ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ әдебиетіндегі символизм сипаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ...9
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақ поэзиясындағы символизм көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақ поэзиясының даму арналары және Мағжан символизмі ... ... ... ... .34
2.2 Символизмнің Бернияз Күлеев поэзиясындағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ...9
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақ поэзиясындағы символизм көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақ поэзиясының даму арналары және Мағжан символизмі ... ... ... ... .34
2.2 Символизмнің Бернияз Күлеев поэзиясындағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Символизм – теориялық тұрғыдан терең зерттеуді қажет ететін әдебиет тарихының ең үлкен салалық бағытының бірі. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі – қазақ әдебиетінің тарихында әлі терең зерттелмеген тың тақырып. Қазақ әдебиетінің тарихи дамуында, өмір шындығын көркем бейнелеу жолында ХХ ғасырдағы әдебиеттің маңызды болғаны баршамызға аян. Аталған кезең шын мәніндегі ізденістер кезеңі болды. Бұл қазақ әдебиеті тарихында сан алуан идеялық-эстетикалық арналар қалыптаса бастаған, соған орай әр түрлі әдеби бағыттар мен ағымдар көрінген күрделі кезең еді.
Жалпы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жайлы көптеген еңбектер жазылды. Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Ә.Дербісалин, З.Бисенғалиев, Б.Майтанов, тағы басқа осы кезең әдебиеті туралы арнайы ғылыми-зерттеулері бар. “20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті” атты еңбекте: “ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті жаңа басталған күрделі кезеңнің көркем сөзбен жасалған жайын ұқтыратын шежіре сыпаттас” [1, 20] - деп бағаланды. Бұл кезеңдегі әдебиет тұлғалы есімдерге толы болды.
ХХ ғасыр басындағы қоғамдағы түрлі өзгерістер әдебиетке тың сарын, жаңа тақырып әкелді. Осы кезеңдегі қазақ поэзиясы - қайшылығы мол күрделі жылдар поэзиясы. Қазақ поэзиясы әрқилы шығармашылық тағдырды бастан кешірді. Әдебиет тарихының аталмыш кезеңіндегі тұлғаларға әр түрлі дәрежедегі саяси айыптаулар тағылды. Әдебиетіміздің дамуына үлкен үлес қосқан Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды қаламгерлер осы кезең әдебиетінде айырықша із қалдырды. Олар ғасыр басындағы шытырман оқиғалардың бәріне куә болды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиетінің тарихында романтикалық бейнелеу тәсілі ондаған қаламгерлер шығармашылығынан орын алған болатын. Мәселен, романтикалық шығармаларында өлеңнің түрі саласында бірқатар ізденістер жасаған Мағжан сынды ақынның бұл бағыттағы суреткерлік тәжірибелері символизм тұсында кеңейді. Өзіндік өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін қалдырған ақындар Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев қазақ поэзиясына жаңа бағыт беріп, оған жаңа серпін әкелді. Түр, поэтикалық пішін сонылығы тұрғысынан келгенде аталған ақындар өлеңдерінің өзегінде қазақ тілінің мол мүмкіншіліктері өркендетіле дамытылды. Өлеңді дыбыстық жағынан үйлестіру - қазақ поэзиясына Мағжан әкелген жаңалық. Қаламгер ақындығы жөнінде алғаш құнды пікір айтып, үлкен баға берген кемеңгер тұлғаларымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов: “Қазақ әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін (бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды, дыбыстан сурет туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды” 2, 428 -деп жазған еді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі жоғарыда айтылған сөзімізге дәлел болмақ. Символизм арқасында қазақ өлеңінің бұған дейін ашылмаған қырлары ашылды. Символизм ойды бейне арқылы жеткізудің жаңа тәсілдерін алға тартты. Атап айтқанда, поэзия мен музыканы жақындастырды. Екі ақынның көркемдік түр саласындағы жеміс ізденістері - арнайы әңгіменің арқауы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының тақырыбы – “ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі символизм” болғандықтан, осы орайда біршама ізденіс жұмыстар жүргізілді.
Бұл еңбегімізде қазақ поэзиясындағы символизм Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығы негізінде қарастырылған. Аталмыш екі ақынның поэзиясын қарастыруға олардың шығармашылығында символизмнің тұтас дүниетаным мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі дәрежеге жетуі негіз болды.
Қазақ поэзиясындағы символизм хақында әдебиет зерттеушілерінің бірсыпыра пікірлері бар. Мәселен, әдебиеттанушы ғалымдар Б.Майтанов, Ш.Елеукенов, Б.Кәрібаева, жас зерттеушілер А.Шәріп, Е.Тілешев, т.б. осы мәселеге қатысты пікір айтып, тұжырымдар жасады.
Тақырыптың өзектілігі. Символизм – теориялық тұрғыдан терең зерттеуді қажет ететін әдебиет тарихының ең үлкен салалық бағытының бірі. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі – қазақ әдебиетінің тарихында әлі терең зерттелмеген тың тақырып. Қазақ әдебиетінің тарихи дамуында, өмір шындығын көркем бейнелеу жолында ХХ ғасырдағы әдебиеттің маңызды болғаны баршамызға аян. Аталған кезең шын мәніндегі ізденістер кезеңі болды. Бұл қазақ әдебиеті тарихында сан алуан идеялық-эстетикалық арналар қалыптаса бастаған, соған орай әр түрлі әдеби бағыттар мен ағымдар көрінген күрделі кезең еді.
Жалпы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жайлы көптеген еңбектер жазылды. Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Ә.Дербісалин, З.Бисенғалиев, Б.Майтанов, тағы басқа осы кезең әдебиеті туралы арнайы ғылыми-зерттеулері бар. “20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті” атты еңбекте: “ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті жаңа басталған күрделі кезеңнің көркем сөзбен жасалған жайын ұқтыратын шежіре сыпаттас” [1, 20] - деп бағаланды. Бұл кезеңдегі әдебиет тұлғалы есімдерге толы болды.
ХХ ғасыр басындағы қоғамдағы түрлі өзгерістер әдебиетке тың сарын, жаңа тақырып әкелді. Осы кезеңдегі қазақ поэзиясы - қайшылығы мол күрделі жылдар поэзиясы. Қазақ поэзиясы әрқилы шығармашылық тағдырды бастан кешірді. Әдебиет тарихының аталмыш кезеңіндегі тұлғаларға әр түрлі дәрежедегі саяси айыптаулар тағылды. Әдебиетіміздің дамуына үлкен үлес қосқан Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды қаламгерлер осы кезең әдебиетінде айырықша із қалдырды. Олар ғасыр басындағы шытырман оқиғалардың бәріне куә болды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиетінің тарихында романтикалық бейнелеу тәсілі ондаған қаламгерлер шығармашылығынан орын алған болатын. Мәселен, романтикалық шығармаларында өлеңнің түрі саласында бірқатар ізденістер жасаған Мағжан сынды ақынның бұл бағыттағы суреткерлік тәжірибелері символизм тұсында кеңейді. Өзіндік өрнек тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін қалдырған ақындар Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев қазақ поэзиясына жаңа бағыт беріп, оған жаңа серпін әкелді. Түр, поэтикалық пішін сонылығы тұрғысынан келгенде аталған ақындар өлеңдерінің өзегінде қазақ тілінің мол мүмкіншіліктері өркендетіле дамытылды. Өлеңді дыбыстық жағынан үйлестіру - қазақ поэзиясына Мағжан әкелген жаңалық. Қаламгер ақындығы жөнінде алғаш құнды пікір айтып, үлкен баға берген кемеңгер тұлғаларымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов: “Қазақ әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін (бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды, дыбыстан сурет туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды” 2, 428 -деп жазған еді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі жоғарыда айтылған сөзімізге дәлел болмақ. Символизм арқасында қазақ өлеңінің бұған дейін ашылмаған қырлары ашылды. Символизм ойды бейне арқылы жеткізудің жаңа тәсілдерін алға тартты. Атап айтқанда, поэзия мен музыканы жақындастырды. Екі ақынның көркемдік түр саласындағы жеміс ізденістері - арнайы әңгіменің арқауы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының тақырыбы – “ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі символизм” болғандықтан, осы орайда біршама ізденіс жұмыстар жүргізілді.
Бұл еңбегімізде қазақ поэзиясындағы символизм Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығы негізінде қарастырылған. Аталмыш екі ақынның поэзиясын қарастыруға олардың шығармашылығында символизмнің тұтас дүниетаным мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі дәрежеге жетуі негіз болды.
Қазақ поэзиясындағы символизм хақында әдебиет зерттеушілерінің бірсыпыра пікірлері бар. Мәселен, әдебиеттанушы ғалымдар Б.Майтанов, Ш.Елеукенов, Б.Кәрібаева, жас зерттеушілер А.Шәріп, Е.Тілешев, т.б. осы мәселеге қатысты пікір айтып, тұжырымдар жасады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. -Алматы: Ғылым, 1997. - 485 б.
2 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. -Алматы: Жазушы, 1989. – 312 б.
3 История французской литературы. Под.ред. Л.Г.Андреева -Москва: Высшая школа, 1987. – 456 с.
4 История немецкой литературы. Под.ред. Н.А.Гуляева -Москва: Высшая школа, 1975. – 511 с.
5 Соколов А.Г. История русской литературы. - Москва: Высшая школа, 1987. – 581 с.
6 Брюсов В. Среди стихов. 1894-1924: манифесты, статьи, рецензии. - Москва: Советский писатель, 1990. -198 с.
7 Орлов Вл. Бальмонт: Жизнь и поэзия //Бальмонт К.Д. Стихотворения. -Ленинград, 1969. – 213 б.
8 Соколов А.Г., Михайлова М.В. Русская литературная критика. - Москва: Высшая школа, 1982. -325 с.
9 Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы: Қазақ универстиеті, 1992. – 328 б.
10 Елеукенов Ш. Мағжан. –Алматы: Санат, 1995, -384 б.
11 “Алқа” айқындамасы // Қамзабекұлы Д. Алматы: Руханият, 1997. – 218 б.
12 Байтұрсынов А. Ақ жол. -Алматы: Ана тілі, 1991. – 364 б.
13 Майтанов Б. Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы. -Алматы: Қазақ университеті, 2001. -181 б.
14 Құдаш С. Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев // Бес арыс. Естеліктер, әсерлер және зерттеу мақалалар. /Құраст. Әшімханов Д. -Алматы: Жалын, 1992. -291 б.
15 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. - Алматы: Атамұра, 1999. -311 б.
16 Елеукенов Ш. Ұлт тағдыры және әдебиет. -Алматы: Жалын,1997. – 213 б.
17 Бес арыс. –Алматы, 1992, -291 б.
18 Жовтис А. Есть такой поэт // Казахстанская правда, 1988, 5 октябрь.
19 Әуезов М. Мен Мағжанды сүйемін // Әуезов М. Елу томдық шығармалар жиыны, 2 том, -Алматы: Ғылым, 2001. – 214 б.
20 Мыслители ХХ века. -Москва: Политиздат, 1994. -378 с.
21 Аймауытов Ж., Әуезов М. Абайдан соңғы ақындар. / Қазақ әдебиеті, 1989, 10 тамыз.
22 Тілешев Е. Суреткер және көркемдік әдіс. -Алматы: Арқас. 2005. – 218 б.
23 Абраменко А.П. А.Блок и русские поэты ХІХ века. –Москва: Наука, 1990. – 183 с.
24 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -278 б.
25 Блок А. О литературе. –Москва: Наука, 1980. -151 с.
26 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1948. -218 б.
27 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. -430 б.
28 Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. – Алматы: Атамұра, 1998. -158 б.
29 Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. - Павлодар, 1994. – 219 б.
30 Күлеев Б. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жалын, 2000. – 158 б.
31 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы: Жазушы, 1976. -179 б.
1 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. -Алматы: Ғылым, 1997. - 485 б.
2 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. -Алматы: Жазушы, 1989. – 312 б.
3 История французской литературы. Под.ред. Л.Г.Андреева -Москва: Высшая школа, 1987. – 456 с.
4 История немецкой литературы. Под.ред. Н.А.Гуляева -Москва: Высшая школа, 1975. – 511 с.
5 Соколов А.Г. История русской литературы. - Москва: Высшая школа, 1987. – 581 с.
6 Брюсов В. Среди стихов. 1894-1924: манифесты, статьи, рецензии. - Москва: Советский писатель, 1990. -198 с.
7 Орлов Вл. Бальмонт: Жизнь и поэзия //Бальмонт К.Д. Стихотворения. -Ленинград, 1969. – 213 б.
8 Соколов А.Г., Михайлова М.В. Русская литературная критика. - Москва: Высшая школа, 1982. -325 с.
9 Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы: Қазақ универстиеті, 1992. – 328 б.
10 Елеукенов Ш. Мағжан. –Алматы: Санат, 1995, -384 б.
11 “Алқа” айқындамасы // Қамзабекұлы Д. Алматы: Руханият, 1997. – 218 б.
12 Байтұрсынов А. Ақ жол. -Алматы: Ана тілі, 1991. – 364 б.
13 Майтанов Б. Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы. -Алматы: Қазақ университеті, 2001. -181 б.
14 Құдаш С. Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев // Бес арыс. Естеліктер, әсерлер және зерттеу мақалалар. /Құраст. Әшімханов Д. -Алматы: Жалын, 1992. -291 б.
15 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. - Алматы: Атамұра, 1999. -311 б.
16 Елеукенов Ш. Ұлт тағдыры және әдебиет. -Алматы: Жалын,1997. – 213 б.
17 Бес арыс. –Алматы, 1992, -291 б.
18 Жовтис А. Есть такой поэт // Казахстанская правда, 1988, 5 октябрь.
19 Әуезов М. Мен Мағжанды сүйемін // Әуезов М. Елу томдық шығармалар жиыны, 2 том, -Алматы: Ғылым, 2001. – 214 б.
20 Мыслители ХХ века. -Москва: Политиздат, 1994. -378 с.
21 Аймауытов Ж., Әуезов М. Абайдан соңғы ақындар. / Қазақ әдебиеті, 1989, 10 тамыз.
22 Тілешев Е. Суреткер және көркемдік әдіс. -Алматы: Арқас. 2005. – 218 б.
23 Абраменко А.П. А.Блок и русские поэты ХІХ века. –Москва: Наука, 1990. – 183 с.
24 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -278 б.
25 Блок А. О литературе. –Москва: Наука, 1980. -151 с.
26 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1948. -218 б.
27 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. -430 б.
28 Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. – Алматы: Атамұра, 1998. -158 б.
29 Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. - Павлодар, 1994. – 219 б.
30 Күлеев Б. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жалын, 2000. – 158 б.
31 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы: Жазушы, 1976. -179 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ...9
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақ поэзиясындағы символизм
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақ поэзиясының даму арналары және Мағжан
символизмі ... ... ... ... .34
2.2 Символизмнің Бернияз Күлеев поэзиясындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Символизм – теориялық тұрғыдан терең зерттеуді
қажет ететін әдебиет тарихының ең үлкен салалық бағытының бірі. ХХ ғасыр
басындағы қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі – қазақ әдебиетінің
тарихында әлі терең зерттелмеген тың тақырып. Қазақ әдебиетінің тарихи
дамуында, өмір шындығын көркем бейнелеу жолында ХХ ғасырдағы әдебиеттің
маңызды болғаны баршамызға аян. Аталған кезең шын мәніндегі ізденістер
кезеңі болды. Бұл қазақ әдебиеті тарихында сан алуан идеялық-эстетикалық
арналар қалыптаса бастаған, соған орай әр түрлі әдеби бағыттар мен ағымдар
көрінген күрделі кезең еді.
Жалпы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жайлы көптеген еңбектер жазылды.
Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев,
Ә.Дербісалин, З.Бисенғалиев, Б.Майтанов, тағы басқа осы кезең әдебиеті
туралы арнайы ғылыми-зерттеулері бар. “20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті”
атты еңбекте: “ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті жаңа басталған күрделі
кезеңнің көркем сөзбен жасалған жайын ұқтыратын шежіре сыпаттас” [1, 20] -
деп бағаланды. Бұл кезеңдегі әдебиет тұлғалы есімдерге толы болды.
ХХ ғасыр басындағы қоғамдағы түрлі өзгерістер әдебиетке тың сарын, жаңа
тақырып әкелді. Осы кезеңдегі қазақ поэзиясы - қайшылығы мол күрделі жылдар
поэзиясы. Қазақ поэзиясы әрқилы шығармашылық тағдырды бастан кешірді.
Әдебиет тарихының аталмыш кезеңіндегі тұлғаларға әр түрлі дәрежедегі саяси
айыптаулар тағылды. Әдебиетіміздің дамуына үлкен үлес қосқан Ахмет
Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды
қаламгерлер осы кезең әдебиетінде айырықша із қалдырды. Олар ғасыр
басындағы шытырман оқиғалардың бәріне куә болды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиетінің тарихында романтикалық
бейнелеу тәсілі ондаған қаламгерлер шығармашылығынан орын алған болатын.
Мәселен, романтикалық шығармаларында өлеңнің түрі саласында бірқатар
ізденістер жасаған Мағжан сынды ақынның бұл бағыттағы суреткерлік
тәжірибелері символизм тұсында кеңейді. Өзіндік өрнек тудырған, терең
сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін қалдырған ақындар Мағжан Жұмабаев
пен Бернияз Күлеев қазақ поэзиясына жаңа бағыт беріп, оған жаңа серпін
әкелді. Түр, поэтикалық пішін сонылығы тұрғысынан келгенде аталған ақындар
өлеңдерінің өзегінде қазақ тілінің мол мүмкіншіліктері өркендетіле
дамытылды. Өлеңді дыбыстық жағынан үйлестіру - қазақ поэзиясына Мағжан
әкелген жаңалық. Қаламгер ақындығы жөнінде алғаш құнды пікір айтып, үлкен
баға берген кемеңгер тұлғаларымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов: “Қазақ
әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін
(бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды,
дыбыстан сурет туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды” (2, 428(
-деп жазған еді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі жоғарыда айтылған сөзімізге
дәлел болмақ. Символизм арқасында қазақ өлеңінің бұған дейін ашылмаған
қырлары ашылды. Символизм ойды бейне арқылы жеткізудің жаңа тәсілдерін алға
тартты. Атап айтқанда, поэзия мен музыканы жақындастырды. Екі ақынның
көркемдік түр саласындағы жеміс ізденістері - арнайы әңгіменің арқауы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының тақырыбы – “ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі символизм” болғандықтан, осы орайда біршама
ізденіс жұмыстар жүргізілді.
Бұл еңбегімізде қазақ поэзиясындағы символизм Мағжан Жұмабаев пен
Бернияз Күлеев шығармашылығы негізінде қарастырылған. Аталмыш екі ақынның
поэзиясын қарастыруға олардың шығармашылығында символизмнің тұтас
дүниетаным мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі
дәрежеге жетуі негіз болды.
Қазақ поэзиясындағы символизм хақында әдебиет зерттеушілерінің бірсыпыра
пікірлері бар. Мәселен, әдебиеттанушы ғалымдар Б.Майтанов, Ш.Елеукенов,
Б.Кәрібаева, жас зерттеушілер А.Шәріп, Е.Тілешев, т.б. осы мәселеге қатысты
пікір айтып, тұжырымдар жасады.
Зерттеу нысаны. Еңбекте Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев
шығармашылығындағы символизм мәселесін қарастыру, ақындардың өлеңдерін осы
бағытта талдап, сипаттау басты нысанаға алынады. Еңбектің мазмұны Мағжан
мен Бернияз поэзиясындағы символизм мәселесін негізге ала отырып, қазақ
поэзиясындағы символизм мәселесін саралаумен сипатталады. Еңбекте
ақындардың поэзиясындағы символизм көріністерін айқындау Мағжан Жұмабаев
пен Бернияз Күлеев өлеңдеріне талдау жасау арқылы жүзеге асырылады. Бұл
орайда жалпы әдебиеттегі символизм туралы теориялық, зерттеу еңбектері
басшылыққа алынды. Сонымен қатар Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеевтің
шығармалар жинағы мәтіндік талдауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмысымызда жалпы символизм
мәселесі сөз етіліп, осыған байланысты орыс әдебиеттанушылары
А.Г.Соколовтың, Н.А.Гуляевтің, А.П.Абраменконың т.б. зерттеу еңбектері
қарастырылып, В.Брюсовтың, А.Белыйдың Д.Мережковскийдің, Вл.Соловьевтың
т.б. символизмге қатысты ой-тұжырымдары зерделенген. Алдымен, символизмге
жалпы түсінік беріліп, әдебиет тарихында ағымның пайда болуы, француз,
неміс әдебиетіндегі символизм жайында әңгіме етіледі. Сонымен бірге
еңбекте қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі, Мағжан Жұмабаев пен Бернияз
Күлеев шығармаларындағы аталмыш ағымның көрініс табуы турасында айтылады.
Осы мәселелерді саралауда әдебиетші, ғалымдар Б.Майтановтың “Мағжан
Жұмабаевтың поэтикасы”, Б.Кәрібаеваның “Қазіргі қазақ әдебиетінің даму
арналары”, А.Шәріптің “Қазақ поэзиясы және ұлттық идея”, Е.Тілешевтің
“Суреткер және көркемдік әдіс” т.б. еңбектерге сүйендік.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысын жазуда алға
қойған негізгі мақсатымыз – Мағжан мен Бернияз поэзиясындағы символизм
мәселесін жүйелі түрде қарастыру арқылы қазақ поэзиясындағы символизм
мәселесін зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынадай міндеттер
қойдық:
- Символизмнің әдебиет дамуындағы рөлін анықтау және қазақ символизміне
теориялық тұрғыдан баға беру;
- Әдебиттегі символизм көріністерінің пайда болуының негіздері мен
принциптерін қарастыру;
- Қазақ әдебиетіндегі аталмыш ағымның орнын, ерекшелігін зерттеу.
- Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығындағы символизмді
зерделеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында әдебиеттің даму тарихындағы
символизмнің алатын орнын, объективті түрде зерделеуде, көркемдік қызметін
анықтауда, қазақ поэзиясындағы символизм мәселесін зерттеуде, Мағжан
Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығындағы әдеби ағым көріністерін
саралауда салыстырмалы және кешенді-типологиялық әдістер басшылыққа алынды.
Сонымен қатар, зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді
талдау, баяндау сияқты тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиетінің тарихында символизм
мәселесі терең зерттелмеген. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
символизм, оның Мағжан мен Бернияз шығармашылығындағы көрінісі арнайы
зерттеу нысанасына алынып отыр. ХХ ғасырдың басындағы қазақ поэзиясындағы
символизм мәселесін зерделеу қазақ әдебиетіндегі ағымның көрінісі мен
орнын, көркемдік ерекшелігін тануға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік қызметі
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен дамуы
ХХ ғасыр басында ұлттық әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі
ағымдар мен көркемдік әдіс турасындағы көзқарастар. Әдеби сын осындай әдеби-
теориялық ұғымдарды сол кезеңнің көркемдік дамуына қатысты сөз ете отырып,
аса қызу пікірталастар туғызды. Жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы баспасөзде
қазақ әдебиетінің даму бағыттары, болашақ белестері хақында бір-бірімен
ымыраға келе бермеген, түрлі ұстанымдағы көзқарастар болды. Еңбекші
қазаќ, Ақ жол газеттері, Шолпан, Сана, Таң, Абай журналдарының
беттеріндегі әдеби-эстетикалық ой-пікірлерге назар аударар болсақ,
жиырмасыншы жылдарда төңкерісшілерге біршама ашық қарсы тұра алған,
идеология ықпалынан тәуелсіз ой-болжамдардың да өрістегенін атап өтуіміз
қажет. Бір ғана Мағжанның шығармашылығының айналасында болған дау-
дамайлардың өзі сол шақтағы әдебиет пен оны бағалау-игеру жолындағы
қайшылықтардың тереңдеп бара жатқанының нақты көрінісі еді.
Біз 1920-30 жылдары әдебиеттің өре-деңгейі, даму өрісі турасында болған,
кезінде үнемі таластар мен тартыстар туғызып отырған әдеби-теориялық ой-
пікірлер ішінен өз мақсатымызға орай ағымдар мен көркемдік әдіс
төңірегіндегі болжамдар мен көзқарастарға тоқталамыз. Ұлттық әдебиеттану
ғылымының қалыптасуы мен дамуына арнап бірнеше сүбелі еңбектер жазған ғалым
Ж.Смағұлов 1920 жылдары сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікірдің көбірек
және қым-қиғаш сөз еткен проблемасы көркемдік әдіс пен әдеби ағым болғанын
атай отырып, өзінің зерттеу нысанына қатысты бірнеше мақалаларға талдау
жасайды. Сол кезеңде жазылған еңбектердің әдіснамалық және теориялық
құндылықтары туралы байламдарын алға тартады. Сонымен бірге Жалпы қазіргі
таңдағы қазақ әдебиеттануында ұлттық әдебиетіміздегі романтизм, реализм,
сыншыл реализмнің көркемдік әдіс ретінде көрініс табуы мен әдеби ағымдар
платформасының қалыптасуы кең масштабта қарастырылған жоқ. Әдебиет
теориясына арналған монографиялардағы анықтамалық сипаттамалар мен жеке
ақын-жазушылар шығармашылығын қарастырған еңбектердегі ой-пікірмен
қанағаттанып жүрміз. Сол себептен де 1920 жылдар әдебиетіндегі көркемдік
әдіс мәселесі даулы күйде қалып, 1930 жылдардан басталған социалистік
реализмге бір-ақ секіріп келдік, – деп ағымдар мен әдістер теориясының әлі
де болса жүйелі зерттелмей келе жатқанына қынжылыс білдіруі орынды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі саяси қысымдардан салыстырмалы түрде
болған тәуелсіздік әдеби-теориялық ізденістердің өрістеуіне біршама жағдай
туғызды. Пролетарлық әдебиеттің өкіліміз дейтін төңкерісшіл қайраткерлерге
әдебиеттің таза эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып жауап қатқан
мақалалар – соның айғағы. Сөз өнерінің саясат шылауында қалуының неге
апарып соқтырарын болжаған Қ.Кемеңгеров Еңбекші қазақ газетінде
жариялаған Көркем әдебиет туралы атты мақаласында: Шынында, біздің
көркем әдебиет қоғам тұрмысын шет-пұшпағынан тартып жүр. Сол шет-пұшпақтың
өзін көбінесе кейбір жазушылар романтизмге, символизмге айналдырып отыр.
Кейбір жазушылар не үгітке, не жалаңаш парнографияға айналдырып отыр. Осы
күнге дейін шын реализммен жазылған Бейімбет өлеңдері (мұның да біразы
үгіт, насихат, ұран) шын реализмнен қоныс теппеу себебінен шын тұрмыстың
бәрін қисайтып жібергендік, - дейді. Қазақ әдебиеттанушылары ұлттық
әдебиеттің болашақ даму жолына байланысты Тікен деген бүркеншік атты
иеленген автордың Әдебиет мәселесі туралы деген мақаласындағы айтылған
ойларға да назар аударып келеді (Тікеннің кейінде көркемдік әдіс
мәселесінде біраз адасушылықтарға ұрынғаны да белгілі). Ол: Октябрь
төңкерісіне орта жолдан қосылған жазушыларымыз шу дегенде балға, төс,
фабрика, завод, автомобиль, аэропланнан бастап, жалпы бұқараның тұрмысынан
алыс болса да, интернационализм бағытымен әдебиетке бір тарау жол салды.
Міне, бұл – төңкерістің олжасы. Бұл жолдағылардың бағыты болмаса,
өлеңдерінде, қара сөздерінде суретшілік кем. Көбі айқай, еліктеу, әдеби
ұрлық дей отырып әдебиеттің халық өмірімен қабыспай, оның тұрмыс-
тіршілігінен бірте-бірте алыстап бара жатқанын дұрыс аңғарып, дер шағында
мәселе көтере білді.
Ұлттық әдебиеттің алдағы өрісі төңірегіндегі таласты пікірлердің барлығы
даурықпалы сипат алып кетті деуге болмайды. Ол тартыстардың ортасында
ғылыми негізді ой білдірген, саясаттан дербес, әдеби-теориялық білікке
сүйенген еңбектер болғаны белгілі. Аталмыш кезеңдегі әдеби-теориялық
ізденістер көркем әдебиеттің табиғи сипатын ашуға ұмтылды да, көкейкесті
деген бірнеше мәселелерді күн тәртібіне алып шықты. Әдебиет мәселелеріне
белсене араласқан сыншылар мен зерттеушілер ең маңызды деген мынадай
сұрақтарға жауап табуға тырысты: Ұлттық әдебиет қазір қандай дәуірді
(сатыны деп те айтуға болады) басынан кешіруде? Қандай көркемдік әдістер
мен әдеби ағымдар үстемдік құруда? Дәстүрлі көркемдік таным мен басқа
әдебиеттер ықпалының арасалмағы қандай?
Әдебиетшілер алдына мұндай сұрақтардың көкейкесті қойылуы олардан әдеби-
теориялық біліктілікті талап етті. Бұл әдеби үдерісті ғылыми-теориялық
тұрғыдан талдауға мұрындық болды. Әдебиетті зерттеудегі осындай прогрестік
жолды ұстанғандар деп Ж.Аймауытовты, Ж.Сәрсенбинді, М.Әуезовтерді айта
аламыз. Әрине, олардың көзқарастарын жаңа қалыптасып жатқан саяси
талаптарға көзсіз беріліп кеткендер бөлісе бермегені, әрбір әдеби-
эстетикалық құбылыстың байыбына бармастан мейлінше қарсылық көрсеткені
белгілі. Мысалы, Соңғы жылдарда әдебиет туралы сөз қозғалғанда қойылған
сұрауға көбінесе қазақ әдебиеті ќазір романтизм дәуірінде деген жауап
беріліп жүр. Көбінесе б±л жауапты ұлтшылдық бағыттағы оқығандар беріп жүр.
Олар әдебиет туралы сейлегенде романтизмді қайырылулы қаршығасындай қолына
ќондыра сөйлейтін болып жүр. ...Әдебиетіміз романтизм дәуірінде
деушілердікі – адасқандық. Әдебиетіміз – романтизм дәуірінде емес, көшпелі
дәуірде. Бұл дәуірде көбінесе нағыздық пен төңкерісшіл сарындамалық
бағыттар есеюге тиіс (Еңбекші қазақ, 9 қараша, 1926 ж. Әбдірахман)
немесе Сентиментализм, романтизм, реализм секілді бастарындағы қиялдарын
өмірге, әдебиетімізге әкеліп жапсырмақшы шығар, тексеріп көруіміз керек
деген сияқты біржақты пікірлер әдеби-эстетикалық танымның анағұрлым кең
қанат жаюына кедергі болып бақты (Ақ жол, 1925, № 566, Тікен). Бұл
текетірестердің қазақ әдебиеттану ғылымы үшін маңыздылығы, сыншы-
зерттеушілер әдеби дамудың идеологиялық-саяси жақтарымен қатар, әдеби ірі
категориялар – ағым мен көркемдік әдіс мәселелеріне ой жүгірте бастауында
еді. Қазіргі таңдағы таным тұрғысынан алып қарағанда өте сыңаржақ
пікірлердің де теориялық ойды қозғауға тигізген ықпалын ескермеуге
болмайды.
Дүние жүзінің барлық әдебиеттері сияқты фольклорлық-мифологиялық
танымнан бастау ала отырып бірнеше даму кезеңдерінен өткен қазақ
әдебиетінің ХХ ғасыр басында қандай сатыға көтерілгенін тарихи сабақтастық
тұрғысында салмақтауды жөн санаған М.Әуезовтің зерттеушілер жиі тілге тиек
ететін мына тұжырымына тағы бір назар аударайық: Жазба әдебиетінің Абайдан
бергі ұзақ дәуірін алғанда жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып
келеді. Ол жаңалық жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік, сыршылдық
(романтизм) дәуірі, бұрынғы ауызша әдебиеттен, одан бергі Абай заманынан
бері қарай келе жатқан нағыздық (реализм) сарыны осы күнде ішкі терең
сезім, нәзік сыр күйіне айнальш келеді. Мұның белгісі Мағжан Ж±мабаевтың
соңғы Ертегі, Қорқыт сияқты өлеңдерінде бар... Сыршылдық дәуірі қай
жұртта болса да, әуелгі кезінде ескі ертегі жын, пері, жалмауыз, жезтырнақ
сияқты жаратылысы тұманды, қараңғы заттарды жыр қылумен басталған дей
отырып қазақ әдебиетінде романтизм әдісінің белгілері молайып келе жатқанын
атап өтеді (1922-23 ж. Шолпан, № 4-5, Қоңыр).
Бір айта кетерлігі, сол дәуірдегі әдебиетте қуатты арна қалыптастырып,
бөлекше поэтикалық құбылыс ретінде жарқырай көрінген Мағжан шығармашылығы
әдеби үдеріс жаңалықтары мен қазақ көркем ой дамуының бет-бағдарын
айқындаудағы ең басты материалдардың бірі болды. С.Қожанұлы айтқандай,
Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы
ағымдарда тексеруге де жақсы құрал бола алды. Осындай ойды ақын
шығармаларының көркемдік әдісі туралы толымды еңбек жазып шыққан ғалым Е.
Тілешев те дәлелдей түседі. Ол: М.Жұмабаев мұрасының күрделілігі мен
ғылыми қызығушылық тудыратын айтулы қыры – бір емес, бірнеше көркемдік
әдісті меңгеруі, солардан өтуі. Ағартушылық реализм, сентиментализм,
романтизм, символизм, реализм – баршасы Мағжан өткен әдеби бағыттар. Тұтас
ұлт әдебиеті өтетін өткелдерден М.Жұмабаев 15-20 жылда өткен... Міне, осы
тұрғыдан алғанда Жұмабаев шығармашылығындағы әдеби бағыттар мен ағымдардың
теориялық, әрі тарихи да мәні айтарлықтай,- деп жазады. Бұл дегеніміз –
Батыс Еуропа елдері классикалық үлгі ретінде ғасырлап, онжылдықтап өткен
сатыларды қысқа мерзімде игере алған қазақ әдебиетіндегі жедел даму
құбылысының бір суреткер шығармашылығындағы тағы бір көрінісі. Әсіресе
өткен ғасыр басындағы әдебиеттегі романтизмнің үстемдігі турасындағы
байламдар тікелей Мағжан туындыларына қатысты өрбіді. М.Әуезовтің
сыршылдықты, яғни романтизмнің ұлт әдебиетіндегі тарихи-эстетикалық
тамырларын ХІХ ғасыр әдебиетінен, дәлірек айтқанда, Абай шығармаларынан
іздей отырып, оның жаңа дәуірдегі жаңашыл әрі айқын көріністерін Мағжаннан
байқайды. Ол әдеби ағымдар мен көркемдік әдіс мәселесінде ұлттық әдеби
дәстүр бедерлерін айғақтаумен қоса, ақын шығармаларынан Еуропаның
классикалық үлгілерінің біздің сөз өнеріміздегі ерешеліктермен қиындықсыз,
ұлттық мазмұнды жоғалтпай үйлесе алғанын таниды. Мағжанның Европалығын
сүйетіні сондықтан болар.
Ұлттық әдебиеттанудың буыны бекуінде әдеби-теориялық ұғымдардың кең
талқылануы – басты себептердің бірі. Әсіресе жеке қаламгерлердің
шығармашылығын әдеби заңдылықтарға орайластыра қарастыру ғылыми-
зерттеушілік таным деңгейінің көрсеткіші екеніне дау жоқ. Осы тұрғыдан алып
қарағанда, сын жанрының биік шоқтығы бола алған Ж.Аймауытовтың Мағжанның
ақындығы туралы мақаласы ғылыми аппараттың жетіктігімен бөлекше назар
аудартады. Аталған еңбек теориялық ұғымдар мен түсініктерді меңгеру
жолында әр түрлі айтыс-тартысқа түсуге душар болған әдеби-теориялық ой-
пікірдің жеке ақын поэзиясына ғылыми талдау жасаудың жаңаша бастамасы
болды. Мақалада М. Жұмабаевтың шығармашылық эволюциясына тезистік түрде
шолу жасалу барысында автор әдебиет теориясының іргелі мәселелерін аңдатып
отырады. Жүсіпбектің әдеби-теориялық білігі ақынның дүниетанымдық қырларын,
ұстанған көркемдік әдісін, суреткердің идеялық тұрғысын айқындайтын ағым-
бағыттарды жіті талдауларынан байқалады. Ж.Аймауытов еңбегінде Мағжанның
шығармашылық тұғырнамасына әсер еткен тарихи-әлеуметтік себептерді
басшылыққа ала отырғанымен қоса, ақынның көркемдік көкжиегін кеңейткен
әдеби дамудың ішкі заңдылықтарына да (әдеби дәстүр, әдеби-шығармашылық
байланыс-ықпалдар) тереңдеп бара алған. Демек, ақынның шығармашылығының
динамикасы әдеби өрістің имманенті және каузалды заңдылықтары аясында
тексеріледі. Классикалық үлгідегі бұл мақала кейінгі онжылдықта бірнеше
зерттеушілердің тарапынан қарастырылып, өзінің жоғары бағасын алды. Бұл
жерде бізді қызықтыратыны Жүсіпбектің Мағжан туындыларының мысалында
зерделеген көркемдік әдіс пен әдеби ағымдар туралы көзқарастары. Ж.
Аймауытов әр адамның, әр ақынның өрісі бірінші - заманға, екінші – туып-
өскен әлеуметіне, үшінші – нәсіліне (тұқымына) байлаулы. Ақын ерікті-
еріксіз өз заманының тонын кимеске, өз әлеуметінің мұңын жоқтамасқа,
тілегін орындамасқа әдді жоқ екенін тәптіштей келіп: Бір жағынан, үй-іші
– әкеге, әлеумет ру басыға бағынған, тапқа, жікке бөлінбеген, қазақ ішінде
туып-өскен болса, екінші, татар медресесінде оқып, түрікшілік, исламшылдық
рухында тәрбиеленсе, үшінші, патша саясаты шымбайға батып, отаршылдық
зардабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса, төртінші,
орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл, халықшыл болып жатқанын сезіп білсе,
бесінші, батыстың, қала берсе орыс ақындарының санашылдық (идеализм),
дарашылдық школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу
керек? Сөз жоқ, Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу
керек? Олай болып шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының, заманының жағдайы
солай, – деген түйін жасайды. Бұл – Ж.Аймауытовтың Мағжан шығармаларында
айқұлақтанып көрініс берген ағымдарды санамалап беруі. Ағымдар болғанда да
– Мағжанның көркемдік әдісін қалыптастыруға негіз жасаған фактілер.
Жаңа өркен жайып келе жатқан ұлттық әдебиеттану ғылымында көркемдік
әдіс, әдеби ағым мен бағыт сияқты терминдер әлі бір-бірінен ажыратылып,
толық орнығып үлгермеген шақтағы Жүсіпбек тәжірибесі, сөз жоқ, қазақ сөз
өнерін ғылыми-теориялық тұрғыдан байыптаудағы аса маңызды қадам болды.
Қазақ ақынының шығармашылық өсуіне әсер еткен факторлардың да қаншалықты
пайда әкелгенін, творчестволық мүмкіндікті ұштағанын саралай отырып басқа
елдер әдебиетіндегі ағымдардың ұлттық топырақта өмір сүре алатынын
танытады. Мағжан еліктегенде орыс, қазақ, татар, араб деп талғамайды.
Кімнің сөзі көңіліне жақса, соған еліктеп жазады. Сондықтан да Мағжанның
алғашқы кездегі өлеңдерінде неше түрлі рух бар. Сыртқы түрінде орыстың
бейнешілдеріне (символист) еліктесе, ішкі рухында күйректік, жылауықтық
(сентиментализм) романтизм болады. Сентиментализм әсері, әсіресе әйел
теңдігіне арнап жазған өлеңдерінде ұшырайды, – дей отырып, ол тұжырымдарын
нақты мысалдармен дәлелдейді. Осы тұста баса айта кетуге тиісті нәрсеміз,
орыс әдебиеттануының өзінде бағыт, ағым, көркемдік әдістер турасындағы
пікір-тұжырымдар енді-енді ғана жетіле бастап, ол ұғымдар арасындағы айырым-
белгілер толығымен ажыратылып, нақты теориялық қағидалар әлі орнығып
болмаған шақта да Жүсіпбектің аталмыш мәселелер турасында әлемдік әдеби-
теориялық білімдермен қарулана алуында. Ол романтизмнің ішкі ағымдары,
символизм, сентиментализм, натурализм т.б. табиғаттарын біршама зерделегені
танылады. Ж.Аймауытов мұндай эстетикалық ой-толғамдарға үлкен дайындықпен
келгендігінің дәлелі – оның қазақ әдебиетінің ендігі бағыты мен ұстанып
келген және болашақта ұстануға тиісті әдістер мен ағымдар хақында жазған
басқа да мақалалары. Оның 1925 ж. Ақжолдағы Әдебиет мәселесі деген
мақаласының тарихи-әдеби мәні зор болып, баспасөз бетінде ауқымды
пікірталастардың лап ете қалуына тамызық тастап жібергендей болды. Қазақ
әдебиеті ќазір қандай дәуірде: күйректік (сентиментализм), сарындамалық
(ромаитизм), санашылдық (идеализм), нағыздық (реализм) дәуірінде ме?
Тұрмысқа, заманға қайсысы қатысады? Қазақ әдебиетінің орыс әдебиетінен
µзгешелігі болды ма, енді бола ма?.. Қазақ әдебиетіне төңкеріс бір жағынан
жалынды үмітті желдеткен үндеу кіргізсе, екінші жақтан уайым, қайғы, торығу
кіргізді... Тап ақыны қазақта әзір жоқ... Қазақ жазушылары, ақындары
төњкеріске жолдан қосылды. Бір қанаты төңкеріс рухымен суарылса, екінші
қанаты ұлтшылдықпен суарылып қалған, – дей келіп, – қазақ әдебиеті қазір
күйректік (сентиментализм), сарындамалық (романтизм) дәуірінде болуға тиіс.
Ендеше санашылдықтан да (идеализм) құтыла алмайды. Нағыздық (реализм) дәуір
қазірге аналардай қабыса қоймас, - деген қисын шығарады (Ақжол, 1925ж.,
1сәуір). Әдебиетші мынасы – көркемдік әдіс, мынасы – әдеби ағым деп бөліп
қарастырмаса да, сол дәуір әдебиеті әдістік тұрғыдан романтизмнің аясында
дамығандығы туралы ұстанымға іш тартады. Бұл ұстанымын Мағжанның ақындығы
туралы мақаласында дамытып әкеткені аян. Ал бүгінгі күнге дейінгі
теориялық зерттеулер жетістіктеріне сүйенетін болсақ, М.Әуезов пен
Ж.Аймауытов айтып отырған сентиментализм де, идеализм де романтизмді
қалыптастырушы ағымдар.
Жүсіпбектің аталмыш мақаласына үн қатқандардың ішнен әдеби-эстетикалық
тұрғыдан анағұрлым зерделілігі аңғарылатын Жәкен Сәрсенбіұлының айтқан
ойларының да ғылыми маңызы басымырақ. Оның Әдебиет мәселесі туралы
мақаласын іле-шала жазуы (Ақжол, 1925,10 сәуір) нағыз сыншыға тән
оперативтілігін де көрсетіп берді. Ол: Қазақ әдебиеті қазір күйректік
(сентиментализм), санашылдық (идеализм), сарындамалық (романтизм), нағыздық
(реализм), көп измнен құралған қырық құрау деуге болады. Мұның ішінде
реализмді заманға үйлесі бар десек те, қазақтың салт-санасы, тұрмысымен
әзірге қайшы келуі анық. Соның үшін романтизм мен сентиментализмді
әдебиетте қолданбай отыруға әзірше мүмкін емес. Сентиментализм онша ұзаққа
созылуы екіталай. Бірақ қазақтың қазіргі тұрмысында романтизм көпке шейін
әдебиетке кіреді. Түбінде реализм романтизмді жеңуі мүмкін. Оған әлі күн
ілгері, түрлі жағдай керек. Сол себепті қазіргі әдебиетте көбірек романтизм
қуаттырақ шығуы мүмкін, - дей отырып, әдеби үдерістегі бір-ақ әдістің
басымдық танытуы көркемдік дамудың түрлі арнада дамуына, түрлі ізденістерге
бой ұруына жағдай жасамайтынын бағамдай алды. ХІХ ғасырда-ақ басталған
демократтық-реалистік ағымдар жаңа дәуірде де жалғасын таппай, ұлт
әдебиетінің көркемдік-эстетикалық биіктерге қол соза алмайтынын болжады.
Бұл төңіректегі айтыс-тартыстарға толымды түрде баға берген профессор
Т.Кәкішев: Әрине, бүкіл бір әдебиетті өмір шындығынан аз да болса да
алшақтататын романтизм бағытымен өркендету талабы бірден-бір өрнекі жол деп
айта қою қиын. Романтикалық сыңайда жазылған шығармаларда талай көркемдік
ізденістер, ұтқыр образдар, кестелі өрнектер кездесетініне қарап реалистік
суреттеу тәсілін екінші қатарға ысырып тастау немесе оны жүрер жолымыз емес
деп есептеу айтысушылардың бір сәттегі пенделік сезімі ғана болғанын
көреміз. Ол пиғыл шын эстетикалық тұжырымнан алыс, - деп санайды.
Романтизм әдісі, ол әдістің ішіндегі бірнеше әдеби ағымдардың да өз
эстетикалық орны, белгілі бір көркемдік мақсаттарды шешудегі айта
қаларлықтай ролі бар екенін ескерсек, Т.Кәкішевтің пікірі тым қатқыл
айтылған дей аламыз. Алайда ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы әдебиетшілер мен
сыншылардың ортасында болған тартысты ойлардың ішінен Абай дәуірінен тамыр
тартатын сыншыл реализмге жете көңіл бөлінбегені, романтизм жөнінде белең
алған ойлардың көлеңкесінде қалып қойғандығы зерттеушінің орынды қынжылысын
тудырғаны сөзсіз.
Көркемдік әдіс (грек тілінде metodos – зерттеу жолы) – әдебиеттану
ғылымындағы маңызды ұғымдардың бірі. Ол көптеген қаламгерлер
шығармашылығында қайталана отырып, өнердегі өмірді бейнелі суреттеудің
ортақ ерекшеліктерін айқындап, сол арқылы бір немесе бірнеше елде әдеби
ағым (бағыт) туындатады. Мысалы, реализм, романтизм, символизм, т.с.с.
Өмірді көркем бейнелеу сипаты, ең алдымен, қаламгердің өмірді бейнелеу үшін
таңдаған әдісінің негізінде айқындалады.
Көркемдік әдіс нақтылы бір тарихи жағдайларда пайда болады. Яғни,
қандай да бір көркемдік әдісті ұстанған суреткерлерді идеал жайындағы
түсінік, сол идеалға сәйкес келетін (немесе керісінше) қаһармандар типі,
соған орай туындайтын сюжет мәселелері біріктіреді. Қоғамдық-тарихи
жағдайлардың алуан түрлілігі көркемдік әдістің де алуан түрін туғызады. Сол
себепті бір уақыттың өзінде қаламгерлердің өнер міндеті туралы түсінігіне
байланысты әр түрлі көркемдік әдістер қатар жасай береді. Реалистік әдіске
өмірдің шынайы бейнесін мейлінше реальды сипатта көрсету тән болса,
романтикалық әдісте суреткердің субъективті көзқарасын өрбитін шарттылық
сипаттар молынан ұшырасады. Көркемдік әдісті танып-білу арқылы өнер мен
әдебиет дамуының заңдылықтарын және осы даму барысындағы жеке қаламгердің
шығакрмашылығының ролін дұрыс түсінуге мүмкіндік ашылады. Қазіргі
әдебиеттанудағы стиль мәселесі көп жағдайда жекелеген жазушылардың
қайталанбас даралықтары деген ойға саяр болса, әдіс ұғымы, керісінше,
өмірді тану мен бейнелеудің көптеген қаламгерлер туындыларына ортақ белгі-
сипаттары деген түсінікті көрсетеді, - дейді К.Ахметов.
Әдіс туралы сөз қозғағанда, біздің ойымызға бірінші кезекте көпшілікке
етене болып кеткен реализм, романтизм әдістері, олардың ішіндегі түрлі
ағымдар оралады. Бұл дұрыс, алайда бұл түсінік жекелеген қаламгерлерге ғана
тән әдістері де жоққа шығармайды.
Осы орайда Қаламгер әдісі дегеніміз стиль ұғымын қайталап кетпей ме?
деген ойдың тууы да заңдылық. Олардың арасындағы айырмашылықты дұрыс тану
үшін мына мәселелерді ажырата білген жөн: Стильдік ерекшеліктер көркемдік
құралдар жүйесінде, олардың ішкі заңдылықтарынан өрбитін байланыстары мен
өзара қарым-қатынастары арқылы көрінеді. Ал қаламгердің өзіндік көркемдік
әдісі оның өмірлік материалды танып-бағалау, таңдау және бейнелеудегі өзіне
ғана тән ұстанымдарынан келіп шығады.
Демек, стиль мен әдіс – екі түрлі ұғым. Стильді қарастыру көркемдік
құралдар жүйесін өзара байланысты заңдылықтар аясында зерттеу болып
табылады. Көркемдік әдісті зерттеу – қаламгер шығармашылығындағы өмірдің
идеялық-көркемдік концепция негіздерін зерттеу. Бұл концепция көркем
бейнелердің заңды байланыстары мен өзара қарым-қатынастары арқылы танылады.
Әдіс жазушының стилін айқындайды. Нақтылай түсер болсақ, әдіс – стильді
туғызатын факторлардың бірі, яғни әдіс стильдік жүйені анықтайды,алайда
стильмен тең тұра алмайды. Бұл жағдай, әсіресе, жазушыға тән әдісті
статикалық сипатта, яғни оның шығармаларына тән негізгі сипаттарды іріктеп
қарастырмай, жазушы дүниетанымының даму үрдісінде, ақиқатты танып-білудегі
түрлі өзгерістегі қалыпта, ұдайы қозғалыста қарастырғанда айрықша
байқалады.
Жазушы шығармашылығында көркемдік әдістің маңызы зор. Ақиқат
құбылыстарды дұрыс танып, бейнелеу үшін таңдап алынған ұстанымдар өмірлік
шындықтың ішінен ең маңыздысын, ең қажеттісін шынайы суреттеуге сәйкес
келсе, оның мән-маңызы тіптен арта түседі. Ал жазушы шығармашылығының
өзегңне алынған ұстанымдар ақиқатты бұрмалауға, керітартпа көзқарастарды
насихаттауға негізделсе, оның мән-маңызы да кері ықпалды болады.
Жеке қаламгерге тән әдіс, сол өмірлік ақиқат құбылыстарды танып,
бейнелеу ұстанымдарының (реалистік, романтикалық, натуралистік, т.с.с.)
ұқсас түрін ұстанатын тұтас бір қаламгерлер тобының шығармашылығына да
ортақ болып келеді. Қоғамдық сұраныстарға орай дүниеге келген көркемдік
әдістердің бәрі әдеби дамудың тнориялық жинақтауы болып шығады. Ғасырларды
қамтитын көркем әдебиет тәжірибесі көркемдік бейнелеу ұстанымдары белгілі
бір көркемдік әдістің шеңберінде тұйықталып қалмайтынына, үздіксіз даму
үстінде болатынына айғақ. Бұл даму жазушының идеялық-көркемдік
жаңалықтарымен қаншалықты байланысты болса, сол жаңалықтардың теориялық
тұрғыдан танылып, олардың маңызының анықталуына да соншалықты тығыз
байланысты болады. Мысалы, Пушкин, Гоголь жазды, Белинский, Добролюбов
талдады. Коркемдік әдістердің пайда болуы, дамуы және алмасуы әлеметтік-
тарихи жағдайларға қатысты.Қандай да бір қоғамдық жағдайда пайда болған
көркемдік әдіс өзінің даму барысында түрлі өзгерістерге ұшырайды, қоғамдық
өмірдегі өзгерістерге сәйкес жаңа сипаттарға ие болады. Мысалы, осы күнге
дейін бір ғана реализм әдісі ағартушы реализм, сыншыл реализм, социалистік
реализм сияқты сатыларды бастан өткеріп отыр.
Әдіс – стиль де емес, ағым да емес. Творчестволық әдіс, - дейді
М.Қаратаев. Өмірді образбен бейнелеп, көркем шындық жасау жолы, Екінші
сөзбен айтқанда, өмірдегі болмыс дүниесінен өнер дүниесін, яғни тұтас бір
шығарма көлемінде көркем образдар жүйесін жасау жолы. Жолы деген сөзді
кең мағынасында алып, оған біз акт, процесс, тәсіл деген ұғымдарды сыйғызып
отырмыз, өйткені әдіс жүзінде осы ұғымдардың қызметін қоса атқарады. Ал
З.Қабдолов әдістің екі түрі бар екенін айтады. Ол: Көркемдік әдіс –
алдымен, шындықты шын мәніндегі суреткердің өз көзімен образды түрде тану
жолы, содан соң өзі таныған шындықты бар өнерін төге, бар шеберлігін сала
көркем жинақтап, өзгеге таныту жолы.
Көркемдік әдіс – өнер туындысында адм образын жасауға, сол арқылы
шындықтың сырын образды түрде ашуға қажет өмір деректерін белгілі бір
эстетикалық талғам биігінен таңдаудың, қорытудың және жинақтаудың өзгеше
принципі, сайып келгенде, өмір шындығын өнер шындығына айналдыра саралап,
белгілі бір қоғамдық идеал тұрғысынан қайта туғызудың айрықша типі.
Романтизм мен реализмнің көркемдік немесе творчестволық әдіс ретіндегі ең
елеулі сипаттары, міне, осы сипаттарда жатыр, - дейді.
Қандай да бір көркемдік әдістің, бағыттар мен ағымдардың құндылығы
олардың өмір шындығының заңдылықтарын танып, даму арнасын айқындау арқылы
идеялық-көркемдік мазмұнның әсерлілігі мен қуатына ықпал ету қабілетімен
анықталады. Сонымен бірге әдебиеттің даму тарихында кездескен түрлі әдістер
мен ағымдардың жекелеген бағалы сипаттарының қазіргі дәуірдің эстетикалық
талап-тілегінен өрбитін көркемдік әдістерге де сіңісіп кетуін, өзінің
тарихи-көркемдік мәнін жоғалтпауын заңды құбылыс деп білген жөн. Мұндай
әдістердің қатарына ХІХ ғасырда кең тараған романтизм мен реализм әдістерін
жатқызуға болады.
Символизм – ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында, одан
кейін Ресейде әдебиет пен өнерде өріс алған ағым. Символизмнің шығуына
буржуазиялық мәдениеттің дағдарысқа ұшырап, тарихи-әлеуметтік жағдайдың
өзгеруі себеп болды. Символизм ағымында жазылған шығармалар шындықтан
аулақтап мистикаға, декаденттік сарындарға бой алдырды. Адамның болмысының,
қаһарманның дарашылдығын жақтады.
Символизм бір нәрсенің елесін сәл-пәл сездіріп, арғы жағын жұмбақтатып,
енді не айтпағымды өзің түсініп ал дейді. Бұл ағымның көптеген өкілдері
буржуазиялық қоғамның құлдырауын сезіне отырып, оны барлық адамзаттың
құлдырауы деп есептеді. Осыдан барып болашаққа, адам санасына, тарих
болашағына сенбеу, күйікшілік туады. Сол арқылы олардың шығармаларындағы
күрескерлік рух қалыптасты. Шығармашылықтары арқылы қоғамдық-әлеуметтік
процестер тірелген тығырықтардан шығудың жолын іздестірді. Буржуазиялық
орталарда символизмнің танымал болуы антидемократиялық мәні мен
антиреалистік бағыттылығымен түсіндіріледі.
Дуалистік дүниетаным – бейнені символистік ойлау жазушы көзқарасының
негізгі сипаты. Олар үшін ақын – шынайы дүниеден тыс мистикалық
ұмтылыстарды бәрінен бұрын қоятын сұлулық абызы. Символистер шығармаларының
екі мағынасы бар – тура және астарлы. Екінші мағына символистер
шығармашылығында маңызды болып есептеледі. Көркемдік бейне символға айналып
кетеді. Теоретиктердің пайымдауынша, символизм сыртқы әлемнің құпия
сырларына меңзейтін өнер.
Символистік өнердегі негізгі шешуші нәрсе – поэтикалық тіл. Ол екі түрлі
қызмет атқарады. Бірі жай, яғни шығарма тудыратын бейнелі материал; ал
екіншісі – тұңғиық сырларды жеткізетін ерекше қызмет атқарады. Символизм
поэзиясында сөзге магиялық мағына беріледі. Ол оқырманның ерекше көңіл-
күйін тудырып, оны сиқырлап, табиғаттың мистикалық құпияларын қабылдауға
бейімдеуді көздейді. Сөйтіп, поэтикалық сөз магиялық сендіру құралына
айналады. Оның маңызы белгісіз, күңгірт сезім тудыруында. Осыған байланысты
символистер өлеңнің музыкалығына үлкен мән береді. Символизм оқырманды
шынайы өмірден санадан тыс, шынайы емес өмірге жетелейтін құбылыс.
Символизмнің негізі ХІХ ғасырдың 60-70 жылдары Францияда қаланды. Поль
Верлен (1844-1896), Артюр Рембо (1854-1891), Стефан Малларме (1842-1898)
Франциядағы символизмнің негізгі ядросы болып табылады. Нақытырақ айтсақ,
символизмнің алғашқы іргетасы 1871-1873 ж.ж. Париж Коммунасынан кейін
қаланды. Әдеби ағым ретінде, кешірек, оны теоретик Стефан Малларме өз
деңгейінде қалыптастырды. 1886 жылы “Фигаро” газетінде “Символизм
манифесті” басылып шықты. Верлен 80-жылдардың басында “Қарғыс атқан
ақындар” очерктерін жарыққа шығарады. Символистер өздерін “қарғыс атқандар”
деп атаған.
Символистер ақиқат ауылын реалды дүниеден іздеу адасқандық деп жар
салды. Олар әлем құпияларына енбек болды. Поэзияда оны тек символдың
көмегімен жүзеге асыруға болады деп есептеді. Символист ақындар өлеңнің
логикалық айқындылығына қарсы болды, олар дыбыстардың жұмбақты мағынасын
қалады. Аталмыш ағым өкілдері өлеңнің музыкасы туралы көп ойлап, поэтикалық
әуен қалыптастыруда үлкен шеберлікке жетті.
Символистердің ойынша дыбыстардың мистикалық әлемі адамды шексіз,
қанатсыз логика мен адамның қатал ойы ене алмайтын жаққа әкетеді. Ақындар
өздерінің бұлыңғыр сезімдерін жеткізбек болды, кейде өздерінің қандай ойды
жеткізгісі келетінін түсінбейтін кездері болды.
Француз әдебиетіндегі символизм өкілдерінің бірі - Артюр Рембо. Ақын
шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі маңызды үлкен туындысы -“Ұста” өлеңі.
Ұста – күш пен айбындылығы поэтикалық мүсін арқылы көрінетін көтерілген
халықтың символикалық бейнесі. Біз, әрине, оның мықты мүсінін көріп,
күкіреген дауысын естиміз. Ұста сөзі - адам болған құлдардың айыптаушы
сөзі. Рембоны барлық ресми буржуазиялық әлем символы тітіркендіреді. Рембо
поэзиясы лексикалық байлығымен ерекшеленеді, өмірдің әр түрлі салаларынан
алынған сөздер үнемі өзгеріске ұшырайтын амплитуданы, қарама-қарсылықты,
ырғақтың өзгермелілігін тудырып, өлеңнің көпдыбыстылығын, көпдауыстылығын
айқындайды.
Рембоның “Мас кеме” өлеңі ақын ізденістерінің жемісі. Бақытсыз, уайымшыл
адам тәріздес кеме сиқырлы әзәзілдік әсер қалдырады. Экзотикалық бояулар
мен бейнелердің аралас қоспасында “адасқан кеме” яғни “мені” адасады.
Ақынның поэтикалық эксперименті француз поэзиясының тарихында қада болып
қалды. Бұл ақын дарындылығынан ғана емес, азаптар мен ізденістерден тұратын
қиындығынан болатын құбылыс. Өлең ребус іспеттес, бір қарағанда бәрі
алақанда тұрғандай анық сияқты болса, екінші жағынан “белгісіз” жұмбаққа
ұқсайды. Рембо “дұрыс” өлеңнің қатаң жүйесін бұзады. Ол ақынның әсері мен
сезімі екпінінен шайқалатын сыңайлы.
Символист ақын Поль Верленнің “Күзгі ән” өлеңі аллитерация мен
ассонанстар үйлесімділігімен танымал болды. Ақын “Сөзсіз романстар” атты
өлеңдер жинағын жазды. Онда қаламгер өз сезімдерін белгісіз өлең
әуендерімен жеткізеді. Ол ақындарды сөздің “қызық белгілерін” тануға
үйретеді. 1871 жылдан бері қарай Верлен мезгілсіздікпен уланды. Ол сенім
артатын нәрсені табуға үміттенді, бірақ бірізділікке келе алмады. Рембо
сияқты Верлен де саяси тұжырымдардан алыс болды.Оның басты талабы “алдымен
музыка” деген принципке негізделді. Ақынның мұңға толы көңіл күйі дыбысқа,
әуенге айналды.
Франциядағы символизмнің тағы бір өкілі Стефан Малларме Рембо мен Верлен
көрген азапты күндерді басынан кешкен жоқ. Оның символизмі өнерден храм
жасауға тырысқан адамның дүниетанымына негізделді. Ақынның пайымдауынша,
“Тек сұлулық қана бар. Ал оның ең биік көрінісі: Поэзия. Қалғаны-жалған”
(3, 407(.
Егер Рембо субъективизмді көріп “белгісізді” іздеуден бас тартса, Верлен
бірізділікке келе алмаған. Малларме символизм принциптерін өз деңгейіне
жеткізді. Ол символизмді абсолюттік идея деңгейіне жеткізіп, “таза өнердің”
табынушысына айналды. 1864 жылы күзде Малларме былай деп жазады: “Мен жаңа
поэтикадан туатын тіл шығарамын: затты суреттемей, одан қалатын әсерді
суреттеймін” [3, 408]. Малларме “бәрінен бұрын музыка” деген Верлен
көзқарасына жақын болды. Ақынның айтуынша, егер қандай да мағына туса ол
сөздердің ішкі үйлесіміне құрылады. Верленнен ерекшелігі Малларме заттан
әсерді бөліп қарайды. Зат ғайып болып, одан қалған әсер, символ болып
табылатын субъективті бейне ғана қалады. Қаламагер туындыларының бас
кейіпкері – абстрактты идея. Малларме: “Менің санамда мәңгіліктің дірілі
жаңғырады”-деп болжамдайды (3, 409(.
Ақын “кездейсоқ өлеңдер” жазумен әуестенетін, поэтикалық арнаулар,
эпиграммалар, “альбомға арналған өлеңдер” жанрымен де айналысты. Бұл
өлеңдер түсініктірек, олар верлендік қарапайым сезімдер мен күнделікті өмір
поэзиясына жақын деп есептеді. Сонымен қатар Стефан Малларме сонеттер, төрт
жолдық шумақтар, станстар жазды. Малларме символизмі ғасыр соңындағы
декаденттік әдебиеттің құрамды бөлігі болды. Стефан Малларменің әйгілі
“Аққу” өлеңінде ақынның жалғыздығы жырланады. Қорқынышты мұң өлеңнің әр
сөзінен көрініс табады. Аққудың мойны “ағарған өлімге” жақын.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы неміс әдебиетінде
декаденттік әдебиет кезеңі орнады. Неміс әдебиетінде де символизм өз
өкілдерін тапты. Француз символистерінің, әсіресе, Малларменің туындыларына
сүйенген Стефан Георге мазмұннан гөрі формаға, дыбыс үйлесімділігіне үлкен
мән береді. Георге “стефан-георге -шрифт” деген атқа ие болған ерекше
графикалық құралдарды қолданды. Өз өлеңдерінде ол сюжеттерді орта ғасырдағы
католиктер дәуірінінен, ежелгі Рим тарихынан алды. Символист әрі эстет ақын
ХХ ғасырдың басында саяси тақырыпқа барып, антидемократиялық, империалистік
күштерге тартылысын байқады. Қаламгер шығармашылығының мистикалық сипаттары
күшейеді.
Австриялық ақын Райнер Мария Рильке (1875-1926) табиғатты нәзік сезініп,
қасиетті, таза сезімдер жайлы шебер жеткізе білді. “Қыздардың дұғасы”
цикліндегі көптеген өлеңдер әйел психологиясын ашады. Рильке орыс тілін
меңгеріп, “Игорь полкы туралы жырды” неміс тіліне аударды. Мария Рильке
шығармашылығында бұлыңғыр символикаға талпыныс көрініс тапты. Ол азап пен
өлім жайлы көп жазды.
Рильке шығармашылығы шынайылығымен, сезімге, әнге толылылығымен
ерекшеленеді. Өмірдің күнделікті беттерін суреттеу керектігін айта отырып:
“Осының бәрін рухани, қарапайым шыншылдықпен тудырыңдар” [4, 353] -дейді.
Өз шығармашылығында ол осы принципті ұстанды, дегенмен адамның рухани өмірі
мәселелеріне ерекше қызығушылық танытты. Ақынның кейбір туындыларынан
мистикалық, діни символика элементтерін, күрделілікті кездестіруге болады.
Рильке үлкен ақындық мәдениетімен ерекшеленеді. “Часослов” атты үш
бөлімнен тұратын қаламгер туындысы оқырмандарын музыкалығымен,
динамикалығымен, әдемі иірімдерімен, терең философиясымен баурап алды. Оның
өлеңінде сезім мен ой астасып жатыр. “Ғасырлар ағымында менің де ғасырым
өтіп барады” - деп жазады ақын өзі жайлы (4, 353(. “Часослов” шығармасында
құдай бейнесі негізгі орын алған. “Часословтың” лирикалық кейіпкері –
құдайды өзіне тең көретін орыстың монахы.
Рилькенің жазатын маңызды тақырыптарының бірі - жалғыздық тақырыбы.
Батыс әдебиетінде бұл мәселені терең сезініп, көп шығармаларына арқау еткен
ақын Рильке болды.
Символизм бағытын ұстанушылар теориялық түп қазығын немістің идеалистік
философтары А.Шопенгауэр, Э.Гартман, Ф.Ницше еңбектерінен алды.
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік қызметі
Аталмыш ағым ғасыр соңында және жаңа жүзжылдық басында орыс поэзиясында
кең қанат жайды. Кең тараған символизм ағымы Ресейде А.Блок, В.Брюсов,
Д.Мережовский, Ф.Сологуб, К.Бальмонт сынды өкілдерін тапты. Орыс
символистерінің талантты өкілдері ұнамды туындылар тудырды. Осы кездегі
тарихи ерекшелік орыс өнерінде философиялық материализмнен, реалистік
эстетикадан бас тартқан декаденттік, идеялық-көркемдік бағыттардың пайда
болуы. Көркемдік дүниетаным ретіндегі декаденттіктің типтік белгілері-
шындыққа, адам санасының объективтілігіне сенбеу; таным белгілері ретінде
ішкі, рухани тәжірибе, қас-қағым сезімдер мен мистикалық ашылымдар ғана
мойындалды.
Ерте орыс декаденттері өнердің шынайы өмірмен байланысының үзілгендігі
жайлы жариялады. Мұндай жеке дүниетанымға деген тенденция кейін орыс
символизмінің негізіне айналды. Н.Минскийдің “При свете совести” (1890)
деген еңбегінде қалыптасып келе жатқан көркемдік бағыттың әлеуметтік және
эстетикалық ұстанымдары орын алды. Адамның өзіне деген махаббаты ғана
шынайы деп танылды. Н.Минский өзінің бірінші және негізгі “жаңа
адамгершілік” принциптерін, өзінің әлем мен қоғамға адамдық қарым-қатынас
түсінігін қалыптастырды. Жоғарыда аталған еңбегінде Минский: “Мен өзімді
ғана жақсы көруге жаратылдым, оны көрсету үшін мен жанымдағылардан бірінші
болуым керек”, “әркім өзін ғана жақсы көреді”-деген пікірлерін айтты [5,
129]. Біріншілікке, билікке құштарлық, - Минскийдің ойынша,-мистикалық күш,
болмыс маңызы. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда Н.Минскийдің бұл идеясы
әлеуметтік гуманизмді жоққа шығарады,адам, халық, қоғам тағдырына байыпсыз
қарауға әкеліп соғады. Минскийдің ойынша адам теңдігі туралы арман адам
болмысымен үйлеспейді.
ХХ ғасырдың басында Ресейде Фридрих Ницшенің есімі ғана емес, еңбектері
барынша танымал болды. Бұрынғы жекелеген басылымдарын былай қойғанда, 1909-
1912 жылдардың аралығында Мәскеуде оның үш томдық толық шығармалар жинағы
жарыққа шықты; олардың орыс тіліндегі аудармасын атақты символист ақындар
В.Брюсов пен А.Белый даярлады. Философты терең танытудағы А.Рильдің
“Фридрих Ницше – суреткер және ойшыл” (1898), Н.Герасимовтың “Ницшешілдік”
(1901), А.Лихтенберженің “Ницшенің философиясы” (1906), Л.Шестовтың “Гр.
Толстой мен Ф.Ницшенің іліміндегі ізгілік” (1907), “Достоевский және Ницше”
(1909) атты еңбектердің маңызы өз алдына бір төбе.
“Жаңа өнер” теоретиктерінің Ницшеге еліктеуі заңды құбылыс. Ницше (1844-
1900) философиясы ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасқан еді.
Буржуазиялық философия тарихында Ницше иррационализмнің, соның ішінде
волюнтаризмнің негізін қалаушы. Фридрих Ницше даралықты дәріптеп,
ақсүйектік пен асылзадалықты ардақтаған еді. Оның философиялық жүйесінде
“билікке құштарлық” туралы миф негізгі болып есептелді. Ол “тәңірі-тұлға”
(сверхчеловек) идеясын алға тартты. Ницшенің “тәңірі-тұлғасы” “билікке
құштарлықты” жоғары дәрежеде жүзеге асырушы. Осы “билікке құштарлық”
теориялық постулаты негізінде Ницшенің этикасы мен эстетикасы құрылды.
Ғасыр соңындағы орыс өміріндегі қоғамдық-идеологиялық жағдай мен Еуропа
өміріндегі қоғамдық-идеологиялық процесстердің ұқсастығы ницшешілдікті
тудырды. Бұл ұқсастық орыс декаденттік мәдениетіне тән Ницше этикасы мен
эстетикасына қызығушылықты түсіндіреді.
Дегенмен, ницшешілдік философиясының орыс декаденттік идеялық-көркемдік
ағымдардың философиясына, этикасы мен эстетикасына әсері туралы айтқанда
Ресейде Ницшені қабылдаудың өзіндік ерекшелігін де атап өткен жөн. Ницшенің
агрессивті антидемократизмі демократиялық және гуманистік дәстүрлері мықты
орыс мәдениетіне тамырын жая алмады.
Философ этикасы мен эстетикасын белсенді насихаттаған символистерді ең
алдымен қызықтырған Ницше емес, “тәңірі-тұлға”, “билікке құштарлық”
идеологы болды. Ең негізгісі Фридрих Ницше мәдениет философиясы бойынша
еңбектердің авторы. Символистердің ішінде өте танымал болған еңбек неміс
философының “Музыка рухынан трагедияның тууы” (1872) - деген еңбегі
антикалық мәдениетті талдауға арналды. Бұл еңбегінде Ницше мәдениеттің екі
типінің бар екенін айтады:дионистік, өмірлік бірақ болмысты тұжырымдайтын;
және аполондық, біржақты, логикалық. Екінші типі халықтар өмірінде
“өркениет” нәтижесінде пайда болады. Ницшенің пайымдауынша, екеуі де
тұлғаның психологиялық құрылымында бар. Символистер философтың осы
идеяларын қабылдады. А.Белый мен Вяч. Иванов оның екі мәдениет бастаулары
туралы идеясын, В.Брюсов – ницшешілдік “тағдырға махаббат”, трагедиялық
тағдырға мақтанышпен, ұлылықпен даяр мықты адамның танымал болу идеясын
қабылдады.
Басқа да орыс декаденттік өнер теоретиктері сияқты, Минский де
ницшешілдік философияның келесі ұстанымдарына жақын болды:санаға қарсы
шығу, өмірді иррационалды процесс, уайым объектісі деп қарастыру.
Минскийдің кітабы жаңа әдеби бағыттың философиялық-эстетикалық платформасын
айқындаған алғашқы еңбек болды.
Бағыттың философиялық-эстетикалық негіздемесі Д.Мережковскийдің “О
причинах упадка и о новых течениях современной русской литературы” (1893)
деген кітапшасында жасалды. Д.Мережковскийдің айтуынша, қазіргі орыс
әдебиеті азаматтық тенденциялылық итермелеген құлдырауға жақын. Ол қоғамға
қызмет ету идеясы өнерді идеялық және көркемдік тығырыққа тіреді, (5, 131(
- деп есептеді. Әдебиеттің құлдырауы жалпы “әдеби талғамның” жойылуы деп
санады. Нағыз өнердің негізі мәңгі діни мистикалық сезімде, (5, 131( - деді
Мережковский. Ол болашақ жаңа орыс әдебиетінің негізгі үш элементін атап
көрсетті: біріншісі-мистикалық мазмұн; екіншісі-символдану: жаңа поэзия
“символ” поэзиясы болуы қажет, яғни өмірдің кез-келген жағдайы “біздің
жанымыздың құдайлық жағын білдіретін” суреткер ойының бейнелі көрінісі
болуы керек; үшіншісі- “көркемдік әсерлілікті нәзік импрессионизм рухында
кеңейту”.
Жаңа көркемдік бағытттың негізгі әлеуметтік және эстетикалық тұжырымдары
мен символизм ұғымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ...9
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Қазақ поэзиясындағы символизм
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақ поэзиясының даму арналары және Мағжан
символизмі ... ... ... ... .34
2.2 Символизмнің Бернияз Күлеев поэзиясындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Символизм – теориялық тұрғыдан терең зерттеуді
қажет ететін әдебиет тарихының ең үлкен салалық бағытының бірі. ХХ ғасыр
басындағы қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі – қазақ әдебиетінің
тарихында әлі терең зерттелмеген тың тақырып. Қазақ әдебиетінің тарихи
дамуында, өмір шындығын көркем бейнелеу жолында ХХ ғасырдағы әдебиеттің
маңызды болғаны баршамызға аян. Аталған кезең шын мәніндегі ізденістер
кезеңі болды. Бұл қазақ әдебиеті тарихында сан алуан идеялық-эстетикалық
арналар қалыптаса бастаған, соған орай әр түрлі әдеби бағыттар мен ағымдар
көрінген күрделі кезең еді.
Жалпы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жайлы көптеген еңбектер жазылды.
Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев,
Ә.Дербісалин, З.Бисенғалиев, Б.Майтанов, тағы басқа осы кезең әдебиеті
туралы арнайы ғылыми-зерттеулері бар. “20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті”
атты еңбекте: “ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті жаңа басталған күрделі
кезеңнің көркем сөзбен жасалған жайын ұқтыратын шежіре сыпаттас” [1, 20] -
деп бағаланды. Бұл кезеңдегі әдебиет тұлғалы есімдерге толы болды.
ХХ ғасыр басындағы қоғамдағы түрлі өзгерістер әдебиетке тың сарын, жаңа
тақырып әкелді. Осы кезеңдегі қазақ поэзиясы - қайшылығы мол күрделі жылдар
поэзиясы. Қазақ поэзиясы әрқилы шығармашылық тағдырды бастан кешірді.
Әдебиет тарихының аталмыш кезеңіндегі тұлғаларға әр түрлі дәрежедегі саяси
айыптаулар тағылды. Әдебиетіміздің дамуына үлкен үлес қосқан Ахмет
Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды
қаламгерлер осы кезең әдебиетінде айырықша із қалдырды. Олар ғасыр
басындағы шытырман оқиғалардың бәріне куә болды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ әдебиетінің тарихында романтикалық
бейнелеу тәсілі ондаған қаламгерлер шығармашылығынан орын алған болатын.
Мәселен, романтикалық шығармаларында өлеңнің түрі саласында бірқатар
ізденістер жасаған Мағжан сынды ақынның бұл бағыттағы суреткерлік
тәжірибелері символизм тұсында кеңейді. Өзіндік өрнек тудырған, терең
сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін қалдырған ақындар Мағжан Жұмабаев
пен Бернияз Күлеев қазақ поэзиясына жаңа бағыт беріп, оған жаңа серпін
әкелді. Түр, поэтикалық пішін сонылығы тұрғысынан келгенде аталған ақындар
өлеңдерінің өзегінде қазақ тілінің мол мүмкіншіліктері өркендетіле
дамытылды. Өлеңді дыбыстық жағынан үйлестіру - қазақ поэзиясына Мағжан
әкелген жаңалық. Қаламгер ақындығы жөнінде алғаш құнды пікір айтып, үлкен
баға берген кемеңгер тұлғаларымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов: “Қазақ
әдебиетіне Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін
(бейнешілдігін) қазаққа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды,
дыбыстан сурет туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды” (2, 428(
-деп жазған еді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі жоғарыда айтылған сөзімізге
дәлел болмақ. Символизм арқасында қазақ өлеңінің бұған дейін ашылмаған
қырлары ашылды. Символизм ойды бейне арқылы жеткізудің жаңа тәсілдерін алға
тартты. Атап айтқанда, поэзия мен музыканы жақындастырды. Екі ақынның
көркемдік түр саласындағы жеміс ізденістері - арнайы әңгіменің арқауы.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының тақырыбы – “ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі символизм” болғандықтан, осы орайда біршама
ізденіс жұмыстар жүргізілді.
Бұл еңбегімізде қазақ поэзиясындағы символизм Мағжан Жұмабаев пен
Бернияз Күлеев шығармашылығы негізінде қарастырылған. Аталмыш екі ақынның
поэзиясын қарастыруға олардың шығармашылығында символизмнің тұтас
дүниетаным мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі
дәрежеге жетуі негіз болды.
Қазақ поэзиясындағы символизм хақында әдебиет зерттеушілерінің бірсыпыра
пікірлері бар. Мәселен, әдебиеттанушы ғалымдар Б.Майтанов, Ш.Елеукенов,
Б.Кәрібаева, жас зерттеушілер А.Шәріп, Е.Тілешев, т.б. осы мәселеге қатысты
пікір айтып, тұжырымдар жасады.
Зерттеу нысаны. Еңбекте Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев
шығармашылығындағы символизм мәселесін қарастыру, ақындардың өлеңдерін осы
бағытта талдап, сипаттау басты нысанаға алынады. Еңбектің мазмұны Мағжан
мен Бернияз поэзиясындағы символизм мәселесін негізге ала отырып, қазақ
поэзиясындағы символизм мәселесін саралаумен сипатталады. Еңбекте
ақындардың поэзиясындағы символизм көріністерін айқындау Мағжан Жұмабаев
пен Бернияз Күлеев өлеңдеріне талдау жасау арқылы жүзеге асырылады. Бұл
орайда жалпы әдебиеттегі символизм туралы теориялық, зерттеу еңбектері
басшылыққа алынды. Сонымен қатар Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеевтің
шығармалар жинағы мәтіндік талдауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмысымызда жалпы символизм
мәселесі сөз етіліп, осыған байланысты орыс әдебиеттанушылары
А.Г.Соколовтың, Н.А.Гуляевтің, А.П.Абраменконың т.б. зерттеу еңбектері
қарастырылып, В.Брюсовтың, А.Белыйдың Д.Мережковскийдің, Вл.Соловьевтың
т.б. символизмге қатысты ой-тұжырымдары зерделенген. Алдымен, символизмге
жалпы түсінік беріліп, әдебиет тарихында ағымның пайда болуы, француз,
неміс әдебиетіндегі символизм жайында әңгіме етіледі. Сонымен бірге
еңбекте қазақ поэзиясындағы символизм мәселесі, Мағжан Жұмабаев пен Бернияз
Күлеев шығармаларындағы аталмыш ағымның көрініс табуы турасында айтылады.
Осы мәселелерді саралауда әдебиетші, ғалымдар Б.Майтановтың “Мағжан
Жұмабаевтың поэтикасы”, Б.Кәрібаеваның “Қазіргі қазақ әдебиетінің даму
арналары”, А.Шәріптің “Қазақ поэзиясы және ұлттық идея”, Е.Тілешевтің
“Суреткер және көркемдік әдіс” т.б. еңбектерге сүйендік.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысын жазуда алға
қойған негізгі мақсатымыз – Мағжан мен Бернияз поэзиясындағы символизм
мәселесін жүйелі түрде қарастыру арқылы қазақ поэзиясындағы символизм
мәселесін зерделеу. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға мынадай міндеттер
қойдық:
- Символизмнің әдебиет дамуындағы рөлін анықтау және қазақ символизміне
теориялық тұрғыдан баға беру;
- Әдебиттегі символизм көріністерінің пайда болуының негіздері мен
принциптерін қарастыру;
- Қазақ әдебиетіндегі аталмыш ағымның орнын, ерекшелігін зерттеу.
- Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығындағы символизмді
зерделеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында әдебиеттің даму тарихындағы
символизмнің алатын орнын, объективті түрде зерделеуде, көркемдік қызметін
анықтауда, қазақ поэзиясындағы символизм мәселесін зерттеуде, Мағжан
Жұмабаев пен Бернияз Күлеев шығармашылығындағы әдеби ағым көріністерін
саралауда салыстырмалы және кешенді-типологиялық әдістер басшылыққа алынды.
Сонымен қатар, зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді
талдау, баяндау сияқты тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиетінің тарихында символизм
мәселесі терең зерттелмеген. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
символизм, оның Мағжан мен Бернияз шығармашылығындағы көрінісі арнайы
зерттеу нысанасына алынып отыр. ХХ ғасырдың басындағы қазақ поэзиясындағы
символизм мәселесін зерделеу қазақ әдебиетіндегі ағымның көрінісі мен
орнын, көркемдік ерекшелігін тануға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Символизмнің әлем әдебиетіндегі көркемдік қызметі
1.1 Символизмнің шетелдерде ағым ретінде қалыптасуы мен дамуы
ХХ ғасыр басында ұлттық әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі
ағымдар мен көркемдік әдіс турасындағы көзқарастар. Әдеби сын осындай әдеби-
теориялық ұғымдарды сол кезеңнің көркемдік дамуына қатысты сөз ете отырып,
аса қызу пікірталастар туғызды. Жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы баспасөзде
қазақ әдебиетінің даму бағыттары, болашақ белестері хақында бір-бірімен
ымыраға келе бермеген, түрлі ұстанымдағы көзқарастар болды. Еңбекші
қазаќ, Ақ жол газеттері, Шолпан, Сана, Таң, Абай журналдарының
беттеріндегі әдеби-эстетикалық ой-пікірлерге назар аударар болсақ,
жиырмасыншы жылдарда төңкерісшілерге біршама ашық қарсы тұра алған,
идеология ықпалынан тәуелсіз ой-болжамдардың да өрістегенін атап өтуіміз
қажет. Бір ғана Мағжанның шығармашылығының айналасында болған дау-
дамайлардың өзі сол шақтағы әдебиет пен оны бағалау-игеру жолындағы
қайшылықтардың тереңдеп бара жатқанының нақты көрінісі еді.
Біз 1920-30 жылдары әдебиеттің өре-деңгейі, даму өрісі турасында болған,
кезінде үнемі таластар мен тартыстар туғызып отырған әдеби-теориялық ой-
пікірлер ішінен өз мақсатымызға орай ағымдар мен көркемдік әдіс
төңірегіндегі болжамдар мен көзқарастарға тоқталамыз. Ұлттық әдебиеттану
ғылымының қалыптасуы мен дамуына арнап бірнеше сүбелі еңбектер жазған ғалым
Ж.Смағұлов 1920 жылдары сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікірдің көбірек
және қым-қиғаш сөз еткен проблемасы көркемдік әдіс пен әдеби ағым болғанын
атай отырып, өзінің зерттеу нысанына қатысты бірнеше мақалаларға талдау
жасайды. Сол кезеңде жазылған еңбектердің әдіснамалық және теориялық
құндылықтары туралы байламдарын алға тартады. Сонымен бірге Жалпы қазіргі
таңдағы қазақ әдебиеттануында ұлттық әдебиетіміздегі романтизм, реализм,
сыншыл реализмнің көркемдік әдіс ретінде көрініс табуы мен әдеби ағымдар
платформасының қалыптасуы кең масштабта қарастырылған жоқ. Әдебиет
теориясына арналған монографиялардағы анықтамалық сипаттамалар мен жеке
ақын-жазушылар шығармашылығын қарастырған еңбектердегі ой-пікірмен
қанағаттанып жүрміз. Сол себептен де 1920 жылдар әдебиетіндегі көркемдік
әдіс мәселесі даулы күйде қалып, 1930 жылдардан басталған социалистік
реализмге бір-ақ секіріп келдік, – деп ағымдар мен әдістер теориясының әлі
де болса жүйелі зерттелмей келе жатқанына қынжылыс білдіруі орынды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі саяси қысымдардан салыстырмалы түрде
болған тәуелсіздік әдеби-теориялық ізденістердің өрістеуіне біршама жағдай
туғызды. Пролетарлық әдебиеттің өкіліміз дейтін төңкерісшіл қайраткерлерге
әдебиеттің таза эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып жауап қатқан
мақалалар – соның айғағы. Сөз өнерінің саясат шылауында қалуының неге
апарып соқтырарын болжаған Қ.Кемеңгеров Еңбекші қазақ газетінде
жариялаған Көркем әдебиет туралы атты мақаласында: Шынында, біздің
көркем әдебиет қоғам тұрмысын шет-пұшпағынан тартып жүр. Сол шет-пұшпақтың
өзін көбінесе кейбір жазушылар романтизмге, символизмге айналдырып отыр.
Кейбір жазушылар не үгітке, не жалаңаш парнографияға айналдырып отыр. Осы
күнге дейін шын реализммен жазылған Бейімбет өлеңдері (мұның да біразы
үгіт, насихат, ұран) шын реализмнен қоныс теппеу себебінен шын тұрмыстың
бәрін қисайтып жібергендік, - дейді. Қазақ әдебиеттанушылары ұлттық
әдебиеттің болашақ даму жолына байланысты Тікен деген бүркеншік атты
иеленген автордың Әдебиет мәселесі туралы деген мақаласындағы айтылған
ойларға да назар аударып келеді (Тікеннің кейінде көркемдік әдіс
мәселесінде біраз адасушылықтарға ұрынғаны да белгілі). Ол: Октябрь
төңкерісіне орта жолдан қосылған жазушыларымыз шу дегенде балға, төс,
фабрика, завод, автомобиль, аэропланнан бастап, жалпы бұқараның тұрмысынан
алыс болса да, интернационализм бағытымен әдебиетке бір тарау жол салды.
Міне, бұл – төңкерістің олжасы. Бұл жолдағылардың бағыты болмаса,
өлеңдерінде, қара сөздерінде суретшілік кем. Көбі айқай, еліктеу, әдеби
ұрлық дей отырып әдебиеттің халық өмірімен қабыспай, оның тұрмыс-
тіршілігінен бірте-бірте алыстап бара жатқанын дұрыс аңғарып, дер шағында
мәселе көтере білді.
Ұлттық әдебиеттің алдағы өрісі төңірегіндегі таласты пікірлердің барлығы
даурықпалы сипат алып кетті деуге болмайды. Ол тартыстардың ортасында
ғылыми негізді ой білдірген, саясаттан дербес, әдеби-теориялық білікке
сүйенген еңбектер болғаны белгілі. Аталмыш кезеңдегі әдеби-теориялық
ізденістер көркем әдебиеттің табиғи сипатын ашуға ұмтылды да, көкейкесті
деген бірнеше мәселелерді күн тәртібіне алып шықты. Әдебиет мәселелеріне
белсене араласқан сыншылар мен зерттеушілер ең маңызды деген мынадай
сұрақтарға жауап табуға тырысты: Ұлттық әдебиет қазір қандай дәуірді
(сатыны деп те айтуға болады) басынан кешіруде? Қандай көркемдік әдістер
мен әдеби ағымдар үстемдік құруда? Дәстүрлі көркемдік таным мен басқа
әдебиеттер ықпалының арасалмағы қандай?
Әдебиетшілер алдына мұндай сұрақтардың көкейкесті қойылуы олардан әдеби-
теориялық біліктілікті талап етті. Бұл әдеби үдерісті ғылыми-теориялық
тұрғыдан талдауға мұрындық болды. Әдебиетті зерттеудегі осындай прогрестік
жолды ұстанғандар деп Ж.Аймауытовты, Ж.Сәрсенбинді, М.Әуезовтерді айта
аламыз. Әрине, олардың көзқарастарын жаңа қалыптасып жатқан саяси
талаптарға көзсіз беріліп кеткендер бөлісе бермегені, әрбір әдеби-
эстетикалық құбылыстың байыбына бармастан мейлінше қарсылық көрсеткені
белгілі. Мысалы, Соңғы жылдарда әдебиет туралы сөз қозғалғанда қойылған
сұрауға көбінесе қазақ әдебиеті ќазір романтизм дәуірінде деген жауап
беріліп жүр. Көбінесе б±л жауапты ұлтшылдық бағыттағы оқығандар беріп жүр.
Олар әдебиет туралы сейлегенде романтизмді қайырылулы қаршығасындай қолына
ќондыра сөйлейтін болып жүр. ...Әдебиетіміз романтизм дәуірінде
деушілердікі – адасқандық. Әдебиетіміз – романтизм дәуірінде емес, көшпелі
дәуірде. Бұл дәуірде көбінесе нағыздық пен төңкерісшіл сарындамалық
бағыттар есеюге тиіс (Еңбекші қазақ, 9 қараша, 1926 ж. Әбдірахман)
немесе Сентиментализм, романтизм, реализм секілді бастарындағы қиялдарын
өмірге, әдебиетімізге әкеліп жапсырмақшы шығар, тексеріп көруіміз керек
деген сияқты біржақты пікірлер әдеби-эстетикалық танымның анағұрлым кең
қанат жаюына кедергі болып бақты (Ақ жол, 1925, № 566, Тікен). Бұл
текетірестердің қазақ әдебиеттану ғылымы үшін маңыздылығы, сыншы-
зерттеушілер әдеби дамудың идеологиялық-саяси жақтарымен қатар, әдеби ірі
категориялар – ағым мен көркемдік әдіс мәселелеріне ой жүгірте бастауында
еді. Қазіргі таңдағы таным тұрғысынан алып қарағанда өте сыңаржақ
пікірлердің де теориялық ойды қозғауға тигізген ықпалын ескермеуге
болмайды.
Дүние жүзінің барлық әдебиеттері сияқты фольклорлық-мифологиялық
танымнан бастау ала отырып бірнеше даму кезеңдерінен өткен қазақ
әдебиетінің ХХ ғасыр басында қандай сатыға көтерілгенін тарихи сабақтастық
тұрғысында салмақтауды жөн санаған М.Әуезовтің зерттеушілер жиі тілге тиек
ететін мына тұжырымына тағы бір назар аударайық: Жазба әдебиетінің Абайдан
бергі ұзақ дәуірін алғанда жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып
келеді. Ол жаңалық жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік, сыршылдық
(романтизм) дәуірі, бұрынғы ауызша әдебиеттен, одан бергі Абай заманынан
бері қарай келе жатқан нағыздық (реализм) сарыны осы күнде ішкі терең
сезім, нәзік сыр күйіне айнальш келеді. Мұның белгісі Мағжан Ж±мабаевтың
соңғы Ертегі, Қорқыт сияқты өлеңдерінде бар... Сыршылдық дәуірі қай
жұртта болса да, әуелгі кезінде ескі ертегі жын, пері, жалмауыз, жезтырнақ
сияқты жаратылысы тұманды, қараңғы заттарды жыр қылумен басталған дей
отырып қазақ әдебиетінде романтизм әдісінің белгілері молайып келе жатқанын
атап өтеді (1922-23 ж. Шолпан, № 4-5, Қоңыр).
Бір айта кетерлігі, сол дәуірдегі әдебиетте қуатты арна қалыптастырып,
бөлекше поэтикалық құбылыс ретінде жарқырай көрінген Мағжан шығармашылығы
әдеби үдеріс жаңалықтары мен қазақ көркем ой дамуының бет-бағдарын
айқындаудағы ең басты материалдардың бірі болды. С.Қожанұлы айтқандай,
Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы
ағымдарда тексеруге де жақсы құрал бола алды. Осындай ойды ақын
шығармаларының көркемдік әдісі туралы толымды еңбек жазып шыққан ғалым Е.
Тілешев те дәлелдей түседі. Ол: М.Жұмабаев мұрасының күрделілігі мен
ғылыми қызығушылық тудыратын айтулы қыры – бір емес, бірнеше көркемдік
әдісті меңгеруі, солардан өтуі. Ағартушылық реализм, сентиментализм,
романтизм, символизм, реализм – баршасы Мағжан өткен әдеби бағыттар. Тұтас
ұлт әдебиеті өтетін өткелдерден М.Жұмабаев 15-20 жылда өткен... Міне, осы
тұрғыдан алғанда Жұмабаев шығармашылығындағы әдеби бағыттар мен ағымдардың
теориялық, әрі тарихи да мәні айтарлықтай,- деп жазады. Бұл дегеніміз –
Батыс Еуропа елдері классикалық үлгі ретінде ғасырлап, онжылдықтап өткен
сатыларды қысқа мерзімде игере алған қазақ әдебиетіндегі жедел даму
құбылысының бір суреткер шығармашылығындағы тағы бір көрінісі. Әсіресе
өткен ғасыр басындағы әдебиеттегі романтизмнің үстемдігі турасындағы
байламдар тікелей Мағжан туындыларына қатысты өрбіді. М.Әуезовтің
сыршылдықты, яғни романтизмнің ұлт әдебиетіндегі тарихи-эстетикалық
тамырларын ХІХ ғасыр әдебиетінен, дәлірек айтқанда, Абай шығармаларынан
іздей отырып, оның жаңа дәуірдегі жаңашыл әрі айқын көріністерін Мағжаннан
байқайды. Ол әдеби ағымдар мен көркемдік әдіс мәселесінде ұлттық әдеби
дәстүр бедерлерін айғақтаумен қоса, ақын шығармаларынан Еуропаның
классикалық үлгілерінің біздің сөз өнеріміздегі ерешеліктермен қиындықсыз,
ұлттық мазмұнды жоғалтпай үйлесе алғанын таниды. Мағжанның Европалығын
сүйетіні сондықтан болар.
Ұлттық әдебиеттанудың буыны бекуінде әдеби-теориялық ұғымдардың кең
талқылануы – басты себептердің бірі. Әсіресе жеке қаламгерлердің
шығармашылығын әдеби заңдылықтарға орайластыра қарастыру ғылыми-
зерттеушілік таным деңгейінің көрсеткіші екеніне дау жоқ. Осы тұрғыдан алып
қарағанда, сын жанрының биік шоқтығы бола алған Ж.Аймауытовтың Мағжанның
ақындығы туралы мақаласы ғылыми аппараттың жетіктігімен бөлекше назар
аудартады. Аталған еңбек теориялық ұғымдар мен түсініктерді меңгеру
жолында әр түрлі айтыс-тартысқа түсуге душар болған әдеби-теориялық ой-
пікірдің жеке ақын поэзиясына ғылыми талдау жасаудың жаңаша бастамасы
болды. Мақалада М. Жұмабаевтың шығармашылық эволюциясына тезистік түрде
шолу жасалу барысында автор әдебиет теориясының іргелі мәселелерін аңдатып
отырады. Жүсіпбектің әдеби-теориялық білігі ақынның дүниетанымдық қырларын,
ұстанған көркемдік әдісін, суреткердің идеялық тұрғысын айқындайтын ағым-
бағыттарды жіті талдауларынан байқалады. Ж.Аймауытов еңбегінде Мағжанның
шығармашылық тұғырнамасына әсер еткен тарихи-әлеуметтік себептерді
басшылыққа ала отырғанымен қоса, ақынның көркемдік көкжиегін кеңейткен
әдеби дамудың ішкі заңдылықтарына да (әдеби дәстүр, әдеби-шығармашылық
байланыс-ықпалдар) тереңдеп бара алған. Демек, ақынның шығармашылығының
динамикасы әдеби өрістің имманенті және каузалды заңдылықтары аясында
тексеріледі. Классикалық үлгідегі бұл мақала кейінгі онжылдықта бірнеше
зерттеушілердің тарапынан қарастырылып, өзінің жоғары бағасын алды. Бұл
жерде бізді қызықтыратыны Жүсіпбектің Мағжан туындыларының мысалында
зерделеген көркемдік әдіс пен әдеби ағымдар туралы көзқарастары. Ж.
Аймауытов әр адамның, әр ақынның өрісі бірінші - заманға, екінші – туып-
өскен әлеуметіне, үшінші – нәсіліне (тұқымына) байлаулы. Ақын ерікті-
еріксіз өз заманының тонын кимеске, өз әлеуметінің мұңын жоқтамасқа,
тілегін орындамасқа әдді жоқ екенін тәптіштей келіп: Бір жағынан, үй-іші
– әкеге, әлеумет ру басыға бағынған, тапқа, жікке бөлінбеген, қазақ ішінде
туып-өскен болса, екінші, татар медресесінде оқып, түрікшілік, исламшылдық
рухында тәрбиеленсе, үшінші, патша саясаты шымбайға батып, отаршылдық
зардабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса, төртінші,
орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл, халықшыл болып жатқанын сезіп білсе,
бесінші, батыстың, қала берсе орыс ақындарының санашылдық (идеализм),
дарашылдық школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу
керек? Сөз жоқ, Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу
керек? Олай болып шықпау мүмкін емес. Әлеумет ортасының, заманының жағдайы
солай, – деген түйін жасайды. Бұл – Ж.Аймауытовтың Мағжан шығармаларында
айқұлақтанып көрініс берген ағымдарды санамалап беруі. Ағымдар болғанда да
– Мағжанның көркемдік әдісін қалыптастыруға негіз жасаған фактілер.
Жаңа өркен жайып келе жатқан ұлттық әдебиеттану ғылымында көркемдік
әдіс, әдеби ағым мен бағыт сияқты терминдер әлі бір-бірінен ажыратылып,
толық орнығып үлгермеген шақтағы Жүсіпбек тәжірибесі, сөз жоқ, қазақ сөз
өнерін ғылыми-теориялық тұрғыдан байыптаудағы аса маңызды қадам болды.
Қазақ ақынының шығармашылық өсуіне әсер еткен факторлардың да қаншалықты
пайда әкелгенін, творчестволық мүмкіндікті ұштағанын саралай отырып басқа
елдер әдебиетіндегі ағымдардың ұлттық топырақта өмір сүре алатынын
танытады. Мағжан еліктегенде орыс, қазақ, татар, араб деп талғамайды.
Кімнің сөзі көңіліне жақса, соған еліктеп жазады. Сондықтан да Мағжанның
алғашқы кездегі өлеңдерінде неше түрлі рух бар. Сыртқы түрінде орыстың
бейнешілдеріне (символист) еліктесе, ішкі рухында күйректік, жылауықтық
(сентиментализм) романтизм болады. Сентиментализм әсері, әсіресе әйел
теңдігіне арнап жазған өлеңдерінде ұшырайды, – дей отырып, ол тұжырымдарын
нақты мысалдармен дәлелдейді. Осы тұста баса айта кетуге тиісті нәрсеміз,
орыс әдебиеттануының өзінде бағыт, ағым, көркемдік әдістер турасындағы
пікір-тұжырымдар енді-енді ғана жетіле бастап, ол ұғымдар арасындағы айырым-
белгілер толығымен ажыратылып, нақты теориялық қағидалар әлі орнығып
болмаған шақта да Жүсіпбектің аталмыш мәселелер турасында әлемдік әдеби-
теориялық білімдермен қарулана алуында. Ол романтизмнің ішкі ағымдары,
символизм, сентиментализм, натурализм т.б. табиғаттарын біршама зерделегені
танылады. Ж.Аймауытов мұндай эстетикалық ой-толғамдарға үлкен дайындықпен
келгендігінің дәлелі – оның қазақ әдебиетінің ендігі бағыты мен ұстанып
келген және болашақта ұстануға тиісті әдістер мен ағымдар хақында жазған
басқа да мақалалары. Оның 1925 ж. Ақжолдағы Әдебиет мәселесі деген
мақаласының тарихи-әдеби мәні зор болып, баспасөз бетінде ауқымды
пікірталастардың лап ете қалуына тамызық тастап жібергендей болды. Қазақ
әдебиеті ќазір қандай дәуірде: күйректік (сентиментализм), сарындамалық
(ромаитизм), санашылдық (идеализм), нағыздық (реализм) дәуірінде ме?
Тұрмысқа, заманға қайсысы қатысады? Қазақ әдебиетінің орыс әдебиетінен
µзгешелігі болды ма, енді бола ма?.. Қазақ әдебиетіне төңкеріс бір жағынан
жалынды үмітті желдеткен үндеу кіргізсе, екінші жақтан уайым, қайғы, торығу
кіргізді... Тап ақыны қазақта әзір жоқ... Қазақ жазушылары, ақындары
төњкеріске жолдан қосылды. Бір қанаты төңкеріс рухымен суарылса, екінші
қанаты ұлтшылдықпен суарылып қалған, – дей келіп, – қазақ әдебиеті қазір
күйректік (сентиментализм), сарындамалық (романтизм) дәуірінде болуға тиіс.
Ендеше санашылдықтан да (идеализм) құтыла алмайды. Нағыздық (реализм) дәуір
қазірге аналардай қабыса қоймас, - деген қисын шығарады (Ақжол, 1925ж.,
1сәуір). Әдебиетші мынасы – көркемдік әдіс, мынасы – әдеби ағым деп бөліп
қарастырмаса да, сол дәуір әдебиеті әдістік тұрғыдан романтизмнің аясында
дамығандығы туралы ұстанымға іш тартады. Бұл ұстанымын Мағжанның ақындығы
туралы мақаласында дамытып әкеткені аян. Ал бүгінгі күнге дейінгі
теориялық зерттеулер жетістіктеріне сүйенетін болсақ, М.Әуезов пен
Ж.Аймауытов айтып отырған сентиментализм де, идеализм де романтизмді
қалыптастырушы ағымдар.
Жүсіпбектің аталмыш мақаласына үн қатқандардың ішнен әдеби-эстетикалық
тұрғыдан анағұрлым зерделілігі аңғарылатын Жәкен Сәрсенбіұлының айтқан
ойларының да ғылыми маңызы басымырақ. Оның Әдебиет мәселесі туралы
мақаласын іле-шала жазуы (Ақжол, 1925,10 сәуір) нағыз сыншыға тән
оперативтілігін де көрсетіп берді. Ол: Қазақ әдебиеті қазір күйректік
(сентиментализм), санашылдық (идеализм), сарындамалық (романтизм), нағыздық
(реализм), көп измнен құралған қырық құрау деуге болады. Мұның ішінде
реализмді заманға үйлесі бар десек те, қазақтың салт-санасы, тұрмысымен
әзірге қайшы келуі анық. Соның үшін романтизм мен сентиментализмді
әдебиетте қолданбай отыруға әзірше мүмкін емес. Сентиментализм онша ұзаққа
созылуы екіталай. Бірақ қазақтың қазіргі тұрмысында романтизм көпке шейін
әдебиетке кіреді. Түбінде реализм романтизмді жеңуі мүмкін. Оған әлі күн
ілгері, түрлі жағдай керек. Сол себепті қазіргі әдебиетте көбірек романтизм
қуаттырақ шығуы мүмкін, - дей отырып, әдеби үдерістегі бір-ақ әдістің
басымдық танытуы көркемдік дамудың түрлі арнада дамуына, түрлі ізденістерге
бой ұруына жағдай жасамайтынын бағамдай алды. ХІХ ғасырда-ақ басталған
демократтық-реалистік ағымдар жаңа дәуірде де жалғасын таппай, ұлт
әдебиетінің көркемдік-эстетикалық биіктерге қол соза алмайтынын болжады.
Бұл төңіректегі айтыс-тартыстарға толымды түрде баға берген профессор
Т.Кәкішев: Әрине, бүкіл бір әдебиетті өмір шындығынан аз да болса да
алшақтататын романтизм бағытымен өркендету талабы бірден-бір өрнекі жол деп
айта қою қиын. Романтикалық сыңайда жазылған шығармаларда талай көркемдік
ізденістер, ұтқыр образдар, кестелі өрнектер кездесетініне қарап реалистік
суреттеу тәсілін екінші қатарға ысырып тастау немесе оны жүрер жолымыз емес
деп есептеу айтысушылардың бір сәттегі пенделік сезімі ғана болғанын
көреміз. Ол пиғыл шын эстетикалық тұжырымнан алыс, - деп санайды.
Романтизм әдісі, ол әдістің ішіндегі бірнеше әдеби ағымдардың да өз
эстетикалық орны, белгілі бір көркемдік мақсаттарды шешудегі айта
қаларлықтай ролі бар екенін ескерсек, Т.Кәкішевтің пікірі тым қатқыл
айтылған дей аламыз. Алайда ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы әдебиетшілер мен
сыншылардың ортасында болған тартысты ойлардың ішінен Абай дәуірінен тамыр
тартатын сыншыл реализмге жете көңіл бөлінбегені, романтизм жөнінде белең
алған ойлардың көлеңкесінде қалып қойғандығы зерттеушінің орынды қынжылысын
тудырғаны сөзсіз.
Көркемдік әдіс (грек тілінде metodos – зерттеу жолы) – әдебиеттану
ғылымындағы маңызды ұғымдардың бірі. Ол көптеген қаламгерлер
шығармашылығында қайталана отырып, өнердегі өмірді бейнелі суреттеудің
ортақ ерекшеліктерін айқындап, сол арқылы бір немесе бірнеше елде әдеби
ағым (бағыт) туындатады. Мысалы, реализм, романтизм, символизм, т.с.с.
Өмірді көркем бейнелеу сипаты, ең алдымен, қаламгердің өмірді бейнелеу үшін
таңдаған әдісінің негізінде айқындалады.
Көркемдік әдіс нақтылы бір тарихи жағдайларда пайда болады. Яғни,
қандай да бір көркемдік әдісті ұстанған суреткерлерді идеал жайындағы
түсінік, сол идеалға сәйкес келетін (немесе керісінше) қаһармандар типі,
соған орай туындайтын сюжет мәселелері біріктіреді. Қоғамдық-тарихи
жағдайлардың алуан түрлілігі көркемдік әдістің де алуан түрін туғызады. Сол
себепті бір уақыттың өзінде қаламгерлердің өнер міндеті туралы түсінігіне
байланысты әр түрлі көркемдік әдістер қатар жасай береді. Реалистік әдіске
өмірдің шынайы бейнесін мейлінше реальды сипатта көрсету тән болса,
романтикалық әдісте суреткердің субъективті көзқарасын өрбитін шарттылық
сипаттар молынан ұшырасады. Көркемдік әдісті танып-білу арқылы өнер мен
әдебиет дамуының заңдылықтарын және осы даму барысындағы жеке қаламгердің
шығакрмашылығының ролін дұрыс түсінуге мүмкіндік ашылады. Қазіргі
әдебиеттанудағы стиль мәселесі көп жағдайда жекелеген жазушылардың
қайталанбас даралықтары деген ойға саяр болса, әдіс ұғымы, керісінше,
өмірді тану мен бейнелеудің көптеген қаламгерлер туындыларына ортақ белгі-
сипаттары деген түсінікті көрсетеді, - дейді К.Ахметов.
Әдіс туралы сөз қозғағанда, біздің ойымызға бірінші кезекте көпшілікке
етене болып кеткен реализм, романтизм әдістері, олардың ішіндегі түрлі
ағымдар оралады. Бұл дұрыс, алайда бұл түсінік жекелеген қаламгерлерге ғана
тән әдістері де жоққа шығармайды.
Осы орайда Қаламгер әдісі дегеніміз стиль ұғымын қайталап кетпей ме?
деген ойдың тууы да заңдылық. Олардың арасындағы айырмашылықты дұрыс тану
үшін мына мәселелерді ажырата білген жөн: Стильдік ерекшеліктер көркемдік
құралдар жүйесінде, олардың ішкі заңдылықтарынан өрбитін байланыстары мен
өзара қарым-қатынастары арқылы көрінеді. Ал қаламгердің өзіндік көркемдік
әдісі оның өмірлік материалды танып-бағалау, таңдау және бейнелеудегі өзіне
ғана тән ұстанымдарынан келіп шығады.
Демек, стиль мен әдіс – екі түрлі ұғым. Стильді қарастыру көркемдік
құралдар жүйесін өзара байланысты заңдылықтар аясында зерттеу болып
табылады. Көркемдік әдісті зерттеу – қаламгер шығармашылығындағы өмірдің
идеялық-көркемдік концепция негіздерін зерттеу. Бұл концепция көркем
бейнелердің заңды байланыстары мен өзара қарым-қатынастары арқылы танылады.
Әдіс жазушының стилін айқындайды. Нақтылай түсер болсақ, әдіс – стильді
туғызатын факторлардың бірі, яғни әдіс стильдік жүйені анықтайды,алайда
стильмен тең тұра алмайды. Бұл жағдай, әсіресе, жазушыға тән әдісті
статикалық сипатта, яғни оның шығармаларына тән негізгі сипаттарды іріктеп
қарастырмай, жазушы дүниетанымының даму үрдісінде, ақиқатты танып-білудегі
түрлі өзгерістегі қалыпта, ұдайы қозғалыста қарастырғанда айрықша
байқалады.
Жазушы шығармашылығында көркемдік әдістің маңызы зор. Ақиқат
құбылыстарды дұрыс танып, бейнелеу үшін таңдап алынған ұстанымдар өмірлік
шындықтың ішінен ең маңыздысын, ең қажеттісін шынайы суреттеуге сәйкес
келсе, оның мән-маңызы тіптен арта түседі. Ал жазушы шығармашылығының
өзегңне алынған ұстанымдар ақиқатты бұрмалауға, керітартпа көзқарастарды
насихаттауға негізделсе, оның мән-маңызы да кері ықпалды болады.
Жеке қаламгерге тән әдіс, сол өмірлік ақиқат құбылыстарды танып,
бейнелеу ұстанымдарының (реалистік, романтикалық, натуралистік, т.с.с.)
ұқсас түрін ұстанатын тұтас бір қаламгерлер тобының шығармашылығына да
ортақ болып келеді. Қоғамдық сұраныстарға орай дүниеге келген көркемдік
әдістердің бәрі әдеби дамудың тнориялық жинақтауы болып шығады. Ғасырларды
қамтитын көркем әдебиет тәжірибесі көркемдік бейнелеу ұстанымдары белгілі
бір көркемдік әдістің шеңберінде тұйықталып қалмайтынына, үздіксіз даму
үстінде болатынына айғақ. Бұл даму жазушының идеялық-көркемдік
жаңалықтарымен қаншалықты байланысты болса, сол жаңалықтардың теориялық
тұрғыдан танылып, олардың маңызының анықталуына да соншалықты тығыз
байланысты болады. Мысалы, Пушкин, Гоголь жазды, Белинский, Добролюбов
талдады. Коркемдік әдістердің пайда болуы, дамуы және алмасуы әлеметтік-
тарихи жағдайларға қатысты.Қандай да бір қоғамдық жағдайда пайда болған
көркемдік әдіс өзінің даму барысында түрлі өзгерістерге ұшырайды, қоғамдық
өмірдегі өзгерістерге сәйкес жаңа сипаттарға ие болады. Мысалы, осы күнге
дейін бір ғана реализм әдісі ағартушы реализм, сыншыл реализм, социалистік
реализм сияқты сатыларды бастан өткеріп отыр.
Әдіс – стиль де емес, ағым да емес. Творчестволық әдіс, - дейді
М.Қаратаев. Өмірді образбен бейнелеп, көркем шындық жасау жолы, Екінші
сөзбен айтқанда, өмірдегі болмыс дүниесінен өнер дүниесін, яғни тұтас бір
шығарма көлемінде көркем образдар жүйесін жасау жолы. Жолы деген сөзді
кең мағынасында алып, оған біз акт, процесс, тәсіл деген ұғымдарды сыйғызып
отырмыз, өйткені әдіс жүзінде осы ұғымдардың қызметін қоса атқарады. Ал
З.Қабдолов әдістің екі түрі бар екенін айтады. Ол: Көркемдік әдіс –
алдымен, шындықты шын мәніндегі суреткердің өз көзімен образды түрде тану
жолы, содан соң өзі таныған шындықты бар өнерін төге, бар шеберлігін сала
көркем жинақтап, өзгеге таныту жолы.
Көркемдік әдіс – өнер туындысында адм образын жасауға, сол арқылы
шындықтың сырын образды түрде ашуға қажет өмір деректерін белгілі бір
эстетикалық талғам биігінен таңдаудың, қорытудың және жинақтаудың өзгеше
принципі, сайып келгенде, өмір шындығын өнер шындығына айналдыра саралап,
белгілі бір қоғамдық идеал тұрғысынан қайта туғызудың айрықша типі.
Романтизм мен реализмнің көркемдік немесе творчестволық әдіс ретіндегі ең
елеулі сипаттары, міне, осы сипаттарда жатыр, - дейді.
Қандай да бір көркемдік әдістің, бағыттар мен ағымдардың құндылығы
олардың өмір шындығының заңдылықтарын танып, даму арнасын айқындау арқылы
идеялық-көркемдік мазмұнның әсерлілігі мен қуатына ықпал ету қабілетімен
анықталады. Сонымен бірге әдебиеттің даму тарихында кездескен түрлі әдістер
мен ағымдардың жекелеген бағалы сипаттарының қазіргі дәуірдің эстетикалық
талап-тілегінен өрбитін көркемдік әдістерге де сіңісіп кетуін, өзінің
тарихи-көркемдік мәнін жоғалтпауын заңды құбылыс деп білген жөн. Мұндай
әдістердің қатарына ХІХ ғасырда кең тараған романтизм мен реализм әдістерін
жатқызуға болады.
Символизм – ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында, одан
кейін Ресейде әдебиет пен өнерде өріс алған ағым. Символизмнің шығуына
буржуазиялық мәдениеттің дағдарысқа ұшырап, тарихи-әлеуметтік жағдайдың
өзгеруі себеп болды. Символизм ағымында жазылған шығармалар шындықтан
аулақтап мистикаға, декаденттік сарындарға бой алдырды. Адамның болмысының,
қаһарманның дарашылдығын жақтады.
Символизм бір нәрсенің елесін сәл-пәл сездіріп, арғы жағын жұмбақтатып,
енді не айтпағымды өзің түсініп ал дейді. Бұл ағымның көптеген өкілдері
буржуазиялық қоғамның құлдырауын сезіне отырып, оны барлық адамзаттың
құлдырауы деп есептеді. Осыдан барып болашаққа, адам санасына, тарих
болашағына сенбеу, күйікшілік туады. Сол арқылы олардың шығармаларындағы
күрескерлік рух қалыптасты. Шығармашылықтары арқылы қоғамдық-әлеуметтік
процестер тірелген тығырықтардан шығудың жолын іздестірді. Буржуазиялық
орталарда символизмнің танымал болуы антидемократиялық мәні мен
антиреалистік бағыттылығымен түсіндіріледі.
Дуалистік дүниетаным – бейнені символистік ойлау жазушы көзқарасының
негізгі сипаты. Олар үшін ақын – шынайы дүниеден тыс мистикалық
ұмтылыстарды бәрінен бұрын қоятын сұлулық абызы. Символистер шығармаларының
екі мағынасы бар – тура және астарлы. Екінші мағына символистер
шығармашылығында маңызды болып есептеледі. Көркемдік бейне символға айналып
кетеді. Теоретиктердің пайымдауынша, символизм сыртқы әлемнің құпия
сырларына меңзейтін өнер.
Символистік өнердегі негізгі шешуші нәрсе – поэтикалық тіл. Ол екі түрлі
қызмет атқарады. Бірі жай, яғни шығарма тудыратын бейнелі материал; ал
екіншісі – тұңғиық сырларды жеткізетін ерекше қызмет атқарады. Символизм
поэзиясында сөзге магиялық мағына беріледі. Ол оқырманның ерекше көңіл-
күйін тудырып, оны сиқырлап, табиғаттың мистикалық құпияларын қабылдауға
бейімдеуді көздейді. Сөйтіп, поэтикалық сөз магиялық сендіру құралына
айналады. Оның маңызы белгісіз, күңгірт сезім тудыруында. Осыған байланысты
символистер өлеңнің музыкалығына үлкен мән береді. Символизм оқырманды
шынайы өмірден санадан тыс, шынайы емес өмірге жетелейтін құбылыс.
Символизмнің негізі ХІХ ғасырдың 60-70 жылдары Францияда қаланды. Поль
Верлен (1844-1896), Артюр Рембо (1854-1891), Стефан Малларме (1842-1898)
Франциядағы символизмнің негізгі ядросы болып табылады. Нақытырақ айтсақ,
символизмнің алғашқы іргетасы 1871-1873 ж.ж. Париж Коммунасынан кейін
қаланды. Әдеби ағым ретінде, кешірек, оны теоретик Стефан Малларме өз
деңгейінде қалыптастырды. 1886 жылы “Фигаро” газетінде “Символизм
манифесті” басылып шықты. Верлен 80-жылдардың басында “Қарғыс атқан
ақындар” очерктерін жарыққа шығарады. Символистер өздерін “қарғыс атқандар”
деп атаған.
Символистер ақиқат ауылын реалды дүниеден іздеу адасқандық деп жар
салды. Олар әлем құпияларына енбек болды. Поэзияда оны тек символдың
көмегімен жүзеге асыруға болады деп есептеді. Символист ақындар өлеңнің
логикалық айқындылығына қарсы болды, олар дыбыстардың жұмбақты мағынасын
қалады. Аталмыш ағым өкілдері өлеңнің музыкасы туралы көп ойлап, поэтикалық
әуен қалыптастыруда үлкен шеберлікке жетті.
Символистердің ойынша дыбыстардың мистикалық әлемі адамды шексіз,
қанатсыз логика мен адамның қатал ойы ене алмайтын жаққа әкетеді. Ақындар
өздерінің бұлыңғыр сезімдерін жеткізбек болды, кейде өздерінің қандай ойды
жеткізгісі келетінін түсінбейтін кездері болды.
Француз әдебиетіндегі символизм өкілдерінің бірі - Артюр Рембо. Ақын
шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі маңызды үлкен туындысы -“Ұста” өлеңі.
Ұста – күш пен айбындылығы поэтикалық мүсін арқылы көрінетін көтерілген
халықтың символикалық бейнесі. Біз, әрине, оның мықты мүсінін көріп,
күкіреген дауысын естиміз. Ұста сөзі - адам болған құлдардың айыптаушы
сөзі. Рембоны барлық ресми буржуазиялық әлем символы тітіркендіреді. Рембо
поэзиясы лексикалық байлығымен ерекшеленеді, өмірдің әр түрлі салаларынан
алынған сөздер үнемі өзгеріске ұшырайтын амплитуданы, қарама-қарсылықты,
ырғақтың өзгермелілігін тудырып, өлеңнің көпдыбыстылығын, көпдауыстылығын
айқындайды.
Рембоның “Мас кеме” өлеңі ақын ізденістерінің жемісі. Бақытсыз, уайымшыл
адам тәріздес кеме сиқырлы әзәзілдік әсер қалдырады. Экзотикалық бояулар
мен бейнелердің аралас қоспасында “адасқан кеме” яғни “мені” адасады.
Ақынның поэтикалық эксперименті француз поэзиясының тарихында қада болып
қалды. Бұл ақын дарындылығынан ғана емес, азаптар мен ізденістерден тұратын
қиындығынан болатын құбылыс. Өлең ребус іспеттес, бір қарағанда бәрі
алақанда тұрғандай анық сияқты болса, екінші жағынан “белгісіз” жұмбаққа
ұқсайды. Рембо “дұрыс” өлеңнің қатаң жүйесін бұзады. Ол ақынның әсері мен
сезімі екпінінен шайқалатын сыңайлы.
Символист ақын Поль Верленнің “Күзгі ән” өлеңі аллитерация мен
ассонанстар үйлесімділігімен танымал болды. Ақын “Сөзсіз романстар” атты
өлеңдер жинағын жазды. Онда қаламгер өз сезімдерін белгісіз өлең
әуендерімен жеткізеді. Ол ақындарды сөздің “қызық белгілерін” тануға
үйретеді. 1871 жылдан бері қарай Верлен мезгілсіздікпен уланды. Ол сенім
артатын нәрсені табуға үміттенді, бірақ бірізділікке келе алмады. Рембо
сияқты Верлен де саяси тұжырымдардан алыс болды.Оның басты талабы “алдымен
музыка” деген принципке негізделді. Ақынның мұңға толы көңіл күйі дыбысқа,
әуенге айналды.
Франциядағы символизмнің тағы бір өкілі Стефан Малларме Рембо мен Верлен
көрген азапты күндерді басынан кешкен жоқ. Оның символизмі өнерден храм
жасауға тырысқан адамның дүниетанымына негізделді. Ақынның пайымдауынша,
“Тек сұлулық қана бар. Ал оның ең биік көрінісі: Поэзия. Қалғаны-жалған”
(3, 407(.
Егер Рембо субъективизмді көріп “белгісізді” іздеуден бас тартса, Верлен
бірізділікке келе алмаған. Малларме символизм принциптерін өз деңгейіне
жеткізді. Ол символизмді абсолюттік идея деңгейіне жеткізіп, “таза өнердің”
табынушысына айналды. 1864 жылы күзде Малларме былай деп жазады: “Мен жаңа
поэтикадан туатын тіл шығарамын: затты суреттемей, одан қалатын әсерді
суреттеймін” [3, 408]. Малларме “бәрінен бұрын музыка” деген Верлен
көзқарасына жақын болды. Ақынның айтуынша, егер қандай да мағына туса ол
сөздердің ішкі үйлесіміне құрылады. Верленнен ерекшелігі Малларме заттан
әсерді бөліп қарайды. Зат ғайып болып, одан қалған әсер, символ болып
табылатын субъективті бейне ғана қалады. Қаламагер туындыларының бас
кейіпкері – абстрактты идея. Малларме: “Менің санамда мәңгіліктің дірілі
жаңғырады”-деп болжамдайды (3, 409(.
Ақын “кездейсоқ өлеңдер” жазумен әуестенетін, поэтикалық арнаулар,
эпиграммалар, “альбомға арналған өлеңдер” жанрымен де айналысты. Бұл
өлеңдер түсініктірек, олар верлендік қарапайым сезімдер мен күнделікті өмір
поэзиясына жақын деп есептеді. Сонымен қатар Стефан Малларме сонеттер, төрт
жолдық шумақтар, станстар жазды. Малларме символизмі ғасыр соңындағы
декаденттік әдебиеттің құрамды бөлігі болды. Стефан Малларменің әйгілі
“Аққу” өлеңінде ақынның жалғыздығы жырланады. Қорқынышты мұң өлеңнің әр
сөзінен көрініс табады. Аққудың мойны “ағарған өлімге” жақын.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы неміс әдебиетінде
декаденттік әдебиет кезеңі орнады. Неміс әдебиетінде де символизм өз
өкілдерін тапты. Француз символистерінің, әсіресе, Малларменің туындыларына
сүйенген Стефан Георге мазмұннан гөрі формаға, дыбыс үйлесімділігіне үлкен
мән береді. Георге “стефан-георге -шрифт” деген атқа ие болған ерекше
графикалық құралдарды қолданды. Өз өлеңдерінде ол сюжеттерді орта ғасырдағы
католиктер дәуірінінен, ежелгі Рим тарихынан алды. Символист әрі эстет ақын
ХХ ғасырдың басында саяси тақырыпқа барып, антидемократиялық, империалистік
күштерге тартылысын байқады. Қаламгер шығармашылығының мистикалық сипаттары
күшейеді.
Австриялық ақын Райнер Мария Рильке (1875-1926) табиғатты нәзік сезініп,
қасиетті, таза сезімдер жайлы шебер жеткізе білді. “Қыздардың дұғасы”
цикліндегі көптеген өлеңдер әйел психологиясын ашады. Рильке орыс тілін
меңгеріп, “Игорь полкы туралы жырды” неміс тіліне аударды. Мария Рильке
шығармашылығында бұлыңғыр символикаға талпыныс көрініс тапты. Ол азап пен
өлім жайлы көп жазды.
Рильке шығармашылығы шынайылығымен, сезімге, әнге толылылығымен
ерекшеленеді. Өмірдің күнделікті беттерін суреттеу керектігін айта отырып:
“Осының бәрін рухани, қарапайым шыншылдықпен тудырыңдар” [4, 353] -дейді.
Өз шығармашылығында ол осы принципті ұстанды, дегенмен адамның рухани өмірі
мәселелеріне ерекше қызығушылық танытты. Ақынның кейбір туындыларынан
мистикалық, діни символика элементтерін, күрделілікті кездестіруге болады.
Рильке үлкен ақындық мәдениетімен ерекшеленеді. “Часослов” атты үш
бөлімнен тұратын қаламгер туындысы оқырмандарын музыкалығымен,
динамикалығымен, әдемі иірімдерімен, терең философиясымен баурап алды. Оның
өлеңінде сезім мен ой астасып жатыр. “Ғасырлар ағымында менің де ғасырым
өтіп барады” - деп жазады ақын өзі жайлы (4, 353(. “Часослов” шығармасында
құдай бейнесі негізгі орын алған. “Часословтың” лирикалық кейіпкері –
құдайды өзіне тең көретін орыстың монахы.
Рилькенің жазатын маңызды тақырыптарының бірі - жалғыздық тақырыбы.
Батыс әдебиетінде бұл мәселені терең сезініп, көп шығармаларына арқау еткен
ақын Рильке болды.
Символизм бағытын ұстанушылар теориялық түп қазығын немістің идеалистік
философтары А.Шопенгауэр, Э.Гартман, Ф.Ницше еңбектерінен алды.
1.2 Орыс символизмі және оның көркемдік қызметі
Аталмыш ағым ғасыр соңында және жаңа жүзжылдық басында орыс поэзиясында
кең қанат жайды. Кең тараған символизм ағымы Ресейде А.Блок, В.Брюсов,
Д.Мережовский, Ф.Сологуб, К.Бальмонт сынды өкілдерін тапты. Орыс
символистерінің талантты өкілдері ұнамды туындылар тудырды. Осы кездегі
тарихи ерекшелік орыс өнерінде философиялық материализмнен, реалистік
эстетикадан бас тартқан декаденттік, идеялық-көркемдік бағыттардың пайда
болуы. Көркемдік дүниетаным ретіндегі декаденттіктің типтік белгілері-
шындыққа, адам санасының объективтілігіне сенбеу; таным белгілері ретінде
ішкі, рухани тәжірибе, қас-қағым сезімдер мен мистикалық ашылымдар ғана
мойындалды.
Ерте орыс декаденттері өнердің шынайы өмірмен байланысының үзілгендігі
жайлы жариялады. Мұндай жеке дүниетанымға деген тенденция кейін орыс
символизмінің негізіне айналды. Н.Минскийдің “При свете совести” (1890)
деген еңбегінде қалыптасып келе жатқан көркемдік бағыттың әлеуметтік және
эстетикалық ұстанымдары орын алды. Адамның өзіне деген махаббаты ғана
шынайы деп танылды. Н.Минский өзінің бірінші және негізгі “жаңа
адамгершілік” принциптерін, өзінің әлем мен қоғамға адамдық қарым-қатынас
түсінігін қалыптастырды. Жоғарыда аталған еңбегінде Минский: “Мен өзімді
ғана жақсы көруге жаратылдым, оны көрсету үшін мен жанымдағылардан бірінші
болуым керек”, “әркім өзін ғана жақсы көреді”-деген пікірлерін айтты [5,
129]. Біріншілікке, билікке құштарлық, - Минскийдің ойынша,-мистикалық күш,
болмыс маңызы. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда Н.Минскийдің бұл идеясы
әлеуметтік гуманизмді жоққа шығарады,адам, халық, қоғам тағдырына байыпсыз
қарауға әкеліп соғады. Минскийдің ойынша адам теңдігі туралы арман адам
болмысымен үйлеспейді.
ХХ ғасырдың басында Ресейде Фридрих Ницшенің есімі ғана емес, еңбектері
барынша танымал болды. Бұрынғы жекелеген басылымдарын былай қойғанда, 1909-
1912 жылдардың аралығында Мәскеуде оның үш томдық толық шығармалар жинағы
жарыққа шықты; олардың орыс тіліндегі аудармасын атақты символист ақындар
В.Брюсов пен А.Белый даярлады. Философты терең танытудағы А.Рильдің
“Фридрих Ницше – суреткер және ойшыл” (1898), Н.Герасимовтың “Ницшешілдік”
(1901), А.Лихтенберженің “Ницшенің философиясы” (1906), Л.Шестовтың “Гр.
Толстой мен Ф.Ницшенің іліміндегі ізгілік” (1907), “Достоевский және Ницше”
(1909) атты еңбектердің маңызы өз алдына бір төбе.
“Жаңа өнер” теоретиктерінің Ницшеге еліктеуі заңды құбылыс. Ницше (1844-
1900) философиясы ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасқан еді.
Буржуазиялық философия тарихында Ницше иррационализмнің, соның ішінде
волюнтаризмнің негізін қалаушы. Фридрих Ницше даралықты дәріптеп,
ақсүйектік пен асылзадалықты ардақтаған еді. Оның философиялық жүйесінде
“билікке құштарлық” туралы миф негізгі болып есептелді. Ол “тәңірі-тұлға”
(сверхчеловек) идеясын алға тартты. Ницшенің “тәңірі-тұлғасы” “билікке
құштарлықты” жоғары дәрежеде жүзеге асырушы. Осы “билікке құштарлық”
теориялық постулаты негізінде Ницшенің этикасы мен эстетикасы құрылды.
Ғасыр соңындағы орыс өміріндегі қоғамдық-идеологиялық жағдай мен Еуропа
өміріндегі қоғамдық-идеологиялық процесстердің ұқсастығы ницшешілдікті
тудырды. Бұл ұқсастық орыс декаденттік мәдениетіне тән Ницше этикасы мен
эстетикасына қызығушылықты түсіндіреді.
Дегенмен, ницшешілдік философиясының орыс декаденттік идеялық-көркемдік
ағымдардың философиясына, этикасы мен эстетикасына әсері туралы айтқанда
Ресейде Ницшені қабылдаудың өзіндік ерекшелігін де атап өткен жөн. Ницшенің
агрессивті антидемократизмі демократиялық және гуманистік дәстүрлері мықты
орыс мәдениетіне тамырын жая алмады.
Философ этикасы мен эстетикасын белсенді насихаттаған символистерді ең
алдымен қызықтырған Ницше емес, “тәңірі-тұлға”, “билікке құштарлық”
идеологы болды. Ең негізгісі Фридрих Ницше мәдениет философиясы бойынша
еңбектердің авторы. Символистердің ішінде өте танымал болған еңбек неміс
философының “Музыка рухынан трагедияның тууы” (1872) - деген еңбегі
антикалық мәдениетті талдауға арналды. Бұл еңбегінде Ницше мәдениеттің екі
типінің бар екенін айтады:дионистік, өмірлік бірақ болмысты тұжырымдайтын;
және аполондық, біржақты, логикалық. Екінші типі халықтар өмірінде
“өркениет” нәтижесінде пайда болады. Ницшенің пайымдауынша, екеуі де
тұлғаның психологиялық құрылымында бар. Символистер философтың осы
идеяларын қабылдады. А.Белый мен Вяч. Иванов оның екі мәдениет бастаулары
туралы идеясын, В.Брюсов – ницшешілдік “тағдырға махаббат”, трагедиялық
тағдырға мақтанышпен, ұлылықпен даяр мықты адамның танымал болу идеясын
қабылдады.
Басқа да орыс декаденттік өнер теоретиктері сияқты, Минский де
ницшешілдік философияның келесі ұстанымдарына жақын болды:санаға қарсы
шығу, өмірді иррационалды процесс, уайым объектісі деп қарастыру.
Минскийдің кітабы жаңа әдеби бағыттың философиялық-эстетикалық платформасын
айқындаған алғашқы еңбек болды.
Бағыттың философиялық-эстетикалық негіздемесі Д.Мережковскийдің “О
причинах упадка и о новых течениях современной русской литературы” (1893)
деген кітапшасында жасалды. Д.Мережковскийдің айтуынша, қазіргі орыс
әдебиеті азаматтық тенденциялылық итермелеген құлдырауға жақын. Ол қоғамға
қызмет ету идеясы өнерді идеялық және көркемдік тығырыққа тіреді, (5, 131(
- деп есептеді. Әдебиеттің құлдырауы жалпы “әдеби талғамның” жойылуы деп
санады. Нағыз өнердің негізі мәңгі діни мистикалық сезімде, (5, 131( - деді
Мережковский. Ол болашақ жаңа орыс әдебиетінің негізгі үш элементін атап
көрсетті: біріншісі-мистикалық мазмұн; екіншісі-символдану: жаңа поэзия
“символ” поэзиясы болуы қажет, яғни өмірдің кез-келген жағдайы “біздің
жанымыздың құдайлық жағын білдіретін” суреткер ойының бейнелі көрінісі
болуы керек; үшіншісі- “көркемдік әсерлілікті нәзік импрессионизм рухында
кеңейту”.
Жаңа көркемдік бағытттың негізгі әлеуметтік және эстетикалық тұжырымдары
мен символизм ұғымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz