны М.Әуезовтің пікірімен қосыла отырып, аңыз-әңгіме деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі - шығарма оқиғасының шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М.Әуезовтің пікірінен шыққан.
М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, кейін 1939 жылы Л.Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондай-ақ ол кісі халық прозасында ертегіден басқа да жанрлар бар екенін анықтап оларды бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атаған [21, 3;22].
1968 жылы орыс тілінде жарық көрген "Қазақ әдебиетінің тарихында" халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды [23]. Онда да бүкіл халық прозасына арналған тарау "Ертегілер" деп аталып, ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен, олар бұл кітапта "былички, предания, легенды" деген атпен арнаулы түрде қарастырылды.
Рас, Е.Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып, анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшаулауда орыс фольклортану ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін алады. Бұл бір жағынан дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған, себебі олардағы қиял көркемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде көрінеді.
Ертегіге жатпайтын халық прозасына фольклорист Е.Тұрсынов та арнайы мақала жазды [24]. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын қамтымайды және фольклор жанрларына байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастырмайды. Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық- маңыздық құрылымын (логико-семантическая структура) негізгі принцип етуді ұсынады. Сөйтіп, ол хайуанаттар жайындағы қазақ халық прозасын себепті әпсана-хикаяттар (этиологические легенды), аспапи әпсана-хикаяттар (космогонические легенды), түсіндірме әпсана-хикаяттар (объяснительные легенды), шежірелер (генеалогические легенды), аңыздар (предания), жай әңгімелер (бытовые рассказы) деп бөледі.
Алайда, әр аталған жанрға анықтама бергенде, автор жалпы дұрыс бағыт ұстанғанмен, аңыз бен әпсана-хикаяттың ара жігін еске алмаған, оның үстіне этиологиялық әпсана-хикаятқа мифті қосып жіберген. Шындығына келгенде, әр түрлі аң мен құстардың пайда болуы, олардың мінез-құлқы мен ерекшеліктері туралы шығармалар миф болып саналады. Сондай-ақ аспан әлеміндегі құбылыстар, ай мен күн, жұлдыз жайындағы шығармалар да миф қатарына жатады. Мифке кейбір рулардың шығу тегі туралы шежірелер де кіреді. Демек, ертегіге жатпайтын проза тобын саралап, жіктегенде тек қана логикалық-маңыздық мазмұнға сүйенуге болмайды. Бұдан шығатын қорытынды халық прозасын жанрларға жіктегенде бір ғана шартқа жүгінуге болмайды, яғни критерий етіп бірнеше факторды алу қажет.
С.Қасқабасов қазақ халық прозасының жанрлық құрамын анықтауға арналған мақаласында басты принцип ретінде айтылып отырған шығармаға жұрттың сену-сенбеуін алады [25]. Бұл да бір ғана шарт. Сонымен қатар басты критерийлер болып жанрдың функциясы мен көркемдік қасиеті де саналатынын 1984 жылы жарық көрген монографиясында айтады [1, 46].
Бір ескертетін нәрсе: автор өз мақаласында қазақта миф бар деген пікір айтады және прозалық жанрларға терминдік атау беруге тырысады. Алайда, ол ұсынған терминдер әлі ойластыруды қажет етеді. Сондай-ақ ертегілердің ішінде батырлық ертегі мен новеллалық ертегі бар, соларды бөліп зерттеу керек деген пікірді алға тартады [25].
Сөз реті келгенде айта кетейік: халық прозасын осындай жанрларға саралау іс жүзінде 1972 жылы жарыққа шыққан "Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина" атты жинақта көрінді [26]. Онда прозалық фольклор текстері төмендегіше сараланған болатын: әпсана-хикаяттар мен аңыздар (себепті, аспани, әулиелер туралы, шежірелік әпсана-хикаяттар мен аңыздар, тарихи әпсана-хикаяттар мен аңыздар, шежірелер), ертегілер (хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, ғажайып-хикаялық ертегілер, тұрмыс-хикаялык ертегілер, тұрмыстық-ғибратты ертегілер, сатиралық ертегілер, анекдоттар).
Бұл саралау бұрынғы жинақтардағы жіктеуден өзгеше, бірақ мұнда фольклорлық проза жанрлары ұсақталып кеткен. Мысалы, ертегілер тым бөлшектеніп кеткен, сондай-ақ әпсана-хикаят аңыз жанрлары айқын жіктелмеген, сондықтан ол жанрларга мифтер де енген. Себепті (этиологиялық), аспани (космогониялық) әпсана-хикаят деп бөлінген шығармалар таза миф жанрының үлгілері. Тіпті әулиелер жайындағы әпсана-хикаят деп берілген текстердің ішінде де мифтер бар. Ал, хикая жанрларындағы шығармалар мүлде дараланбаған. Аталған кемшіліктер сол кездегі қазақ фольклортануының ғылыми деңгейіне байланысты. Сөз болып отырған кітап шыққан кезде қазақ фольклорының прозалық жанрлары жүйе ретінде зерттелмеген еді, соның салдарынан қазақ фольклорында миф жанры жоқ деген пікір орын алып келді.
Ғылымның адам қоғамы сияқты өсіп, дамып отыратыны аян. Қазақ әдебиеттану мен фольклортану ғылымы соңғы жылдары жаңа деңгейге көтеріліп, теориялық жағынан мәнді біраз еңбектерге ие болды. Жоғарыда айтып өткен С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың халық прозасы жанрларына арналған мақалалары - осының бір көрінісі.
"Көне аңыздарды зерттеудің, олардың заңдылығын ашудың қажеттілігі туып отырғаны" жайында Р.Бердібаев та өзінің "Қазақ эпосы" атты кітабында ерекше көңіл бөліп айтады [5].
Еңбегінін негізгі объектісі эпос болғанымен, ол ежелгі мифтер мен аңыздар туралы да пікір қозғайды. Мифтер мен аңыздарды көне эпостың түп негіздерінің бірі ретінде қарастыра келіп, автор бурят эпосы бойынша мифтің кейбір жанрлық белгілерін сипаттайды. Мысалы ғалым былай деп жазады: "Мифтер қаншама ғажайып, нанымсыз көрінгенімен, әуел баста адамдардың өмір тәжірибесінің елесі сипатында туған. Бір заманда халықтың қарусыз, сыртқы дүлей күштерге әрекеті аз кезде тастан артық айбары болмағаны да миф түрінде жеткен. Адамдардың түсінігінде тас сиқырлы қуат иесі сияқтанып көрінген... Заманнан заман өтіп, қарудың жаңа түрлері пайда болса да, халық санасында тас сол ежелгі "киелі" қалпында қала берген... Ит туралы да бір алуан мифтер ұмытылмай жеткен. Кейде ит жер иесі болып көрінеді, аңшылармен достасып көп көмек етеді, адал серік болады... Кейбір мифтердің кейіпкерлері түсін өзгертіп, түрліше құбыла білетін сиқырлы болып көрінеді. Ол қажет болған кезде өсімдік те болады, басқаша да кейіпке түсе біледі...
Судың, өсімдіктің қасиетін ардақтайтын мифтер өз алдына бір бөлек. Оларда су өлгенді тірілтетін, әлсізге қуат беретін, шөлдегенді сусындататын ғажайып болады. Ал ағаш жапырақтары қартайғанды жасартатын керемет делінеді. Бұғылар, аққулар жөніндегі мифтер мен аңыздар мол. Мұның бәрі барлық құбылыстардың иесі, жаны бар деп түсінетін анимистік, тотемдік көзқарастарға қатысты мифтер екені белгілі. Анимистік ұғымдар азайған кезде мифология да кеми береді. Мифтегі әсірелеулер әдейі жасалған көркемдеулер емес, бұл бір кездегі адам ұғымынын нақтылы елесі"... [5, 63-64].
Әрине, мұндағы айтылған тұжырымдардың бәрі бірдей даусыз емес, сонда да болса біз автордың миф жанрының жалпы табиғатын тани білгенін айтқымыз келеді. Бұдан шығатын қорытынды Р.Бердібаев қазақ фольклорында миф жанры бар екенін жанамалап болса да айтады. Рас, ол жанрлар теориясына арнайылап үңілмейді, мифті прозалық жанрлар жүйесінде қарастырмайды. Зерттеушінің басты мақсаты - қазақ эпосындағы мифтің алатын орнын, мифтік құбылыстардың эпостың әр жанрындағы көрінісін анықтау.
Халық прозасының кейбір жанрларын белгілі әдебиетші-ғалым Ш.Елеукенов те қарастырады [27]. Атап айтқанда ол прозалық фольклорды миф, демонологиялық ертегі және батырлық ертегі деп бөліп, оларды қазақ романының фольклорлық түп негіздері ретінде есептейді. Сол себепті ғалым фольклорлық жанрлардың жалпы теориялық мәселесіне соқпайды. Бірақ соған қарамастан, мақала авторы өзі бөлектеп алған үш жанрдың табиғатына біраз көңіл бөлген және оларға тән кейбір қасиеттерді дәл тани білген. Алайда, миф жанрын айтып отырып, зерттеуші аңыз (предания) бен әпсана-хикаятты (легенда) қоса қарастырады. Сондай-ақ ол хикая (быличка) жанрын демонологиялық ертегі деп жаңсақ айтады.
Қазақ халық прозасының шын мәнінде түбегейлі зерттелуі 1984 жылы жарық көрген ғалым С.Қасжабасовтың "Қазақтың халық прозасы" атты еңбегінде көрінді. Ғалым осыған дейін айтылған пікірлерді саралай келе өзіндік тұжырымдар жасаған. Бұл еңбекте халық прозасының жанрлық жүйесі егжей-тегжейлі қарастырылып, аңыздық және ертегілік проза жеке-жеке зерделенеді. Бұл халық прозасын классификациялауда жүйелі еңбек болды. Сайып келгенде, бұл еңбектер қазақ фольклортануына қосылған мол үлес болды.
1.2 Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі
Қазақ фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарында көркем фольклор мен әдебиеттің тарихы да, теориялық проблемалары да соңғы жылдардың ішінде айтарлықтай зерттелмегені белгілі.
Мұнда зерттеу объектісі болып отырған қазақ фольклорындағы мифтік әңгімелер. Қазір бізге келіп жеткен мифтер мен мифтік аңыздар сол бір асып-тасып жатқан мол мұраның бір бөлшегі ғана, жиналмай қалғаны бар, ұмытылғаны бар, өзге жанрларға ауысқаны бар, әйтеуір миф заманына тән классикалық үлгілердің көбі біздің дәуіріміздегі ауызша ұласа алған жоқ. Қазақ мифі ежелгі классикалық мифтер түріне жақын. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынадай белгілерін көрсетеді: Қандай да болмасын заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз - оның қалай пайда болғанын әңгімелеу; айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз - сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
9
1.1
Қазақ халық прозасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
21
2
Әпсана-хикаят жанрының шығу тегі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
42
2.1
Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаяттардың жанрлық ерекшеліктері..
42
2.2
Әпсана-хикаят жанрының тақырыптық және сюжеттік жіктелісі ... ... ...
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының фольклоры зерттеудің үлкен айналымына түскен ғылым саласы екендігі мәлім. Бүгінгі таңда фольклордың мәселелерін арнайы қарастырудың нәтижелері де баршылық. Әсіресе, жанрлық тұрғыдан зерделеуде біраз игі істер атқарылды. Дипломдық жұмыстың негізгі өзегіне айналып отырған қазақ халық прозасы ауыз әдебиетінде кейінірек қолға алынғанымен, арнаулы зерттеу еңбектер жазылды. Бұл мәселеде фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы [1] атты монографиясының маңызы зор. Халық прозасы деген ұғым әлемдік фольклортану ғылымында 1950-60 жылдардан, яғни Халық прозасын зерттеушілердің халықаралық қоғамы құрылғаннан кейін қолданыла бастады. Дүние жүзі фольклортануында қалыптасқан түсінік бойынша, халық прозасына ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылатын барлық түрі кіреді. Олар екі үлкен топқа бөлінеді. Бірі - ертегілердің барлық жанры, ал екіншісі - ертегіге жатпайтын барлық прозалық шығармалар.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ фольклортану ғылымында да халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрлар бар екені, олар іштей жіктелетіні айтылып келеді. Мәселен, М.Әуезов пен Е.Ысмайылов оларды Фольклордың қарасөзбен айтылатын бір түрі [2] - деп атайды. Демек, басқа халықтардың фольклоры сияқты, қазақ ауыз әдебиеті де прозалық үлгіге бай. Сондықтан қазақ фольклорының прозалық жанрлары жеке бір жүйе құрайды деуге және оны халық прозасы деп атауға әбден болады. Оның құрамында ертегіден басқа да біршама прозалық жанрлардың үлгісі бар. Мысалы: аспандағы көптеген жұлдыздар, күн мен ай туралы мифтер, жеке-жеке тау, тас, көл, мекен аттарының бір шығуын бір тарихи оқиғаға байланысты баяндайтын аңыздар, жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, әр түрлі үббе, күлдіргіш, албастылар жайындағы хикаялар, Лұхман, Сүлеймен, Ескендір хақындағы әпсана-хикаяттар ертегіге жатпайды. Тақырыптың өзектілігі осыдан аңғарылатынын ескере келе, біз бұл мәселені өзекті мәселеге айналдыруды негізгі нысана еттік.
Тақырыптың зерттелуі. Біздің ұлттық фольклортануымызда халық прозасының ертегілер тобы көбірек зерттелген. Ертегіге жатпайтын прозалық фольклор біраз уақытқа дейін жүйелі зерттелмеді. Бұл топ көбінесе ертегілермен бірге қарастырылып келді. Тек М.Әуезов пен Е.Ысмайылов бір топ прозалық шығарманың ертегі жанрына жатпайтынын анықтап, оларды аңыз ертегілер деп атаған [3]. Бұл топқа олар қысқаша шолу жасаған. Осы бастаманы әрі қарай жалғастыруда С. Қасқабасов зор үлес қосып, жоғарыда аталған монографиясында халық прозасының ертегіден басқа жанрларын (аңыздық проза) арнайы қарастырып жүйелейді. Фольклор жанрларының теориясына сәйкес халық прозасын бір жүйемен зерттеп шығу, оның жанрлық құрамын ашу, әрбір ішкі жанрдың шығу, даму процесін көрсету, халық прозасының өмір шындығына қатысын анықтау және оның поэтикасын талдау автордың негізгі мақсатына айналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біз бұл шағын жұмысымызда қазақ фольклорындағы халық прозасын, нақтырақ айтсақ, аңыздық прозада қарастырылатын әпсана-хикаят жанрын объектіге ала отырып, өзіндік табиғатын таразылауды мақсат еттік.
Бүгінде тәуелсіздік тұғырына қонып, азат ел болған халқымыздың рухани өмірінде жаңа бетбұрыстар болып жатыр. Солақай саясаттан жапа шеккен халық мұрасының қыр-сырына үңіліп, бүге-шігісіне дейін зерттеп тану мүмкіндігіне ие болдық. Бұл ұлтымыздың рухани көкжиегін кеңейтуде, ұлттық болмысымызды танытуда ерекше маңызға ие.
Дипломдық жұмыстың зерттеу арналары мен негізгі тірегі - халық ауыз әдебиеті мұраларын танып-білуге қатысты, сондай-ақ, фольклордың теориялық мәселелеріне байланысты отандық және әлем ғалымдарының байыпты ой-пікірлерін темірқазық етіп ұстандық.
Дипломдық жұмыс зерттеу мақсатына қарай кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаттары мен міндеттерін айқындап, теориялық мәселелердің қойылуына үңілдік. Бірінші бөлімде қазақ халық прозасы туралы түсінік беріліп, оның зерттелу мәселелері сөз болады. Екінші бөлімде әпсана-хикаят жанрының пайда болу заңдылықтарын, жанрлық ерекшеліктерін зерделеп, олардың тақырыптық жіктелісіне назар аудардық. Қорытындыда жұмыстың екі бөліміндегі ғылыми тұжырымдар мен талдауларға түйін жасалды.
Дипломдық жұмыс жаңалығы. Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры атты тақырыптың негізгі арқауы халықтың ықылым замандағы көне түсінігі мен танымын көрсетеді. Адамды періште, пәк, ақ адал тазылықтың үлгі-өнегесі ету мен адамзатқа жауыздық жасаушы жамандықтың өкілдері арасындағы күрес әпсана-хикаят жанрынан танылады. Ең басты мәселе оның сыры мен сипатын ашудан танылады. Негізінен әпсана-хикаяттан өмірде болған айтулы өнер адамының бейнесін көрсек, оның бірте-бірте ертегілік сипатқа ауысып бара жатқандығын танимыз. Бұл сөзсіз ғылыми пайымдауды, белгілі бір түйіндемелер жасауға алып келеді. Жұмыстың ғылыми жаңалығы осыдан көрінеді.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі және ғылыми маңызы еңбегіміздің практикалық маңызын көрсете алады деген ойдамыз. Жұмыстың нәтижелерін студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады деген пікірдемін.
Жұмыс нәтижесіне байланысты төмендегі мәселелерді қорғауға ұсынуға болатын тұжырымдар ретінде ерекшеледік:
- Қазақ фольклорындағы әпсана-хикаят жанры - ертегіден тыс халық прозасының бір саласы болып табылады.
- Әпсана-хикаятта белгілі бір болған оқиға негізге алынып, оның көркемделіп, ойдан шығарылып, мейілінше қиялдың үстемелей қосылынуынан баяндалатын ұзақ әңгімені түсінеміз. Асан қайғы т.б. туралы алғашқы аңыз әңгіме айтылу барысында, ауызша таралу негізінде әпсана-хикаятқа айналып үлгерген.
- Әпсана-хикаят жанры тақырыбына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді:
- Жер-су аттарына байланысты әпсаналар;
- Діни әпсаналар
- Утопиялық әпсаналар және т.б. болып жіктеледі.
Бұның бәріде әпсана-хикаят жанрының табиғи болмысын көрсете алады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ халық прозасының зерттелу тарихы
0.1 Қазақ халық прозасының түрлері
Егер қазақ халық прозасын оның бұрынғы заманда атқарған қызметіне қарап топтастырып, сараласақ, онда ол үлкен екі топқа бөлінеді. Бірі - айқын көрінетін эстетикалық және ғибраттык функция атқаратын жанрлар (ертегінің бар түрі, мысал, хикаят-әпсананың кей түрі). Бұлар көркемделген проза. Екіншісі эстетикалықтан басқа қызмет атқаратын прозалық жанрлар (аңыз, әңгіме, хикая, миф). Ал бұл айтылғандар көркемдігі қарапайым проза. Әдетте, айтушы мен тыңдаушылардың өздері де бұларды көркем шығарма деп қабылдамайды. Айтылмыш жанрлардың басты мақсаты - тыңдаушыларға тарихи, саяси, діни т.б. практикалық мәлімет, хабар беру. Сол себепті оларда шығарма мазмұнын көркемдей, әсірелей баяндау мақсат тұтылмайды. Керісінше, олар нақтылы және қарапайымды сипатта баяндалады және сонысымен кәдімгі жай сұхбат-әңгімеге жақындайды.
Жалпы фольклор жанрларының өмірге қатынасына байланысты атқаратын қызметін сөз қылғанда, өте маңызды нәрсе - фольклордың көркемдігі. Көркем өнерге айналмаған фольклордың басты мақсаты танымдық. Бұған халық прозасының ертегіге жатпайтын тобы кіреді, атап айтқанда: ауызекі әңгіме, хикая, аңыз, шежіре, миф, әпсана-хикаят. Бұлардың міндеті - жас ұрпаққа белгілі дәрежеде маңайдағы табиғат, елдің өткен кеткен өмірі жайлы "білім" беру, тыңдаушыларды ел тарихынан хабардар ету. Сол себепті бұл жанрларда асыра көркемдеу, әсірелей суреттеу өте аз болады. Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты функциясы - эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Ол жанрлар шығармаларында өмірді бейнелеу тікелей танымдық мақсат көздемейді, керісінше, адамды иландыру, сол арқылы тыңдаушыға үлкен әсер ету мақсатын көздейді. Оны ләззатқа бөлеуге тырысады. Қазақ халық прозасының ертегі жанрлары түгелдей осындай қызмет атқарады. Көркем фольклор ретінде ертегі өмірді, болмысты танып-білу ниетімен айтылмайды.
Фольклорды зерттегенде, оның танымдық түрін де, көркем түрін де жан-жақты қарастыру қажет. Өйтпеген күнде жанрлар теориясын жасау мүмкін емес, көркем түрлердің даму зандылықтарын да ашу қиын. Мысалы, көркемдігінен гөрі танымдық қызметі басым прозалық жанрлардың осы күнге дейін қазақ фольклортануында зерттелмей келуі - жоғарыда айтқан принципті сақтамаудың салдары. Соның нәтижесінде бізде әлі күнге дейін қазақ халық прозасы жанрлық тұрғыдан зерттелмей келді, жанрлар ғылыми саралауға түскен жоқ, олардың ішкі даму заңдылықтары мен тұрақты белгілері айқындалған жоқ. Ал, белгілі бір жанрдың табиғатын, ерекшелігі мен заңдарын білмейінше ол жанрға жататын шығарманы объективті түрде және дұрыс бағалау қиынға соғады. Себебі қашан болса да бір нәрсенің ерекшелігі, жалқылық қасиеті тек жалпымен, ортақтықпен байланысқанда ғана анықталады.
Жалпы, халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрлары баяндалып отырған оқиғаны негұрлым шындыққа жақын, өмірде болған етіп көрсетуге тырысады. Бұл ретте меморат пен хикая жанрларынан басқа аңыз бен шежірені атауға болады. Олар көркем сөз бола тұрса да ел үшін ең алдымен тарихи және праволық қызмет атқарады. Шешендік сөз бен шежіренің эстетикалық қызметінен идеологиялық қызметі басым болғандықтан ол жанрларда ешқандай қиял-ғажайып қоспа болған жоқ. Сол себепті бұл жанрлардың шығармалары айтушының оқиғаға тікелей қатысуын керек қылмаса да өмірде шын болған жағдайды баяндайды деп есептелінген. Ондағы оқиғалар ешбір күдік туғызбаған, тыңдаушы оған күмәнданбаған.
Рас, бұл шығармалардың айтылу мәнері меморат пен хикаядан өзгеше. Мұнда, фольклордың көркем жанрлары сияқты, айтушы оқиғаны сырт баяндайды, шығармадағы іс-әрекеттер өзінен-өзі болып жатқан секілді қылып көрсетеді. Мұндай баяндауды презентативті, яғни нұсқай, көрсете баяндау дейді.
Ғылымға қиынырақ тиетін мәселе - фольклорлық прозаны күнделікті жай әңгімеден, жай сөзден ажырату, яғни фольклорлық прозаға не жатады, екі-үш адамның әңгімесі, сұхбаты қалай аталады (не болады) - міне, осыны анықтау қиын. Басқа сөзбен айтқанда, жай әңгіме де ауызша прозаға жатады, бірақ ол фольклор болып есептеле ме, жоқ па - мәселе осында. Бұл жөнінде ғалым С.Қасқабасов мынадай пікір айтады: "...жай сұхбат әңгіме циклге түспесе, бірден-бірге тарап, тұрақтаған сюжет құрамаса, фольклор болып саналмайды" [1, 32].
Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына да) қарай үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный) мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың мінез-құлқын түсіндіреді (мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар). Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айтылатын шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты, әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморат-әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік-тәрбиелік (эстетическо-воспитательный) мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі кіреді.
Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара жоқ. Олар өзара тығыз байланысты. Бір-біріне кірігіп жатады. Мысалы, қиял-ғажайып жағдаяттар кәдімгі ауызекі әңгімеде де кездесіп жатады, немесе таңғажайып оқиғалармен қатар бір ертегіде болмыстың шындық суреттері де ұшырасады.
Оның үстіне оқиға желісінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір түрден екінші түрге ауысып та жатады, Мысалы, тіршілікте жиі кездесетін бір ғана оқиға жай әңгіме болуы да мүмкін, ал осы оқиға көркемделіп, сюжеттік дамуға түссе, ол аңызға немесе ертегіге айналып та кетеді.
Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері көркем творчествоның ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық проза жанрларының әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят-әпсананың т.б.) композициялық және сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге болады. Белгілі зерттеуші М.Каган дұрыс жазған: Жанрлар арасындағы жіктің шарттылығына, олардың өзара оңай кірігіп кету мүмкіндігіне қарамастан өзгермейтін нәрсе - жанрдың объективті түрдегі сапалық белгісі [4].
Прозалық жанрларда қаһармандық пен лирикалық элементтерді көптеп ұшыратуға болады. Бірақ олар жанрды анықтауда критерий бола алмайды. Біз жанрды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз қажет. Айталық, шығармадағы басым түсіп жатқан (доминирующие) элементтер қандай; басты оқиға, қақтығыс қандай, ол қандай көркемдікпен, құрылыспен бейнеленген; шығармада баяндалған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды, сене ме жоқ па?
Егер баяндалған оқиғаға ел сенсе, оны құрмет тұтса, онда ол шығарма ертегі жанрына жатпайды, яғни аңыздық проза болып есептеледі; ал баяндалып отырған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы сенбесе, одан бір эстетикалық ләззат алса, көңілі қанағаттанса, ол шығарма ертегі жанрына кіреді.
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да пайда болады. Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты - адамға қас табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны - адам небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы, солармен соғысуы болып келеді.
Бірте-бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысын тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп оу бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделілікке ауысуы, іс-әрекетті төтелеп баяндаудан гөрі диалог, монологтар арқылы беруге ұмтылушылықтың бой көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері болып саналмақ [5, 60].
Прозалық фольклорды ертегілік проза және аңыздық проза деп екі үлкен топқа бөлгенде прозалық шығармалардың мазмұнына ел илана ма, әлде иланбай ма деген шарт негізге алынады. Сырттай қарағанда, бұл субъективті принцип болып көрінуі ықтимал. Бірақ шындығында олай емес. Ертегілік прозада қиял - көркемделіп, таңғажайыпқа айналған, яғни ертегілерде қиял - көркемдік құрал ретінде қызмет атқарады. Ал, аңыздық прозада қиял - көркемдік құрал емес, ол таңғажайыпқа (фантазияға) айналмаған. Бұл топтағы шығармаларда баяндау болған оқиғаны бейнелеп отырғандай сезіледі және айтушы мен тыңдаушылар солай түсінеді [1, 54-55].
Міне, шығармаға илана ма, иланбай ма деген шартты сұрақ бүкіл халық прозасын екі үлкен топқа бөледі. Бұл ең басты белгі. Оны екі топ жанрларының поэтикасы да, эстетикасы да дәлелдейді.
Фольклорлық прозаны ертегілік және аңыздық деп бөлгенді қолдай отырып, белгілі фольклорист В.Е.Гусев осы жіктеудің критерийі дұрыс емес деп есептейді. Ол былай деп жазады:
Қара сөз түріндегі жанрлар тобын көп зерттеушілер ертегілік және аңыздық прозаға бөледі; олардың көпшілігі бұлай жіктеудің критерийі етіп әңгімеші мен тыңдаушының баяндалып отырған оқиғаға көзқарасын алады: ертегілік проза - қиял деп есептелінеді де, аңыздық проза ақиқат ретінде қабылданады. Біздің ойымызша, бұл субъективті шарт, өйткені мұнда жанрдың басты емес, тұрақсыз әрі бұлыңғыр белгісі негізге алынған. Тапсыз қоғамның адамы мифтің мазмұнына сенген, алайда объективті түрде ол миф, ертегі тәрізді, - көркем фантазияның туындысы. Кейін миф қиял есебінде қабылданатын болған, бірақ мифтің ертегіге айналуы үшін бұл жеткіліксіз [6].
Алайда, В.Е.Гусев бұл жерде бір нәрсені ескермей отыр. Тапсыз қоғамдағы миф - көркем шығарма емес. Біріншіден, оның, мифтің, ол кездегі функциясы - тек қана танымдық. Екіншіден, мифте қиял көркемдік қызмет атқармайды. Мұндағы қиял мифті шығарушылардың, айтушы мен тыңдаушылардың дүниетанымын, түсінік-пайымын дәлелдеуге арналған. Сол себепті алғашқы қауым адамдары мифке сенген. Мифті қиял деп қабылдау кейінгі замандарда пайда болған. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттік формацияда алғашқы қауымның мифі циклге түседі, жүйеленеді, сөйтіп көркемделе бастайды. Көне Греция, Рим, Египет, Қытай мемлекеттерінде осындай процестің арқасында алғашқы қауымның жекелеген мифтері үлкен біртұтас система - мифологияға айналған. Бұл мифологияда қиял ұрпақ кана емес, көркемдік қызмет атқара бастайды. Сонда да ол дәуірдің кісілері мифологиядағы іс-әрекетке сенген. Дегенмен, қиял көркемдік қасиет ала бастайды. Енді ол қиялдан (вымысел) ғажайыпқа (фантазия) ауыса бастайды. Бірте-бірте, әсіресе феодалдық қоғамда миф бұрынғы танымдық, нанымдық қасиеттерінен ада болып, көркем сөз ретінде қабылданады. Бұл кезде бүкіл қоғамдық, экономикалық өзгерістермен қатар идеология да өзгеріске ұшырайды. Бұрынғы қоғамдағы діни нанымдар жоққа шығарылады, олар басқа сипат қабылдап, басқаша түсіндіріледі. Миф те сондай халді басынан кешіреді. Сөйтіп ол көркем фольклорға айналады.
Халық прозасының белгілі зерттеушісі К.В.Чистов фольклордың прозалық жанрларын атқаратын қызметіне қарай бес топқа бөледі:
Бірінші топқа фольклорлы сөйлеу (фольклорно-речевой) жанрлары. Бұған кәдімгі ел арасындағы жай әңгіме, сұхбат жатады. Олардың басты функциясы - коммуникативтік-сөйлеу (коммуникативно-речевая).
Екінші топқа баяндай сөйлеу (повествователъно-речевой) жанрлары жатады. Олар сөйлеу жанрлары мен баяндау жанрларының екі аралығында, біріншіден екіншіге ауысудың көпірі сияқты. Сол себепті бұл топтың эстетикалық функциясы біріншіден гөрі басымырақ.
Үшінші топқа ғалым салт пен ғұрыптан қол үзбеген жанрларды жатқызады (обрядовая фолъклорная проза). Бұл топтың ішінде проза үлгісіндегі жұмбақтар бар.
Төртінші топты құрайтын жанрлар хабарлы-жаттамалы (информационно-мнемомическая) функция атқаратын шығармалар. Негізінде, бұл топқа аңыздық прозаның барлық түрі кіреді: миф, хикая, аңыз, әпсана-хикаят. Автор бұл топтағы жанрларды ертегі сипаттан тыс ауызша әңгімелер (устные рассказы несказочного характера) деп атайды.
Бесінші топты эстетикалық функция басым жанрлар құрайды. Бұған ертегінің барлық түрі, анекдот, өтірік өлең, мисал мен мысал кіреді [7].
К.В.Чистовтың бұл принциптерінің ішінде келісуге болатын да, болмайтын да жақтары да бар. Біздіңше, фольклорлық прозаны осынша ұсақтатып бөлшектеу айтарлықтай ұтымды емес, әсіресе, күнделікті әңгіме-сұхбат пен әр түрлі лақап-әңгімелерді (орысша "слухи и толки" яғни тура қазақшалағанда - "өсек-аяң") фольклорлық жанрға жатқызудың ыңғайы келмейді. Ғалымның өзі айтқандай, қандай бір хабар яки әңгіме болмасын тұрақты бір қалыпқа түсіп, дәстүрлі сюжетке айналмаса, сөйтіп вариант туғызбаса, ол фольклор бола алмайды ғой.
Бірақ, жанрларды жүйелеп, жіктеп, зерттеу үшін К.В.Чистовтың ұстанған басты принципі - жанрларды атқаратын функциясына қарай саралау - толық мақұлдауды қажет етеді.
Қазақ халық прозасын жанрлық классификациялауға байланысты фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов мынадай шарттарын атап көрсетеді:
Жанрдың атқаратын қызметі. Бұл шарт бойынша, қазақ фольклорының прозалық жанрлары танымдық (позновательный), мағлұматтық (информативный), ғибраттық (воспитательный), тамашалық (развлекательный), эстетикалық болып бөлінеді.
Шындыққа қатысы. Бұл критерийге сәйкес қазақ халық прозасы тарихи негізі бар (деректі), тарихи негізі жоқ (дерексіз) деп жіктеледі.
Прозалық шығармалардың көркемдік сипаты. Аталмыш принцип бойынша қазақ халық прозасы қарапайым және көркем проза болып екіге бөлінеді.
Прозалық шығармаға айтушы мен тыңдаушының қатысы. Бұл шарт негізінде фольклорлық прозаны ел сенетін, сенбейтін деп саралауға болады.
Прозалық жанрлардың шығу мерзімі. Аталмыш шарт бойынша баяғыда пайда болып, қалыптасқан жанрлар бар және бұрын да, қазір де туатын жанрлар бар [1, 57].
Міне, осының бәрі ескеріліп, фольклортану ғылымының фольклорлық жанрлар теориясын зерттеудегі табыстарына сүйене отырып, қазақ халық прозасын екі үлкен топқа бөлуге болады. Бірі - аңыздық проза, екіншісі -ертегілік проза. Бұлардың әрқайсысы ішкі жанрларға жіктеледі. Аңыздық проза миф, хикая (быличка), аңыз (предание), әпсана-хикаят (легенда) жанрларын қамтиды. Ертегілік прозаға жануарлар жайындағы, қиял-ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық ертегілер жатады.
Қазақ халық прозасының осылайша жіктеліп, топтастырылуы келешекте әр жанрды жеке-жеке зертеуде ерекше маңызға ие.
Қай халықтың фольклорында болсын прозалық жанры жеке бір үлкен топ құрайтыны, бірақ оның айтарлықтай зерттелмей келе жатқаны жайында ғалым-фольклористер ертеден-ақ жаза бастаған. Мысалы, европа ғалымдарынан А.Иолесс, К.Сидов, А.Весельский, А.Никифоровтардың халық прозасын жүйелеп, саралауға арналған еңбектерін атауға болады [8]. Осы еңбектерді және орыс халық прозасына, оның ішінде ертегіге жатпайтын тобына арналған зерттеулерді шолып шығып, К.В.Чистов 1964 жылы былай деп жазды:
"Фольклортану ғылымында халық прозасының жанрлары әлі күнге дейін сараланбаған, оларды атайтын терминдер халықаралық дәрежеде жүйелеңбеген... Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы ойдағыдай анықталмаған, әрі есепке алынбаған, әпсана-хикаяттардың, әңгімелердің көптеген циклдері зерттелмеген" [8].
С.Қасқабасов 1934 жылы неміс ғалымы К.Сидовтың халық прозасының ертегіден тыс жанрларын айтылуына қарай хабар (Сһroniknotizen), естелік (Меmorat) және әңгіме (Ғаbulat) деп үшке бөлген деп көрсетеді [1, 36].
Бұл терминдер халықаралық фольклортану ғылымында кең қолданылып кетті де оларға жанрлық ұғым берілді.
Швейцар оқымыстысы М.Люти мен чех ғалымы О.Сироватка халық прозасын ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушылардың шығармаға сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады. Олардың ұсынған шарты бойынша, мәселен, ертегіге жатпайтын прозаны адам мен о дүниенің арасындағы қатынас негізінде жіктеу керек, ал ертегіні саралауға кейіпкердің даралануы, аластануы, ("индивидуализм", "изоляция" персонажа) ескерілуі қажет [6, 8].
Классификацияның мұндай шарттары ғылыми жағынан дәлелсіз.
Кеңестік кезеңдегі фольклортануда халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрларын зерттеу ісі 1950-60-жылдардан бастап қолға алынды. Бұл ретте В.Я.Пропптың, Л.Е.Элиасовтың, Л.И.Емельяновтың, С.Н.Азбелевтің, В.П.Аникиннің, Н.И.Кравцовтың, К.В.Чистовтың т.б. еңбектерін атауға болады [9]. Бұл зерттеулер жалпы фольклортану ғылымы қабылдайтындай саралау жүйесін жасамаса да, белгілі бір заңдылықтарды ашып, әр прозалық жанрды кешенді жүйеде зерттеу қажеттігін көрсетті. Аталған еңбектердің нәтижелері оқулықтарға еніп, халық прозасының әр жанры жеке қарастырылатын болды [10].
Аса көрнекті ғалым В.Я.Пропп халық прозасын екі үлкен салаға бөледі: ертегі және мазмұнына ел сенетін әңгімелер [11, 46-82]. Ол ертегілерді түр деп санайды да, оның ішкі бөлшектерін жанр деп есептейді. Сонда ертегі мынадай жанрларға бөлінеді: қиял-ғажайып, тізбекті (кумулятивтік), хайуанаттар жайында, адамдар туралы (бытовая), өтірік және жалықтыратын ертегі.
Ал, ертегіден тыс прозада ғалым мынадай жанрлар бар дейді: себепті (этиологиялық) мифтер, хикая (были), әпсана-хикаят (легенды), тарихи аңыз (исторические предания), жай әңгіме (сказы).
Жанрларды саралаудың басты критерийі деп В.Я.Пропп олардың морфологиялық (құрылымдың) белгілерін атайды.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнайы зерттеген ғалым К.В.Чистов прозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі принципі - әлеуметтік-тұрмыстық (социально-бытовая) функция деп есептейді. Осы негізде ол кісі бүкіл халық прозасын екі түрге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанрлар (ертегінің барлық түрі, мисал, өтірік, анекдот); ә) эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар (аңыз, әпсана-хикаят, әңгіме, хикая) [8, 5].
Фольклордың прозалық жанрларын зерттеген ғалымдардың бірі С.Н.Азбелев халық прозасын көркем (художественный) және қарапайым (нехудожественный) деп екіге бөледі. Оның былай саралауда ұстанған принципі - әр жанрдың болмысқа, шындыққа қатынасы [12, 11-25].
Фольклорды эстетикалық тұрғыдан зерттейтін В.Е.Гусев халық прозасын жанрларға саралағанда, үш түрлі негізгі критерийді ұстану керек деп есептейді. Біріншісі - шығармада шындықтың типтенуін ерекшелендіретін саласы, екіншісі - бейнеленген шындықтың қабылдануы және осымен байланысты сол шындықтың бейнелену түрі, ал үшіншісі - шығарманың әлеуметтік-тұрмыстық функциясы [6, 118].
Ал, С.Қасқабасов бұл жерде, түптеп келгенде, үш емес, екі принцип бар дейді. Ол жанрлардың шындыққа қатынасы және атқаратын қызметі. Басқаша айтқанда, фольклорлық шығарма болмысты, шындықты қалай бейнелейді және ол қандай мақсатпен айтылады, - міне, осы екі нәрсе жанрды ерекшелендіретін басты шарт.
XX ғасырдың 70-80-жылдарынан бастап түркі фольклортануында да фольклордың прозалық жанрларына арналған жинақтар, зерттеулер шыға бастады. Башқұрт, татар ғалымдары халық прозасы шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми зерттеу мен түсініктемелер жазды [13]. Әсіресе, башқұрт оқымыстылары батырлық ертегіге, аңыз бен әпсана-хикаятқа жеке-жеке том арнағанын атап өту қажет [14].
Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа жанрларының арнайы қамтылып, біршама зерттелгені қуанарлық жағдай. Мысалы, башқұрт фольклорисі Ф.Надршина аңыз бен әпсана-хикаятқа арналған томға жазған кіріспесінде башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған [15, 6-36). Автор жанрлық саралауға критерий етіп шығарманың тақырыбы мен мазмұнын, оған елдің сенетіндігін алған.
Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы ырым-нышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың шығу тарихына байланысты легендалар, жер-су, тау-тас т.б. мекен атауларына байланысты риүәйәт, легендалар, тарихи риүәйәттар, тұрмыс-күнкөріс риүәйәттары.
Ф.Надршина сондай-ақ башқұрт фольклорында хикая (быличка) жанры бар екенін де айтып, оны мифологик хикәйә деп атайды.
Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольклортану ғылымында қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана-хикаят деп атаймыз.
Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары да біраз табысқа жетті. Олар ертегімен қатар аңыз, әпсана-хикаятты да жеке жанрлар есебінде қарастырды [16]. Коллективтік еңбекте проза жанрына эртаклар, афсона ва риваятлар, латифа ва лофлар жатқызылған. Ал Имомов К. өзінің монографиясында фольклорлық прозаны төмендегіше саралайды: эртаклар, маталар, афсоналар (хаелий воқеа кақрамонлар хақидаги афсоналар, тарихий воқеа ва тарихий шахслар хақидаги афсоналар, қадимий жангнома типидаги афсоналар), ривоятлар (топоним афсонава риваятлар).
Көріп отырғанымыз: екі кітаптағы классификацияда онша алшақтық жоқ. Тек коллективтік еңбекте сатиралық ертегінің анекдот типтес түрін латифа және лофлар деп ертегіден тыс жанр ретінде бөлген. Ал, К.Имомов бұны жеке жанр деп есептемейді. Ол прозалық жанрға эртак-матал деп притчаны (мисал) қосқан.
Екі еңбекте де жанрлық классификациялаудың басты шарты - шығарма мазмұнының шындығы. Басқа сөзбен айтқанда, шығармадағы оқиға өмірде болған ба, әлде ойдан шығарылған ба? Әрине, ғылыми саралауға бұл әлі жеткіліксіз. Бұл принциптен де маңыздырақ критерийлер бар екені белгілі.
Тағы бір айтатын нәрсе - екі еңбекте де жанрларды зерттеуде олардың шығу тегі ескерілмеген, даму жолдары көрсетілмеген, сондықтан алдымен көркем жанрлар, содан соң қарапайым жанрлар қарастырылған.
Құптарлық жайттың бірі - терминдік атаулардың молдығы. Бірақ "афсона" парсы тілінде "ертек" деген сөз. Сондықтан оны "легенданың" орнына осы күйінде қолдану бұл ұғымды толық бермей тұр. Сол себепті "легенда" ұғымын беру үшін "әпсана-хикаят" деген тіркес алған дұрыс сияқты.
"Легенда" ұғымын "әпсана" термині арқылы беру ұйғыр фольклортануында да орын алған [17, 153-169]. Ұйғыр фольклорындағы прозалық жанрларды түгел қамтып зерттеу аталған еңбекте тұңғыш рет қолға алынған. Мұнда ұйғыр халық прозасы мына жанрларға бөлінғен: чәчәкләр (һайванатлар һәккидики, сехирлиқ, түрмуш-һаят), ривайәт, әпсанә, болмишлар.
Терминдік жағынан келгенде, "болмыш" деген атау орыстың "быличка" ұғымына сәйкестендіру үшін алынған. Бірақ бұл - дәлме-дәл аударылған калька. Бұл жанрды біз бұрыннан қалыптасқан, дәстүрлі болып кеткен "хикая" деген терминмен атаған дұрыс деп ойлаймыз.
Халық прозасын зерттеуді түркмен фольклористері де қолға алды. 1982 жылы А.Баймырадовтың "Түркмен фольклор прозасының тарихы эволюциясы" деп аталатын еңбегі жарық көрді [18]. Бұл зерттеудің бір ұтымды жері - түркмен фольклорында миф жанрының бар екенін анықтап, оған арнайы тарау беруінде. Негізінде бұл еңбек ертегіге жатпайтын прозаға арналған. Автор бұл топты "эртеки хәсиетсиз фольклор прозасы" деп атап, оны миф, легенда, хикаят және ревоят деген жанрларға саралайды.
Бұдан терминдік атаулардың біркелкі емес екендігін аңғаруға болады.
Жалпы, бір көңіл аударатын мәселе - прозалық жанрларды атау. Оларға ат қойып, айдар тағуда түркі халықтары өз тілдерінде қалыптасқан тума немесе басқа тілден қабылданып, сіңісіп келген сөздерді алуы керек. Айталық, әпсана, риваят сөздері ұйғыр, өзбек тілдерінде бұрыннан белгілі бір ұғым ретінде орныққан болса, соны пайдалану керек. Ал, қазақ тілінде әпсана, риваят сөздері сіңіспеген. Олардың орнына бізде хикая, хикаят, қисса, рисале сөздері қолданылған. Сондықтан қазақ халық прозасындағы ертегіден аңыздан басқа жанрларды атау үшін осы сөздерді пайдалану абзал. Оның үстіне "афсана" парсыша "ертек", ал "риваят" арабша "роман" деген сөздер екен [19, 189; 191]. Демек, мүмкіндігінше тілімізде бұрын қалыптасқан сөздерді пайдаланып, оларға терминдік ұғым беру керек.
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен "ертегі" деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М.Ғабдуллиннің оқулығында былай деп жазылған: "Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшелігіне қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде бастылары: а) қиял-ғажайып ертегілер; ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер; б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар" [20, 103].
Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мыыадан да көруге болады. Осы еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз-әңгімелерді жеке бөліп атайды да, оған Алдар көсе, Асан қайғы, Жиренше шешен туралы шығармаларды жатқызады [20, 141-150].
Демек, М.Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше жанр бар екендігін аңғарып, оны М.Әуезовтің пікірімен қосыла отырып, аңыз-әңгіме деп атайды. Бұл жанрды жіктеудегі ғалымның критерийі - шығарма оқиғасының шындығы, өмірде болғандығы. Бұл да М.Әуезовтің пікірінен шыққан.
М.Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында, кейін 1939 жылы Л.Соболевпен бірігіп жазған еңбегінде, одан соңғы зерттеулерінде де ертегі жанрын арнайы қарастырып, оның ішкі жанрларын сипаттап берген еді. Сондай-ақ ол кісі халық прозасында ертегіден басқа да жанрлар бар екенін анықтап оларды бірде аңыз ертегілер, бірде аңыз әңгімелер деп атаған [21, 3;22].
1968 жылы орыс тілінде жарық көрген "Қазақ әдебиетінің тарихында" халық прозасын бір жанрлық жүйе тұрғысында қарастыру нышаны болды [23]. Онда да бүкіл халық прозасына арналған тарау "Ертегілер" деп аталып, ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар арнайы тараумен бөлінбеді. Дегенмен, олар бұл кітапта "былички, предания, легенды" деген атпен арнаулы түрде қарастырылды.
Рас, Е.Костюхин жалпы фольклорлық жанрлар теориясына бармайды және бөлектеніп алынған жанрларды классификациялау принциптерін де ашып, анықтамайды. Автор аталған үш жанрды оқшаулауда орыс фольклортану ғылымының тәжірибесіне жүгінеді де, оларды саралау критерийі етіп шығармаға елдің илану, иланбау дәрежесін алады. Бұл бір жағынан дұрыс. Өйткені аңыздық проза шығармаларын ел ақиқат деп қабылдаған, себебі олардағы қиял көркемдік шарт емес, халық түсінігінің сәулесі ретінде көрінеді.
Ертегіге жатпайтын халық прозасына фольклорист Е.Тұрсынов та арнайы мақала жазды [24]. Бірақ оның еңбегі халық прозасының барлық жанрын қамтымайды және фольклор жанрларына байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастырмайды. Аталған мақалада тек жануарлар туралы аңыздар мен әңгімелер сөз болады. Автор оларды жіктеуде шығармалардың логикалық- маңыздық құрылымын (логико-семантическая структура) негізгі принцип етуді ұсынады. Сөйтіп, ол хайуанаттар жайындағы қазақ халық прозасын себепті әпсана-хикаяттар (этиологические легенды), аспапи әпсана-хикаяттар (космогонические легенды), түсіндірме әпсана-хикаяттар (объяснительные легенды), шежірелер (генеалогические легенды), аңыздар (предания), жай әңгімелер (бытовые рассказы) деп бөледі.
Алайда, әр аталған жанрға анықтама бергенде, автор жалпы дұрыс бағыт ұстанғанмен, аңыз бен әпсана-хикаяттың ара жігін еске алмаған, оның үстіне этиологиялық әпсана-хикаятқа мифті қосып жіберген. Шындығына келгенде, әр түрлі аң мен құстардың пайда болуы, олардың мінез-құлқы мен ерекшеліктері туралы шығармалар миф болып саналады. Сондай-ақ аспан әлеміндегі құбылыстар, ай мен күн, жұлдыз жайындағы шығармалар да миф қатарына жатады. Мифке кейбір рулардың шығу тегі туралы шежірелер де кіреді. Демек, ертегіге жатпайтын проза тобын саралап, жіктегенде тек қана логикалық-маңыздық мазмұнға сүйенуге болмайды. Бұдан шығатын қорытынды халық прозасын жанрларға жіктегенде бір ғана шартқа жүгінуге болмайды, яғни критерий етіп бірнеше факторды алу қажет.
С.Қасқабасов қазақ халық прозасының жанрлық құрамын анықтауға арналған мақаласында басты принцип ретінде айтылып отырған шығармаға жұрттың сену-сенбеуін алады [25]. Бұл да бір ғана шарт. Сонымен қатар басты критерийлер болып жанрдың функциясы мен көркемдік қасиеті де саналатынын 1984 жылы жарық көрген монографиясында айтады [1, 46].
Бір ескертетін нәрсе: автор өз мақаласында қазақта миф бар деген пікір айтады және прозалық жанрларға терминдік атау беруге тырысады. Алайда, ол ұсынған терминдер әлі ойластыруды қажет етеді. Сондай-ақ ертегілердің ішінде батырлық ертегі мен новеллалық ертегі бар, соларды бөліп зерттеу керек деген пікірді алға тартады [25].
Сөз реті келгенде айта кетейік: халық прозасын осындай жанрларға саралау іс жүзінде 1972 жылы жарыққа шыққан "Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина" атты жинақта көрінді [26]. Онда прозалық фольклор текстері төмендегіше сараланған болатын: әпсана-хикаяттар мен аңыздар (себепті, аспани, әулиелер туралы, шежірелік әпсана-хикаяттар мен аңыздар, тарихи әпсана-хикаяттар мен аңыздар, шежірелер), ертегілер (хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, ғажайып-хикаялық ертегілер, тұрмыс-хикаялык ертегілер, тұрмыстық-ғибратты ертегілер, сатиралық ертегілер, анекдоттар).
Бұл саралау бұрынғы жинақтардағы жіктеуден өзгеше, бірақ мұнда фольклорлық проза жанрлары ұсақталып кеткен. Мысалы, ертегілер тым бөлшектеніп кеткен, сондай-ақ әпсана-хикаят аңыз жанрлары айқын жіктелмеген, сондықтан ол жанрларга мифтер де енген. Себепті (этиологиялық), аспани (космогониялық) әпсана-хикаят деп бөлінген шығармалар таза миф жанрының үлгілері. Тіпті әулиелер жайындағы әпсана-хикаят деп берілген текстердің ішінде де мифтер бар. Ал, хикая жанрларындағы шығармалар мүлде дараланбаған. Аталған кемшіліктер сол кездегі қазақ фольклортануының ғылыми деңгейіне байланысты. Сөз болып отырған кітап шыққан кезде қазақ фольклорының прозалық жанрлары жүйе ретінде зерттелмеген еді, соның салдарынан қазақ фольклорында миф жанры жоқ деген пікір орын алып келді.
Ғылымның адам қоғамы сияқты өсіп, дамып отыратыны аян. Қазақ әдебиеттану мен фольклортану ғылымы соңғы жылдары жаңа деңгейге көтеріліп, теориялық жағынан мәнді біраз еңбектерге ие болды. Жоғарыда айтып өткен С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың халық прозасы жанрларына арналған мақалалары - осының бір көрінісі.
"Көне аңыздарды зерттеудің, олардың заңдылығын ашудың қажеттілігі туып отырғаны" жайында Р.Бердібаев та өзінің "Қазақ эпосы" атты кітабында ерекше көңіл бөліп айтады [5].
Еңбегінін негізгі объектісі эпос болғанымен, ол ежелгі мифтер мен аңыздар туралы да пікір қозғайды. Мифтер мен аңыздарды көне эпостың түп негіздерінің бірі ретінде қарастыра келіп, автор бурят эпосы бойынша мифтің кейбір жанрлық белгілерін сипаттайды. Мысалы ғалым былай деп жазады: "Мифтер қаншама ғажайып, нанымсыз көрінгенімен, әуел баста адамдардың өмір тәжірибесінің елесі сипатында туған. Бір заманда халықтың қарусыз, сыртқы дүлей күштерге әрекеті аз кезде тастан артық айбары болмағаны да миф түрінде жеткен. Адамдардың түсінігінде тас сиқырлы қуат иесі сияқтанып көрінген... Заманнан заман өтіп, қарудың жаңа түрлері пайда болса да, халық санасында тас сол ежелгі "киелі" қалпында қала берген... Ит туралы да бір алуан мифтер ұмытылмай жеткен. Кейде ит жер иесі болып көрінеді, аңшылармен достасып көп көмек етеді, адал серік болады... Кейбір мифтердің кейіпкерлері түсін өзгертіп, түрліше құбыла білетін сиқырлы болып көрінеді. Ол қажет болған кезде өсімдік те болады, басқаша да кейіпке түсе біледі...
Судың, өсімдіктің қасиетін ардақтайтын мифтер өз алдына бір бөлек. Оларда су өлгенді тірілтетін, әлсізге қуат беретін, шөлдегенді сусындататын ғажайып болады. Ал ағаш жапырақтары қартайғанды жасартатын керемет делінеді. Бұғылар, аққулар жөніндегі мифтер мен аңыздар мол. Мұның бәрі барлық құбылыстардың иесі, жаны бар деп түсінетін анимистік, тотемдік көзқарастарға қатысты мифтер екені белгілі. Анимистік ұғымдар азайған кезде мифология да кеми береді. Мифтегі әсірелеулер әдейі жасалған көркемдеулер емес, бұл бір кездегі адам ұғымынын нақтылы елесі"... [5, 63-64].
Әрине, мұндағы айтылған тұжырымдардың бәрі бірдей даусыз емес, сонда да болса біз автордың миф жанрының жалпы табиғатын тани білгенін айтқымыз келеді. Бұдан шығатын қорытынды Р.Бердібаев қазақ фольклорында миф жанры бар екенін жанамалап болса да айтады. Рас, ол жанрлар теориясына арнайылап үңілмейді, мифті прозалық жанрлар жүйесінде қарастырмайды. Зерттеушінің басты мақсаты - қазақ эпосындағы мифтің алатын орнын, мифтік құбылыстардың эпостың әр жанрындағы көрінісін анықтау.
Халық прозасының кейбір жанрларын белгілі әдебиетші-ғалым Ш.Елеукенов те қарастырады [27]. Атап айтқанда ол прозалық фольклорды миф, демонологиялық ертегі және батырлық ертегі деп бөліп, оларды қазақ романының фольклорлық түп негіздері ретінде есептейді. Сол себепті ғалым фольклорлық жанрлардың жалпы теориялық мәселесіне соқпайды. Бірақ соған қарамастан, мақала авторы өзі бөлектеп алған үш жанрдың табиғатына біраз көңіл бөлген және оларға тән кейбір қасиеттерді дәл тани білген. Алайда, миф жанрын айтып отырып, зерттеуші аңыз (предания) бен әпсана-хикаятты (легенда) қоса қарастырады. Сондай-ақ ол хикая (быличка) жанрын демонологиялық ертегі деп жаңсақ айтады.
Қазақ халық прозасының шын мәнінде түбегейлі зерттелуі 1984 жылы жарық көрген ғалым С.Қасжабасовтың "Қазақтың халық прозасы" атты еңбегінде көрінді. Ғалым осыған дейін айтылған пікірлерді саралай келе өзіндік тұжырымдар жасаған. Бұл еңбекте халық прозасының жанрлық жүйесі егжей-тегжейлі қарастырылып, аңыздық және ертегілік проза жеке-жеке зерделенеді. Бұл халық прозасын классификациялауда жүйелі еңбек болды. Сайып келгенде, бұл еңбектер қазақ фольклортануына қосылған мол үлес болды.
1.2 Қазақ мифтерінің жиналуы мен зерттелуі
Қазақ фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарында көркем фольклор мен әдебиеттің тарихы да, теориялық проблемалары да соңғы жылдардың ішінде айтарлықтай зерттелмегені белгілі.
Мұнда зерттеу объектісі болып отырған қазақ фольклорындағы мифтік әңгімелер. Қазір бізге келіп жеткен мифтер мен мифтік аңыздар сол бір асып-тасып жатқан мол мұраның бір бөлшегі ғана, жиналмай қалғаны бар, ұмытылғаны бар, өзге жанрларға ауысқаны бар, әйтеуір миф заманына тән классикалық үлгілердің көбі біздің дәуіріміздегі ауызша ұласа алған жоқ. Қазақ мифі ежелгі классикалық мифтер түріне жақын. Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынадай белгілерін көрсетеді: Қандай да болмасын заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз - оның қалай пайда болғанын әңгімелеу; айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз - сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz