Ш.Құдайбердіұлы шығармаларындағы адамгершілік мәселесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Шәкәрімнің философиялық ой.толғамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Ақындықтан даналыққа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Шәкәрім шығармашылығының адамгершілік қайнары ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Ар, иманмен ұштасқан шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Шәкәрім мұрасының ақын,жыраулар поэзиясы
құндылықтарымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
1 Шәкәрімнің философиялық ой.толғамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Ақындықтан даналыққа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Шәкәрім шығармашылығының адамгершілік қайнары ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Ар, иманмен ұштасқан шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Шәкәрім мұрасының ақын,жыраулар поэзиясы
құндылықтарымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетіміздің Абайдан кейінгі дәуірін аса құдіретті ақындық үнімен, дариядай дархан талантымен түрлендіре өрнектеген, тың тынысты көркем-әдеби ойдың қазынасы болған ойшыл ақын, кемеңгер суреткер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар қазыналардың асыл қасиеттеріне суарылған, көркемдік-эстетикалық ой дәрежесі биік, талантына тұғыр болған дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың бірінен саналады.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында сонау халықтық ауыз әдебиеті үлгілерінен бері қарай көш түзейтін ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да осы дәстүрлер болды.
Кезінде М.Әуезовтің: «…дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен, салалы түп-төркіні барын байқаймыз», - деп [1, 208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс елдерінің классикалық поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі ала отырып қалыптасқанын айтса, Шәкәрімнің нәр алған негіздері де осы тәріздес. Бір айырмашылығы Шәкәрімнің алдында осынау бай дәстүрлі мұралардың сыртында өзінен бұрынғы қазыналардың алтын қорытпасы секілді Абайдың ұлы ақындық дәстүрі тұрды.
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тарихында Абайдан кейінгі ең ірі ақынымыз – Шәкәрім. Ұлы ақын дүниеден қайтқан соң, халық Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып, ерекше құрметтеген.
«Әкесінің баласы – адамның дұшпаны.
Адамның баласы – бауырың», - деген Абай қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір бойы берік ұстап өткен адам.
Шәкәрім өз бетімен көп оқып, рухани қазыналарға тереңірек үңіліп, білім-ғылымның қадір-қасиетін терең түсінуге ден қояды. Оның білім қуып, өлең өрнектеп, рухани есеюіне, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында болуы қатты әсер еткен. Шәкәрім Абай қамқорына сай саналы, талантты ақын болып қалыптасты.
Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп жазғаны да Шәкәрім. Ол – әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол – композитор және музыкант, философ, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларын таныстырған шебер аудармашы, ол – терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамған сегіз қырлы өнерпаз, үлкен мәдениет қайраткері.
Оның тарихи, ғылыми, философиялық шығармалары – шежіренаме «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарты» трактаттары, «Бәйшешек бақшасы», «Шын бақтың айнасы» әңгімелер топтамасы, «Әділ-Мария» романы, «Мәңгі сөздер» афористік топтамасы қазақ проза даму тарихында өзіндік орын алады. Шәкәрімнің прозасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке бай. Мәселен, тұңғыш қазақ романының авторы М.Дулатов әлеуметтік прозаның бастауында тұрса, ойшыл Шәкәрім прозалық шығармалары философиялық-психологиялық арнаның бастауы.
Шәкәрім өзінің алдындағы дәстүрлі үлгілерді үйренумен ғана шектелген жоқ. Өзі тапқан қазынаны, әрбір құбылысты өзінің ақындық жүрегінің тезінен өткізуді, оның үздігін алып, әсіреқызылынан аулақ болды. Солардың негізінде шабытын шыңдады. Жүрегін тебіренткен ойлары мен асыл ақықтай жырларын ұлттық көркемсөз өнерінің терең де қасиетті шыңырауынан суара отырып, оларға өз талантының кестелі бояуын дарытты. Абайдың Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің даму процесі, міне, осынау асыл маржандарды, халықтық сөз өнерінің кәусар қайнарларын бір арнаға тоғыстырған, жаңа заманның тезінде қайта шыңдап, өзгеше келбет-көрікпен әрлеген, сондай-ақ, аса жауапты тарихи кезеңнің темірдей ауыр міндеттерін арқалаған, сол арқылы тақырып қоржынын молайта түскен, жанарын алысқа тіккен қуат-құдіреті толысу үстіндегі елеулі рухани құбылыс болды. Заман жүгін алға сүйреген Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Сұлтанмахмұт сынды саңлақ суреткерлер қатарында ойшыл ақын, кемел қаламгер Шәкәрім де шыншыл ойларымен шыңдады. Сөйтіп он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен жиырмасыншы ғасырдың бастапқы кезеңінде қалам тербеген ойшыл суреткер қазақ жырының айдынды аспанында ешбір талант иесіне ұқсамайтын өзіндік өрнегі бар, өз бояуымен нұрланып, жаңа тынысты өршіл ойларын көркем кестелермен қайталанбастай етіп көмкерген ғажайып Шәкәрім әлемін дүниеге әкелді.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетіміздің Абайдан кейінгі дәуірін аса құдіретті ақындық үнімен, дариядай дархан талантымен түрлендіре өрнектеген, тың тынысты көркем-әдеби ойдың қазынасы болған ойшыл ақын, кемеңгер суреткер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар қазыналардың асыл қасиеттеріне суарылған, көркемдік-эстетикалық ой дәрежесі биік, талантына тұғыр болған дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың бірінен саналады.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында сонау халықтық ауыз әдебиеті үлгілерінен бері қарай көш түзейтін ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да осы дәстүрлер болды.
Кезінде М.Әуезовтің: «…дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен, салалы түп-төркіні барын байқаймыз», - деп [1, 208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс елдерінің классикалық поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі ала отырып қалыптасқанын айтса, Шәкәрімнің нәр алған негіздері де осы тәріздес. Бір айырмашылығы Шәкәрімнің алдында осынау бай дәстүрлі мұралардың сыртында өзінен бұрынғы қазыналардың алтын қорытпасы секілді Абайдың ұлы ақындық дәстүрі тұрды.
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тарихында Абайдан кейінгі ең ірі ақынымыз – Шәкәрім. Ұлы ақын дүниеден қайтқан соң, халық Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып, ерекше құрметтеген.
«Әкесінің баласы – адамның дұшпаны.
Адамның баласы – бауырың», - деген Абай қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір бойы берік ұстап өткен адам.
Шәкәрім өз бетімен көп оқып, рухани қазыналарға тереңірек үңіліп, білім-ғылымның қадір-қасиетін терең түсінуге ден қояды. Оның білім қуып, өлең өрнектеп, рухани есеюіне, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында болуы қатты әсер еткен. Шәкәрім Абай қамқорына сай саналы, талантты ақын болып қалыптасты.
Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп жазғаны да Шәкәрім. Ол – әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол – композитор және музыкант, философ, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларын таныстырған шебер аудармашы, ол – терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамған сегіз қырлы өнерпаз, үлкен мәдениет қайраткері.
Оның тарихи, ғылыми, философиялық шығармалары – шежіренаме «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарты» трактаттары, «Бәйшешек бақшасы», «Шын бақтың айнасы» әңгімелер топтамасы, «Әділ-Мария» романы, «Мәңгі сөздер» афористік топтамасы қазақ проза даму тарихында өзіндік орын алады. Шәкәрімнің прозасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке бай. Мәселен, тұңғыш қазақ романының авторы М.Дулатов әлеуметтік прозаның бастауында тұрса, ойшыл Шәкәрім прозалық шығармалары философиялық-психологиялық арнаның бастауы.
Шәкәрім өзінің алдындағы дәстүрлі үлгілерді үйренумен ғана шектелген жоқ. Өзі тапқан қазынаны, әрбір құбылысты өзінің ақындық жүрегінің тезінен өткізуді, оның үздігін алып, әсіреқызылынан аулақ болды. Солардың негізінде шабытын шыңдады. Жүрегін тебіренткен ойлары мен асыл ақықтай жырларын ұлттық көркемсөз өнерінің терең де қасиетті шыңырауынан суара отырып, оларға өз талантының кестелі бояуын дарытты. Абайдың Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің даму процесі, міне, осынау асыл маржандарды, халықтық сөз өнерінің кәусар қайнарларын бір арнаға тоғыстырған, жаңа заманның тезінде қайта шыңдап, өзгеше келбет-көрікпен әрлеген, сондай-ақ, аса жауапты тарихи кезеңнің темірдей ауыр міндеттерін арқалаған, сол арқылы тақырып қоржынын молайта түскен, жанарын алысқа тіккен қуат-құдіреті толысу үстіндегі елеулі рухани құбылыс болды. Заман жүгін алға сүйреген Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Сұлтанмахмұт сынды саңлақ суреткерлер қатарында ойшыл ақын, кемел қаламгер Шәкәрім де шыншыл ойларымен шыңдады. Сөйтіп он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен жиырмасыншы ғасырдың бастапқы кезеңінде қалам тербеген ойшыл суреткер қазақ жырының айдынды аспанында ешбір талант иесіне ұқсамайтын өзіндік өрнегі бар, өз бояуымен нұрланып, жаңа тынысты өршіл ойларын көркем кестелермен қайталанбастай етіп көмкерген ғажайып Шәкәрім әлемін дүниеге әкелді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Әуезов М. Абай ақындығының айналасы //Әдебиет майданы, 1934, № 11-12.
2 Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
3 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 18. –Алматы: Жазушы, 1985. – 448 б.
4 Ахметов З. Ойшыл, суреткер ақын //Кітапта: Абай тағылымы. –Алматы: Жазушы, 1986. – 438 б.
5 Қабдолов З. Сөз өнері –Алматы: Жвазушы, 1992. – 218 б.
6 Қирабаев С. Шындық және шығарма. –Алматы: Жалын, 1981. – 252 б.
7 Нұрғалиев Р. Айдын. –Алматы: Өнер, 1985. – 400 б.
8 Мұхамеджанов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы //«Семей таңы», 1988, 3 тамыз.
9 Мағауин М. Ғасырлар бедері. –Алматы: Жазушы, 1991, –432 б.
10 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Өлке, 1997. – 268 б.
11 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
12 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. Алматы, Кенже-Пресс, 2000. – 216 б.
13 Шәкәрім. Жолсыз жаза. Өлеңдер мен поэмалар. –Алматы: Жалын, 1988. – 256 б.
14 Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. –Алматы: «Қазақстан» және «Ғақлия» ғылыми-әдеби орталығы, 1991. – 56 б.
15 Мұхаметқанұлы Қ. Шаһкәрім // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. 1-том. –Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. –Б. 48-100 б.
16 Тәжібаев Ә., Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев // Шәкәрім. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. – Б. 5-24.
17 Шәкәрім. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
18 Сейсенұлы Д. Шәкәрім. Ғұмырнамалық баян. –Астана: Фолиант, 2007. – 264 б.
19 Қожа Ахмет Ясауи. Хикмет жинақ. //Ауд.: М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы. Е.Дүйсенбай. –Алматы: Ғылым, 1998. -220 б.
20 Есімов Ғ. Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысы (герменевтикалық талдау). Философия ғылым. докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты. –Алматы, 1994. – 47 б.
21 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
22 Қазақ халқы әдебиеті (көп томдық). Т. 2. Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – 288 б.
23 Нарманбет. Шығармалары. –Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 1998. – 356 б.
24 Жеті жүз жұмбақ. –Алматы: жалын, 1985. –126 б.
25 Қазақтың мақал-мәтелі. –Алматы: Жазушы, 1980. – 352 б.
26 Мың бір маржан. –Алматы: өнер, 1989. – 256 б.
27 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалары (екі томдық). Т. 2. –Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б.
28 Еспенбетов А.С. Шәкәрім және Сұлтанмахмұт:Монографиялық зерттеу.-Алматы: Раритет, 2008. – 230 б.
29 Әбішев К. Аспан сыры. –Алматы: Қазақстан, 1966. – 260 б.
30 Қасқабасов С. Қазақ мифі және әлемдік мифология //Жұлдыз, 1988, №11. – Б. 163-177, № 12. – Б. 150-164.
31 Қазақ халық әдебиеті (көп томдық). Т.4. батырлар жыры. –Алматы: Жазушы, 1989. – 400 б.
32 Бес ғасыр жырлайды (екі томдық). Т.2. –Алматы: Жазушы, 1989. – 496 б.
33 Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 2. –Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
34 Билер сөзі. –Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 160 б.
35 Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 1. –Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
36 Ел аузынан. –Алматы: Жазушы, 1989. – 356 б.
37 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық. –Алматы: Ғылым, 1976. – 203 б.
38 Храпченко М.Б. Собрание сочинений в 4-х томах. Т.3. –Москва: Художественная литература, 1981. – 431 с.
39 Бабалар сөзі. Жүз томдық. –Астана: Фолиант, 2007. Т.71: Мақал-мәтелдер, 2007. – 334 б.
40 Ақ сандық, көк сандық. –Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б.
41 Байтұрсынов А. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
42 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
43 Керім Ш. Қазақ жұмбағы. –Алматы: Санат, 1999. – 248 б.
44 Әуезов М.О. Әр жылдар ойлары. –Алматы. ҚМКӘБ, 1959. – 556 б.
45 Абайдың ақын шәкірттері. І кітап. –Алматы: Дәуір, 1993. – 224 б.
46 Әуезов М.О. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 15. –Алматы: Жазушы, 1985. – 358 б.
47 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. –Алматы: Ғылым, 1994. – 320 б.
48 Сағди. Гүлстан. –Алматы: Жазушы, 1991. – 272 б.
49 әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактраттар. –Алматы: Ғылым, 1975. – 418 б.
50 Иассауи Қ.А. Диуаны хикмет (Ақыл кітабы). –Алматы: Мұраттас. 1993. – 262 б.
51 Баласағұн Ж. Құтты білік (Құтадғу білік). –Алматы: Жазушы, 1986. –623 б.
52 ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. –Алматы: Ғылым, 1982. – 240 б.
53 Бес ғасыр жырлайды (екі томдық). Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
54 ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағы. –Алматы: Қаз ССР ҒА баспасы, 196. – 422 б.
1 Әуезов М. Абай ақындығының айналасы //Әдебиет майданы, 1934, № 11-12.
2 Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
3 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 18. –Алматы: Жазушы, 1985. – 448 б.
4 Ахметов З. Ойшыл, суреткер ақын //Кітапта: Абай тағылымы. –Алматы: Жазушы, 1986. – 438 б.
5 Қабдолов З. Сөз өнері –Алматы: Жвазушы, 1992. – 218 б.
6 Қирабаев С. Шындық және шығарма. –Алматы: Жалын, 1981. – 252 б.
7 Нұрғалиев Р. Айдын. –Алматы: Өнер, 1985. – 400 б.
8 Мұхамеджанов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы //«Семей таңы», 1988, 3 тамыз.
9 Мағауин М. Ғасырлар бедері. –Алматы: Жазушы, 1991, –432 б.
10 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Өлке, 1997. – 268 б.
11 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
12 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. Алматы, Кенже-Пресс, 2000. – 216 б.
13 Шәкәрім. Жолсыз жаза. Өлеңдер мен поэмалар. –Алматы: Жалын, 1988. – 256 б.
14 Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. –Алматы: «Қазақстан» және «Ғақлия» ғылыми-әдеби орталығы, 1991. – 56 б.
15 Мұхаметқанұлы Қ. Шаһкәрім // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. 1-том. –Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. –Б. 48-100 б.
16 Тәжібаев Ә., Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев // Шәкәрім. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. – Б. 5-24.
17 Шәкәрім. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
18 Сейсенұлы Д. Шәкәрім. Ғұмырнамалық баян. –Астана: Фолиант, 2007. – 264 б.
19 Қожа Ахмет Ясауи. Хикмет жинақ. //Ауд.: М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы. Е.Дүйсенбай. –Алматы: Ғылым, 1998. -220 б.
20 Есімов Ғ. Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысы (герменевтикалық талдау). Философия ғылым. докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты. –Алматы, 1994. – 47 б.
21 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
22 Қазақ халқы әдебиеті (көп томдық). Т. 2. Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – 288 б.
23 Нарманбет. Шығармалары. –Қарағанды: «Болашақ-Баспа», 1998. – 356 б.
24 Жеті жүз жұмбақ. –Алматы: жалын, 1985. –126 б.
25 Қазақтың мақал-мәтелі. –Алматы: Жазушы, 1980. – 352 б.
26 Мың бір маржан. –Алматы: өнер, 1989. – 256 б.
27 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалары (екі томдық). Т. 2. –Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б.
28 Еспенбетов А.С. Шәкәрім және Сұлтанмахмұт:Монографиялық зерттеу.-Алматы: Раритет, 2008. – 230 б.
29 Әбішев К. Аспан сыры. –Алматы: Қазақстан, 1966. – 260 б.
30 Қасқабасов С. Қазақ мифі және әлемдік мифология //Жұлдыз, 1988, №11. – Б. 163-177, № 12. – Б. 150-164.
31 Қазақ халық әдебиеті (көп томдық). Т.4. батырлар жыры. –Алматы: Жазушы, 1989. – 400 б.
32 Бес ғасыр жырлайды (екі томдық). Т.2. –Алматы: Жазушы, 1989. – 496 б.
33 Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 2. –Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
34 Билер сөзі. –Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 160 б.
35 Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 1. –Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
36 Ел аузынан. –Алматы: Жазушы, 1989. – 356 б.
37 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық. –Алматы: Ғылым, 1976. – 203 б.
38 Храпченко М.Б. Собрание сочинений в 4-х томах. Т.3. –Москва: Художественная литература, 1981. – 431 с.
39 Бабалар сөзі. Жүз томдық. –Астана: Фолиант, 2007. Т.71: Мақал-мәтелдер, 2007. – 334 б.
40 Ақ сандық, көк сандық. –Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б.
41 Байтұрсынов А. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
42 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
43 Керім Ш. Қазақ жұмбағы. –Алматы: Санат, 1999. – 248 б.
44 Әуезов М.О. Әр жылдар ойлары. –Алматы. ҚМКӘБ, 1959. – 556 б.
45 Абайдың ақын шәкірттері. І кітап. –Алматы: Дәуір, 1993. – 224 б.
46 Әуезов М.О. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Т. 15. –Алматы: Жазушы, 1985. – 358 б.
47 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. –Алматы: Ғылым, 1994. – 320 б.
48 Сағди. Гүлстан. –Алматы: Жазушы, 1991. – 272 б.
49 әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактраттар. –Алматы: Ғылым, 1975. – 418 б.
50 Иассауи Қ.А. Диуаны хикмет (Ақыл кітабы). –Алматы: Мұраттас. 1993. – 262 б.
51 Баласағұн Ж. Құтты білік (Құтадғу білік). –Алматы: Жазушы, 1986. –623 б.
52 ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. –Алматы: Ғылым, 1982. – 240 б.
53 Бес ғасыр жырлайды (екі томдық). Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
54 ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағы. –Алматы: Қаз ССР ҒА баспасы, 196. – 422 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Шәкәрімнің философиялық ой-
толғамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Ақындықтан
даналыққа ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2 Шәкәрім шығармашылығының адамгершілік
қайнары ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Ар, иманмен ұштасқан
шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Шәкәрім мұрасының ақын,жыраулар поэзиясы
құндылықтарымен
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетіміздің Абайдан кейінгі дәуірін аса
құдіретті ақындық үнімен, дариядай дархан талантымен түрлендіре өрнектеген,
тың тынысты көркем-әдеби ойдың қазынасы болған ойшыл ақын, кемеңгер
суреткер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан
сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар қазыналардың асыл
қасиеттеріне суарылған, көркемдік-эстетикалық ой дәрежесі биік, талантына
тұғыр болған дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың бірінен саналады.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның
алдында сонау халықтық ауыз әдебиеті үлгілерінен бері қарай көш түзейтін
ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем
дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі нәр алған
бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да осы дәстүрлер болды.
Кезінде М.Әуезовтің: ...дана ақынның өз халқынан және жалпы адам
баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен, салалы түп-төркіні барын
байқаймыз, - деп [1, 208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс
елдерінің классикалық поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі ала отырып
қалыптасқанын айтса, Шәкәрімнің нәр алған негіздері де осы тәріздес. Бір
айырмашылығы Шәкәрімнің алдында осынау бай дәстүрлі мұралардың сыртында
өзінен бұрынғы қазыналардың алтын қорытпасы секілді Абайдың ұлы ақындық
дәстүрі тұрды.
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тарихында Абайдан
кейінгі ең ірі ақынымыз – Шәкәрім. Ұлы ақын дүниеден қайтқан соң, халық
Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып, ерекше құрметтеген.
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны.
Адамның баласы – бауырың, - деген Абай қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір
бойы берік ұстап өткен адам.
Шәкәрім өз бетімен көп оқып, рухани қазыналарға тереңірек үңіліп, білім-
ғылымның қадір-қасиетін терең түсінуге ден қояды. Оның білім қуып, өлең
өрнектеп, рухани есеюіне, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында
болуы қатты әсер еткен. Шәкәрім Абай қамқорына сай саналы, талантты ақын
болып қалыптасты.
Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп жазғаны да Шәкәрім. Ол –
әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол – композитор және музыкант,
философ, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларын таныстырған шебер
аудармашы, ол – терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамған сегіз қырлы өнерпаз,
үлкен мәдениет қайраткері.
Оның тарихи, ғылыми, философиялық шығармалары – шежіренаме Түрік,
қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі, Мұсылмандық шарты трактаттары,
Бәйшешек бақшасы, Шын бақтың айнасы әңгімелер топтамасы, Әділ-Мария
романы, Мәңгі сөздер афористік топтамасы қазақ проза даму тарихында
өзіндік орын алады. Шәкәрімнің прозасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке
бай. Мәселен, тұңғыш қазақ романының авторы М.Дулатов әлеуметтік прозаның
бастауында тұрса, ойшыл Шәкәрім прозалық шығармалары философиялық-
психологиялық арнаның бастауы.
Шәкәрім өзінің алдындағы дәстүрлі үлгілерді үйренумен ғана шектелген
жоқ. Өзі тапқан қазынаны, әрбір құбылысты өзінің ақындық жүрегінің тезінен
өткізуді, оның үздігін алып, әсіреқызылынан аулақ болды. Солардың негізінде
шабытын шыңдады. Жүрегін тебіренткен ойлары мен асыл ақықтай жырларын
ұлттық көркемсөз өнерінің терең де қасиетті шыңырауынан суара отырып,
оларға өз талантының кестелі бояуын дарытты. Абайдың Жиырмасыншы ғасырдың
басындағы қазақ әдебиетінің даму процесі, міне, осынау асыл маржандарды,
халықтық сөз өнерінің кәусар қайнарларын бір арнаға тоғыстырған, жаңа
заманның тезінде қайта шыңдап, өзгеше келбет-көрікпен әрлеген, сондай-ақ,
аса жауапты тарихи кезеңнің темірдей ауыр міндеттерін арқалаған, сол арқылы
тақырып қоржынын молайта түскен, жанарын алысқа тіккен қуат-құдіреті толысу
үстіндегі елеулі рухани құбылыс болды. Заман жүгін алға сүйреген Ахмет,
Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Сұлтанмахмұт сынды
саңлақ суреткерлер қатарында ойшыл ақын, кемел қаламгер Шәкәрім де шыншыл
ойларымен шыңдады. Сөйтіп он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен
жиырмасыншы ғасырдың бастапқы кезеңінде қалам тербеген ойшыл суреткер қазақ
жырының айдынды аспанында ешбір талант иесіне ұқсамайтын өзіндік өрнегі
бар, өз бояуымен нұрланып, жаңа тынысты өршіл ойларын көркем кестелермен
қайталанбастай етіп көмкерген ғажайып Шәкәрім әлемін дүниеге әкелді.
Ұлттық әдебиеттің көне бастауларынан нәр алып, өзінің ұзақ та ұлағатты
шығармашылық жолында шеберлікnің мәртебелі асқарына көтерілген, өзінің
тамаша өрнектерімен өзгеше қалып танытатын өлеңдері, сыршыл философиялы
дастандары, мәйекті сырлы әңгімелері, тағылымы дара тәржіма дүниелері
арқылы көркемдік-эстетикалық құдірет-қуаты мен шынайы табиғаты сонда ғана
әділетті бағасын алмақ.
Зерттеудің нысаны. Бүгінде біз өзіміздің дипломдық жұмысымызға арқау
етіп отырған Шәкәрім шығармаларының адамгершілік, ізгілік, парасаттылық
қырлары осы ғажайып әлемнің басқа дүниелердің бөлінбес бір бөлігі десек,
бұл мәселе Шәкәрім шығармашылығын тұтас алып қарастырғанда ғана толық
ашылмақ.
Зерттеудің мақсаты. Ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығындағы адамгершілк қайнарының сонау халық
ауыз әдебиетімен үндесе, жыраулар поэзиясымен жанаса жатқанын, ақынның сөз
қолданысындағы өзіндік ерекшеліктер, соны жаңалықтарды іздестіру арқылы
дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері. Адамгершілік ізгіліктің көне дәуірден Шәкәрім
шығармашылығында дәстүрлі жалғастық тапқандығын таныту;
- Шәкәрімнің ғажайып көркемдік-эстетикалық ой қазынасының, әсем поэзия
асылы мен алтынын айырып айту, жеріне жеткізе зерделеу;
- Шәкәрімнің сан қырлы сипаттағы шығармашылығына сәулесін түсіріп,
қасиетін дарытқан тамаша үлгілерді айқындау, қаламгер мұрасының
дәстүрлік арналарын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың дереккөзі теориялық-әдіснамалық
негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдерінің:
А.Байтұрсынов [2], М.Әуезов [3], З.Ахметов [4], З.Қабдолов [5], С.Қирабаев
[6], Р.Нұрғали [7], Қ.Мұхаметханов [8], М.Мағауин [9], З.Бисенғалиев [10],
Ө.Әбдиманов [11], Б.Әбдіғазиев [12] т.б. зерттеу еңбектері басшылықққа,
негізгі бағдарға алынды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дипломдық жұмыста дәстүрлі
жалқыдан-жалпыға қарай салыстырмалы әдістер мен тәсілдер жүзеге асты.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, өзара тармақталған екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
1 Шәкәрімнің философиялық ой-толғамдары
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі арналары
Шәкәрім прозасының тарихи-философиялық трактат, мақала, әңгіме, эссе,
роман мияқты көптеген жанрларында қалам тербеген. Рас, көлемі мен саны
жағынан Шәкәрімнің прозалық мұрасын аса деп айтуға келмес, ол көркемдік
мәні, ғылыми, тарихи, философиялық құндылығы тұрғысынан олар ұлтымыздың
қымбат қазынасы екені даусыз.
Ойшыл қаламгердің көлемі шағын болса да, мазмұны терең Мәнді сөздер,
Шын бақтың айнасы, Бәйшешек бақшасы [13] атты прозалық миниатюралары
Шәкәрімнің Абай үлгісіндегі ойшыл екенін танытады. Бұл тұста ұлы ұстаздың
ғибратты ғақлиялары, көркем де пайымды қара сөздері ойға оралады .
Шәкәрімнің Бәйшешек бақшасы деп аталатын он бір бөліктен, он бір шағын
прозалық миниатюрадан тұратын әңгімелер топтамасының жазылу мерзімі
белгісіз. Жалпы алғанда, Шәкәрім өз шығармаларының қашан өмірге келгенін
нақтылап көрсетпейді. Әйтсе де әр туындыдағы қаламгер ойының жүйесіне,
баяндау стиліне және өзге де шығармаларымен үндестігіне қарап олардың
шамамен қай кезеңде жазылғанын тұспалдауға болады. Осы тұрғыдан келгенде,
Бәйшешек бақшасы деп аталатын әңгімелер топтамасы Шәкәрімнің білімі
тоғысқан, әлем әдебиетінің жауһарларынан мол сусындаған кезінде жазылса
керек. Өйткені, жоғарыда атап кеткеніміздей, бұл топтамаға енген
шығармалардың бірқатарының сюжеттік желілерінің ертеректегі Шығыс
әдебиетінен алынғаны байқалады. Бұл кезде Шәкәрім араб, парсы тілдерін жете
меңгерудің нәтижесінде Шығыс әдебиетінен жан-жақты хабардар болған.
Бәйшешек бақшасы топтамасындағы бір әңгіме адамның жан мақсұты мен тән
мақсұты арналыпты. Шәкәрім былай дейді: Қара басының қамын ойлап,
өзімшілдік, мақтан көксейтін – тән мақсұты. Адамшылық ар мен адал еңбек
іздейтін – жан мақсұты. Бастапқыны көксеген адам зұлымдық қиянатпен болса
да, мал, мансап, мақтан табуға құмар болады. Соңғыны көксеген адамның адал
еңбек, ақ ниеттен басқа іздейтіні жоқ, ол адам баласын ала көруді, қиянат
қылуды тіпті ұнатпайды. Жалпы алғандағы, адамдағы жан құмары, тән құмары
деп аталатын мәселелер Шәкәрім ашқан жаңалық емес. Абайда да осы ұғым аса
терең философиялық астармен беріледі. Бұл ұғымның Шәкәрімнің өзге
шығармаларына да өзек болатыны бар. Ойшыл ақынның Үш анық атты еңбегінде
таратылатын ой желісі де осы жан құмары категориясымен тікелей
байланысты. Сондай-ақ жан құмары – істемек, біліп алмақ [14, 8] - дейді
ақын бір өлеңінде. Ал енді осы ұғымның астарына үңілер болсақ, Шәкәрімнің
өзіміз сөз етіп отырған әңгімесінде айтылғандай, жан құмары, жан
мақсұты дегеннің түпкі мәні ізденіс, адал еңбек, таза ар екенін көрер
едік. Міне, осы идея, яғни таза адамның образын сомдау, адамгершіліктің,
имандылықтың типтік бейнесін жасау Шәкәрімнің прозалық миниатюраларының
басты идеясына айналған.
Шәкәрімнің пайымдауынша, әр адам өзінің бойында жоғарыдағыдай екі түрлі
мақсұттың бар екенін және олардың айырмасын жақсы біледі. Бірақ өмірдегі
әртүрлі әрекеттердің ықпалында кетіп, өз еркін жалаң құмарлыққа жеңгізіп,
көрсеқызарлыққа салынғандықтан да таза адамның қатарына қосыла алмайды.
Өзін-өзі тексеріп, ол әдетті қалдырып, таза ақылға билету әлденше мыңнан
біреудің-ақ қолынан келеді.
Міне, Шәкәрімнің темірқазықтай айқын нысанасы осы. Кімде-кім де таза
адам болу үшін таза ақылға мойынсұну керек. Шәкәрімнің бүкіл гуманистік
поэзиясының өне бойына өзек болып тартылған да осындай ой болатын.
Осы табиғаттас тақырыптардың бірі – еңбек. Адал еңбек етуді өзінің
адамдық борышына балаған Шәкәрім прозалық шығармаларында да осы идеяны
әртүрлі контексте, әр алуан ситуациялармен көмкере отырып жеткізеді.
Бір еңбекші адамды бір бай жалдап алып, қызмет қылғызып жүрспе, әлгі
қызметкер қанша тастақ жер болса да жалаң аяқ жүре берген соң бай: Сен
неге дәйім жалаң аяқ жүресің, - деп сұрағанда, ол айтыпты: Дүниенің талай
бейнетіне шыдасам да, аяғымдағы байпағым тозып, жалаң аяқ қалып, табаным
күйіп қатты кейідім. Бір күні жалданған байым қарағай тілін сатқандардан
тақтай алып кел деп жұмсаған соң барсам, екі аяғы тобығынан жоқ бейшара
еңбектеп жоңқа жиып алып жүр екен. Соны көргенде башпағым жоқ деп асып жүр
екен ғой деп, содан бері башпақ табылса да кимей, жалаң аяқ жүруге әбден
әдеттеніп, табаным түйе табанындай мүйіз болып кетті, сондықтан маған
башпақтың керегі жоқ [14, 18] депті.
Бұл эпизодтан әртүрлі ойлар түюге болады. Ең алдымен бұл арада адамның
әралуан сезімінің нышандары бой көрсетеді. Нақтырақ айтсақ, мейірім,
қанағатшылдық тәрізді моральдық сипаттардың жарқырап көрінетінін байқаймыз.
Өзімшілдіктен сақтандыру бар авторда. Солардың барлығын бойына жинақтаған
халықтық философия, әлеуметтік иманды психология тұнып тұр әңгімеде.
Осыларды баяндай келіп, әңгіме соңында өлеңмен берілген қорытындыда Шәкәрім
өз тұжырымын жасайды:
Ойлап тұрсам, адамның ең артығы –
Ерінбейтін, еңбекшіл шыдамдығы.
Адамға тән мұндай ізгі қасиеттерді біз сонау ауыз әдебиетінен келе
жатқан дәстүрлі бейне – Атымтай жомарттың бойынан көріп келеміз. Атымтай –
еңбекқор жанның, айналасына мейірім шашып жүретін жомарт кісінің нағыз таза
адамның жиынтық бейнесі. Өзінің гуманистік идеяларын насихаттау үшін
Шәкәрім де осы бейнеге жүгінеді.
Шәкәрімнің Бәйшешек бақшасы топтамасында Атымтай жомарт туралы екі
әңгіме бар. Бір қызығы, екі әңгіме де Шығыс әдебиетінен тамыр алатын бір
сюжетке жазылған. Мазмұн желісінде аздаған өзгешеліктер бар. Негізгі
айырмашылық авторлық түйінде.
Бірінші нұсқада Атымтай жомарт әр жұма сайын жастарды, білгіш
шешендерді, ғаріп-қасерлерді кезектестіре шақырып, қонақ етеді. Бір күні
ылғи шешендердің ортасына бір кедей түсіп қалыпты. Үндемей отырған кедейді
айналасындағы сөзуарлар қолқалап қоймаған соң, әлгі кедей: Мен сіздердей
мағыналы сөз білмеймін, бір өз ғана жыр білуші едім, - деп өлең оқиды.
Қысқасы өлеңде әлгі кедей шын қамқорлыққа зәру өзі сияқты кенбағал
жандардың аш-жалаңаш жүргенін, сонда да болса арын сатып
сұрамшақтанбайтынын айта келіп, Атымтайдың үйінде отырған бұл жолғы
қонақтарының мұндай жомартыққа зәру еместігін бетіне басады:
Кедейді, нанға телтіртіп,
Аштыққа жүрек кеміртіп.
Таман байды семіртіп,
Жомарттық па осы түр? – деп Атымтайдың жомарттығының сырын
ашқан кедей үйден шығып кетеді. Атымтай содан кейін ылғи ғаріп-қасерлерге
қамқорлық жасайтын болады.
Ал Шәкәрімнің осы топтамадағы Атымтай жомарт туралы екінші әңгімесі
үшінші жақтан баяндалады. Онда Атымтай көп мал сойып, қаладағы ғаріп-
қасерлерді әбден тойдырған соң, енді дала кедейін тойдырмақ болып іздеп
шығады. Үстінде қырық жамау шапаны бар кедейге жолығып дастарханға шақырса,
әлгі жарлы былай дейді: Адал еңбекпен қатын-баласын асырап, артылған
еңбегімен өзінен төмен кем-кетікке жәрдем қылуға әлі жетіп, соған әбден
құмарланып кеткен адамға Атымтайдың керегі жоқ. Мен бүгін қатын-баламды
тойғызарлық отын жиып алдым. Енді анау отырған ақсақ шал үшін отын алып
жүрмін. Дені сау адамды Атымтай асырап, тіленшікке салып жібермесін. Кем-
кетікке қарассын! Атымтай малмен мырзалық қылады, мен еңбек теріммен
мырзалық қыламын, қайсымыз мырза екенімізді Атымтай өзі сынасын, - депті.
Осындағы екі кейіпкер – Атымтай мен кедей арасында қысқа диалогтан олардың
адамға қамқорлық жасауға екі түрлі мағынада қарайтыны аңғарылады.
Бірінші әңгімеде Шәкәрім жомарттықтың жөні осы екен деп малыңды ретті-
ретсіз ысырап қылма, нағыз ғаріп адамның мұқтажын көтер деген тұжырым
жасаса, екінші әңгімеде бұл мәселеге басқаша тұрғыдан келеді. Мұнда адал
еңбек ету мәселесі бірінші кезекке шығады. Өз еңбегімен күн көріп жүрген
кедейдің қайсысында мырзалық, мейірімділік басым екенін салмақтауды
оқырманның үлесіне қалдырады.
Бәйшешек бақшасы топтамасына енген шағын әңгімелердің осы тәрізді
идеялық, мазмұндық құндылығымен қатар оласрдағы жазушы стилінің көркем
өрнектері де айқын аңғарылады. Әдетте Шәкәрім сөзді бейнелеп қолдануға,
жекелеген оралымдарды түрлендіре ойнатып жұмсауға шебер. Және де ол түрлі
көркем салыстыруларға, кереғар, қарама-қарсы құбылыстарды шендестіре
көрсетуге келгенде ғажап шеберлік танытады. Соның айқын дәлелі ретінде
топтамадағы екінші әңгімеге тоқталып көрелік.
Жиі тоқылған жібек бұйымдай құлаққа жұмсақ, тәтті пісірілген сіңімді
тамақтай жүрекке жайлы тиетін, жақсы үнді, сұлу сөзді ақындар май айының
қызыл гүліндей, қыршын жастардың қызықты, қымбат өмірлерінің қиын сырын
сипаттаса, кейде қыс айының декабріндей жайнаған жасыл гүлді қуартатұғын,
талай-талай жүректердің тамырын жүзінің нұрымен билеп соқтыратын сұлуларды
солған жемістей суалатынын баянсыз өмірдің бақытсыз мұңдарын сипаттаса, сол
айтылған сөз, салған ән қуаныштың да, қайғының да өзіне лайықты ұнаулы
үнмен айтылса, дүниеде осыдан жақсы жанға жайлы әдемілік, жарасымдық бар ма
екен?! [14, 26].
Енді әңгімедегі автордың баяндау стиліне көңіл аударыңыз. Сөйлемнің
құрылымы аса күрделі. Қаламгер өзіне тән кестелі тілмен дүниедегі ақ пен
қара, асыл мен арзан атаулыны осы бір сөйлемнің аясында шеберлікпен
астастыра салыстырумен қатар, өте ептілікпен қарама-қарсы қоя да біледі.
Әдетте сезім бар жерде сұлулық бар. Ал сұлулықты сылдыр сөзбен суреттеп
жеткізе алмайсың. Оған өзіне лайық сырлы да сымбатты тіл қажет. Шәкәрім осы
шеберлікке қол жеткізеді.
Эстет ақын Шәкәрім сұлулық ұғымына әрдайым биік мән береді. Бұдан әрі
қаламгердің осы тұрғыдағы ойлары асқақ. Бет сұлулығы – тән сыйы болса,
дауыс пен сөз сұлулығы – жан сыйы ғой, әрине тән сыйынан жан сыйы артық
екеніне дау жоқ, бірақ бет сұлулығын әркім-ақ таниды, - дейді Шәкәрім, сөз
бен ән сұлулығын танушы аз.
Аталмыш әңгімедегі автордың айтар ойы, ұсынар идеясы осы бір сөйлемде
тұжырымдалған. Тән сұлулығын көрген адам бірден түйсінеді, ал жан сұлулығын
көрген адам бірден түйсінеді, ал жан сұлулығын шын мәнінде ұғынушы аз.
Шәкәрім өзінің осы ойын бұдан әрі тұзақшының торында отырған бұлбұл мен
қарға оқиғасы арқылы тиянақтай түседі. Онда ақ пен қараны шендеестіру бар.
Бұлбұл сұлулықтың символы болса, қарға қара бастың қамынан ары аспайтын
надандардың жиынтық бейнесі. Автор осы екі түрлі ұғымның бейнесіне айналған
екі құсты тұзақшының торына қатар қамау арқылы өз ойының бейнелі бояуын
қалыңдата түседі. Ақ пен қараны соншалықты жақындастыра отырып, олардың
арасындағы жер мен көктей айырманы көркем бейнелейді.
Тағы да шығарманың сюжетіне үңілейік. Торға бірге қамалған бұлбұл мен
қарғаны көрген құс жайын жақсы білетін адам екеуіне бірге қамаудың сырын
сұрағанда, тұзақшы адам: Бұлбұл қайтсем сайрайды? Қарға қайтсем бақырады
депті. Сонда әлгі адам бұлбұлдың алдына әсем гүлдер қояды, ал қарғаға
өлексенің етін беруді ұсынады. Тұзақшы солай еткенде бұлбұл гүлді көріп
мұңлы үнімен сайрап отыра береді, ал қарға желтікке секіріп қонып, қарқ-
қарқ етеді. Сонда ақылы таяз тұзақшы бұлбұлдың сайраған мұңлы үнін
сезінбей, қарғаның қарқылдағанына риза болған екен [15, 58].
Айтар ойының терең философиясын осылай түсіндіреді Шәкәрім. Сұлулықты
көре алатын көз керек, сұлу сазды сезе алатын сыршыл жүрек керек. Ондай
көзі мен жүрегі жоқ жандарға қарғаның қарқылынан артық әуен жоқ. Қандай
салмақты түйін?!
Шығарманың соңында әңгіме айтушы Шәкәрім Былғанып наданнан таза ғылым
қалай жиренсе, таза ғылымнан былғаныш надандар сондай жиренетіні анық, деп
өз кейіпкерінің жан дүниесінің тым төмен жатқанына күйзеліс білдіреді. Бұл
арада жазушы үшін болған оқиғаның желісін баяндау емес, содан шығатын
қорытынды маңыздырақ. Сол себепті де ол өмір деректерін қарапайым
суреттеуден гөрі, оны терең оймен көмкеріп, көркем кестемен өрнектеуге күш
салады.
Шәкәрімнің шағын үлгідегі прозасының жанрлық сипаты әралуан. Соның
ішінде өмірлік мәні жағынан да, жазылу стилі жағынан да оқшаулау тұрғаны
Шын бақтың айнасы және Мен жетпіс екі жасқа келгенше деп басталатын
толғау-эсселері. Бұлардағы оқиға бірінші жақтан, автордың өз атынан
баяндалады. Жазылу мерзімінде алшақтық болғанмен екеуінде де Шәкәрімнің
баяндау стиліне, көркем бейнелеу тәсіліне және философиялық ой түю машығына
тән айрықша қасиеттер қатар өріліп жатады. Шын бақтың айнасы жігіт ағасы
жасындағы азаматтың өмір сыры, бақыт туралы толғанысы түрінде баяндалады
да, Мен жетпіс екі жасқа келгенше әңгімесінде ұзақ ғұмыр жолын бастан
кешіп, төбе басына шығып отырған дана қарияның ой-толғамдары ұсынылады.
Шәкәрім шығармаларының толық жинағында берілген түсініктемелерде бұл
шығармалар мақала деп көрсетіледі. Рас, Шәкәрім өз кезінде көркем
публицистика саласына да біршама ат салысқан, бірқатар ойлы мақалалар
жазған. Әйтсе де аталмыш екі шығарманың көркемдік қуаты мен мазмұндық,
пішіндік ерекшеліктері мақала аясынан әлдеқайда кең екенін аңғартады. Сол
себепті де біздіңше бұл екі шығарманы шағын проза түріндегі толғау, эссе
деп қабылдаған жөн секілді [16, 8-9].
Жалпы табиғаттағы даму процесі тәрізді адам өмірі де жоқтан барға, аздан
көпке, кішіден үлкенге қарай ұмтылған тынымсыз керуені іспетті –ғой.
Балалық шақ, жастық кезең, бозбала, жігіт ағасы болып жалғасып жатқан
ағынды дүние. Әр кезеңнің өз қызығы, өз таным-түсінігі бар. Шын бақтың
айналасындағы оқиға желісі де, міне, осы заңдылық бойынша өрбиді. Айта
кететін бір мәселе – Шәкәрімнің 1988 жылы жарық көрген шығармалар жинағында
Шын бақтың айнасы деген тақырыппен берілген осы туындының дұрыс атауы
біздіңше Шын бақтың айнасы тәрізді. Өйткені Шәкәрімнің шығармашылығы
туралы ғылыми еңбектерде, ең бастысы Шәкәрімнің өз қолданысында да соңғы
атау жиі аталады [17].
Шын бақтың айнасында тек қана Шәкәрімнің жеке өмірі емес, сол
кезеңінің тұтас психологиясы бейнеленеді. Қоғамның, ондағы адамдардың тұтас
та толық суреті көз алдымызға келеді. Соларға қарай отырып, адамгершілік,
мораль, имандылық туралы тағы да ойға батамыз.
Жаңа ғана аяғымды басып, тілім жаңа шыққан кезде, өзім құрбы балаларды
бауырымнан жақсы көріп, ойнаушы едім. Балалық шақтың балдәурені, көңілде
титтей арамдығы жоқ пәк те періште кезең. Енді сол шақ артта ойнаған
ақсүйек пен асық қызықтырақ сияқты. Осы шын бақ па? Одан әріректе сұлу
киініп, ән салған сымбатты бозбалалар ортасы тарта берді өзіне. Шын бақ осы
ма екен? Бозбаланың дәуренді күндері қаншалықты қимас та қызық болғанмен,
одан әрідегі болыстар әмір жүргізіп, билер билік құрып, шешендер тілін
безеп жатқан бақ та еліктірмей қоймайды-ау. Шын бақ осы ма әлде? Осынау
адамшылық баппен масайрап жүргенде дәулет деген бақтың ауылы қол
бұлғағандай болады. Оған да ілескен біралуан өмір....
Шәкәрімнің кейіпкері міне, осы тұста бір тыныс алады, артта қалған
жолына көз жібереді. ...Сөйтіп, бақтан баққа қонып жүргенімде, бір күні
құрғырдың қайдан келгенін білмеймін, өткен өміріңді ойлашы деген бір ой
сап ете түсті. Амалсыз ойладым, сондағы ойым мынау: Мен жастықтан балалыққа
қызықтым, одан бозбалалықты бақ деп білдім. Онан әрі адамшылық атты
баққа қызметкер болдым. Ақырында малға құл болдым. Себебі жасаған сайын
алдыңғы бұзылып, артқы бақ түзу сықылданды.
Осы тұста Шәкәрімнің кейіпкері ойы терең, ақылы дана қарияға айналады.
Артта қалған бақтары түзу сықылды көрінгенімен, өткен өмірінде жіберген
қателері де аз емес екенін салмақтай білетін жан кейпінде көрінеді. Жас
кезінде ата-анасының оқу оқы деген сөзін аяқасты еткеніне өкінеді. Балам
асық ойнама, сабақ оқы деген екі ауыз сөз сүйегімнен айырып, өз
сүймегеніме зорлаған сықылданып еді. Яғни, менің бақ іздеймін деп, шын
махаббаттан айырылуға бет қойғанымның басы.
Осындай терең ойға шомған Шәкәрімнің кейіпкері соңында Шын бақтың
айнасы деп жазылған үлкен айнаға үңіледі. Ақ киімді қария оған өзі көрген
бақтардың арғы жағында алыста ата-анасын ойламаған екі баланы көрсетіп:
Ақсақал шын бақ сол айнаның ең түбіндегі ата-анадағы шын махаббат пен
балалардағы шын таза жүрек еді. Сол махаббат әлі таза жүрек сізге де біткен
еді... Сіз ол махаббат пен ақ жүректі жолдаған атақтарға айырбастап
кеткенсіз, - дейді.
Шығарманың идеялық тұжырымы осы. Бұл фәнидің жалғандығы, өткіншілігі
туралы ежелден айтылып келе жатқан дәстүрлі қағиданы Шәкәрім көркем проза
тілімен осылай өрнектейді.
Қарап отырсаңыз, мұнда сонау ерте замандардан бүгінге дейінгі, сопылық
философиядан Шәкәрім өмір сүрген тұстағы төңкерістік, большевиктік
идеология аралығындағы діни, ағартушылық, революциялық көзқарастардың бәрі
бар. Осыларды санамалай түсіндіре келіп, Шәкәрім олардың ешқайсысының да
жеке-жеке тұрғанда адам өмірін түзей алмайтынын, тек дүниеде адал еңбек, ақ
жүрек, арлы ақыл үстем болғанда ғана адам баласы тыныштықта жақсы өмір
сүретінін айтады. Осы үшеуі Шәкәрім тарапынан таза адам қасиеттерінің
басты кредосы ретінде ұсынылады. Ойшыл гуманист адамға қажетті мейірім,
махаббат, ғылым, адалдық сияқты қасиеттердің бәрін де осы үшеуінің аясына
сыйдырады [15, 78].
Шәкәрімнің Мәнді сөздер деп аталатын шағын прозалық туындысын да
аталған шығармалардан бөліп қарауға болмайды. Ең алдымен, оның Мәнді
сөздерді жазуында Абайдың қарасөздерінің ықпалы болғаны сөзсіз. Өмір
құбылыстарынан сыр ұғып, табиғат тынысына. Тіршіліктің жүрек соғысына құлақ
түре білген Шәкәрім үшін дәл осы сипатты туындының жазылуы заңды. Аталмыш
шығармада автор сезімнің қылын шерткен, санасына сәуле түсірген көңіл
жайлауына ой тастаған құбылыстар мен жағдайлар жөнінде қысқа тұжырып
баяндайды. Мәнді сөздер де Абайдың қарасөздері секілді еркін стильде,
эссе түрінде жазылған. Оларда адам өмірінің моральдық-этикалық,
адамгершілік имандылық жақтары туралы Шәкәрімге ғана тән жеке авторлық
позиция секілді. Мұнда автор қарапайым ақиқатты құрғақ тізе бермейді.
Ойларын афоризм түрінде өрнектейді.
Шағын ой үзіктері секілді бұл толғауда халықтың рухани қазынасы ғана
емес, автордың бүкіл тіршілік құбылыстары жөніндегі философиясы ғажап шебер
тілмен жеткізілген: Мен тарыдай жақсылық қылсам, таудай зұлымдығымды
жасырғалы қылам, Есті адам тілін тия алады. Бірақ ешкім тия алмайды,
Шынның дуанасы өнерсіз мақтаншақтық басын он тиынға алмайды, Арыстан
көрнеу келеді. Қара құрт пен шаян жасырынып шақса да, уыты аса зиянды,
Жоқтық егіндігіне бір бидай еге алмасаң, барлық қырманнан жалғыз арпа да
ала алмассың!
Халық өмірінің үздіксіз көш-керуенінің өне бойынан лағыл тастардай теріп
алынған осынау асыл ой түйіндері ойшыл қаламгердің жүрек таразысынан өтіп,
қысқа-қысқа афоризмге бергісіз сөз маржандары болып төгіледі.
Жиырмасыншы ғасырдың басындағы жанрлық, көркемдік ізденістердің
нәтижесінде туған шығармалардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария
романы болды. Шәкәрімнің романында Шыңғыстаудың бөктеріндегі қазақ ауылында
өткен бір оқиға суреттеледі. Бірақ ойшыл қаламгердің басты мақсаты болған
оқиғаны баяндау, трагедиялық халге ұшыраған ғашық жастардың қайғысын
оқырман жұүрегіне хабар түрінде жеткізу емес. Шәкәрімнің авторлық нысанасы
– заман портретін жасау, тарихи дәуірдің философиясы мен психологиясын
сомдау.
Өмір құбылыстарының әрбір ұшқынынан атан түйенің жүгіндей ауыр ой түйіп
отыру – философ Шәкәрімнің шығармашылық қолтаңбасына тән ерекшелік десек,
автор бұл романында да өзінің шағын прозалық туындыларындағы секілді
философиялық прозалық туындылаврындағы секілді философиялық прозаның
үлгісін таныта білді дер едік. Шығарма құрылымында бірін-бірі толықтырып,
қатар өрілетін екі өрім бар. Бірі – трагедияға ұшыраған жастар өмірі,
тағдыр тарихы да, екіншісі – сол тарихтың әр тұсына үңіле қарап, мәңгі
өмір, табиғат туралы толғаныста отырған автор.
Романның бас кейіпкерлері Әділ мен Марияның кіршіксіз пәк сезімдеріне
тілеулестік танытып, толғанып отыратын осы ғажайып тұлғаның да өз тіршілігі
бар. Шәкәрімнің суреттеуіндегі Шыңғыстау – жанды бейне. Ол толғанып қана
қоймайды, оқиғаға араласады, диалогқа түседі, сол арқылы характерлер
сомдауға ықпал жасайды. Бірде аймен, бірде адаммен сыр ақтарысады.
Міне, Әділ мен Марияның алғашқы кездесу сәті. Жаз айының қоңыр мақпалдай
майда түні. Жазушының баяндауына үңілейік:
Әділ мен Марияның алғашқы қосылған махаббатын көірп, аспандағы жарық ай
әлдеқашандағы кәрі Шыңғыстауға дыбыссыз ымбалмен:
- Ақсақал-ау! Мына екеуі бір-біріне не қылған құмар? Мұнан басқа
қалыңдық ойнаған кісі жоқ па еді? Мына екеуі бірін-бірі құшақтап жатып
өлсе, арман қылатын емей қой? Бұл бұрын бірін-бірі көріп, асық болып па
еді? – дегенде кәрі Шыңғыстау терең шаттан шығып, ой жарығымен жарқырап,
бұраңдап аққан мөлдір өзен суын сылқ-сылқ күлдіріп айтыпты:
Сен көрген жоқсың-ды. Бұрнағы жылы Злиха түскен тойда бұл екеуі кез
болған. Сонда Әділ Марияны көрісімен-ақ іші елжіреп, жүрегі ысып кетіп
қадалғанда қасынан асып тұрған кекілінің астынан сүзіле қараған Марияның
нұрлы қара көзі Әділдің жас жүрегіне қанжардай қадалған. Марияның да жас
жүрегі лүпілдеп, денесі салқын термен жібісе де ол кезде 14 жасар ғана бала
болғандықтан, Мария неге сүйткенін байқай алмаған. Бұл іс күндіз
болғандықтан оны сен көре алған жоқсың [17, 258].
Қазақ ұғымында сұлулық пен жарықтықтың, әлде қандай бір қасиеттің
символы болған ғарыштық дене мен Шыңғыстау секілді географиялық ұғымға тіл
бітіру, сырластыру арқылы Шәкәрім екі жастың махаббатына тән пәктігінің
қадірін арттырып, роман сюжетіне арқау болған оқиға бояуын қалыңдата
түседі. Әділ мен Мария басындағы ғашықтық халдың жай-жапсарын жазушы қарт
куәгер Шыңғыстаудың аузымен баяндайды.
Тұтастай алғанда, романның басынан аяғына дейін адам мен табиғат тынысы
қатар өріліп отырады. Кейіпкердің ішкі сезімін, психологиялық күйін,
күйініш-сүйінішін жеткізуде де Шәкәрімге Шыңғыстау көмекке келеді. Жалғыз
Шыңғыстау емес, романда жанды кейіпке көшіп, өзара сырласып жататын басқа
да кеңістік нүктелері жоқ емес. Көктемнің масатындай жайнаған жайлауынан
ірге көтерген елдің артында қалып бара жатқан Көксеңгір, Шақпақ,
Ақшатаулар өкпелеп, наз қылған әйел пішінденіп, мұнартып, мұңайып: Қап!
Бізді тастап барғандығыңды да көрерміз дегені немесе Терең асуда келе
жатқан көшке екі жақтағы қабағын түйген қара жартасың бәлем, үстіңе құлап,
тышқаныңды шығарайын ба деп тұрғандай болуы осындай детальдар қатарында.
Мұндай көркемдік тәсіл романдағы кейіпкерлер характерлерін ашуда орасан
зор қызмет атқарып тұр. Автор осы арқылы психологиялық параллелизмнің небір
үлгісін жасайды. Философ Шәкәрім өзінің түйінді тұжырымдарын да адам мен
табиғаттың бірлігінен іздейді.
Шәкәрім тарихтың көнекөз куәгері Шыңғыстаумен сырласу арқылы оқырманын
алдағы қайғылы оқиға барысына даярлай отырып, 1910-1911 жылдардағы қазақ
ауылында болған өмір шындығына алып келеді.
Басты оқиға – ғашық жастар хикаясы. Сол кезеңдегі тарихи шындық, адамдар
арасындағы қарым-қатынас, әлеуметтік пситхология, қоғамдық құрылым
заңдылықтары мен олардың адамдар тіршілігіне әкелген өзгерістері туралы
толғамдардың бәрі шығарманың бас қаһармандары Әділ мен Марияның басындағы
оқиғаларға қатысты өріліп отырады.
Роман басталғаннан-ақ табиғаттың әсем бір кезеңдегі қазақ ауылының
қарбалас тіршілігіне тап боламыз. Шынайы ауыл суреті. Қыстың қытымыр
қыспағынан босап, көңілдері май айының жайдары мейірімінен жадыраған,
қуаныш құшағындағы мәре-сәре ауыл адамдарына жолығамыз. Олардың арасында
Әділ мен Мария да жүр. Жаратылыстың тамаша көріністері олардың көңіліндегі
пәктік пен алаңсыздықтан хабар бергендей.
Шәкәрімнің романында суреттеліп отырған тарихи уақыт нүктесі нақты.
Қоғамның әлеуметтік психологиясы айқын. Патша қол астындағы қазақ жұртының
ежелгі тұрмыс қағидаларына күрт түсіп, өзге өлкелерден бастап, бастырмалата
келген заң-закондардың билігі арта түскен. Халықтың діліне сәйкес келе
бермейтін бұл өзгерістер мінез-құлқына, ниет-пиғылына қара бұлтын төндіріп,
бүкіл қауым психологиясындағы қайшылықтарды шиеленістіре түсті. Сондай
құбылыстардың бірі сайлау еді.
Осынау заман шындығын тәтпіштеп, талдап суреттеме де, Шәкәрім роман
кейіпкерлерінің арасындағы диалогтарда қайталау арқылы осы сайлау ісінің
адамдардың тіршілігіне ғана емес, ой-санасына да ықпал жасғанын терең
ұғындырады. Роман кейіпкерлерінің арасындағы әлеуметтік теңісздікті осы
арқылы бейнелейді. Әділ мен Марияны махаббатына қарсы жақтың өкілдері әкелі-
бала Төребек, Еркімбектердің характерін ашуда күзде өтетін сайлау
жағдайының маңызды болуы сондықтан. Бұл екі кейіпкердің характерлерін
сомдау арқылы Шәкәрім сол қоғамдағы шенқұмар, мансапқор психологияны
әшкерелейді. Өздерінің асыл мақсаттарына жету жолында олар ештеңеге де
тоқтамайды. Екеуінің жеке пенделік мінездері мен кейбір ой-топшылауларында
айырма болғанымен, түптің түбінде қай-қайсысы да бір нысанадан табылады [9,
183].
Шәкәрімнің қай шығармасында болсын адам, оның ішкі жан дүниесі бірінші
кезекке қойылады. Ойшыл ақын ғұмыр бойы таза адам іздеумен өтті. Таза
адамға тән тамаша қасиеттерді түстеп-түгендеп көрсете білді. Гуманист
Шәкәрім үшін адамның бәрінен де жоғары. Адамдар біріне-бірі қамқор болсын,
мейірім шапағатын берсін дейді.
Әділ-Мариядағы кейіпкерлеріне де ол осы көзбен қарайды. Шығарма
оқиғасына араласатын он беске тарта кейіпкерлердің көпшілігі – ізгі
ниеттегі жандар. Тіпті олардың арасындағы кикілжіңнің өзінің бояуын автор
тым қалыңдата бермейді. Еркімбек, Төребек, Шешенбай секілді кейіпкерлердің
характерлерін бейнелеуге әсіре қаралауға бармайды. Тіпті оқиға өтіп отырған
кеңістікті мекендеген ауылдардың өзі бірімен-бірі туысқандық ілік-
шатыстағы, аралас-құралас қауым. Адамдар өзара қарама-қайшы түсініктегі,
дұшпандық пиғылдағы жандар емес. Қарапайым қазақ тұрмысының шындығы
Шәкәрімнің назарында. Сол себепті де ол байды жамандап, болысты сөгуге
бармайды. Адамдарды жақсы мен жаманға бөлетін олардың өз пиғылдары деп
түсінеді.
Шәкәрімде әрбір оқиғаға, әр образға тәтпіштеп баға беру, тұжырым жасау
жоқ. Романдағы әр оқиғаның оқырманға өзінше ой тастауын көздейді. Шығармада
сомдалған характерлердің тағдыры, олардың басынан өтіп жатқан шытырман
шиеленістер Шәкәрімнің фәни жалғандығы, адам сезімі мен жастық шақтың
тамаша көркі туралы философиялық толғаныстарымен қатар өріліп отырады. Сол
себепті де, Шәкәрімнің ...романның сюжет, уақиға қуа оқу жеткіліксіз, ол
үшін оқырманға ойлы көзқарас керек. Роман уақиғасына ғана емес, оның
мағыналық, көркем мазмұндық астарындағы ой-толғаныстарға үңілу қажет.
Әділ-Мариядағы философиялық толғаныстардың сыр-сипаты әр алуан. Оны
беруде автор әртүрлі көркемдік тәсілдерге барады. Шәкәрім бейнелеген
Шыңғыстау кейде жанды құбылысқа айналып, динамикалық қалыпқа көнсе, кей
тұста автордың өзінің кейпіне кіргендей әсер береді. Енді бірде кейіпкер
басындағы адалдық табиғатын, жан дүниесіндегі өзгеріс-құбылыстарды жеткізу
үшін жазушы психологиялық талдау тәсілдерінің бірі – ішкі ой-толғаққа
жүгінеді. Басына жазықсыздан іс түсіп, қиналған сәттеріндегі Әділдің
аузынан шығатын осындай монологтар характер сипатын ашумен қатар,
шығарманың көркемдік шырайын, ондағы ширыққан тартыс драмасын бейнелей
жеткізеді.
Шығарманың финалында Марияны зорлықпен алып келген Еркімбектің қолынан
Әділ мен Мария қаза табатын тұстағы қайғылы психологияны да Шәкәрім
табиғаттың келбетіндегі жекелеген көрініс бояулары арқылы жүректері дір
еткізетіндей суретпен жеткізеді.
...Міне, дәл сол кезде күн батып кетіп, шапақтың шашақты шарбы бұлтындағы
күннің қызыл нұры Әділ мен Марияның жарасынан сорғалаған қандай қып-қызыл
болып тараулана бастады.
Соңғы арпалыс үстінде Еркімбектің көзіне қанжар тиеді. Осы арқылы автор
жер бетіндегі зұлымдық, қатыгездік атаулының түптің түбінде жазасыз
кетпейтінін тұспалдаса керек. Заман шындығы Шәкәрімге осындай ой түйгізеді.
Әділ мен Марияның оқиғасы өткен дәуір әлдінің әлсізге қиянаты өршіп тұрған
кезең еді. Патша отаршылығының айтақтауымен өзінің айналасын талап жеп
отырған Төребек, Еркімбектер анау! Дәурен солар да, мал да, күш те
солардікі! Не істеймін десе де оларда Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ.
Осынау қоғамдық психологияның сорақылығы соншалықты, Еркімбек сияқтылар
бұрын халықтың сатында жоқ бейбастыққа барады, біреудің бақытты некесін
бұзады, от басын ойрандап, жазықсыз сәбиді жетім қалдырады [10, 78].
Әділ-Мария романының басынан аяғына дейін Шәкәрім ондағы оқиғаның
мезгілдік, мекендік нүктелерін жоғалтпай, көркем тартыспен ғажап тұтастықта
алып шығады. Географиялық белгілер, жер-су атаулары нақты. Кеңістіктің
басты өлшемі – Шыңғыс өңірі. Ал уақыт ұғымына келгенде жазушы аса
мұқияттылық танытады. Әрбір эпизодтың басында бірде Майдың 15-сі күні...,
...майдың 25-і күні, ...июннің 13-і де болып қалды, Он алтыншы июнь күні
деген тәрізді нақты деректерді мәлімдесе, енді бірқатар тұста осы іңірде,
осы түні, дәл осы ымыртта деген мезгіл ишараны білдіретін тіркестерге
орын береді.
Бұл деректердің бәрі шығарма оқиғасын баяндаудағы жүйелікті аңғартады.
Сонымен қатар бұл деректер романда көп кездесетін әні, міне, дәл осы
сәтте, ия, сен түріндегі экспрессивті бояуы қалың сөздер мен тіркестер
тәрізді оқиғаның ширығу процесіне де өлшеусіз үлес қосқанын айта кеткен
жөн.
Шығарманың өне бойында Шәкәрімнің өмір туралы, бұл фәни дүниенің
өткіншілігі, тағдырдың құбылмалылығы жайындағы философиялық толғаныстары
өзек болып тартылған. Ондай толғаныстар бірде Шыңғыстаудың атынан
баяндалса, енді бірде Шәкәрімнің өз аузынан ақтарылады. Ұшқаны білінбейтін
ұшқыр заманның зырқырап өтіп бара жатқанын, Әрине әлем айналғанын қоя ма?
Оқтан жүйрік уақыт сыдыртып, қақаған аяз, қатты боранды ақпанды да
туғызады деген ойлы сөйлемдердің мағынасында мезгілдік ишаралар жатса да,
түпкі мәнінде уақыт пен адамның өмірі жөніндегі жазушының терең
философиясының жасырынғаны айқын сезіледі.
Шәкәрім тұтас романның өзін осындай философиялық тұжырыммен түйіндейді.
Таза махаббатқа құрбан болған екі асықтың қадірлі моласын халық алтынмен
жазылуға лайық ақ бостандықты туғызған, адал жүректі азаматтардың арқасында
ғана білді.
1.2 Ақындықтан даналыққа
Қазақ жұртының өміріне енген ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр
басындағы өзгерістер әдебиеттің дамуына да осы тәрізді өзіндік өрнектер ала
келеді. Осынау тарихи кезеңнің сыр-сипатына лайық, оның өзіндік
ерекшеліктерін айқындай алатын, өз дәуірінің үнін жеткізіп, сөзін сөйлей
білетін жаңа сипатты әдебиет туды. Тарихи кезеңнің күрделі табиғаты Абай
бастаған жаңа әдебиеттің қаз тұрып, тәй-тәй жүруіне, нық орнығуына, ілгері
жылжуына ықпалын тигізеді. Бұл дәуірде әлі де болса лирикалық поэзияның
рөлі күшті еді. Рас, бұл кезең ұлттық әдебиеттің тақырыптық, идеялық
жағынан ғана емес, жанрлық жағынан да даму, өркендеу кезеңі болды.
ХХ ғасырдың басында қазақ топырағында болған шытырман саяси-әлеуметтік
оқиғалар мен жаңғырулар Шәкәрімді де айрықша толғантты. Ол өз жұртының,
қазақ қоғамының басындағы жағдайды өте жақсы түсінді. Ғасырлар бойы тарих
сахнасында талай-талай аласапыран кезеңдерді басынан кешіріп келе жатқан
қазақ елінің таным-түсінігінің дәрежесі, әлеуметтік психологиясы,
экономикалық және мәдени тұрмысының деңгейі, саяси әлеуметтік және рухани
бостандығы, әлемдік кеңістік пен уақыт ауқымында алып отырған орны
қаншалықты екеніне қанық болды. Сол себепті де заман шындығын, әлеуметтік
мәселелерді тануда және қозғауда ол соншалықты білімпаздықпен қатар, ерекше
көрегендік пен ұстамдылық танытты. Ол бәріне де терең толғана, ойлана
қарады [11, 17].
Жалт еткен бір сәттік қуанышқа бой алдырмады. Жырларында да осы
сабырлылықтың салмағы сезіліп тұрды. Болып жатқан оқиғалардың барлығының
түп-төркінін тарихтың даму заңдылықтарынан іздеді. Қоғам мүшелерінің, яғни
ақын замандастарының жалпы адам баласының міндеті осы заңдылықты түсініп,
содан туатын өзгерістердің шынайы мәнін ой таразысынан өткізіп барып
қабылдау. Бұл әрине, әрбір адамның қолынан келе бермейді.
Ақынның лирикалық туындыларында өз заманының сыр-сипаты, қоғамның өткені
мен бүгіні, туған халқының арман-мұраты, ішкі жан дүниесі, ойы мен мұңы
рухани, күш-қуат, ширақ сезім, қуаныш пен мұң, күлкі мен күрсініс, балдай
тәтті жан ләззаты мен ырқына көндірмей қоймас көңіл серпілісі, таңғы
шықтай, тау бұлағының суындай мөлдір сезім мен сергек те сенгіш жүрек, өз
заманының кеселдері мен барша адамзат басындағы проблемаларға деген қарияға
лайық ақыл толқындары – бәрі-бәрі Шәкәрім лирикасының бойынан табылатын
тамаша қасиеттер. Түйіп айтқанда Шәкәрімнің лирикасы сол заманның айнасы
болды. Оның өлеңдерінен нағыз таза поэзияға, күш-қуаты толысқан кемел
талантқа тән қасиет ретінде қабылданатын көркемдік-эстетикалық,
философиялық ой-пайымдар жүйесінің қарапайымдылығы мен баршаға соншалықты
ұғынықтылығы айқын аңғарылады.
Шәкәрімнің лирикалық өлеңдерінің табиғатына тән бұл қасиеттер Абай
бастаған сыршыл реализм әдісімен, осынау тарихи кезеңдегі өміршең де
өнегелі әдеби дәстүрмен сабақтасып жатыр. Шәкәрімнің ақындық қуаты туралы
айтқанда әрдайым Абайдың шығармашылық қолтаңбасына, көркемдік өрнегі мен
машығына қайтарылып отыруымыз да сондықтан. Жалғыз Шәкәрімге ғана емес,
Абай дәстүрі тұтастай одан кейінгі қазақ әдебиетінің өркендеуіне ықпал
етті, оның күн сайын тарихи сахнаға шығып жатқан өмір шындығын тез арада
игеріп кетуіне көмектесті. Іргетасын Абай қалаған жаңа үрдістегі қазақ
поэзиясы өз дәуірінің өзекті мәселелеріне, өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің
әлеуметтік-саяси, тарихи және психологиялық сипаттарын айна-қатесіз әрі
нанымды етіп бейнелеуге ұмтылуымен көзге түсті, өзінен кейінгі ақындар
шығармашылығында өміршең үлгілердің тууына жол ашты [4, 73].
Шәкәрім өлеңдерінің тақырыптық аясы аса ауқымды. Ақынның лирикалық
шығармаларының қатарына өзі өмір сүрген заманның ой-пиғылына сай уақыт
ағымын, қоғам тынысын, әлеуметтік тұрмысын және жеке адамның мінез-құлқы
мен іс-әрекеттерін бейнелеген азаматтық мұратқа толы әлеуметтік, саяси
лириканы да, адамның асқақ сезімін, жастық шақтық шырынды сәттерін,
ғашықтық сырларын таңғы шықтай мөлдірете мүсіндеген махаббат, көңіл күйі
лирикасын да, өмірдегі шындық, ақиқат мұраттарын толғаған, тіршілік
негіздерінің түйіндерін шешуге ұмтылған терең ойлы философиялық лириканы да
молынан ұшыратамыз. Бұл заңды да. Себебі қандай ақын болсын, ол – өз
заманының перзенті, өз дәуірінің жыршысы. Ақын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен
тарихи кезеңнің ақыл-ой мен бітім-болмысы көрініс табуы тиіс. Қоғам
проблемаларынан тыс тұрған, оларға ат басын бұрмайтын ақын болмақ емес.
Абайдан кейінгі қазақ лирикасының көрнекті өкілі Шәкәрімнің
шығармашылығының негізгі тақырыптық және идеялық бағыт-бағдары осы
дәстүрдегі азаматтық әуенге құрылды. Ақын өлеңдерінің түп негізінде
азаматтық пафос, поэтикалық қуатты үн жатты. Өз дәуірінің көкірегі ояу,
көзі ашық азаматы ретінде Шәкәрім туған халқының, тұтас қоғамның басындағы
нақты әлеуметтік жағдайды көре білді. Ол жағдайлардың әрқайсысы ақын
жырларына тақырып болды, өлеңдерінің идеялық өзегіне айналды. Ақын өзінің
айналасындағы жақсылық жетістіктермен қатар, кемшілік-кеселдерді де айқын
аңғарды. Жай ғана бақылаушы болған жоқ, оларды жоюдың жолдарын іздеді. Осы
бағыттағы бүкіл ой-пайымдарын өз лирикасына нәр қылып құйды.
Шәкәрім өмір сүрген қоғамның әлеуметтік шындығын бейнелейтін адамдар
галереясын ол сомдаған әкімдермен, билермен қатар, басқа да әртүрлі
әлеуметтік топтардың өкілдері, бай мен кедей, әрқилы психологиялық
өлшемдегі жандар – қулар, сәнқойлар, т.б. да елеулі орын алады. Солар
арқылы ақын қоғамның тіршілік салтын, моральдық-психологиялық күйін, өмір
сүру дағдыларын көрсетуге тырысады.
Құдайға пара бересің,
Ылақ пен қотыр тайыңды.
Жоғалтқандай көресің,
Ел жылатқан жайыңды.
...Елден кешу аямасаң,
Жалмауыздай жалмасаң.
Тәңірі малмен алдасаң.
Алдыңа орын дайын-ды! [18, 62].
Бұл – Зұлымдық қылып елді жеп деген өлеңіндегі парақор байдың бенйесі.
Оның реалистік бояуын Шәкәрім өзінің Бай мен кедей, Бай мен қонақ деген
сияқты бірқатар шығармаларында одан сайын қалыңдата түседі. Үйіне келіп
түскен мейманын қазақи қонақжайлықпен жылы қарсы алған бай оның
бұйымтайымен келгенін естігенде аяқ астынан өзгере қалады. Ақыр аяғында үй
иесі мен қонағы қырынқабақ болып тарасады. Бұл жерде қазақ ауылындағы
адамдардың психологиялық портреті көрінеді. Байдың ішкі жан дүниесі, яғни
сырттай қонақжай болып, сараңдығын жасырған екі жүзділігі, сонымен қатар,
қарапайым адамдардың кәсіпсіз уақыт өлтіріп, біреуден қарыз алып,
сұрамшақтықпен күн көрген жаман дағдылары әшкере болады.
Бай мен кедей өлеңінің философиялық астары бұдан да терең. Мұндағы сөз
кедейдің аузымен байға қарата айтылады. Сол арқылы қоғамдағы әлеуметтік
теңсіздіктің табиғаты ашылады:
Байлықты алып, мұратқа өзің жеттің,
Кедейлікті маған беріп тентіреттің,
Қымыз ішсең көже ішіп мен де жүрмін,
Бәрі бір, бай болғанмен қайтіп өттің? [18, 57].
Қоғам өмірінің әлеуметтік әділетсіздіктің айна-қатесіз суреті, міне,
осындай. Теңсіздікті дәл мұндай бейнелеп айту әркімнің қолынан келе бермесе
керек. Осы арада Сұлтанмахмұттың белгілі Қымыз атты өлеңі ойға еріксіз
оралады.
Мейлі доңыз болсын, қоңыз болсын,
Иеңнің түкірігін еш еткен қымыз, - дейді ақын Сұлтанмахмұт.
Мұнда айтылатын қымыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Шәкәрімнің философиялық ой-
толғамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Ақындықтан
даналыққа ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2 Шәкәрім шығармашылығының адамгершілік
қайнары ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Ар, иманмен ұштасқан
шеберлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Шәкәрім мұрасының ақын,жыраулар поэзиясы
құндылықтарымен
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетіміздің Абайдан кейінгі дәуірін аса
құдіретті ақындық үнімен, дариядай дархан талантымен түрлендіре өрнектеген,
тың тынысты көркем-әдеби ойдың қазынасы болған ойшыл ақын, кемеңгер
суреткер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан
сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар қазыналардың асыл
қасиеттеріне суарылған, көркемдік-эстетикалық ой дәрежесі биік, талантына
тұғыр болған дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың бірінен саналады.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның
алдында сонау халықтық ауыз әдебиеті үлгілерінен бері қарай көш түзейтін
ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем
дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі нәр алған
бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да осы дәстүрлер болды.
Кезінде М.Әуезовтің: ...дана ақынның өз халқынан және жалпы адам
баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен, салалы түп-төркіні барын
байқаймыз, - деп [1, 208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс
елдерінің классикалық поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі ала отырып
қалыптасқанын айтса, Шәкәрімнің нәр алған негіздері де осы тәріздес. Бір
айырмашылығы Шәкәрімнің алдында осынау бай дәстүрлі мұралардың сыртында
өзінен бұрынғы қазыналардың алтын қорытпасы секілді Абайдың ұлы ақындық
дәстүрі тұрды.
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдеби тарихында Абайдан
кейінгі ең ірі ақынымыз – Шәкәрім. Ұлы ақын дүниеден қайтқан соң, халық
Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып, ерекше құрметтеген.
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны.
Адамның баласы – бауырың, - деген Абай қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір
бойы берік ұстап өткен адам.
Шәкәрім өз бетімен көп оқып, рухани қазыналарға тереңірек үңіліп, білім-
ғылымның қадір-қасиетін терең түсінуге ден қояды. Оның білім қуып, өлең
өрнектеп, рухани есеюіне, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында
болуы қатты әсер еткен. Шәкәрім Абай қамқорына сай саналы, талантты ақын
болып қалыптасты.
Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп жазғаны да Шәкәрім. Ол –
әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол – композитор және музыкант,
философ, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларын таныстырған шебер
аудармашы, ол – терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамған сегіз қырлы өнерпаз,
үлкен мәдениет қайраткері.
Оның тарихи, ғылыми, философиялық шығармалары – шежіренаме Түрік,
қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі, Мұсылмандық шарты трактаттары,
Бәйшешек бақшасы, Шын бақтың айнасы әңгімелер топтамасы, Әділ-Мария
романы, Мәңгі сөздер афористік топтамасы қазақ проза даму тарихында
өзіндік орын алады. Шәкәрімнің прозасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке
бай. Мәселен, тұңғыш қазақ романының авторы М.Дулатов әлеуметтік прозаның
бастауында тұрса, ойшыл Шәкәрім прозалық шығармалары философиялық-
психологиялық арнаның бастауы.
Шәкәрім өзінің алдындағы дәстүрлі үлгілерді үйренумен ғана шектелген
жоқ. Өзі тапқан қазынаны, әрбір құбылысты өзінің ақындық жүрегінің тезінен
өткізуді, оның үздігін алып, әсіреқызылынан аулақ болды. Солардың негізінде
шабытын шыңдады. Жүрегін тебіренткен ойлары мен асыл ақықтай жырларын
ұлттық көркемсөз өнерінің терең де қасиетті шыңырауынан суара отырып,
оларға өз талантының кестелі бояуын дарытты. Абайдың Жиырмасыншы ғасырдың
басындағы қазақ әдебиетінің даму процесі, міне, осынау асыл маржандарды,
халықтық сөз өнерінің кәусар қайнарларын бір арнаға тоғыстырған, жаңа
заманның тезінде қайта шыңдап, өзгеше келбет-көрікпен әрлеген, сондай-ақ,
аса жауапты тарихи кезеңнің темірдей ауыр міндеттерін арқалаған, сол арқылы
тақырып қоржынын молайта түскен, жанарын алысқа тіккен қуат-құдіреті толысу
үстіндегі елеулі рухани құбылыс болды. Заман жүгін алға сүйреген Ахмет,
Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Сұлтанмахмұт сынды
саңлақ суреткерлер қатарында ойшыл ақын, кемел қаламгер Шәкәрім де шыншыл
ойларымен шыңдады. Сөйтіп он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен
жиырмасыншы ғасырдың бастапқы кезеңінде қалам тербеген ойшыл суреткер қазақ
жырының айдынды аспанында ешбір талант иесіне ұқсамайтын өзіндік өрнегі
бар, өз бояуымен нұрланып, жаңа тынысты өршіл ойларын көркем кестелермен
қайталанбастай етіп көмкерген ғажайып Шәкәрім әлемін дүниеге әкелді.
Ұлттық әдебиеттің көне бастауларынан нәр алып, өзінің ұзақ та ұлағатты
шығармашылық жолында шеберлікnің мәртебелі асқарына көтерілген, өзінің
тамаша өрнектерімен өзгеше қалып танытатын өлеңдері, сыршыл философиялы
дастандары, мәйекті сырлы әңгімелері, тағылымы дара тәржіма дүниелері
арқылы көркемдік-эстетикалық құдірет-қуаты мен шынайы табиғаты сонда ғана
әділетті бағасын алмақ.
Зерттеудің нысаны. Бүгінде біз өзіміздің дипломдық жұмысымызға арқау
етіп отырған Шәкәрім шығармаларының адамгершілік, ізгілік, парасаттылық
қырлары осы ғажайып әлемнің басқа дүниелердің бөлінбес бір бөлігі десек,
бұл мәселе Шәкәрім шығармашылығын тұтас алып қарастырғанда ғана толық
ашылмақ.
Зерттеудің мақсаты. Ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығындағы адамгершілк қайнарының сонау халық
ауыз әдебиетімен үндесе, жыраулар поэзиясымен жанаса жатқанын, ақынның сөз
қолданысындағы өзіндік ерекшеліктер, соны жаңалықтарды іздестіру арқылы
дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері. Адамгершілік ізгіліктің көне дәуірден Шәкәрім
шығармашылығында дәстүрлі жалғастық тапқандығын таныту;
- Шәкәрімнің ғажайып көркемдік-эстетикалық ой қазынасының, әсем поэзия
асылы мен алтынын айырып айту, жеріне жеткізе зерделеу;
- Шәкәрімнің сан қырлы сипаттағы шығармашылығына сәулесін түсіріп,
қасиетін дарытқан тамаша үлгілерді айқындау, қаламгер мұрасының
дәстүрлік арналарын ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың дереккөзі теориялық-әдіснамалық
негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдерінің:
А.Байтұрсынов [2], М.Әуезов [3], З.Ахметов [4], З.Қабдолов [5], С.Қирабаев
[6], Р.Нұрғали [7], Қ.Мұхаметханов [8], М.Мағауин [9], З.Бисенғалиев [10],
Ө.Әбдиманов [11], Б.Әбдіғазиев [12] т.б. зерттеу еңбектері басшылықққа,
негізгі бағдарға алынды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дипломдық жұмыста дәстүрлі
жалқыдан-жалпыға қарай салыстырмалы әдістер мен тәсілдер жүзеге асты.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, өзара тармақталған екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
1 Шәкәрімнің философиялық ой-толғамдары
1.1 Шәкәрім философиясының түпкі арналары
Шәкәрім прозасының тарихи-философиялық трактат, мақала, әңгіме, эссе,
роман мияқты көптеген жанрларында қалам тербеген. Рас, көлемі мен саны
жағынан Шәкәрімнің прозалық мұрасын аса деп айтуға келмес, ол көркемдік
мәні, ғылыми, тарихи, философиялық құндылығы тұрғысынан олар ұлтымыздың
қымбат қазынасы екені даусыз.
Ойшыл қаламгердің көлемі шағын болса да, мазмұны терең Мәнді сөздер,
Шын бақтың айнасы, Бәйшешек бақшасы [13] атты прозалық миниатюралары
Шәкәрімнің Абай үлгісіндегі ойшыл екенін танытады. Бұл тұста ұлы ұстаздың
ғибратты ғақлиялары, көркем де пайымды қара сөздері ойға оралады .
Шәкәрімнің Бәйшешек бақшасы деп аталатын он бір бөліктен, он бір шағын
прозалық миниатюрадан тұратын әңгімелер топтамасының жазылу мерзімі
белгісіз. Жалпы алғанда, Шәкәрім өз шығармаларының қашан өмірге келгенін
нақтылап көрсетпейді. Әйтсе де әр туындыдағы қаламгер ойының жүйесіне,
баяндау стиліне және өзге де шығармаларымен үндестігіне қарап олардың
шамамен қай кезеңде жазылғанын тұспалдауға болады. Осы тұрғыдан келгенде,
Бәйшешек бақшасы деп аталатын әңгімелер топтамасы Шәкәрімнің білімі
тоғысқан, әлем әдебиетінің жауһарларынан мол сусындаған кезінде жазылса
керек. Өйткені, жоғарыда атап кеткеніміздей, бұл топтамаға енген
шығармалардың бірқатарының сюжеттік желілерінің ертеректегі Шығыс
әдебиетінен алынғаны байқалады. Бұл кезде Шәкәрім араб, парсы тілдерін жете
меңгерудің нәтижесінде Шығыс әдебиетінен жан-жақты хабардар болған.
Бәйшешек бақшасы топтамасындағы бір әңгіме адамның жан мақсұты мен тән
мақсұты арналыпты. Шәкәрім былай дейді: Қара басының қамын ойлап,
өзімшілдік, мақтан көксейтін – тән мақсұты. Адамшылық ар мен адал еңбек
іздейтін – жан мақсұты. Бастапқыны көксеген адам зұлымдық қиянатпен болса
да, мал, мансап, мақтан табуға құмар болады. Соңғыны көксеген адамның адал
еңбек, ақ ниеттен басқа іздейтіні жоқ, ол адам баласын ала көруді, қиянат
қылуды тіпті ұнатпайды. Жалпы алғандағы, адамдағы жан құмары, тән құмары
деп аталатын мәселелер Шәкәрім ашқан жаңалық емес. Абайда да осы ұғым аса
терең философиялық астармен беріледі. Бұл ұғымның Шәкәрімнің өзге
шығармаларына да өзек болатыны бар. Ойшыл ақынның Үш анық атты еңбегінде
таратылатын ой желісі де осы жан құмары категориясымен тікелей
байланысты. Сондай-ақ жан құмары – істемек, біліп алмақ [14, 8] - дейді
ақын бір өлеңінде. Ал енді осы ұғымның астарына үңілер болсақ, Шәкәрімнің
өзіміз сөз етіп отырған әңгімесінде айтылғандай, жан құмары, жан
мақсұты дегеннің түпкі мәні ізденіс, адал еңбек, таза ар екенін көрер
едік. Міне, осы идея, яғни таза адамның образын сомдау, адамгершіліктің,
имандылықтың типтік бейнесін жасау Шәкәрімнің прозалық миниатюраларының
басты идеясына айналған.
Шәкәрімнің пайымдауынша, әр адам өзінің бойында жоғарыдағыдай екі түрлі
мақсұттың бар екенін және олардың айырмасын жақсы біледі. Бірақ өмірдегі
әртүрлі әрекеттердің ықпалында кетіп, өз еркін жалаң құмарлыққа жеңгізіп,
көрсеқызарлыққа салынғандықтан да таза адамның қатарына қосыла алмайды.
Өзін-өзі тексеріп, ол әдетті қалдырып, таза ақылға билету әлденше мыңнан
біреудің-ақ қолынан келеді.
Міне, Шәкәрімнің темірқазықтай айқын нысанасы осы. Кімде-кім де таза
адам болу үшін таза ақылға мойынсұну керек. Шәкәрімнің бүкіл гуманистік
поэзиясының өне бойына өзек болып тартылған да осындай ой болатын.
Осы табиғаттас тақырыптардың бірі – еңбек. Адал еңбек етуді өзінің
адамдық борышына балаған Шәкәрім прозалық шығармаларында да осы идеяны
әртүрлі контексте, әр алуан ситуациялармен көмкере отырып жеткізеді.
Бір еңбекші адамды бір бай жалдап алып, қызмет қылғызып жүрспе, әлгі
қызметкер қанша тастақ жер болса да жалаң аяқ жүре берген соң бай: Сен
неге дәйім жалаң аяқ жүресің, - деп сұрағанда, ол айтыпты: Дүниенің талай
бейнетіне шыдасам да, аяғымдағы байпағым тозып, жалаң аяқ қалып, табаным
күйіп қатты кейідім. Бір күні жалданған байым қарағай тілін сатқандардан
тақтай алып кел деп жұмсаған соң барсам, екі аяғы тобығынан жоқ бейшара
еңбектеп жоңқа жиып алып жүр екен. Соны көргенде башпағым жоқ деп асып жүр
екен ғой деп, содан бері башпақ табылса да кимей, жалаң аяқ жүруге әбден
әдеттеніп, табаным түйе табанындай мүйіз болып кетті, сондықтан маған
башпақтың керегі жоқ [14, 18] депті.
Бұл эпизодтан әртүрлі ойлар түюге болады. Ең алдымен бұл арада адамның
әралуан сезімінің нышандары бой көрсетеді. Нақтырақ айтсақ, мейірім,
қанағатшылдық тәрізді моральдық сипаттардың жарқырап көрінетінін байқаймыз.
Өзімшілдіктен сақтандыру бар авторда. Солардың барлығын бойына жинақтаған
халықтық философия, әлеуметтік иманды психология тұнып тұр әңгімеде.
Осыларды баяндай келіп, әңгіме соңында өлеңмен берілген қорытындыда Шәкәрім
өз тұжырымын жасайды:
Ойлап тұрсам, адамның ең артығы –
Ерінбейтін, еңбекшіл шыдамдығы.
Адамға тән мұндай ізгі қасиеттерді біз сонау ауыз әдебиетінен келе
жатқан дәстүрлі бейне – Атымтай жомарттың бойынан көріп келеміз. Атымтай –
еңбекқор жанның, айналасына мейірім шашып жүретін жомарт кісінің нағыз таза
адамның жиынтық бейнесі. Өзінің гуманистік идеяларын насихаттау үшін
Шәкәрім де осы бейнеге жүгінеді.
Шәкәрімнің Бәйшешек бақшасы топтамасында Атымтай жомарт туралы екі
әңгіме бар. Бір қызығы, екі әңгіме де Шығыс әдебиетінен тамыр алатын бір
сюжетке жазылған. Мазмұн желісінде аздаған өзгешеліктер бар. Негізгі
айырмашылық авторлық түйінде.
Бірінші нұсқада Атымтай жомарт әр жұма сайын жастарды, білгіш
шешендерді, ғаріп-қасерлерді кезектестіре шақырып, қонақ етеді. Бір күні
ылғи шешендердің ортасына бір кедей түсіп қалыпты. Үндемей отырған кедейді
айналасындағы сөзуарлар қолқалап қоймаған соң, әлгі кедей: Мен сіздердей
мағыналы сөз білмеймін, бір өз ғана жыр білуші едім, - деп өлең оқиды.
Қысқасы өлеңде әлгі кедей шын қамқорлыққа зәру өзі сияқты кенбағал
жандардың аш-жалаңаш жүргенін, сонда да болса арын сатып
сұрамшақтанбайтынын айта келіп, Атымтайдың үйінде отырған бұл жолғы
қонақтарының мұндай жомартыққа зәру еместігін бетіне басады:
Кедейді, нанға телтіртіп,
Аштыққа жүрек кеміртіп.
Таман байды семіртіп,
Жомарттық па осы түр? – деп Атымтайдың жомарттығының сырын
ашқан кедей үйден шығып кетеді. Атымтай содан кейін ылғи ғаріп-қасерлерге
қамқорлық жасайтын болады.
Ал Шәкәрімнің осы топтамадағы Атымтай жомарт туралы екінші әңгімесі
үшінші жақтан баяндалады. Онда Атымтай көп мал сойып, қаладағы ғаріп-
қасерлерді әбден тойдырған соң, енді дала кедейін тойдырмақ болып іздеп
шығады. Үстінде қырық жамау шапаны бар кедейге жолығып дастарханға шақырса,
әлгі жарлы былай дейді: Адал еңбекпен қатын-баласын асырап, артылған
еңбегімен өзінен төмен кем-кетікке жәрдем қылуға әлі жетіп, соған әбден
құмарланып кеткен адамға Атымтайдың керегі жоқ. Мен бүгін қатын-баламды
тойғызарлық отын жиып алдым. Енді анау отырған ақсақ шал үшін отын алып
жүрмін. Дені сау адамды Атымтай асырап, тіленшікке салып жібермесін. Кем-
кетікке қарассын! Атымтай малмен мырзалық қылады, мен еңбек теріммен
мырзалық қыламын, қайсымыз мырза екенімізді Атымтай өзі сынасын, - депті.
Осындағы екі кейіпкер – Атымтай мен кедей арасында қысқа диалогтан олардың
адамға қамқорлық жасауға екі түрлі мағынада қарайтыны аңғарылады.
Бірінші әңгімеде Шәкәрім жомарттықтың жөні осы екен деп малыңды ретті-
ретсіз ысырап қылма, нағыз ғаріп адамның мұқтажын көтер деген тұжырым
жасаса, екінші әңгімеде бұл мәселеге басқаша тұрғыдан келеді. Мұнда адал
еңбек ету мәселесі бірінші кезекке шығады. Өз еңбегімен күн көріп жүрген
кедейдің қайсысында мырзалық, мейірімділік басым екенін салмақтауды
оқырманның үлесіне қалдырады.
Бәйшешек бақшасы топтамасына енген шағын әңгімелердің осы тәрізді
идеялық, мазмұндық құндылығымен қатар оласрдағы жазушы стилінің көркем
өрнектері де айқын аңғарылады. Әдетте Шәкәрім сөзді бейнелеп қолдануға,
жекелеген оралымдарды түрлендіре ойнатып жұмсауға шебер. Және де ол түрлі
көркем салыстыруларға, кереғар, қарама-қарсы құбылыстарды шендестіре
көрсетуге келгенде ғажап шеберлік танытады. Соның айқын дәлелі ретінде
топтамадағы екінші әңгімеге тоқталып көрелік.
Жиі тоқылған жібек бұйымдай құлаққа жұмсақ, тәтті пісірілген сіңімді
тамақтай жүрекке жайлы тиетін, жақсы үнді, сұлу сөзді ақындар май айының
қызыл гүліндей, қыршын жастардың қызықты, қымбат өмірлерінің қиын сырын
сипаттаса, кейде қыс айының декабріндей жайнаған жасыл гүлді қуартатұғын,
талай-талай жүректердің тамырын жүзінің нұрымен билеп соқтыратын сұлуларды
солған жемістей суалатынын баянсыз өмірдің бақытсыз мұңдарын сипаттаса, сол
айтылған сөз, салған ән қуаныштың да, қайғының да өзіне лайықты ұнаулы
үнмен айтылса, дүниеде осыдан жақсы жанға жайлы әдемілік, жарасымдық бар ма
екен?! [14, 26].
Енді әңгімедегі автордың баяндау стиліне көңіл аударыңыз. Сөйлемнің
құрылымы аса күрделі. Қаламгер өзіне тән кестелі тілмен дүниедегі ақ пен
қара, асыл мен арзан атаулыны осы бір сөйлемнің аясында шеберлікпен
астастыра салыстырумен қатар, өте ептілікпен қарама-қарсы қоя да біледі.
Әдетте сезім бар жерде сұлулық бар. Ал сұлулықты сылдыр сөзбен суреттеп
жеткізе алмайсың. Оған өзіне лайық сырлы да сымбатты тіл қажет. Шәкәрім осы
шеберлікке қол жеткізеді.
Эстет ақын Шәкәрім сұлулық ұғымына әрдайым биік мән береді. Бұдан әрі
қаламгердің осы тұрғыдағы ойлары асқақ. Бет сұлулығы – тән сыйы болса,
дауыс пен сөз сұлулығы – жан сыйы ғой, әрине тән сыйынан жан сыйы артық
екеніне дау жоқ, бірақ бет сұлулығын әркім-ақ таниды, - дейді Шәкәрім, сөз
бен ән сұлулығын танушы аз.
Аталмыш әңгімедегі автордың айтар ойы, ұсынар идеясы осы бір сөйлемде
тұжырымдалған. Тән сұлулығын көрген адам бірден түйсінеді, ал жан сұлулығын
көрген адам бірден түйсінеді, ал жан сұлулығын шын мәнінде ұғынушы аз.
Шәкәрім өзінің осы ойын бұдан әрі тұзақшының торында отырған бұлбұл мен
қарға оқиғасы арқылы тиянақтай түседі. Онда ақ пен қараны шендеестіру бар.
Бұлбұл сұлулықтың символы болса, қарға қара бастың қамынан ары аспайтын
надандардың жиынтық бейнесі. Автор осы екі түрлі ұғымның бейнесіне айналған
екі құсты тұзақшының торына қатар қамау арқылы өз ойының бейнелі бояуын
қалыңдата түседі. Ақ пен қараны соншалықты жақындастыра отырып, олардың
арасындағы жер мен көктей айырманы көркем бейнелейді.
Тағы да шығарманың сюжетіне үңілейік. Торға бірге қамалған бұлбұл мен
қарғаны көрген құс жайын жақсы білетін адам екеуіне бірге қамаудың сырын
сұрағанда, тұзақшы адам: Бұлбұл қайтсем сайрайды? Қарға қайтсем бақырады
депті. Сонда әлгі адам бұлбұлдың алдына әсем гүлдер қояды, ал қарғаға
өлексенің етін беруді ұсынады. Тұзақшы солай еткенде бұлбұл гүлді көріп
мұңлы үнімен сайрап отыра береді, ал қарға желтікке секіріп қонып, қарқ-
қарқ етеді. Сонда ақылы таяз тұзақшы бұлбұлдың сайраған мұңлы үнін
сезінбей, қарғаның қарқылдағанына риза болған екен [15, 58].
Айтар ойының терең философиясын осылай түсіндіреді Шәкәрім. Сұлулықты
көре алатын көз керек, сұлу сазды сезе алатын сыршыл жүрек керек. Ондай
көзі мен жүрегі жоқ жандарға қарғаның қарқылынан артық әуен жоқ. Қандай
салмақты түйін?!
Шығарманың соңында әңгіме айтушы Шәкәрім Былғанып наданнан таза ғылым
қалай жиренсе, таза ғылымнан былғаныш надандар сондай жиренетіні анық, деп
өз кейіпкерінің жан дүниесінің тым төмен жатқанына күйзеліс білдіреді. Бұл
арада жазушы үшін болған оқиғаның желісін баяндау емес, содан шығатын
қорытынды маңыздырақ. Сол себепті де ол өмір деректерін қарапайым
суреттеуден гөрі, оны терең оймен көмкеріп, көркем кестемен өрнектеуге күш
салады.
Шәкәрімнің шағын үлгідегі прозасының жанрлық сипаты әралуан. Соның
ішінде өмірлік мәні жағынан да, жазылу стилі жағынан да оқшаулау тұрғаны
Шын бақтың айнасы және Мен жетпіс екі жасқа келгенше деп басталатын
толғау-эсселері. Бұлардағы оқиға бірінші жақтан, автордың өз атынан
баяндалады. Жазылу мерзімінде алшақтық болғанмен екеуінде де Шәкәрімнің
баяндау стиліне, көркем бейнелеу тәсіліне және философиялық ой түю машығына
тән айрықша қасиеттер қатар өріліп жатады. Шын бақтың айнасы жігіт ағасы
жасындағы азаматтың өмір сыры, бақыт туралы толғанысы түрінде баяндалады
да, Мен жетпіс екі жасқа келгенше әңгімесінде ұзақ ғұмыр жолын бастан
кешіп, төбе басына шығып отырған дана қарияның ой-толғамдары ұсынылады.
Шәкәрім шығармаларының толық жинағында берілген түсініктемелерде бұл
шығармалар мақала деп көрсетіледі. Рас, Шәкәрім өз кезінде көркем
публицистика саласына да біршама ат салысқан, бірқатар ойлы мақалалар
жазған. Әйтсе де аталмыш екі шығарманың көркемдік қуаты мен мазмұндық,
пішіндік ерекшеліктері мақала аясынан әлдеқайда кең екенін аңғартады. Сол
себепті де біздіңше бұл екі шығарманы шағын проза түріндегі толғау, эссе
деп қабылдаған жөн секілді [16, 8-9].
Жалпы табиғаттағы даму процесі тәрізді адам өмірі де жоқтан барға, аздан
көпке, кішіден үлкенге қарай ұмтылған тынымсыз керуені іспетті –ғой.
Балалық шақ, жастық кезең, бозбала, жігіт ағасы болып жалғасып жатқан
ағынды дүние. Әр кезеңнің өз қызығы, өз таным-түсінігі бар. Шын бақтың
айналасындағы оқиға желісі де, міне, осы заңдылық бойынша өрбиді. Айта
кететін бір мәселе – Шәкәрімнің 1988 жылы жарық көрген шығармалар жинағында
Шын бақтың айнасы деген тақырыппен берілген осы туындының дұрыс атауы
біздіңше Шын бақтың айнасы тәрізді. Өйткені Шәкәрімнің шығармашылығы
туралы ғылыми еңбектерде, ең бастысы Шәкәрімнің өз қолданысында да соңғы
атау жиі аталады [17].
Шын бақтың айнасында тек қана Шәкәрімнің жеке өмірі емес, сол
кезеңінің тұтас психологиясы бейнеленеді. Қоғамның, ондағы адамдардың тұтас
та толық суреті көз алдымызға келеді. Соларға қарай отырып, адамгершілік,
мораль, имандылық туралы тағы да ойға батамыз.
Жаңа ғана аяғымды басып, тілім жаңа шыққан кезде, өзім құрбы балаларды
бауырымнан жақсы көріп, ойнаушы едім. Балалық шақтың балдәурені, көңілде
титтей арамдығы жоқ пәк те періште кезең. Енді сол шақ артта ойнаған
ақсүйек пен асық қызықтырақ сияқты. Осы шын бақ па? Одан әріректе сұлу
киініп, ән салған сымбатты бозбалалар ортасы тарта берді өзіне. Шын бақ осы
ма екен? Бозбаланың дәуренді күндері қаншалықты қимас та қызық болғанмен,
одан әрідегі болыстар әмір жүргізіп, билер билік құрып, шешендер тілін
безеп жатқан бақ та еліктірмей қоймайды-ау. Шын бақ осы ма әлде? Осынау
адамшылық баппен масайрап жүргенде дәулет деген бақтың ауылы қол
бұлғағандай болады. Оған да ілескен біралуан өмір....
Шәкәрімнің кейіпкері міне, осы тұста бір тыныс алады, артта қалған
жолына көз жібереді. ...Сөйтіп, бақтан баққа қонып жүргенімде, бір күні
құрғырдың қайдан келгенін білмеймін, өткен өміріңді ойлашы деген бір ой
сап ете түсті. Амалсыз ойладым, сондағы ойым мынау: Мен жастықтан балалыққа
қызықтым, одан бозбалалықты бақ деп білдім. Онан әрі адамшылық атты
баққа қызметкер болдым. Ақырында малға құл болдым. Себебі жасаған сайын
алдыңғы бұзылып, артқы бақ түзу сықылданды.
Осы тұста Шәкәрімнің кейіпкері ойы терең, ақылы дана қарияға айналады.
Артта қалған бақтары түзу сықылды көрінгенімен, өткен өмірінде жіберген
қателері де аз емес екенін салмақтай білетін жан кейпінде көрінеді. Жас
кезінде ата-анасының оқу оқы деген сөзін аяқасты еткеніне өкінеді. Балам
асық ойнама, сабақ оқы деген екі ауыз сөз сүйегімнен айырып, өз
сүймегеніме зорлаған сықылданып еді. Яғни, менің бақ іздеймін деп, шын
махаббаттан айырылуға бет қойғанымның басы.
Осындай терең ойға шомған Шәкәрімнің кейіпкері соңында Шын бақтың
айнасы деп жазылған үлкен айнаға үңіледі. Ақ киімді қария оған өзі көрген
бақтардың арғы жағында алыста ата-анасын ойламаған екі баланы көрсетіп:
Ақсақал шын бақ сол айнаның ең түбіндегі ата-анадағы шын махаббат пен
балалардағы шын таза жүрек еді. Сол махаббат әлі таза жүрек сізге де біткен
еді... Сіз ол махаббат пен ақ жүректі жолдаған атақтарға айырбастап
кеткенсіз, - дейді.
Шығарманың идеялық тұжырымы осы. Бұл фәнидің жалғандығы, өткіншілігі
туралы ежелден айтылып келе жатқан дәстүрлі қағиданы Шәкәрім көркем проза
тілімен осылай өрнектейді.
Қарап отырсаңыз, мұнда сонау ерте замандардан бүгінге дейінгі, сопылық
философиядан Шәкәрім өмір сүрген тұстағы төңкерістік, большевиктік
идеология аралығындағы діни, ағартушылық, революциялық көзқарастардың бәрі
бар. Осыларды санамалай түсіндіре келіп, Шәкәрім олардың ешқайсысының да
жеке-жеке тұрғанда адам өмірін түзей алмайтынын, тек дүниеде адал еңбек, ақ
жүрек, арлы ақыл үстем болғанда ғана адам баласы тыныштықта жақсы өмір
сүретінін айтады. Осы үшеуі Шәкәрім тарапынан таза адам қасиеттерінің
басты кредосы ретінде ұсынылады. Ойшыл гуманист адамға қажетті мейірім,
махаббат, ғылым, адалдық сияқты қасиеттердің бәрін де осы үшеуінің аясына
сыйдырады [15, 78].
Шәкәрімнің Мәнді сөздер деп аталатын шағын прозалық туындысын да
аталған шығармалардан бөліп қарауға болмайды. Ең алдымен, оның Мәнді
сөздерді жазуында Абайдың қарасөздерінің ықпалы болғаны сөзсіз. Өмір
құбылыстарынан сыр ұғып, табиғат тынысына. Тіршіліктің жүрек соғысына құлақ
түре білген Шәкәрім үшін дәл осы сипатты туындының жазылуы заңды. Аталмыш
шығармада автор сезімнің қылын шерткен, санасына сәуле түсірген көңіл
жайлауына ой тастаған құбылыстар мен жағдайлар жөнінде қысқа тұжырып
баяндайды. Мәнді сөздер де Абайдың қарасөздері секілді еркін стильде,
эссе түрінде жазылған. Оларда адам өмірінің моральдық-этикалық,
адамгершілік имандылық жақтары туралы Шәкәрімге ғана тән жеке авторлық
позиция секілді. Мұнда автор қарапайым ақиқатты құрғақ тізе бермейді.
Ойларын афоризм түрінде өрнектейді.
Шағын ой үзіктері секілді бұл толғауда халықтың рухани қазынасы ғана
емес, автордың бүкіл тіршілік құбылыстары жөніндегі философиясы ғажап шебер
тілмен жеткізілген: Мен тарыдай жақсылық қылсам, таудай зұлымдығымды
жасырғалы қылам, Есті адам тілін тия алады. Бірақ ешкім тия алмайды,
Шынның дуанасы өнерсіз мақтаншақтық басын он тиынға алмайды, Арыстан
көрнеу келеді. Қара құрт пен шаян жасырынып шақса да, уыты аса зиянды,
Жоқтық егіндігіне бір бидай еге алмасаң, барлық қырманнан жалғыз арпа да
ала алмассың!
Халық өмірінің үздіксіз көш-керуенінің өне бойынан лағыл тастардай теріп
алынған осынау асыл ой түйіндері ойшыл қаламгердің жүрек таразысынан өтіп,
қысқа-қысқа афоризмге бергісіз сөз маржандары болып төгіледі.
Жиырмасыншы ғасырдың басындағы жанрлық, көркемдік ізденістердің
нәтижесінде туған шығармалардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария
романы болды. Шәкәрімнің романында Шыңғыстаудың бөктеріндегі қазақ ауылында
өткен бір оқиға суреттеледі. Бірақ ойшыл қаламгердің басты мақсаты болған
оқиғаны баяндау, трагедиялық халге ұшыраған ғашық жастардың қайғысын
оқырман жұүрегіне хабар түрінде жеткізу емес. Шәкәрімнің авторлық нысанасы
– заман портретін жасау, тарихи дәуірдің философиясы мен психологиясын
сомдау.
Өмір құбылыстарының әрбір ұшқынынан атан түйенің жүгіндей ауыр ой түйіп
отыру – философ Шәкәрімнің шығармашылық қолтаңбасына тән ерекшелік десек,
автор бұл романында да өзінің шағын прозалық туындыларындағы секілді
философиялық прозалық туындылаврындағы секілді философиялық прозаның
үлгісін таныта білді дер едік. Шығарма құрылымында бірін-бірі толықтырып,
қатар өрілетін екі өрім бар. Бірі – трагедияға ұшыраған жастар өмірі,
тағдыр тарихы да, екіншісі – сол тарихтың әр тұсына үңіле қарап, мәңгі
өмір, табиғат туралы толғаныста отырған автор.
Романның бас кейіпкерлері Әділ мен Марияның кіршіксіз пәк сезімдеріне
тілеулестік танытып, толғанып отыратын осы ғажайып тұлғаның да өз тіршілігі
бар. Шәкәрімнің суреттеуіндегі Шыңғыстау – жанды бейне. Ол толғанып қана
қоймайды, оқиғаға араласады, диалогқа түседі, сол арқылы характерлер
сомдауға ықпал жасайды. Бірде аймен, бірде адаммен сыр ақтарысады.
Міне, Әділ мен Марияның алғашқы кездесу сәті. Жаз айының қоңыр мақпалдай
майда түні. Жазушының баяндауына үңілейік:
Әділ мен Марияның алғашқы қосылған махаббатын көірп, аспандағы жарық ай
әлдеқашандағы кәрі Шыңғыстауға дыбыссыз ымбалмен:
- Ақсақал-ау! Мына екеуі бір-біріне не қылған құмар? Мұнан басқа
қалыңдық ойнаған кісі жоқ па еді? Мына екеуі бірін-бірі құшақтап жатып
өлсе, арман қылатын емей қой? Бұл бұрын бірін-бірі көріп, асық болып па
еді? – дегенде кәрі Шыңғыстау терең шаттан шығып, ой жарығымен жарқырап,
бұраңдап аққан мөлдір өзен суын сылқ-сылқ күлдіріп айтыпты:
Сен көрген жоқсың-ды. Бұрнағы жылы Злиха түскен тойда бұл екеуі кез
болған. Сонда Әділ Марияны көрісімен-ақ іші елжіреп, жүрегі ысып кетіп
қадалғанда қасынан асып тұрған кекілінің астынан сүзіле қараған Марияның
нұрлы қара көзі Әділдің жас жүрегіне қанжардай қадалған. Марияның да жас
жүрегі лүпілдеп, денесі салқын термен жібісе де ол кезде 14 жасар ғана бала
болғандықтан, Мария неге сүйткенін байқай алмаған. Бұл іс күндіз
болғандықтан оны сен көре алған жоқсың [17, 258].
Қазақ ұғымында сұлулық пен жарықтықтың, әлде қандай бір қасиеттің
символы болған ғарыштық дене мен Шыңғыстау секілді географиялық ұғымға тіл
бітіру, сырластыру арқылы Шәкәрім екі жастың махаббатына тән пәктігінің
қадірін арттырып, роман сюжетіне арқау болған оқиға бояуын қалыңдата
түседі. Әділ мен Мария басындағы ғашықтық халдың жай-жапсарын жазушы қарт
куәгер Шыңғыстаудың аузымен баяндайды.
Тұтастай алғанда, романның басынан аяғына дейін адам мен табиғат тынысы
қатар өріліп отырады. Кейіпкердің ішкі сезімін, психологиялық күйін,
күйініш-сүйінішін жеткізуде де Шәкәрімге Шыңғыстау көмекке келеді. Жалғыз
Шыңғыстау емес, романда жанды кейіпке көшіп, өзара сырласып жататын басқа
да кеңістік нүктелері жоқ емес. Көктемнің масатындай жайнаған жайлауынан
ірге көтерген елдің артында қалып бара жатқан Көксеңгір, Шақпақ,
Ақшатаулар өкпелеп, наз қылған әйел пішінденіп, мұнартып, мұңайып: Қап!
Бізді тастап барғандығыңды да көрерміз дегені немесе Терең асуда келе
жатқан көшке екі жақтағы қабағын түйген қара жартасың бәлем, үстіңе құлап,
тышқаныңды шығарайын ба деп тұрғандай болуы осындай детальдар қатарында.
Мұндай көркемдік тәсіл романдағы кейіпкерлер характерлерін ашуда орасан
зор қызмет атқарып тұр. Автор осы арқылы психологиялық параллелизмнің небір
үлгісін жасайды. Философ Шәкәрім өзінің түйінді тұжырымдарын да адам мен
табиғаттың бірлігінен іздейді.
Шәкәрім тарихтың көнекөз куәгері Шыңғыстаумен сырласу арқылы оқырманын
алдағы қайғылы оқиға барысына даярлай отырып, 1910-1911 жылдардағы қазақ
ауылында болған өмір шындығына алып келеді.
Басты оқиға – ғашық жастар хикаясы. Сол кезеңдегі тарихи шындық, адамдар
арасындағы қарым-қатынас, әлеуметтік пситхология, қоғамдық құрылым
заңдылықтары мен олардың адамдар тіршілігіне әкелген өзгерістері туралы
толғамдардың бәрі шығарманың бас қаһармандары Әділ мен Марияның басындағы
оқиғаларға қатысты өріліп отырады.
Роман басталғаннан-ақ табиғаттың әсем бір кезеңдегі қазақ ауылының
қарбалас тіршілігіне тап боламыз. Шынайы ауыл суреті. Қыстың қытымыр
қыспағынан босап, көңілдері май айының жайдары мейірімінен жадыраған,
қуаныш құшағындағы мәре-сәре ауыл адамдарына жолығамыз. Олардың арасында
Әділ мен Мария да жүр. Жаратылыстың тамаша көріністері олардың көңіліндегі
пәктік пен алаңсыздықтан хабар бергендей.
Шәкәрімнің романында суреттеліп отырған тарихи уақыт нүктесі нақты.
Қоғамның әлеуметтік психологиясы айқын. Патша қол астындағы қазақ жұртының
ежелгі тұрмыс қағидаларына күрт түсіп, өзге өлкелерден бастап, бастырмалата
келген заң-закондардың билігі арта түскен. Халықтың діліне сәйкес келе
бермейтін бұл өзгерістер мінез-құлқына, ниет-пиғылына қара бұлтын төндіріп,
бүкіл қауым психологиясындағы қайшылықтарды шиеленістіре түсті. Сондай
құбылыстардың бірі сайлау еді.
Осынау заман шындығын тәтпіштеп, талдап суреттеме де, Шәкәрім роман
кейіпкерлерінің арасындағы диалогтарда қайталау арқылы осы сайлау ісінің
адамдардың тіршілігіне ғана емес, ой-санасына да ықпал жасғанын терең
ұғындырады. Роман кейіпкерлерінің арасындағы әлеуметтік теңісздікті осы
арқылы бейнелейді. Әділ мен Марияны махаббатына қарсы жақтың өкілдері әкелі-
бала Төребек, Еркімбектердің характерін ашуда күзде өтетін сайлау
жағдайының маңызды болуы сондықтан. Бұл екі кейіпкердің характерлерін
сомдау арқылы Шәкәрім сол қоғамдағы шенқұмар, мансапқор психологияны
әшкерелейді. Өздерінің асыл мақсаттарына жету жолында олар ештеңеге де
тоқтамайды. Екеуінің жеке пенделік мінездері мен кейбір ой-топшылауларында
айырма болғанымен, түптің түбінде қай-қайсысы да бір нысанадан табылады [9,
183].
Шәкәрімнің қай шығармасында болсын адам, оның ішкі жан дүниесі бірінші
кезекке қойылады. Ойшыл ақын ғұмыр бойы таза адам іздеумен өтті. Таза
адамға тән тамаша қасиеттерді түстеп-түгендеп көрсете білді. Гуманист
Шәкәрім үшін адамның бәрінен де жоғары. Адамдар біріне-бірі қамқор болсын,
мейірім шапағатын берсін дейді.
Әділ-Мариядағы кейіпкерлеріне де ол осы көзбен қарайды. Шығарма
оқиғасына араласатын он беске тарта кейіпкерлердің көпшілігі – ізгі
ниеттегі жандар. Тіпті олардың арасындағы кикілжіңнің өзінің бояуын автор
тым қалыңдата бермейді. Еркімбек, Төребек, Шешенбай секілді кейіпкерлердің
характерлерін бейнелеуге әсіре қаралауға бармайды. Тіпті оқиға өтіп отырған
кеңістікті мекендеген ауылдардың өзі бірімен-бірі туысқандық ілік-
шатыстағы, аралас-құралас қауым. Адамдар өзара қарама-қайшы түсініктегі,
дұшпандық пиғылдағы жандар емес. Қарапайым қазақ тұрмысының шындығы
Шәкәрімнің назарында. Сол себепті де ол байды жамандап, болысты сөгуге
бармайды. Адамдарды жақсы мен жаманға бөлетін олардың өз пиғылдары деп
түсінеді.
Шәкәрімде әрбір оқиғаға, әр образға тәтпіштеп баға беру, тұжырым жасау
жоқ. Романдағы әр оқиғаның оқырманға өзінше ой тастауын көздейді. Шығармада
сомдалған характерлердің тағдыры, олардың басынан өтіп жатқан шытырман
шиеленістер Шәкәрімнің фәни жалғандығы, адам сезімі мен жастық шақтың
тамаша көркі туралы философиялық толғаныстарымен қатар өріліп отырады. Сол
себепті де, Шәкәрімнің ...романның сюжет, уақиға қуа оқу жеткіліксіз, ол
үшін оқырманға ойлы көзқарас керек. Роман уақиғасына ғана емес, оның
мағыналық, көркем мазмұндық астарындағы ой-толғаныстарға үңілу қажет.
Әділ-Мариядағы философиялық толғаныстардың сыр-сипаты әр алуан. Оны
беруде автор әртүрлі көркемдік тәсілдерге барады. Шәкәрім бейнелеген
Шыңғыстау кейде жанды құбылысқа айналып, динамикалық қалыпқа көнсе, кей
тұста автордың өзінің кейпіне кіргендей әсер береді. Енді бірде кейіпкер
басындағы адалдық табиғатын, жан дүниесіндегі өзгеріс-құбылыстарды жеткізу
үшін жазушы психологиялық талдау тәсілдерінің бірі – ішкі ой-толғаққа
жүгінеді. Басына жазықсыздан іс түсіп, қиналған сәттеріндегі Әділдің
аузынан шығатын осындай монологтар характер сипатын ашумен қатар,
шығарманың көркемдік шырайын, ондағы ширыққан тартыс драмасын бейнелей
жеткізеді.
Шығарманың финалында Марияны зорлықпен алып келген Еркімбектің қолынан
Әділ мен Мария қаза табатын тұстағы қайғылы психологияны да Шәкәрім
табиғаттың келбетіндегі жекелеген көрініс бояулары арқылы жүректері дір
еткізетіндей суретпен жеткізеді.
...Міне, дәл сол кезде күн батып кетіп, шапақтың шашақты шарбы бұлтындағы
күннің қызыл нұры Әділ мен Марияның жарасынан сорғалаған қандай қып-қызыл
болып тараулана бастады.
Соңғы арпалыс үстінде Еркімбектің көзіне қанжар тиеді. Осы арқылы автор
жер бетіндегі зұлымдық, қатыгездік атаулының түптің түбінде жазасыз
кетпейтінін тұспалдаса керек. Заман шындығы Шәкәрімге осындай ой түйгізеді.
Әділ мен Марияның оқиғасы өткен дәуір әлдінің әлсізге қиянаты өршіп тұрған
кезең еді. Патша отаршылығының айтақтауымен өзінің айналасын талап жеп
отырған Төребек, Еркімбектер анау! Дәурен солар да, мал да, күш те
солардікі! Не істеймін десе де оларда Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ.
Осынау қоғамдық психологияның сорақылығы соншалықты, Еркімбек сияқтылар
бұрын халықтың сатында жоқ бейбастыққа барады, біреудің бақытты некесін
бұзады, от басын ойрандап, жазықсыз сәбиді жетім қалдырады [10, 78].
Әділ-Мария романының басынан аяғына дейін Шәкәрім ондағы оқиғаның
мезгілдік, мекендік нүктелерін жоғалтпай, көркем тартыспен ғажап тұтастықта
алып шығады. Географиялық белгілер, жер-су атаулары нақты. Кеңістіктің
басты өлшемі – Шыңғыс өңірі. Ал уақыт ұғымына келгенде жазушы аса
мұқияттылық танытады. Әрбір эпизодтың басында бірде Майдың 15-сі күні...,
...майдың 25-і күні, ...июннің 13-і де болып қалды, Он алтыншы июнь күні
деген тәрізді нақты деректерді мәлімдесе, енді бірқатар тұста осы іңірде,
осы түні, дәл осы ымыртта деген мезгіл ишараны білдіретін тіркестерге
орын береді.
Бұл деректердің бәрі шығарма оқиғасын баяндаудағы жүйелікті аңғартады.
Сонымен қатар бұл деректер романда көп кездесетін әні, міне, дәл осы
сәтте, ия, сен түріндегі экспрессивті бояуы қалың сөздер мен тіркестер
тәрізді оқиғаның ширығу процесіне де өлшеусіз үлес қосқанын айта кеткен
жөн.
Шығарманың өне бойында Шәкәрімнің өмір туралы, бұл фәни дүниенің
өткіншілігі, тағдырдың құбылмалылығы жайындағы философиялық толғаныстары
өзек болып тартылған. Ондай толғаныстар бірде Шыңғыстаудың атынан
баяндалса, енді бірде Шәкәрімнің өз аузынан ақтарылады. Ұшқаны білінбейтін
ұшқыр заманның зырқырап өтіп бара жатқанын, Әрине әлем айналғанын қоя ма?
Оқтан жүйрік уақыт сыдыртып, қақаған аяз, қатты боранды ақпанды да
туғызады деген ойлы сөйлемдердің мағынасында мезгілдік ишаралар жатса да,
түпкі мәнінде уақыт пен адамның өмірі жөніндегі жазушының терең
философиясының жасырынғаны айқын сезіледі.
Шәкәрім тұтас романның өзін осындай философиялық тұжырыммен түйіндейді.
Таза махаббатқа құрбан болған екі асықтың қадірлі моласын халық алтынмен
жазылуға лайық ақ бостандықты туғызған, адал жүректі азаматтардың арқасында
ғана білді.
1.2 Ақындықтан даналыққа
Қазақ жұртының өміріне енген ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр
басындағы өзгерістер әдебиеттің дамуына да осы тәрізді өзіндік өрнектер ала
келеді. Осынау тарихи кезеңнің сыр-сипатына лайық, оның өзіндік
ерекшеліктерін айқындай алатын, өз дәуірінің үнін жеткізіп, сөзін сөйлей
білетін жаңа сипатты әдебиет туды. Тарихи кезеңнің күрделі табиғаты Абай
бастаған жаңа әдебиеттің қаз тұрып, тәй-тәй жүруіне, нық орнығуына, ілгері
жылжуына ықпалын тигізеді. Бұл дәуірде әлі де болса лирикалық поэзияның
рөлі күшті еді. Рас, бұл кезең ұлттық әдебиеттің тақырыптық, идеялық
жағынан ғана емес, жанрлық жағынан да даму, өркендеу кезеңі болды.
ХХ ғасырдың басында қазақ топырағында болған шытырман саяси-әлеуметтік
оқиғалар мен жаңғырулар Шәкәрімді де айрықша толғантты. Ол өз жұртының,
қазақ қоғамының басындағы жағдайды өте жақсы түсінді. Ғасырлар бойы тарих
сахнасында талай-талай аласапыран кезеңдерді басынан кешіріп келе жатқан
қазақ елінің таным-түсінігінің дәрежесі, әлеуметтік психологиясы,
экономикалық және мәдени тұрмысының деңгейі, саяси әлеуметтік және рухани
бостандығы, әлемдік кеңістік пен уақыт ауқымында алып отырған орны
қаншалықты екеніне қанық болды. Сол себепті де заман шындығын, әлеуметтік
мәселелерді тануда және қозғауда ол соншалықты білімпаздықпен қатар, ерекше
көрегендік пен ұстамдылық танытты. Ол бәріне де терең толғана, ойлана
қарады [11, 17].
Жалт еткен бір сәттік қуанышқа бой алдырмады. Жырларында да осы
сабырлылықтың салмағы сезіліп тұрды. Болып жатқан оқиғалардың барлығының
түп-төркінін тарихтың даму заңдылықтарынан іздеді. Қоғам мүшелерінің, яғни
ақын замандастарының жалпы адам баласының міндеті осы заңдылықты түсініп,
содан туатын өзгерістердің шынайы мәнін ой таразысынан өткізіп барып
қабылдау. Бұл әрине, әрбір адамның қолынан келе бермейді.
Ақынның лирикалық туындыларында өз заманының сыр-сипаты, қоғамның өткені
мен бүгіні, туған халқының арман-мұраты, ішкі жан дүниесі, ойы мен мұңы
рухани, күш-қуат, ширақ сезім, қуаныш пен мұң, күлкі мен күрсініс, балдай
тәтті жан ләззаты мен ырқына көндірмей қоймас көңіл серпілісі, таңғы
шықтай, тау бұлағының суындай мөлдір сезім мен сергек те сенгіш жүрек, өз
заманының кеселдері мен барша адамзат басындағы проблемаларға деген қарияға
лайық ақыл толқындары – бәрі-бәрі Шәкәрім лирикасының бойынан табылатын
тамаша қасиеттер. Түйіп айтқанда Шәкәрімнің лирикасы сол заманның айнасы
болды. Оның өлеңдерінен нағыз таза поэзияға, күш-қуаты толысқан кемел
талантқа тән қасиет ретінде қабылданатын көркемдік-эстетикалық,
философиялық ой-пайымдар жүйесінің қарапайымдылығы мен баршаға соншалықты
ұғынықтылығы айқын аңғарылады.
Шәкәрімнің лирикалық өлеңдерінің табиғатына тән бұл қасиеттер Абай
бастаған сыршыл реализм әдісімен, осынау тарихи кезеңдегі өміршең де
өнегелі әдеби дәстүрмен сабақтасып жатыр. Шәкәрімнің ақындық қуаты туралы
айтқанда әрдайым Абайдың шығармашылық қолтаңбасына, көркемдік өрнегі мен
машығына қайтарылып отыруымыз да сондықтан. Жалғыз Шәкәрімге ғана емес,
Абай дәстүрі тұтастай одан кейінгі қазақ әдебиетінің өркендеуіне ықпал
етті, оның күн сайын тарихи сахнаға шығып жатқан өмір шындығын тез арада
игеріп кетуіне көмектесті. Іргетасын Абай қалаған жаңа үрдістегі қазақ
поэзиясы өз дәуірінің өзекті мәселелеріне, өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің
әлеуметтік-саяси, тарихи және психологиялық сипаттарын айна-қатесіз әрі
нанымды етіп бейнелеуге ұмтылуымен көзге түсті, өзінен кейінгі ақындар
шығармашылығында өміршең үлгілердің тууына жол ашты [4, 73].
Шәкәрім өлеңдерінің тақырыптық аясы аса ауқымды. Ақынның лирикалық
шығармаларының қатарына өзі өмір сүрген заманның ой-пиғылына сай уақыт
ағымын, қоғам тынысын, әлеуметтік тұрмысын және жеке адамның мінез-құлқы
мен іс-әрекеттерін бейнелеген азаматтық мұратқа толы әлеуметтік, саяси
лириканы да, адамның асқақ сезімін, жастық шақтық шырынды сәттерін,
ғашықтық сырларын таңғы шықтай мөлдірете мүсіндеген махаббат, көңіл күйі
лирикасын да, өмірдегі шындық, ақиқат мұраттарын толғаған, тіршілік
негіздерінің түйіндерін шешуге ұмтылған терең ойлы философиялық лириканы да
молынан ұшыратамыз. Бұл заңды да. Себебі қандай ақын болсын, ол – өз
заманының перзенті, өз дәуірінің жыршысы. Ақын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен
тарихи кезеңнің ақыл-ой мен бітім-болмысы көрініс табуы тиіс. Қоғам
проблемаларынан тыс тұрған, оларға ат басын бұрмайтын ақын болмақ емес.
Абайдан кейінгі қазақ лирикасының көрнекті өкілі Шәкәрімнің
шығармашылығының негізгі тақырыптық және идеялық бағыт-бағдары осы
дәстүрдегі азаматтық әуенге құрылды. Ақын өлеңдерінің түп негізінде
азаматтық пафос, поэтикалық қуатты үн жатты. Өз дәуірінің көкірегі ояу,
көзі ашық азаматы ретінде Шәкәрім туған халқының, тұтас қоғамның басындағы
нақты әлеуметтік жағдайды көре білді. Ол жағдайлардың әрқайсысы ақын
жырларына тақырып болды, өлеңдерінің идеялық өзегіне айналды. Ақын өзінің
айналасындағы жақсылық жетістіктермен қатар, кемшілік-кеселдерді де айқын
аңғарды. Жай ғана бақылаушы болған жоқ, оларды жоюдың жолдарын іздеді. Осы
бағыттағы бүкіл ой-пайымдарын өз лирикасына нәр қылып құйды.
Шәкәрім өмір сүрген қоғамның әлеуметтік шындығын бейнелейтін адамдар
галереясын ол сомдаған әкімдермен, билермен қатар, басқа да әртүрлі
әлеуметтік топтардың өкілдері, бай мен кедей, әрқилы психологиялық
өлшемдегі жандар – қулар, сәнқойлар, т.б. да елеулі орын алады. Солар
арқылы ақын қоғамның тіршілік салтын, моральдық-психологиялық күйін, өмір
сүру дағдыларын көрсетуге тырысады.
Құдайға пара бересің,
Ылақ пен қотыр тайыңды.
Жоғалтқандай көресің,
Ел жылатқан жайыңды.
...Елден кешу аямасаң,
Жалмауыздай жалмасаң.
Тәңірі малмен алдасаң.
Алдыңа орын дайын-ды! [18, 62].
Бұл – Зұлымдық қылып елді жеп деген өлеңіндегі парақор байдың бенйесі.
Оның реалистік бояуын Шәкәрім өзінің Бай мен кедей, Бай мен қонақ деген
сияқты бірқатар шығармаларында одан сайын қалыңдата түседі. Үйіне келіп
түскен мейманын қазақи қонақжайлықпен жылы қарсы алған бай оның
бұйымтайымен келгенін естігенде аяқ астынан өзгере қалады. Ақыр аяғында үй
иесі мен қонағы қырынқабақ болып тарасады. Бұл жерде қазақ ауылындағы
адамдардың психологиялық портреті көрінеді. Байдың ішкі жан дүниесі, яғни
сырттай қонақжай болып, сараңдығын жасырған екі жүзділігі, сонымен қатар,
қарапайым адамдардың кәсіпсіз уақыт өлтіріп, біреуден қарыз алып,
сұрамшақтықпен күн көрген жаман дағдылары әшкере болады.
Бай мен кедей өлеңінің философиялық астары бұдан да терең. Мұндағы сөз
кедейдің аузымен байға қарата айтылады. Сол арқылы қоғамдағы әлеуметтік
теңсіздіктің табиғаты ашылады:
Байлықты алып, мұратқа өзің жеттің,
Кедейлікті маған беріп тентіреттің,
Қымыз ішсең көже ішіп мен де жүрмін,
Бәрі бір, бай болғанмен қайтіп өттің? [18, 57].
Қоғам өмірінің әлеуметтік әділетсіздіктің айна-қатесіз суреті, міне,
осындай. Теңсіздікті дәл мұндай бейнелеп айту әркімнің қолынан келе бермесе
керек. Осы арада Сұлтанмахмұттың белгілі Қымыз атты өлеңі ойға еріксіз
оралады.
Мейлі доңыз болсын, қоңыз болсын,
Иеңнің түкірігін еш еткен қымыз, - дейді ақын Сұлтанмахмұт.
Мұнда айтылатын қымыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz