Рабғузидың «Қисас-ул Әнбия» дастанының әдеби сипаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен өркендеуі ... ... ... ... ... ...13
1.2 Дәстүр және сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 «Қиссас . ул әнбия» дастаны әдеби мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1 Дастанның жариялануы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Тілдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен өркендеуі ... ... ... ... ... ...13
1.2 Дәстүр және сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 «Қиссас . ул әнбия» дастаны әдеби мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1 Дастанның жариялануы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Тілдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХІІІ-ХІV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. ХІІІ-ХІV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы. Оны алғаш профессор Бейсембай Кенжетаев “Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиеті” деп атап, бұл дәуір әдебиетінің түбегейлі зерттелуі керек екендігін қазақ әдебиеттану ғылымының алдына мәселе етіп қойып берген еді. Сол Б.Кенжебаев ұсынған жүйе бойынша көп жылдан бері С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінде қазақ әдебиеті тарихынан оқытылып келе жатыр. Алайда ежелгі әдебиетіміздің бұл дәуірін тұтас қарастыратын қазақ тілінде басылып шыққан арнайы зерттеу еңбек жоқ.
Аталған дәуірдің жекелеген ескерткіштері 1967 жылы, “Ертедегі әдебиет нұсқаларында”, “Б.Кенжебаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері” (1974) атты кітабында, Х.Е.Сүйіншәлиевтің “Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдерінде” (1969), “Ғасырлар поэзиясында (1987) сөз болады. Осы дәуір ескерткіштерінен “Махаббатнама” қазақша аударылып басылып шыққан. Қазақ тілі тарихында Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың “Көне түркі жазба ескерткішінің тілі” (1971), А.Ибатовтың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының сөздігінде” (1974) қарастырылады. Сондай-ақ, ежелгі әдебиеттердің айырым дәуірлерін арнайы зерттеген М.Жолдасбеков, М.Мағауин еңбекте-рінде де құнды пікірлер айтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із қалдырған елеулі мұралардың бірі – ХІІІ-ХІV ғ. ескерткіштері. Бұл дәуір әдебиет тарихында Алтын Орда – Қыпшақ дәуірі деп аталады. Алтын Орда әдебиеті ХІІІ-ХІV ғ.ғ. Ертіс пен Талас (Дон), Қазан мен Хорезм аралығындағы үлкен аймақты қамтыған мемлекеттің негізгі халқы түркілердің әдебиеті. Сөз болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті Алтын Орда туғызған, сол территорияда ғана емес , ХІІІ-ХІV ғасырларда өмір сүріп Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында ,Египедте , тағы басқа жерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ оғыз сияқты ру-ұлыс тайпалардың жасаған ортақ әдебиеті. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің ( ХІІІ-ХІV ) өзінен бұрынғы Х-ХІІғ. әдебиетімен яғни , Қожа Ахмет Иассауи мен Баласағұнилар салған жолмен, әрі кейінгі қазақ әдебиетімен тамырласа жалғаса дамыды. Алтын Орда дәуірінде жазба әдебиеттің өркендеуі – қола мәдениеті дамығандығын соған орай Алтын Орда өркениеті болғандығын айтуға негіз бола алады. “Алтын Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің нұсқасымен жазылған, қазіргі Қазақстан топырағында туған он шақты әдеби кітаптар бар.Әзірге оның анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу”. Оларды дүние жүзі кітапханаларынан тауып, қолжазбаларын оқып, зерттеуде Мәскеу, Санкт-Петербург түркологтары В.В.Бартольд, А.Самойлович, Ә.Нәджіп, В.И.Стеблева , қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев орасан зор еңбек етті. Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиетінің даму бағытына назар салсақ, одан, ең әуелі ХІІ ғасырда өмір сүрген ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына белгілі діни қайраткер жаңа сопылық ағымның ғұлама пірі Ахмет Иассауи поэзиясының жаңа бір мазмұны жалғасқанын байқаймыз. Иассауи ілімі дәстүрлі сопылық түркілік таныммен байытып, ислам дінімен біте қайнасқан симбиоз түрінде ХІІ-ХІV ғ.ғ. Хорезм, Мауреннаһр, Анадолы түріктеріне дейін тараған. Яссауи өмірі мен діни қайраткерлігі жайында “Насаб намо” деген кітап та осы дәуірде жазылған. Кіндік Азиядағы түркі жұртына Яссауи негізін салған сопылық поэзия “Диуани Хикмет” арқылы кеңінен танымал болып,өзінің жерлес шәкірттері Ахмет Жүйнеки мен Сүлеймен Бақырғани шығармаларымен жалғаса келіп , Алтын Орда дәуірінде сопылық дүние таныммен суарылған “Махаббатнама” кітабының тууына әсер етті. “Махаббатнамадағы” (1353 ж.) сопылық дәстүр он бір хатта белгісіз қызға ғашықтықтың баяндалуымен ерекшеленеді де, сол жасанды кейіпкерді бастан аяқ суреттеумен шығарма аяқталады. Қыздың есігінің табалдырығын мұсылманның басын қояр сәждесіне теңейді, кірпігі түрік мергенінің оғындай, қасы – ай, көзі – күн, маңдайы көк айдын, т.б.суреттеледі, мұсылманның ең қасиеттісі сәждені қыз үйінің табалдырығына теңеу - әңгіменің түпкі мәні Жаратушыны тану екеніне саяды.Сопылық поэзиядағы сүю – Жаратушыны тану жолындағы әрекет. Қыздың тал мойнындағы мінсіздікті суреттеу – Алланың шеберлігіне мадақ. Хорезмиге дейін хат үлгісінде дастан жазу үрдісі түркі поэзиясында кездеспеген. Нама жанрының орта ғасырлық үлгілері араб әдебиетіндегі “тарассульден” тарайды: Тарассуль – арабтың “хат” , “арнау” деген мағынаны білдіретін “риссала” сөзінен шыққан.
Тақырыптың өзектілігі. ХІІІ-ХІV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. ХІІІ-ХІV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы. Оны алғаш профессор Бейсембай Кенжетаев “Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиеті” деп атап, бұл дәуір әдебиетінің түбегейлі зерттелуі керек екендігін қазақ әдебиеттану ғылымының алдына мәселе етіп қойып берген еді. Сол Б.Кенжебаев ұсынған жүйе бойынша көп жылдан бері С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінде қазақ әдебиеті тарихынан оқытылып келе жатыр. Алайда ежелгі әдебиетіміздің бұл дәуірін тұтас қарастыратын қазақ тілінде басылып шыққан арнайы зерттеу еңбек жоқ.
Аталған дәуірдің жекелеген ескерткіштері 1967 жылы, “Ертедегі әдебиет нұсқаларында”, “Б.Кенжебаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері” (1974) атты кітабында, Х.Е.Сүйіншәлиевтің “Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдерінде” (1969), “Ғасырлар поэзиясында (1987) сөз болады. Осы дәуір ескерткіштерінен “Махаббатнама” қазақша аударылып басылып шыққан. Қазақ тілі тарихында Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың “Көне түркі жазба ескерткішінің тілі” (1971), А.Ибатовтың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының сөздігінде” (1974) қарастырылады. Сондай-ақ, ежелгі әдебиеттердің айырым дәуірлерін арнайы зерттеген М.Жолдасбеков, М.Мағауин еңбекте-рінде де құнды пікірлер айтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із қалдырған елеулі мұралардың бірі – ХІІІ-ХІV ғ. ескерткіштері. Бұл дәуір әдебиет тарихында Алтын Орда – Қыпшақ дәуірі деп аталады. Алтын Орда әдебиеті ХІІІ-ХІV ғ.ғ. Ертіс пен Талас (Дон), Қазан мен Хорезм аралығындағы үлкен аймақты қамтыған мемлекеттің негізгі халқы түркілердің әдебиеті. Сөз болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті Алтын Орда туғызған, сол территорияда ғана емес , ХІІІ-ХІV ғасырларда өмір сүріп Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында ,Египедте , тағы басқа жерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ оғыз сияқты ру-ұлыс тайпалардың жасаған ортақ әдебиеті. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің ( ХІІІ-ХІV ) өзінен бұрынғы Х-ХІІғ. әдебиетімен яғни , Қожа Ахмет Иассауи мен Баласағұнилар салған жолмен, әрі кейінгі қазақ әдебиетімен тамырласа жалғаса дамыды. Алтын Орда дәуірінде жазба әдебиеттің өркендеуі – қола мәдениеті дамығандығын соған орай Алтын Орда өркениеті болғандығын айтуға негіз бола алады. “Алтын Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің нұсқасымен жазылған, қазіргі Қазақстан топырағында туған он шақты әдеби кітаптар бар.Әзірге оның анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу”. Оларды дүние жүзі кітапханаларынан тауып, қолжазбаларын оқып, зерттеуде Мәскеу, Санкт-Петербург түркологтары В.В.Бартольд, А.Самойлович, Ә.Нәджіп, В.И.Стеблева , қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев орасан зор еңбек етті. Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиетінің даму бағытына назар салсақ, одан, ең әуелі ХІІ ғасырда өмір сүрген ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына белгілі діни қайраткер жаңа сопылық ағымның ғұлама пірі Ахмет Иассауи поэзиясының жаңа бір мазмұны жалғасқанын байқаймыз. Иассауи ілімі дәстүрлі сопылық түркілік таныммен байытып, ислам дінімен біте қайнасқан симбиоз түрінде ХІІ-ХІV ғ.ғ. Хорезм, Мауреннаһр, Анадолы түріктеріне дейін тараған. Яссауи өмірі мен діни қайраткерлігі жайында “Насаб намо” деген кітап та осы дәуірде жазылған. Кіндік Азиядағы түркі жұртына Яссауи негізін салған сопылық поэзия “Диуани Хикмет” арқылы кеңінен танымал болып,өзінің жерлес шәкірттері Ахмет Жүйнеки мен Сүлеймен Бақырғани шығармаларымен жалғаса келіп , Алтын Орда дәуірінде сопылық дүние таныммен суарылған “Махаббатнама” кітабының тууына әсер етті. “Махаббатнамадағы” (1353 ж.) сопылық дәстүр он бір хатта белгісіз қызға ғашықтықтың баяндалуымен ерекшеленеді де, сол жасанды кейіпкерді бастан аяқ суреттеумен шығарма аяқталады. Қыздың есігінің табалдырығын мұсылманның басын қояр сәждесіне теңейді, кірпігі түрік мергенінің оғындай, қасы – ай, көзі – күн, маңдайы көк айдын, т.б.суреттеледі, мұсылманның ең қасиеттісі сәждені қыз үйінің табалдырығына теңеу - әңгіменің түпкі мәні Жаратушыны тану екеніне саяды.Сопылық поэзиядағы сүю – Жаратушыны тану жолындағы әрекет. Қыздың тал мойнындағы мінсіздікті суреттеу – Алланың шеберлігіне мадақ. Хорезмиге дейін хат үлгісінде дастан жазу үрдісі түркі поэзиясында кездеспеген. Нама жанрының орта ғасырлық үлгілері араб әдебиетіндегі “тарассульден” тарайды: Тарассуль – арабтың “хат” , “арнау” деген мағынаны білдіретін “риссала” сөзінен шыққан.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. –Алматы: Мектеп, 1988, -163 б.
2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001, -467 б.
3 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. –Алматы: Мектеп, 1986, -212 б.
4 Қыраубаева А. Алтын Орда әдебиеті. // Қазақ әдебиеті, Энциклопедия. 51-54 бб. –Алматы: Қазақ даму институты, 1989, -750 б.
5 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, Ғылым, 1973. –167 б.
6 “Оғызнаме”, “Махаббат -наме”. Аударған: Дербісәлин Ә., Жармұхамедов М., Күмісбаев ө. –Алматы: Ғылым, 1986, -208 б.
7 Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). – Алматы: Ана тілі, 1998. –256 б.
8 Бердібаев Р. Ежелгі әдебиет куәлары. –Алматы, 1966, -225 б.
9 Мухаббат-наме. Аударған: Қыраубаева А. –Алматы: Жалын, 1985, -112 б.
10 Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б.
11 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: Ана тілі, 1996, -240 б.
12 Егеубаев А. Кісілік кітабы. –Алматы: Ана тілі, 1998, -320 б.
13 Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. –Алматы: Мектеп, 1973. –212 б.
14 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. –Алматы: Ғылым, 1994. –320 б.
15 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). –Астана: Елорда, 2000. –288 б.
16 Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Ғылым, 1976, -197 б.
17 Сейтжанов Қ.Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы (“Мұхаббат-нама”, “Хұсрау-Шырын” поэмалары негізінде)// Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Қазақстан Республикасы, Астана, 2003. -117 б.
18 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы: Санат, 1997. -928 б.
19 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. -Алматы: Ғылым, 2001. -448 б.
20 Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. (Ғылыми мақалалар жинағы). Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 1993, -144 б.
21 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. -296 б.
22 Қазақ әдебиеті энциклопедия. -Алматы: Білік баспа үйі, 1999. -450 б.
23 Байтұрсынұлы А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991.
24 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. -Астана: Елорда, 2000. -398 б.
25 Асқарова Г. “Шыншыл Жүсіп” қиссаның көремдік ерекшелігі // Ұлағат . 2003. №3.
26 Сағындықұлы Б.М. Ғалымның ғажап сырлары: “Адам Ата мен Хауа Ана” қиссасы. -Алматы: Ғылым, 1997. -315 б.
27 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. - Алматы: Мектеп, 1988. -287 б.
28 Асқарова Г. Рабғузидің “Қиссас – үл әнбийа” ескерткішіндегі “Жүсіп Сыдық қиссасы”.(Автореферат). – Алматы, 2005. -268 б.
29 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі”. –Алматы: Ана тілі. 1992. -284 б.
30 Мұқанова Р. Рабғузи. Пайғамбарлар өмірі. Адам Атадан Мұхаммед ғ.с. дейін // Парасат №3.
31 Мұқанова Р. Рабғузи хиссасы хақында // Парасат №8. –Б.52-53.
32 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, - Алматы: Жазушы, 1973. -252 б.
33 Сүйішалиев Х. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1991.
34 Насреддин Ибн Бурханаддин (Рабғузи) Пайғамбар туралы әңгіме “Шыншыл Жүсіп” (с.ғ.с.) қиссасы.
35 Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. -325 б.
36 Ибатов А. “Құсырау да шырын” поэмасының сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1974. 284 б.
37 Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы. –Алматы: Жалын, 1997. -217 б.
38 Құрысжанов Ә., Ибатов А., Ежелгі түркі жазба ескерткіштері жайында // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. –Алматы: Ғылым, 1981.
39 Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. –Алматы: Қазақ Университеті, 1999. -310 б.
40 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. -328 б.
1 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. –Алматы: Мектеп, 1988, -163 б.
2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001, -467 б.
3 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. –Алматы: Мектеп, 1986, -212 б.
4 Қыраубаева А. Алтын Орда әдебиеті. // Қазақ әдебиеті, Энциклопедия. 51-54 бб. –Алматы: Қазақ даму институты, 1989, -750 б.
5 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, Ғылым, 1973. –167 б.
6 “Оғызнаме”, “Махаббат -наме”. Аударған: Дербісәлин Ә., Жармұхамедов М., Күмісбаев ө. –Алматы: Ғылым, 1986, -208 б.
7 Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). – Алматы: Ана тілі, 1998. –256 б.
8 Бердібаев Р. Ежелгі әдебиет куәлары. –Алматы, 1966, -225 б.
9 Мухаббат-наме. Аударған: Қыраубаева А. –Алматы: Жалын, 1985, -112 б.
10 Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б.
11 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: Ана тілі, 1996, -240 б.
12 Егеубаев А. Кісілік кітабы. –Алматы: Ана тілі, 1998, -320 б.
13 Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. –Алматы: Мектеп, 1973. –212 б.
14 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. –Алматы: Ғылым, 1994. –320 б.
15 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). –Астана: Елорда, 2000. –288 б.
16 Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Ғылым, 1976, -197 б.
17 Сейтжанов Қ.Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы (“Мұхаббат-нама”, “Хұсрау-Шырын” поэмалары негізінде)// Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Қазақстан Республикасы, Астана, 2003. -117 б.
18 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы: Санат, 1997. -928 б.
19 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. -Алматы: Ғылым, 2001. -448 б.
20 Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. (Ғылыми мақалалар жинағы). Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 1993, -144 б.
21 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. -296 б.
22 Қазақ әдебиеті энциклопедия. -Алматы: Білік баспа үйі, 1999. -450 б.
23 Байтұрсынұлы А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991.
24 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. -Астана: Елорда, 2000. -398 б.
25 Асқарова Г. “Шыншыл Жүсіп” қиссаның көремдік ерекшелігі // Ұлағат . 2003. №3.
26 Сағындықұлы Б.М. Ғалымның ғажап сырлары: “Адам Ата мен Хауа Ана” қиссасы. -Алматы: Ғылым, 1997. -315 б.
27 Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. - Алматы: Мектеп, 1988. -287 б.
28 Асқарова Г. Рабғузидің “Қиссас – үл әнбийа” ескерткішіндегі “Жүсіп Сыдық қиссасы”.(Автореферат). – Алматы, 2005. -268 б.
29 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі”. –Алматы: Ана тілі. 1992. -284 б.
30 Мұқанова Р. Рабғузи. Пайғамбарлар өмірі. Адам Атадан Мұхаммед ғ.с. дейін // Парасат №3.
31 Мұқанова Р. Рабғузи хиссасы хақында // Парасат №8. –Б.52-53.
32 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, - Алматы: Жазушы, 1973. -252 б.
33 Сүйішалиев Х. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1991.
34 Насреддин Ибн Бурханаддин (Рабғузи) Пайғамбар туралы әңгіме “Шыншыл Жүсіп” (с.ғ.с.) қиссасы.
35 Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. -325 б.
36 Ибатов А. “Құсырау да шырын” поэмасының сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1974. 284 б.
37 Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы. –Алматы: Жалын, 1997. -217 б.
38 Құрысжанов Ә., Ибатов А., Ежелгі түркі жазба ескерткіштері жайында // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. –Алматы: Ғылым, 1981.
39 Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. –Алматы: Қазақ Университеті, 1999. -310 б.
40 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. -328 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен
өркендеуі ... ... ... ... ... ...13
1.2 Дәстүр және
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 24
2 Қиссас – ул әнбия дастаны әдеби
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.1 Дастанның жариялануы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2 Тілдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХІІІ-ХІV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия
жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар
аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық
болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби
ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып
есептеледі. ХІІІ-ХІV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан
қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы. Оны алғаш
профессор Бейсембай Кенжетаев “Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиеті” деп
атап, бұл дәуір әдебиетінің түбегейлі зерттелуі керек екендігін қазақ
әдебиеттану ғылымының алдына мәселе етіп қойып берген еді. Сол Б.Кенжебаев
ұсынған жүйе бойынша көп жылдан бері С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультетінде қазақ әдебиеті тарихынан оқытылып
келе жатыр. Алайда ежелгі әдебиетіміздің бұл дәуірін тұтас қарастыратын
қазақ тілінде басылып шыққан арнайы зерттеу еңбек жоқ.
Аталған дәуірдің жекелеген ескерткіштері 1967 жылы, “Ертедегі әдебиет
нұсқаларында”, “Б.Кенжебаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері” (1974)
атты кітабында, Х.Е.Сүйіншәлиевтің “Қазақ әдебиетінің қалыптасу
кезеңдерінде” (1969), “Ғасырлар поэзиясында (1987) сөз болады. Осы дәуір
ескерткіштерінен “Махаббатнама” қазақша аударылып басылып шыққан. Қазақ
тілі тарихында Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың “Көне түркі жазба
ескерткішінің тілі” (1971), А.Ибатовтың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының
сөздігінде” (1974) қарастырылады. Сондай-ақ, ежелгі әдебиеттердің айырым
дәуірлерін арнайы зерттеген М.Жолдасбеков, М.Мағауин еңбекте-рінде де құнды
пікірлер айтылады.
Бұл жанрлар ХІІІ ғасырда араб мемлекетінде ресми іс-қағаз стиліне
мұқтаждық туған кезде пайда болған. Тарассульдің негізгі белгісі – біреуге
немесе көпшілікке арнау ретінде жазылады. Ұйқасты әрі ырғақты қара сөз –
“саж” стилімен орындалған . Онда өлең , мақал-мәтел , Құран мен
Хадистерінен үзінділер көп қолданылған. Бұл жанр араб әдебиетінде Х ғасырда
барынша кемеңделген кезі еді. Хорезми намасына осы жанрдың үлкен ықпалы
болған. “Махаббат нама” дастанында Ренессанс белгілері байқалады. Ана тілін
құрметтеуі, поэзия тілі – парсы тілі болып қалыптасқанына қарамастан , ана
тілінде жазуы , көне грек ойшылдарын пір тұту, кейіпкердің ішкі жан
дүниесін, сезім толқуын нәзік суреттеу т.б. осыны аңғартады. Хорезми өз
шығармашылығында “наманы” қолдану арқылы намашылыққа кең жол ашты. Дастанда
араб-парсы поэзиясының өлең түрлерін қолданды. Мысалы, бәйіт, ғазал,
мәснәуи ,қытай, фард. Аруз өлең өлшемімен жазылған лирикалық дастан. Аруз
өлең өлшемі түркі поэзиясына Баласағұни мен Қашқарилер арқылы ене бастаған
болатын. Шығарманың көркемдеу тәсілдері араб-парсы поэзиясын көп үлгі
алғандығын көрсетеді, шығыс ұғымындағы сұлулық бейнесін жасайды.
“Махаббат нама” дастанының көркемдік дәстүрі қазақ әдебиетінде молынан
сақталған. Алтын Орда дәуірінде мемлекет тілі де, әдеби тілі де жергілікті
халық тілі, яғни түркі тілі болды. Шығыс әлемінде араб-парсы тілінің
үстемдік құрғанына қарамастан, поэзияда түркі тілі дамыды.Бұған сол
уақыттағы қыпшақ нәсілді сұлтан Бейбарыстың Египетті билеуі де әсер етті.
Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетке ғана тән бір әдеби үрдіс – нәзирәгөйлік
дәстүр болса,оның алғашқы бастаулары қазақ даласына исламның орнығу кезінде
кіре бастады. Жалпы исламдық мәдениет аясында кең тараған құран сюжеттері ,
араб-парсы поэзиясының түрі мен мазмұны ХІІІ-ХІV ғасырлардан бұрын қазақ
әдебиетінде көрінді. Ғалым Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетін дәуірлеу
процесін білгірлікпен “а) діндар дәуір, ә) ділмар дәуір. Діндар деген
діншіл деген мағынада , ділмар – тілшең деген мағынадағы сөздер” деп екіге
бөлген болатын. Ғалымның айтқан діндар дәуіріне ислам дәуірі әдебиеті ( Х-
ХІІ ) мен Алтын Орда дәуірінде ( ХІІІ-ХІV ) жазылған мұраларды
жатқызуымызға болады.Ислам дәуірі кезінде түркі жұртын діни шығармалармен
ислам дінін таратушылар таныстырса, Х-ХІV ғасырларда ”ислам дінін
бұрынғыдай арабтар емес, енді жергілікті түркілердің өздері белсенді түрде
таратуға кірісіп кеткен еді”. Енді ,түркі даласында жазылған әдеби
шығармалар “қалыпты сюжеттер” деп аталып кеткен “Мың бір түн” , “Тотынама”
т.б. құраннан алынған оқиғаларға құрылды. ХІІІ-ХІV ғасырларда түркілер
саяси жағынан Маңғұл империясының қол астына біріккені болмаса , рухани
дүниесінің одан бұрын келген мұсылмандық таным мен ежелгі түркілік дәстүрде
қалыптасып қалғанын және оның мызғымасын осыдан да байқауға болады. Екі
бірдей жаугершілікті басынан кешіріп отырған ғасырларда өмір сүрген
түркілердің қираған қалалармен бірге тәуелсіздігін жоғалтқаны , ең әуелгі,
ақындар көкірегіне сыздауық болып қадалды. Бірте-бірте түркілік сана көзін
аша бастады. Ал оянушылықтың негізгі шарттарының бірі-өткен тарихқа
,ғасырлар шаңында қалған әдеби мұраларға оралу, сонымен бірге, саяси-әдеби
сахнадан ысырылып қалған халық тілі – ана тілінің мәртебесін көтеру. Мұндай
жайлар әдебиетімізде Алтын Орда дәуірінен кейін де, ХІХ-ХV ғасырдың бас
кезінде бой көрсетті.Осының бәрі –нәзира тәсілінің тууына түрткі
болды.Еуропа зерттеушілері оянушылықты құбылыс деп тану үшін, негізінен,
мынандай шарттарға жауап іздейді.Біріншіден, осы аймақта қала
мәдениетінің дамуы. Екінші, жазба әдебиеттің қалыптасуы және оның өзекті
тақырыбы - өткен тарихқа қатысты мәселелер болуы. Үшінші , халық тілін
саяси және әдебиет-мәдениет тіліне айналдыруға қызмет ету. Алтын Орда
дәуірінде әдебиеттің негізгі тілі араб-парсы тілі болды. Бұл кезде түркі
тілі ақындар ауылынан ығыстырылып , “поэзия тек парсы тілінде жазылады”,
“ғылым тек араб тілінде орындалады” деген пікір қалыптасты. Аллитерациядан
басталып ішкі ырғаққа құрылатын , аракідік кездеспесе , ұйқас болмайтын
ежелгі түркі өлеңінің орнына, араб тіліндегі созылыңқы қысқа дауысты
дыбыстардың орналасуына қарай түзілетін квантативті аруз өлең өлшеміне көше
бастады. Қарахан мемлекетіндегі түркі билеушілерінің ыстық ықыласының
аясында парсы ақындары болды, түркі билеушілерінің өздері де парсы тілінде
жазды. Поэзияда араб-парсы тілдерінің дәурені жүріп тұрған кезде Алтын Орда
ақындарының қаламынан түркі тілінде оншақты кітаптың дүниеге келуі екі
бірдей жаугершілікті бастан кешіп отырған түркіліктердің руһы мен
дәстүрдің, сананын мықтылығынан хабар береді. Бұл дәуірде қазақ даласында
әбден қалыптасқан исламдық тұтастықты шығыстан кірген будда діні ығыстыра
алмады. ХІІІ-ХІVғасырлардағы Алтын Орда әдебиетінің қолжазба көшірмелері
біздің ғасырымызға дейін жеткен көркем туындылардың дені Құран хикаяларын
қисса түрінде жаңғыртқан көркем туындылар болып келеді.Сопылық поэзия
ықпалындағы жоғарыда атап өткен “Махаббат нама” мен “Шаһнама” сюжетіне
жазылған “Құсырау – Шырын” дастанынан басқасы атап айтқанда : Әлидің “Қисса
Жүсібі”, Хұсам Кәтибтің “Жұмжұма”, Рабғузидің “Қисса-и-Рабғузи” (“Қиссас-үл
әнбия” деген атпен белгілі), Сәйф Сараидің “Гүлстан бин түркиі”, Махмұд бин
Әлидің “Неһж-үл-фарадис” ( "Жұмаққа апарар жол") т.б. шығармалар діни
тақырыпқа жазылған. Ренессанс шарты бойынша ақындардың көне тамырға оралуы
исламдық тамырды тереңдету болды.
Алтын Орда тұсында жазылған Рабғузидің “Қиссас –үл әнбиясы” сөз болып
отырған дәуірдің хрестоматиясы , әр түрлі жанрдағы шығармалар қамтылған,өз
дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшелігін көрсететін құнды мұра.Бұл еңбектің
авторы – Рабат Оғыз қыстағынының қазысы Бұрханаддин ұлы қазы Насреддин
(Лақап аты- Рабғузи, Рабат оғузи мекенінің қысқарған түрі)Рабғузидің өмірі
жайлы дерек жоқтың қасы .
Еуропалық түркітанушы А.Бомбобачидің пікірінше, Рабғузи 1250 жылы
Сырдарияның төменгі ағысындағы Баршыкентте өмір сүрген. Араб, парсы түркі
тілдерін еркін меңгерген, еңбектерін осы тілде жазған. Алайда, ғалымның
еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып, бүгінгі ұрпақтың қолына
тигені “Қиссас-үл әнбия” ескерткіші ғана.
“ Туған жылы шамамен ХІІІ ғасырдын ортасы. Ол біраз уақыт Рабат Оғызы
деген жерде қазы қызметін атқарды. Содан кейін Мәуренаһрдың орталығына
барып Шағатай ханның кеңесшісі , әмір Тоқбұға бекпен танысады. Тоқбұға
бектің өтінішімен әулиелер жайлы қисса жазып, оны шамамен 1310-11 жылдары
аяқтайды. Насрединнің өлген жылы белгісіз. Ал оның жерленген жері аңыз
бойынша Қаршыдан 15 шақырым қашықтықтағы Пудин елді мекендегі Құсам-ата
шайхтың бейітінің жанында – мыс делінген. Орта ғасырларда “Қиссас-үл
әнбияның” әр тілде бір-біріне ұқсай бермейтін бірнеше варианттары пайда
болды. Әр түрлілік оқуға, түсінуге қиындық туғызады. Осы себепті Рабғузи
пайғамбарлар туралы кітаптың араб, парсы, т.б. тілдегі нұсқаларын реттеп,
бір жүйеге келтіріп, қағаз бетіне түсіреді. Оны көне түркі тіліне асқан
шығармашылықпен аударып шығады. Өзінің айтуы бойынша шығарма 1310 жылы (710
қыжыра) Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған:
“Иеті йуз он ерді йылға кім бітілді бұ кітаб
Иазуб елттім Насреддин Тоқбұға бек табұғұна...
Бұл кітап жеті жүз оныншы жылы жазылды...
...Насреддин Тоқбұға бектің құрметіне арнап жаздым...”
Рабғузидің бұл еңбегі осы кезеңнен бастап (ХІІІ-ХІVғ.ғ) бүкіл түркі
халықтарының рухани қазынасына айналды. “Ол Құран кәрім сүрелерін және
араб , парсы тілдеріндегі нұсқаларды, басқа да діни исламдық сарындағы
материалдарды дереккөз ретінде пайдаланған және өз жанынан шығарған
өлендерді жинақтаған”.
Рабғузидің “ Қиссас-үл әнбия” ескерткіші біздің заманымызға бірнеше
нұсқада жетті. Көне түркі тілінде үш нұсқасы бар.Бірі – Лондон ,бірі –
Қазан, бірі – Ташкент нұсқалары.
Шығарманың ең ескі көшірме қолжазбалары Лондондағы Британия музейінің
кітапханасында, Санкт- Петербургтағы М.Е.Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік
кітапханасында сақталған. Бірнеше көшірмесі КСРО Ғылым академиясының
Шығыстану институтының Санкт- Петербургтегі бөлімінің кітапханасында да
бар. Ең алғаш 1859 жылы белгілі түрколог Н.И.Ильминский Императорлық Қазан
университетінің баспаханасынан толық текстін бастырып шығарды. Шығарушы
көпшілікті ескерткіштің мазмұнымен ғана таныстыруды мақсат еткен. Қандай
қолжазбаны пайдаланғаны мәлім емес. Жорамал бойынша екі түрлі қолжазбаны
негізге алған сияқты. Бұл жөніңде П.М.Мелиоранский былай дейді:
Шамасы Н.И.Ильминский кейін Азия музейінде сақталған №361 қолжазбаны
пайдаланған тәрізді және ол императорлық көпшілік кітапханасындағы Дорн
каталогында тіркелген № ХІІ қолжазбамен де таныс болған болуы керек.
Түрколог ғалымдар “Рабғузи қиссаларының” ең көне қолжазбасы бойынша
толық та ғылыми текстін іздестірген. “Іздеген жетер мұратқа” демекші, 1893
жылы Лондонға барған сапарында П.М.Мелиоранский Британия музейіндегі ең
ескі, толық қолжазбаны қарап шығып , кейбір көшіріп алған үзінділерін елге
оралған соң, 1897 жылы жариялады. Бұл болашақта жасалатын ғылыми-
салыстырмалы толық текстке үлгі етіп аларлықтай еңбек болды. Автордың
ұйғаруы бойынша , ескерткіштің ондай баспасы әдебиет , тарих, тіл
зерттеушілеріне жан-жақты, толық сенімді материал бола алатын кітап болып
шығуы керек. Ғалым үзіндіде Британия нұсқасын Москва, Санкт-Петербург
кітапханаларындағы қолжазбалармен де салыстырып отырған.
П.М.Мелиоронский еңбегінің жалғасындай болып , Санкт-Петербург
кітапханасындағы қолжазбалардың ішінен ол бұрын жариялап үлгермеген Лондон
нұсқасының бірнеше үзіндісін С.Е.Малов тауып бастырған.
Ал, Н.И.Ильмиинский баспасы бойынша берілген үзіндісі С.Е.Маловтың 1951
жылы жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап шығарған “Көне түркі жазба
ескерткіштері” деген кітабына да енгізілді.
“Рабғузи қиссаларының” жеке үзінділері Н.П.Остразлиевтің (1874ж),
Н.Ф.Котоновтың (1894ж) мақала еңбектерінде бар.
Н.Ф.Котонов “Мұсылман аңыздары” деген мақаласында Қытайдың Гань-Су-Синь-
Цзянь провинциясын аралағанда жергілікті мұсылмандардың айтуымен жазып
алған кейбір аңыздарды құранмен , “Рабғузи қиссаларымен” салыстыра қатар
жариялап , өзара ұқсастығын көрсеткен.
“Рабғузи қиссалары” әдеби мұра ретінде өзбек әдебиетінің тарихында
ертеден қарастырылып , 1950 жылы М.Айбектің алғы сөзімен шыққан “Өзбек
әдебиетінің антологиясында жарияланған”.
Бұл ескерткіш қазақ әдебиеттану ғылымында бірінші рет 1967жылы профессор
Б.Кенжебаевтың басшылығымен филология факультетінің студенттеріне арналып
шыққан ”Ертедегі әдебиет нұсқалары” атты хрестоматияға енгізілді. Мұндағы
үзінділер “Рабғузи қиссаларының” 1914 жылғы қазан баспасынан алып
жарияланған. Ал, зерттеушілер Ғ.Айдаров пен Ә.Құрысжанов, М.Томановтың
филология факультеттеріне арналған “ Көне түркі жазба ескерткіштерінің
тілі” (1971ж) деген оқулығында ескерткіштің жазылу тарихы, әртүрлі
көшірмелері жайлы мәліметтер берілген: ”Шемсуддин Хусайнов Н.И.Ильминский
баспасын қайталаған (Қазан,1881ж); Гулям Хасан Арифджанов- метографиялық
баспа “Қиссасул анбия” (Ташкент,1917ж); “Өзбек әдебиетінің
үлгілері”(Ташкент-Самарқант, 1928ж)деген жинақта үзінділер келтірілген.
Я.Будолов пен В.Радловтың белгілі сөздіктерінде де “Қиссасул
анбияның”лексикалық материалдары бар.
Кенжебаевтың бастамалы еңбегінен кейін әдебиеттанушылар Х.Сүйіншалиев,
М.Жолдасбеков, А.Қыраубаева, Н.Келімбетов, Г.Асқаровалардың зерттеу
еңбектерімен жалғасты. Қиссаның қазақша аударылуында Б.Сағындықұлының,
Н.Сағындықовтың, Р.Мұқанованың еңбектері бар. Ал, қырғыз әдебиетшілері
Теміралы Қунашев, Қамбаралы Ботояров ескерткішті аударып, әрбір
пайғамбарларға арналған қиссаларды бөлек-бөлек кітап етіп, ”Пайғамбарлар
баяны” деген атпен жариялады.
Рабғузи қиссаларының алғаш қолға алынған кезінен бастап, қазірге дейінгі
зерттелуі барысын қарастыра келгенде көретініміз: ескерткіш – тілдік-
лингвистикалық жағынан да, әдебиеттік сипаты жағынан да біраз зерттелген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із
қалдырған елеулі мұралардың бірі – ХІІІ-ХІV ғ. ескерткіштері. Бұл дәуір
әдебиет тарихында Алтын Орда – Қыпшақ дәуірі деп аталады. Алтын Орда
әдебиеті ХІІІ-ХІV ғ.ғ. Ертіс пен Талас (Дон), Қазан мен Хорезм аралығындағы
үлкен аймақты қамтыған мемлекеттің негізгі халқы түркілердің әдебиеті. Сөз
болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті Алтын Орда туғызған, сол
территорияда ғана емес , ХІІІ-ХІV ғасырларда өмір сүріп Сыр бойында,
Хорезмде, Каспий маңында ,Египедте , тағы басқа жерде тіршілік құрған түркі
тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ оғыз сияқты ру-
ұлыс тайпалардың жасаған ортақ әдебиеті. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің
( ХІІІ-ХІV ) өзінен бұрынғы Х-ХІІғ. әдебиетімен яғни , Қожа Ахмет Иассауи
мен Баласағұнилар салған жолмен, әрі кейінгі қазақ әдебиетімен тамырласа
жалғаса дамыды. Алтын Орда дәуірінде жазба әдебиеттің өркендеуі – қола
мәдениеті дамығандығын соған орай Алтын Орда өркениеті болғандығын айтуға
негіз бола алады. “Алтын Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің нұсқасымен
жазылған, қазіргі Қазақстан топырағында туған он шақты әдеби кітаптар
бар.Әзірге оның анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу”. Оларды дүние жүзі
кітапханаларынан тауып, қолжазбаларын оқып, зерттеуде Мәскеу, Санкт-
Петербург түркологтары В.В.Бартольд, А.Самойлович, Ә.Нәджіп, В.И.Стеблева
, қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев орасан зор еңбек етті. Алтын
Орда дәуіріндегі түркі әдебиетінің даму бағытына назар салсақ, одан, ең
әуелі ХІІ ғасырда өмір сүрген ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына
белгілі діни қайраткер жаңа сопылық ағымның ғұлама пірі Ахмет Иассауи
поэзиясының жаңа бір мазмұны жалғасқанын байқаймыз. Иассауи ілімі дәстүрлі
сопылық түркілік таныммен байытып, ислам дінімен біте қайнасқан симбиоз
түрінде ХІІ-ХІV ғ.ғ. Хорезм, Мауреннаһр, Анадолы түріктеріне дейін тараған.
Яссауи өмірі мен діни қайраткерлігі жайында “Насаб намо” деген кітап та осы
дәуірде жазылған. Кіндік Азиядағы түркі жұртына Яссауи негізін салған
сопылық поэзия “Диуани Хикмет” арқылы кеңінен танымал болып,өзінің жерлес
шәкірттері Ахмет Жүйнеки мен Сүлеймен Бақырғани шығармаларымен жалғаса
келіп , Алтын Орда дәуірінде сопылық дүние таныммен суарылған
“Махаббатнама” кітабының тууына әсер етті. “Махаббатнамадағы” (1353 ж.)
сопылық дәстүр он бір хатта белгісіз қызға ғашықтықтың баяндалуымен
ерекшеленеді де, сол жасанды кейіпкерді бастан аяқ суреттеумен шығарма
аяқталады. Қыздың есігінің табалдырығын мұсылманның басын қояр сәждесіне
теңейді, кірпігі түрік мергенінің оғындай, қасы – ай, көзі – күн, маңдайы
көк айдын, т.б.суреттеледі, мұсылманның ең қасиеттісі сәждені қыз үйінің
табалдырығына теңеу - әңгіменің түпкі мәні Жаратушыны тану екеніне
саяды.Сопылық поэзиядағы сүю – Жаратушыны тану жолындағы әрекет. Қыздың тал
мойнындағы мінсіздікті суреттеу – Алланың шеберлігіне мадақ. Хорезмиге
дейін хат үлгісінде дастан жазу үрдісі түркі поэзиясында кездеспеген. Нама
жанрының орта ғасырлық үлгілері араб әдебиетіндегі “тарассульден”
тарайды: Тарассуль – арабтың “хат” , “арнау” деген мағынаны білдіретін
“риссала” сөзінен шыққан.
Орта ғасыр мұраларын зерттеуде әсіресе, түркологтар В.В.Радлов,
Н.И.Ильминский, А.А.Самойлович, С.Е.Малов, Е.Э.Бертельс, А.М.Щербак,
Э.Н.Наджин, Г.Т.Тагирджановтың, қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев,
Қ.Өмірәлиев, А.Қыраубаеваның еңбектері өте зор.
ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі тілдес халықтар әдебиетін қарастыратын бұл
жұмыста сол замандардағы түркілердің тарихи-әлеуметтік жағдайы, әдебиетінің
өзіндік сипаты, “Рабғузи қиссалары”, “Мұхаббатнама” ескерткіштерінің
идеялық-көркемдік ерекшеліктері, ежелгі әдебиет дәстүрінің ХІҮ-ХҮ ғасырлар
басындағы қазақ әдебиетіндегі көрінісі талданады, қисса жөнінде пікірлер
айтылады.
Көп ұлтты халықтардың мызғымас ортақ шаңырағын биіктетіп, керегесін
кеңейтетін туысқандықтың шынайы сезімін тәрбиелеуде халықтар тарихын,
әдебиеттер тарихын терең білудің мәні зор. Халықтар туысқандығының,
бауырластығының терең тамырларын ежелгі әдебиет тарихынан да аңғаруға
болады. Оның мысалдарын осыдан сегіз жүз жылдай бұрын жазылған “Игорь
жорығы туралы жырдан”, көне заман ойшылдары Науаи, Фирдоуси, Сағди, Низами,
әл-Фараби, Баласағұнилерден де көреміз.
Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із қалдырған осындай елеулі мұралардың
бірі – ХІІІ-ХІV ғасырдағы ескерткіштер. Осы кезең ескерт-кіштеріне тән
жанрлық, тақырыптық, көркем тілдік сипаттардың ізі, өзара сабақтастық
кейінгі дәуірлердегі әдебиетімізден, әсіресе ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы
қазақ әдебиетінен жақсы байқалады. Ал мұндай заңдылықтарды танып-білудің
қажет екендігі айдан анық. ХІІІ-ХІV ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын
айқындау талабы шығыс әдебиетін дәуірге бөлу саласында әдебиетшілерді
көптеп толғандырып жүрген ғылыми ізденістермен де үндес.
Көне мұралардың кең ауқымда зерттеле басталуы жер жүзі мәдениетіндегі
бағдарластық қарым-қатынастардың жаңа мәселеле-рінің бетін ашып отыр.
Мысалы, соңғы уақыттарда Шығыс Ренессансы (Қайта өрлеу) мәселесі де жан-
жақты сөз болып талқылануда.
Сөз болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті – Алтын Орда мемлекеті
туғызған сол территорияда ғана жасалған әдебиет емес, ХІІІ-ХІV ғасырлардағы
Алтын Орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында,
Египетте тағы басқа жерлерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып
қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ, оғыз сияқты ру-ұлыс тайпаларының
жасаған ортақ әдебиеті.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері. Біздің негізгі мақсатымыз
Рабғузидің Қиссас – ул әнбия дастанындағы қазақ халқына қатысты аңыз
әңгімелерді салыстыра отырып, ұлттық әдебиетке қатысты жазылған мәселелерді
анықтау. Осыдан келіп түркі текті мифтер мен аңыздардың түбірін тексеру
міндет болып отыр.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелері жоғарғы оқу орын
студенттеріне оқылатын арнайы курстық дәрістерге, семинар сабақтарға және
ізденуші мектеп оқушылары мен жалпы рухани қазынаға қызығушыларға беретін
малұматтары мен пайдасы бар.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі 2 бөлім мен
тараушалардан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби мұралары
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен өркендеуі
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсақ та, арғы-бергі заманнан, тарихи
оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан, уақыттан өзінше бөлек тұйықталып,
олармен еш байланыссыз тылсым сыр болып жатқан өзгеше мәдениет болмаған.
Ендеше, Алтын Орда дәуіріндегі – ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі мәдениетін,
әдебиетін, оның көнеден жалғасып келе жатқан негізгі арқауын, алыс-жақын
елдермен жан-жақты байланыс, қарым-қатынас арқылы баю жолдарын, уақыт ағымы
тудырған ішкі қоғамдық жағдайларын ескермей, кең ауқыммен талдамай түсіну
де мүмкін емес.
ХІІІ-ХІҮ ғасырдағы түркі әдебиеті бір жағынан Әл-Фараби, Сағди,
Фирдоуси, Низами, Юсуф Хас Хаджип, Ахмед Яссауи тәрізді алдыңғы дәуір
ғұламаларынан жалғасқан мұра болса, екінші жағынан өз тұсындағы бүкіл
дүниежүзі мәдениеттің дамуы барысымен үндесе туған әдебиет.
Бұл уақыттағы жер жүзі мәдениетінің басты бағыты, жаңалығы – Қайта Өрлеу
(Ренессанс) дәуірі болатын. Адамзатты биік бір сатыға көтерген бұл ұлы
қозғалыстың алғашқы белгілері Қытайда ҮІІІ ғасырда Хан Юй, Ван Вэй, Ли Бо,
Ду Фу, Бо Изюйлердің тұсында, Тан дәуірінде поэзияның гүлденуімен көрініп,
Х-ХҮ ғасырлардағы Сун, Юань дәуірінде озық дәрежеге жетті. Прозаның әртүрлі
жанр-лары новелла, халық әңгімелері, драма, роман туды. Ол еңбектерден
буддизм, даосизм дініне, дін философиясына қарсы шығу, дүниетаны-мының діни
схаластикалық формасымен, догматизммен күресу байқалады.
Шығыс ренессансы, Орта Азия мәдениетіндегі Қайта өрлеуге бетбұрыс Х
ғасырда байқалады. Отырардан шыққан Әбу Насыр Әл-Фараби көне грек
философтары мен математиктерінің еңбектерін аударып, оларға түсініктеме
жазды. Араб, парсы, грек тілдерін өзінің ана тіліндей меңгерген ол
Аристотельдің “Категориялар”, “Метафизика”, “Терменевтика”, “Риторика”,
“Поэтика”, “Аналитика”, Евклидің бірінші және бесінші кітаптарына,
Порфирийдің “Философияға кіріспе” атты кітабына “Птоломейдің “Алмогесіне”
түсініктеме жазып, грек ойшылдарының философиялық пікірлерін дамытып, орта
ғасыр схолактикасына қарсы қолданады.
Фараби өлең жазуда қолданылатын сөйлемдердің ырғақ, ұйқас ретін талдап,
нағыз Ренессанс үлгісін танытатын “Өлең өнерінің қағидасы туралы трактат”
жазды. “Қайырлы қаланың адамдары” атты еңбегінде болашақтың адамдары қандай
болуы керектігін баяндады. Сол кезде көне грек ойшылдарына ден қойған
Фараби шәкірттері оны Аристотельден кейінгі “Екінші ұстаз“ деп атады.
Фарабидің ізбасар шәкірттері көп еді. Соның бірі - Әбу Әли Ибн Сина. Ибн
Сина да Фарабидің ғылымдағы жолын қуып, түрлі-түрлі салада бірдей еңбек
жазып, олардан өзара сабақтастық тапқан. Оның еңбектері Шығыс пен Батысқа
түгел жайылып, ғылым тарихына үлкен үлес қосқан.
Орта Азияда әл-Бируни, әл-Хорезми сынды көмескі ғалымдар дүниеге келіп,
олар да ғылымның әр тарауын ілгері дамытты.
Поэзияда дін карьеризмін уытты мысқылмен сынау Яссауи, Бақырғани
шығармаларынан көрінді. Халық аузында ажалды, о дүниені мойындамай, өлімнен
қашқан Қорқыт аңызы да осы дәуірде таралды. Біздің байқауымызша, Орта
Азияда Қайта өрлеу Х-ХІІ ғасырларда көбіне нақты, дәл ғылымдарда,
философияда қанат жайды да, Монғол шапқыншылығы келіп, ел бүлінген ХІІІ
ғасырда тоқырап барып, ХІҮ ғасырда қайта жанданды. Бұл кезде Қайта өрлеудің
жеке элементтері негізінен поэзияда көрініс берді деуге болады.
ХІІІ ғасырдағы Монғол шапқыншылығы өсіп келе жатқан Қайта Өрлеу
гуманизміне тосқауыл болып, ілгерілетпей, қатты әлсіретіп тастады.
Ренессансты дәуірлетіп тұрған, әлемге аты шыққан қалалар қирады. Біраз
уақыттай шетелдермен сауда, мәдени байланыстар қарқыны кері кетті. Сөйтіп,
әл-Фараби, әл-Беруни, әл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина сынды алыптар дамытқан
Ренессанс идеяларының әрі қарай жалғасуын, өсіп өркендеуін күтіп тұрған
табиғи, заңды процестер тоқырап қалды. Бұл әсіресе Орта Азия Ренессансының
өркендеуіне мүмкіндік бермеді.
Алайда ХІІІ-ХҮ ғасырда Қайта өрлеу идеясы түгелдей жойылып кеткен жоқ.
Әл-Фарабиден жалғасып келе жатқан гуманизм арнасы, сол дәуірдегі мәдениет
әлемінде батыс пен шығыс елдерінің бәрін қамтыған Ренессанс бағытының
ықпалы ХІҮ ғасырдағы түркі әдебиетінде де ептеп көрінді.
Шығыс Ренессансының ХҮ ғасырдағы көрнекті өкілі - Әлішер Науаи.
Ренессанс мәдениетінің негізгі сипаты: адам ақыл-ойының діни догмадан
қашып, еркіндікке ұмтылуы, гуманистік көзқарасқа келуі, табиғат пен адам
арасындағы қарым-қатынасты түсінуге ұмтылыс, ғылым мен өнердің дамуы,
қарапайым халық тілін құрметтеу, оларға түсінікті тілде шығармалар жазу
болатын. Италияда – Данте, шығыста – Науаи халықтың қарапайым тілінде
трактаттар жазып, өздері сол тілде әдеби мұралар қалдырған.
Италия Ренессансын зерттеген ғалым А.К.Дживгелов: “Қайта өрлеу
мәдениетінің лабораториясы – қала... Қайта өрлеу идеясына қала мәдениеті
ғана тұғыр бола алады. Сондықтан, Қайта өрлеуді өзі өскен ортасынан,
қаладан бөліп алуға болмайды. Қайта өрлеуді тек қана идеялардың
эволюциясымен тексеріп, ал оны тудырған қоғамдық себеп-салдарды қалдырып
қоюға болмайды”, - деп Ренессанстың өсіп-өнуіндегі қала мәдениетінің ролін
жоғары қойды.
Белгілі болғандай, мұндай қала мәдениеті ХІҮ ғасырда Алтын Орда
мемлекетінде болды. Олар шапқыншылық кезінде қирағанмен, мемлекеттің
экономикалық қажеттілігіне байланысты біраз уақыт өткен соң қайта қалыпқа
түсе бастады. Осы кезде Византия, Египет, Русьпен сауда-саттық, қарым-
қатынас жасалды. Сауда арқылы қала мәдениеті гүлденді. Қолөнершілік кәсібі
өнер ретінде танылып, шеберлердің беделі артты. Шама-шарқынша сәулет
өнерінің туындылары бой көрсетті.
ХІІІ-ХІҮ ғасырларда қыпшақ қалаларында ой еңбегімен айналысатын дарын
иелері өмір сүрді. Олар поэма-дастандар, қиссалар жазып, сол дәуірдің
алдынғы қатарлы ақыл-ой бағытын бейнелеп берді. Бұл дәуірдегі көркем
әдебиет, негізінен екі түрлі. Біріншісі – аударма нәзиралық шығармалар:
Құтбаның “Хұсрау-Шырыны”, Сайф Сараидың “Гүлстан”, Әлидің “Қисса Жүсібі”,
Рабғузидің “Қиссас-и Рабғузи кітабы”, Махмуд бин Алидің “Невджуп Фарадис”
(“Жұмаққа апарар жол”), Хусан Катибтің “Жұмжұма” кітабы, тағы басқалар.
Екіншісі – тыңтума әдебиет: “Мұхаббатнама” [1, 15].
Нәзира тәсілі бойынша, шығарма бұрын сан рет қайталанған сюжетке
құрылады. Жазушы осы тақырыпты өзінен бұрын жазып кеткен туындыгермен
шеберлік жарысына түседі. Шығыс әдебиеттеріне ортақ қалыпты сюжетке Құран
хикаялары, әулие-әнбие оқиғалары, “Мың бір түн”, “Тотынама”, “Шахнама”
тақырыптары жатады.
Бұлайынша бір ақынның жазғанын екінші ақынның қайталап өзінше баяндауы
шығыста көп тараған. Бұл нәзира дәстүрі деп аталады. Ол жөнінде М.Әуезов
кезінде мынадай анықтама берген: “Көпке мәлім болған тарихи шындықтар
бойынша, шығыста бір классик жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір
шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін, тың дастандар шығаратын дәстүр бар
еді... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек
алдыңғының өлеңін алмай және көбінесе алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде
пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны
болады. Бұлайша, әр тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп
танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе
ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс
поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәуірде “Нәзира”, “Нәзирагөйлік”
деп атау да берген”.
ХІІІ-ХІV ғасырда туған шығармалардың бірқатары аудармаға жақындау болса,
бір парасы нәзираға жақын. Кейде бір шығарманың ішінде осы екі әдіс те
қатар қолданылады. Осыдан соңғы кезде “аударма-нәзира” деп алынып жүрген
анықтама бұл шығармалардың ерекшелігін толық көрсетеді.
“Өркениет” деген сөзді біз тек Еуропа елдеріне қарата айтып келдік, ал
негізінде, өткен тарихи жағдайлар тұрғысынан қарасақ, Х-ХІV ғасырдағы
Қазақстан жеріндегі мәдениет өзіне тән өркениет дәуірін кешті деуге болады.
Қала мәдениетінің дамуы, әдебиет пен ғылымдағы ұлы тұлғалар шығармашылығы
жан-жақты өсу үрдісінің болғандығын көрсетеді. Әл-Фарабидің ғылымдағы
тұлғасының Леонардо да Винчимен ұқсастығы: Жүсіп Баласағұнидің көне антика
әдебиетінің принциптеріне сүйенетіндігі, ежелгі грек ойшылдарын дәріптеуі;
Иасауи және оның ізінен ерген Иүгінеки, Хакім аталардың гуманизм идеяларын
ту етуі; Нәзира дәстүрімен жазылған шығарма-лардың ежелгі сюжеттерді
көтеруі; Ақындардың шығарманы ана тілі – түрік тілінде жазуы. Сөйтіп, түркі
тілінің мәртебесін көтеруі. Осылар – түркі ренессансы жөнінде тілге тиек
боларлық жайлар.
Бұл көне дәстүр араб тіліндегі әдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты
қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы әдебиетінде
қайта жаңғырды. Ал түркі-қазақ әдебиетінде Алтын Орда мемлекетінің кезінде
әдеби үрдіске айналды. Нәзираның негізгі тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген
араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол
түркі оянушылы-ғымен астарласып кетті. Ақындар ежелгі мифтерден патша және
“адамгершілік” желілерін алып дамытты. Х-ХІҮ ғасырдағы түркі ақындарының
Баласағұниден-Әлиге дейін ел тәуелсіздігі мен бірлігін ұстай білетін “әділ
де айбарлы патша” бейнесін жазуға тырысуы араб және манғұл
шапқыншылықтарынан кейінгі түркі мемлекетінің іргесін Түрік қағанаты
тұсындағыдай нығайту қажеттілігінен туса керек. Ол Баласағұниде – Күнтуды
Егіг пен Айтолды уәзір. “Қисса-Жүсіптегі” – Жүсіп патша; “Жұмжұмадағы” –
Жұмжұма сұлтан т.б.
Нәзира тәсілінің негізгі жанры – қисса. Қиссаның өзіне тән стилі,
қалыпты желілері, шарттылықтары болады: мінсіз кейіпкер, оқиғаның шығыс
елдерінде өтуі, тұрақты құрылым жүйесі, тағы басқалары. Қазақ әдебиетіндегі
қисса-дастан жанрының түп-төркіні ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі әдебиетінен
бастау алады [2, 122].
“Рабғузи қиссалары” – сөз болып отырған бір дәуір әдебиетінің жинағы,
хрестоматиясы, әртүрлі жанрдағы шығармалар қамтылған, өз дәуірі әдебиетінің
негізгі ерекшеліктерін аңғартатын құнды мұра.
Шығарма 1310 жылы (710 қыжыра) Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған:
Иеті йуз он ерді йылға кім бітілді бұ кітаб
Иазуб елттім Насраддин Тоқбуға бек табұғұна.
Бұл кітап жеті жүз оныншы жылы жазылды.
Насреддин Тоқбуға бектің құрметіне арнап жаздым.
Жазған Рабат оғыз қыстағының қазысы Бүрһанеддин ұлы қазы Насреддин.
Рабғузи – Фараби, Хорезми тәрізді туған жеріне байланысты алған лақап аты.
Өзі: “Сенің қолыңнан шыққан, қаламыңнан түзілген сөз оқуға, үйренуге жеңіл,
түсінікті болады деп жұрт қолқалаған соң, тәңірден тауфиқ тілеп, кітап
бастадым”, - дегеніне қарағанда, бұрын да білімділігімен, жазғыштығымен
танымал болған кісі сияқты. Арабша, парсыша, түрікше жақсы білген.
Шығарманың ең ескі көшірме қолжазбалары Лондондағы Британия музейінің
кітапханасында сақталған. Бірнеше көшірмесі СССР Ғылым академиясының
Шығыстану институтының Ленинград-тағы бөлімінің кітапханасында да бар. Ең
алғаш 1859 жылы белгілі тюрколог Н.И.Ильминский Императорлық Қазан
Университетінің кітапханасынан толық тексін бастырып шығарды. Шығарушы
көпшілікті ескерткіштің мазмұнымен таныстыруды ғана мақсат еткен. Қандай
қолжазбаны пайдаланғаны анық мәлім емес. Жорамал бойынша, екі түрлі
қолжазбаны негізге алған сияқты. Бұл жөнінде Т.М.Мелиоранский былай дейді:
“Шамасы Н.И.Ильминский кейін Азия музейінде сақталған №361 қолжазбаны
пайдаланған тәрізді және ол императорлық көпшілік кітапханасындағы Дорн
каталогында тіркелген №ҮІІ қолжазбамен де таныс болған болуы керек”.
Түрколог ғалымдар “Рабғузи қиссаларының “ең көне қолжазбасы бойынша
толық та ғылыми тексін іздестірген. “Іздеген жетер мұратқа” демекші, 1893
жылы Лондонға барған сапарында П.М.Мелиоранский Британия музейіндегі ең
ескі, толық қолжазбаны қарап шығып, кейбір көшіріп алған үзінділерін елге
оралған соң, 1897 жылы жариялаған еді. Бұл болашақта жасалатын ғылыми-
салыстырмалы толық текске үлгі етіп аларлықтай еңбек болды. Автордың
ұйғаруы бойынша, ескерткіштің ондай баспасы тарих, әдебиет, тіл
зерттеулеріне жан-жақты, толық сенімді материал бола алатын кітап болып
шығуы керек. Ғалым үзіндіде Британия нұсқасын Москва, Ленинград кітапханала-
рындағы қолжазбаларымен де салыстырып отырған.
П.М.Мелиоранский еңбегінің жалғасындай болып, Ленинград университетінің
кітапханасындағы қолжазбаларының ішінен бұрын ол жариялап үлгірмеген Лондон
нұсқасының бірнеше үзіндісін С.Е.Малов тауып бастырған [1].
Ал, Н.И.Ильминский баспасы бойынша берілген үзіндісі С.Е.Маловтың 1951
жылы жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап шығарған. “Көне түркі жазба
ескерткіштері” деген кітабына да енгізілді.
“Рабғузи қиссаларының” жеке үзінділері Н.П.Остроумовтың (1874),
Н.Ф.Катановтың (1894) мақала еңбектерінде де бар.
Н.Ф.Катанов “Мұсылман аңыздары” деген мақаласында Қытайдың Гань-Су-Синь-
Цзень провинциясын аралағанда жергілікті мұсылман-дардың айтуынан жазып
алынған кейбір аңыздарды құранмен, “Рабғузи қиссаларымен” салыстыра
(отырып) қатар жариялап, өзара ұқсастығын көрсеткен.
“Рабғузи қиссалары” әдеби мұра ретінде өзбек әдебиетінің тарихында
ертеден қарастырылған, 1950 жылы М.Айбектің алғы сөзімен шыққан “Өзбек
әдебиетінің антологиясында” жарияланған.
Бұл ескерткіш қазақ әдебиеттану ғылымында бірінші рет 1967 жылы
профессор Б.Кенжебаевтың басшылығымен филология факультеттерінің
студенттеріне арналып шыққан “Ертедегі әдебиет нұсқалары” атты
хрестоматияға енгізілді. Мұндағы үзінділер “Рабғузи қиссаларының” 1914
жылғы Қазан баспасынан алынып жарияланған. Ал, зерттеушілер Ғ.Айдаров,
Ә.Құрышжанов, М.Томановтың филология факультеттеріне арналған “Көне түркі
жазба ескерткіштерінің тілі” (1971) деген оқулығында ескерткіштің жазылу
тарихы, әртүрлі көшірмелері жайында бірқатар мәліметтер берілген.
“Рабғузи қиссалары” туралы арнаулы зерттеулер кітапты тілдік-
лингвистикалық тұрғыдан талдауға арналған.
“Рабғузи қиссаларының” алғаш қолға алынған кезінен бастап, қазірге
дейінгі зерттелуі барысын қарастыра келгенде көретініміз: ескерткіш -
тілдік-лингвистикалық жағынан бірқатар толық зерттелген, ал оның әдебиеттік
сипаты сөз арасында, шолу ретінде ғана айтылғаны болмаса, арнайы
зерттелмеген. Бұл ретте профессор Бейсембай Кенжебаевтың арнайы мақаласының
танымдық мәні зор болғанын айтып кету керек. Онда ғалым ескерткіштің 1914
жылғы Қазан баспасы бойынша сюжетін, құрылысын, басты ерекшеліктерін,
кейбір жеке әңгімелерін талдайды. Біраз мысалдар келтіреді. Осы кезге дейін
атына ғана қарап, діни шығарма деп, ескерткішті керексіз дүние санап жүрген
сыңаржақ көзқарастарға қарсы нақты дәлелдер айтады.
1951 жылы С.Е.Малов: “Басқа көне түркі ескерткіштері сияқты бұл
ескерткіштің де мән-мағынасын ашу, тарихи-әдебиеттік жайын зерттеу жағы әлі
басталған жоқ деуге болады”, - деп жазған еді. Одан бері біраз уақыт өтсе
де, ғалымның бұл ескертпесіне пәлендей назар аударыла қоймағаны байқалады.
Оған бір үлкен себеп: кейде сонау көне замандардан, талай қоғамдық, тілдік
өзгерістерге ұшырап, бізге сан ғасырларды алып жеткен ескерткіш мұраларға
“өзінен бұрынғы озық ой-пікірлерге қосқан жаңалығы, сол тұстағы әдебиетті
дамытудағы азды-көпті үлесі қандай?” – деп қарамай, қазіргі заманы-мыздың
биігінен, қазіргі талап тұрғысынан қарайтынымызда болса керек. Әр дәуірдің
ескерткішін өзін тудырған қоғамдық-әлеуметтік құрылысқа тығыз байланыстыра
тексергенде ғана оның сан-салалы сипаттары ашылатыны кейде ескерілмей
қалатын тәрізді. Сөйтіп, шығарма терең тексерілмегендіктен, ол туралы
үстірт пікірлер тууы да мүмкін.
Мысалы, “Рабғузи қиссалары” жөнінде осы күнге дейін әртүрлі пікірлер
болып келді. Бірі оны дүниәуи сипаты мол құнды мұра деп қараса, енді бірі
діни кітап, қажетті шамалы деп біледі. Алғашқы пікірдің дұрыстығын
зерттеуші Н.М.Маллаев былай деп дәлелдейді:
“...“Рабғузи қиссаларының” тематикасы, идеялық бағыты негізінен діни
сипатта болғанымен, жазушының жеке дүниәуи әңгімелері мен өлеңдері көркем
әдебиеттің дамуына игі ықпал етті. Рабғузидің творчестволық қызметінде діни-
мистикалық аңыз бен дүниәуи өмір шындығы қатар беріле отырып, осы екі
көзқарас өзара белгілі дәрежеде күресіп жатқаны байқалады.
“...“Рабғузи қиссаларында” діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер
бетіндегі тірлікке бағытталған әңгімелер бар. Мұндай әңгімелердің
дидактикалық, танымдық мәні зор”. “Рабғузи қиссаларын” оқи отырып, осы
айтылған пікірлердің орынды екенін аңғару қиын емес.
“Рабғузи қиссаларының” негізі шығыстан – араб, парсыдан келген
әңгімелерден тұрады. Ежелгі араб, парсы арасында туған, бірден-бірге ауысып
келе жатқан сюжеттерден алынған аударма – нәзира шығарма. Автор ескі
кітаптардан оқыған, ауызша естіген аңыз-әңгімелерді құрастырған, дамытқан.
Сипаты, жалпы характері жағынан, идеялық, тақырыптық мазмұны жағынан алуан
түрлі. Бұрын да түркі тілдерінде жазылған дидактикалық сипаттағы – “Хибатул-
хақайық”, “Диуани Хикмет” (ХІІ ғ), уағыз түрінде емес, қызық сюжетпен
баяндалады. Шығармада барлығы 60-тай (қолжазбада – 42; баспасында - 64)
“қисса” деген атпен берілген бөлек әңгіме-аңыздар бар. Оларды мазмұнына
қарай мынадай топтарға бөлуге болады:
1. Табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы жайындағы діни-
мифологиялық әңгімелер.
2. Дінді таратушылар, халифалар, тарихи адамдар жайлы деректі, дерексіз
әңгімелер, аңыз-қиссалар.
3. Ауыз әдебиеті үлгілері, өлеңдер.
Жаратылыстың пайда болуы жайындағы әңгімелер өз тұсындағы діни түсінік
рухында жазылады. Шығарманың жазылған дәуірін, қоғамдық жағдайын ескерсек,
мұндай түсініктер ол заман үшін сыйымды, жарасымды болып көрінеді. Осындай
діни түсініктің ықпалында жазылған әңгімелердің қазіргі оқушы үшін ғылыми
мәні көне замандардағы адамдардың дүниетанымынан хабар беретінді-гінде
болса керек.
Табиғат әлемі, жаратылыстың құпия құбылыстары адам баласын ерте
замандардан таң қалдырып, кейде тіпті үрей тудырған. Ол табиғаттағы
нәрселердің жанды қасиеті бар, олар сөйлей алады, сезінеді деп түсінеді.
“Жабайы адам жан-жануардың, табиғат заттарының өмірін адам өмірінен басқа
деп білмейді. Олар адам сияқты сөйлейді, сезеді... Ол жануарлар не істесе
де, адам сияқты біліп, сезіп істейді, өзара сөйлеседі деп түсінеді ... Ол
өзен, судың, тау-тастың тіршілігін де осылай деп ұғады. ...Жабайы адам
өмірінде болатын құбылыстар тәрізді, оны да бір күш әдейі осылай істеп отыр
деп біледі”. Мұндай көріністерді шығармада жердің қиналып жылауынан,
таудың, тастың, алтын, судың сөйлеуінен байқауға болады.
“Рабғузи қиссаларына” аңыз-әңгіме Құран арқылы келген. Себебі,
мұсылмандардың нанымы бойынша, құран дүниені билеуші күштің өзі жіберген
бірден-бір қасиетті кітап. Бірақ тарихта ондай кітаптардың бірнешеуі
белгілі: Тәурат (Библия), Зорастризм діндегі-лердің Зендовеста кітабы,
будда дініндегі үнді, жапон, қытай, монғолдардың Махаяна, үнді
браминдерінің – Ригведа, жаңа индуизмнің – Махабхарта және Рамаяна
кітаптары, тағы басқалары бар. Ал шын мәнінде, құранның әңгімелері өзіне:
“ерте замандағы арабтардың пұтқа табынушылығын, христиан дінінің аңыздарын,
ежелгі иран дінінің қалдықтарын арқау етті. Әрбір діннің мәнді-мәнсіз
уағыздарын қабылдап, олардың көбін араб жағдайына сәйкес басқаша
түсіндірді, оларға жаңа түр, жаңа сипат берді”. Сонымен, “Құранда”,
“Библияда” және басқа діни кітаптардағы дүниенің, адамның жаралуы жөніндегі
әңгімелерде бір-бірінен айнымайтын, үнемі біркелкі келетін бірнеше ұқсас
деректер бар. Олар: дүниенің пайда болуының алты күн оқиғасы, Хауаның қабыр-
ғадан жаратылуы, Адам ата мен Хауа ананың ұжмақтан қуылуы [1, 23]. Поляктың
осы күнгі ғалымы Зенон Касидовский өзінің “Библейские сказание” (Москва,
1966) деген кітабында жазады: “Библия” сияқты діни кітаптарда нәсілі, тілі,
мәдениеті өзгеліктеріне қарамай, жер жүзіндегі барлық халықтарға тән
әлеуметтік-психологиялық процестер кең орын алған. Діни кітаптар рухани
сипатты, өзінше бір документтер. Оларда аса бағалы тарихи мәліметтер тіпті
көп. Бірақ дін басылар, діншілдер “оларды мүлде өзгертіп жіберді. Шығыстық
сезім, сарындарға толы махаббат лирикасының өзін діншіл поэма деп
түсіндіреді” [9-10], - дейді.
“Қисса – и Рабғузи” кітабы ХІХ-ХҮ ғасырдың басында Қазан, Тәшкент
қалаларынан басылып шығып, ел арасына кеңінен танымал болған. Замана
шындығын, теңсіздік жайын проблема етіп көтерген, көркемдік қасиеті, сөз
өрнегі айрықша әсем, қазақ айтыс өнерінің шоқтығы биік үлгісі “Біржан-Сара”
айтысында Сараның:
Ей, Біржан, кімге дәрі амандығың,
Сөз білсең, бұл да сенің жамандығың.
“Қисас-ул-әнбиадан” естімеп пе ең?
Белгілі мағлұм болды надандығың.
Адамды топырақтан жаратты хақ,
Надандығың білінсін бұл сөзге бақ.
Хауа Аллаға бұрын барған Адам ата,
Есіткен жоқ па едің мұны да ақымақ?!
деп Біржанды сөзден сүріндіреді [2, 127].
Жалпы, “Рабғузи қиссаларындағы” – бір топ қисса-хикаяттар тарихи деректі
оқиғалардан алынып, өмірде шын болған, өткен жайларға құрылған. Жазушы
сонау ҮІ-ҮІІ ғасырларда араб халифатында болған тарихи елеулі оқиғаларды,
фактыларды жүрдім-бардым құрастыра салмай, көркем де бейнелі тілмен
әңгімелеуге тырысқан.
Қиссадағы әңгімелерде тарих пен аңыз араласып жатыр. Мысалы: Мұхаммед,
Әбубәкір, Омар, Осман, Әли, Хұсейндер – ҮІ-ҮІІ ғасырлардағы мұсылман
мемлекетінің билеушілері, патшалары, дінге үндеушілері, феодалдар. Кітапта
осы билеушілердің шын тарихынан алынған әңгімелер де көп, “әулиелігін,
пайғамбарлығын” баяндайтын қияли аңыздар да бар.
“Қисса-ул Әнбиядағы” қазақ арасына кең тараған, қазақ әдебиетінде осы
тақырыптағы ертегі, әңгіме, дастандардың тууына әсер еткен тағы бір қисса –
“Ескендір Зұлқарнайын”. Низами үлгісінен үйреніп жазған Рабғузидің
кітабында Ескендір туралы қиссаның ішіндегі әңгімелері екі түрлі сипатта
келеді: бірі – Ескендірдің пайғамбарлық қасиетін көрсетсе, екіншісі –
Ескендірдің жаугершілік, тойымсыздығын мінеп, үлгі, өнеге, өсиет ретінде
келтіруі. Соңғысына жататыны – Ескендірдің тойымсыздығын Жәбірейілдің оған
тас беруі арқылы көрсететін әңгіме. Бұл діни түсініктен аулақ болмаса да,
Рабғузи заманы үшін, өз дәрежесінде азды-көпті дидактикалық сипаты бар еді.
Осы әңгіме қазақ арасында көп айтылып, көп жазылып келді. Бірақ ХІҮ
ғасырда жазылған бұл әңгіме сол күйінде ендігі уақыт кәдесіне жарай қоюы
қиын еді. Осыны жақсы ұғып, бұрынғыға сын көзімен, реалистік тұрғыдан
қарап, дамытқан ақын – данышпан Абай.
Абай көпшілікке мәлім “Ескендір” поэмасын жазғанда жалғыз “Қиссас-ул-
әнбияны” ғана емес, Низамиді, Талмудтағы Александр жайындағы аңызды,
В.А.Жуковскийдің “Екі әңгіме” дейтін өлеңін, “Дала уалаяты” газетінде 1895
жылы жарияланған әңгімені, қазақ арасына тараған ертегіні де оқып, естіп
білген деген болжам бар. Абай осыларды қорыта отырып, ақыл-ой биігінен
қарап, дастанды реалистік дәрежеге көтергені аян. Абайдың даналығын аса
қадір тұтып:
Аршында атақты ердің қалса сөзі,
“Өлді” деп өкінбеймін оның өзі.
Қисынсыз кедергінің керегі не,
Базарлап болғанан соң қайтар кезі”
(“Абайды оқығанда”), - деп одан әрі алғаш халқымыздың ғұлама ақыны
“Шаһнаманы” қазақша жырлаған Тұрмағанбет Ізтілеуов те Рабғузи әңгімелерінің
кейбірін өлеңге айналдырып жазды. Рабғузидан тәлім-тәрбиелік мәні бар,
қызықты сюжеттерді ала білген. Т.Ізтілеуұлының 1906 жылы жазылған “Лұқпан
Хакім”, “Ата мен бала” өлеңдері Рабғузидің әсерінен туғандығы көрінеді [1,
62].
Негізінен, Рабғузи шығармашылығының айтарлықтай жетістігінің бірі – оның
өз жанынан шығарған өлеңдері. Онда осы дүниедегі, шын реалды өмірдегі
тіршіліктің сұлулығын, табиғаттың әсем полотноларын, жыл мезгілін, көктем
айындағы жер-дүниенің нәзік сырларын сезімталдықпен суреттейді.
Күн хамалға кірді ерса, келді ғалам наурұзы,
Кечті бәһмән зәмһар йер қыш қалмады қары, бұзы.
Күн кіламның көркі артыб тірілүр өлміш жаһан
Тілің безерлаб нақыш бірла безанүр бұ йер йүзі.
Таң атарда төрт сарыдан ыснайұр бад саба.
Аудармасы:
Күн бабына кіргенде еліп, келді ғалам наурызы,
Қашып енді қыс кетеді қалмас жерден қар-мұзы.
Күн кілемнің көркі артып, өлі жаһан тірілер.
Тіл өрнегі нақышындай құлпырады жер жүзі.
Таң атарда төрт сарыдан соғар қамал қызуы... [2, 135].
Қорыта келгенде, Рабғузи кітабында әңгіме болатын мәселелер: жер, дүние,
тіршіліктің, діннің пайда болуы, пайғамбарлардың өмірі, махаббат, зұлымдық,
адамгершілік, достық, қастық, адалдық, арамдық, ақылдылық, надандық тағы
басқалар. Жаратылыс жайындағы әңгімелері өмірге жанасымсыз діни
мифологиядан туған.
Ал, махаббатты, адамгершілікті, ұнамды, ұнамсыз қылықтарды суреттейтін
шығармаларында гуманистік идеялар айтылады. “Жаман-дықтан жирен,
жақсылықтан үйрен” дейтін өсиет, үлгі бар. Бұл тұстарда діни фантазия
көмескіленеді. Мысалы, “Жүсіп-Зылиха қиссасы” данышпан қарт Лұқпанның
әңгімелері, “Қарлығаш пен маса”, “Аһил Хайруан қиссасы”, Дәуіт, Сүлеймен
патша туралы қиссалардағы біраз хикаяттар – кітаптағы басқа қиссаларға
қарағанда идеясы жағынан жоғары тұрған шығармалар.
Шығыс классикалық әдебиетінің ғажайып үлгілері ХІІІ-ХҮ ғасырларда ұлан-
ғайыр қыпшақ даласына кеңінен тараған болатын. Фирдоуси, Низами, Сағди
сияқты есімдері әлемге мәшһүр Шығыс ақындарының шығармаларын Алтын Орда мен
Орта Азия түркілерінің сол кездегі әдеби тіліне көптеп аудара бастады.
Аса көрнекті ақындардың бірі Әзірбайжанның ұлы ақыны Низамидің “Хұсрау
уа Шырын” жастанын түркі тілінде сөйлеткен ақын – Құтып. Дастанды аударма-
нәзиралық жолмен жазған. Низамиден түркі тіліне жолма-жол, сөзбе-сөз
аударылмаған. Низами дастанының құрылысы мен сюжетін толық сақтай отырып,
еркін шығармашылық жолмен, өз елінің өмір жағдайына сәйкестендіріп, түркі
оқушысының түсінігі мен дағды-дәстүріне лайықтап жасалған аударма.
Дастанның Құтып нұсқасы Тыныбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен
өркендеуі ... ... ... ... ... ...13
1.2 Дәстүр және
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 24
2 Қиссас – ул әнбия дастаны әдеби
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.1 Дастанның жариялануы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2 Тілдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХІІІ-ХІV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия
жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар
аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық
болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби
ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып
есептеледі. ХІІІ-ХІV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан
қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы. Оны алғаш
профессор Бейсембай Кенжетаев “Алтын Орда дәуіріндегі түркі әдебиеті” деп
атап, бұл дәуір әдебиетінің түбегейлі зерттелуі керек екендігін қазақ
әдебиеттану ғылымының алдына мәселе етіп қойып берген еді. Сол Б.Кенжебаев
ұсынған жүйе бойынша көп жылдан бері С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультетінде қазақ әдебиеті тарихынан оқытылып
келе жатыр. Алайда ежелгі әдебиетіміздің бұл дәуірін тұтас қарастыратын
қазақ тілінде басылып шыққан арнайы зерттеу еңбек жоқ.
Аталған дәуірдің жекелеген ескерткіштері 1967 жылы, “Ертедегі әдебиет
нұсқаларында”, “Б.Кенжебаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері” (1974)
атты кітабында, Х.Е.Сүйіншәлиевтің “Қазақ әдебиетінің қалыптасу
кезеңдерінде” (1969), “Ғасырлар поэзиясында (1987) сөз болады. Осы дәуір
ескерткіштерінен “Махаббатнама” қазақша аударылып басылып шыққан. Қазақ
тілі тарихында Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың “Көне түркі жазба
ескерткішінің тілі” (1971), А.Ибатовтың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының
сөздігінде” (1974) қарастырылады. Сондай-ақ, ежелгі әдебиеттердің айырым
дәуірлерін арнайы зерттеген М.Жолдасбеков, М.Мағауин еңбекте-рінде де құнды
пікірлер айтылады.
Бұл жанрлар ХІІІ ғасырда араб мемлекетінде ресми іс-қағаз стиліне
мұқтаждық туған кезде пайда болған. Тарассульдің негізгі белгісі – біреуге
немесе көпшілікке арнау ретінде жазылады. Ұйқасты әрі ырғақты қара сөз –
“саж” стилімен орындалған . Онда өлең , мақал-мәтел , Құран мен
Хадистерінен үзінділер көп қолданылған. Бұл жанр араб әдебиетінде Х ғасырда
барынша кемеңделген кезі еді. Хорезми намасына осы жанрдың үлкен ықпалы
болған. “Махаббат нама” дастанында Ренессанс белгілері байқалады. Ана тілін
құрметтеуі, поэзия тілі – парсы тілі болып қалыптасқанына қарамастан , ана
тілінде жазуы , көне грек ойшылдарын пір тұту, кейіпкердің ішкі жан
дүниесін, сезім толқуын нәзік суреттеу т.б. осыны аңғартады. Хорезми өз
шығармашылығында “наманы” қолдану арқылы намашылыққа кең жол ашты. Дастанда
араб-парсы поэзиясының өлең түрлерін қолданды. Мысалы, бәйіт, ғазал,
мәснәуи ,қытай, фард. Аруз өлең өлшемімен жазылған лирикалық дастан. Аруз
өлең өлшемі түркі поэзиясына Баласағұни мен Қашқарилер арқылы ене бастаған
болатын. Шығарманың көркемдеу тәсілдері араб-парсы поэзиясын көп үлгі
алғандығын көрсетеді, шығыс ұғымындағы сұлулық бейнесін жасайды.
“Махаббат нама” дастанының көркемдік дәстүрі қазақ әдебиетінде молынан
сақталған. Алтын Орда дәуірінде мемлекет тілі де, әдеби тілі де жергілікті
халық тілі, яғни түркі тілі болды. Шығыс әлемінде араб-парсы тілінің
үстемдік құрғанына қарамастан, поэзияда түркі тілі дамыды.Бұған сол
уақыттағы қыпшақ нәсілді сұлтан Бейбарыстың Египетті билеуі де әсер етті.
Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетке ғана тән бір әдеби үрдіс – нәзирәгөйлік
дәстүр болса,оның алғашқы бастаулары қазақ даласына исламның орнығу кезінде
кіре бастады. Жалпы исламдық мәдениет аясында кең тараған құран сюжеттері ,
араб-парсы поэзиясының түрі мен мазмұны ХІІІ-ХІV ғасырлардан бұрын қазақ
әдебиетінде көрінді. Ғалым Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетін дәуірлеу
процесін білгірлікпен “а) діндар дәуір, ә) ділмар дәуір. Діндар деген
діншіл деген мағынада , ділмар – тілшең деген мағынадағы сөздер” деп екіге
бөлген болатын. Ғалымның айтқан діндар дәуіріне ислам дәуірі әдебиеті ( Х-
ХІІ ) мен Алтын Орда дәуірінде ( ХІІІ-ХІV ) жазылған мұраларды
жатқызуымызға болады.Ислам дәуірі кезінде түркі жұртын діни шығармалармен
ислам дінін таратушылар таныстырса, Х-ХІV ғасырларда ”ислам дінін
бұрынғыдай арабтар емес, енді жергілікті түркілердің өздері белсенді түрде
таратуға кірісіп кеткен еді”. Енді ,түркі даласында жазылған әдеби
шығармалар “қалыпты сюжеттер” деп аталып кеткен “Мың бір түн” , “Тотынама”
т.б. құраннан алынған оқиғаларға құрылды. ХІІІ-ХІV ғасырларда түркілер
саяси жағынан Маңғұл империясының қол астына біріккені болмаса , рухани
дүниесінің одан бұрын келген мұсылмандық таным мен ежелгі түркілік дәстүрде
қалыптасып қалғанын және оның мызғымасын осыдан да байқауға болады. Екі
бірдей жаугершілікті басынан кешіріп отырған ғасырларда өмір сүрген
түркілердің қираған қалалармен бірге тәуелсіздігін жоғалтқаны , ең әуелгі,
ақындар көкірегіне сыздауық болып қадалды. Бірте-бірте түркілік сана көзін
аша бастады. Ал оянушылықтың негізгі шарттарының бірі-өткен тарихқа
,ғасырлар шаңында қалған әдеби мұраларға оралу, сонымен бірге, саяси-әдеби
сахнадан ысырылып қалған халық тілі – ана тілінің мәртебесін көтеру. Мұндай
жайлар әдебиетімізде Алтын Орда дәуірінен кейін де, ХІХ-ХV ғасырдың бас
кезінде бой көрсетті.Осының бәрі –нәзира тәсілінің тууына түрткі
болды.Еуропа зерттеушілері оянушылықты құбылыс деп тану үшін, негізінен,
мынандай шарттарға жауап іздейді.Біріншіден, осы аймақта қала
мәдениетінің дамуы. Екінші, жазба әдебиеттің қалыптасуы және оның өзекті
тақырыбы - өткен тарихқа қатысты мәселелер болуы. Үшінші , халық тілін
саяси және әдебиет-мәдениет тіліне айналдыруға қызмет ету. Алтын Орда
дәуірінде әдебиеттің негізгі тілі араб-парсы тілі болды. Бұл кезде түркі
тілі ақындар ауылынан ығыстырылып , “поэзия тек парсы тілінде жазылады”,
“ғылым тек араб тілінде орындалады” деген пікір қалыптасты. Аллитерациядан
басталып ішкі ырғаққа құрылатын , аракідік кездеспесе , ұйқас болмайтын
ежелгі түркі өлеңінің орнына, араб тіліндегі созылыңқы қысқа дауысты
дыбыстардың орналасуына қарай түзілетін квантативті аруз өлең өлшеміне көше
бастады. Қарахан мемлекетіндегі түркі билеушілерінің ыстық ықыласының
аясында парсы ақындары болды, түркі билеушілерінің өздері де парсы тілінде
жазды. Поэзияда араб-парсы тілдерінің дәурені жүріп тұрған кезде Алтын Орда
ақындарының қаламынан түркі тілінде оншақты кітаптың дүниеге келуі екі
бірдей жаугершілікті бастан кешіп отырған түркіліктердің руһы мен
дәстүрдің, сананын мықтылығынан хабар береді. Бұл дәуірде қазақ даласында
әбден қалыптасқан исламдық тұтастықты шығыстан кірген будда діні ығыстыра
алмады. ХІІІ-ХІVғасырлардағы Алтын Орда әдебиетінің қолжазба көшірмелері
біздің ғасырымызға дейін жеткен көркем туындылардың дені Құран хикаяларын
қисса түрінде жаңғыртқан көркем туындылар болып келеді.Сопылық поэзия
ықпалындағы жоғарыда атап өткен “Махаббат нама” мен “Шаһнама” сюжетіне
жазылған “Құсырау – Шырын” дастанынан басқасы атап айтқанда : Әлидің “Қисса
Жүсібі”, Хұсам Кәтибтің “Жұмжұма”, Рабғузидің “Қисса-и-Рабғузи” (“Қиссас-үл
әнбия” деген атпен белгілі), Сәйф Сараидің “Гүлстан бин түркиі”, Махмұд бин
Әлидің “Неһж-үл-фарадис” ( "Жұмаққа апарар жол") т.б. шығармалар діни
тақырыпқа жазылған. Ренессанс шарты бойынша ақындардың көне тамырға оралуы
исламдық тамырды тереңдету болды.
Алтын Орда тұсында жазылған Рабғузидің “Қиссас –үл әнбиясы” сөз болып
отырған дәуірдің хрестоматиясы , әр түрлі жанрдағы шығармалар қамтылған,өз
дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшелігін көрсететін құнды мұра.Бұл еңбектің
авторы – Рабат Оғыз қыстағынының қазысы Бұрханаддин ұлы қазы Насреддин
(Лақап аты- Рабғузи, Рабат оғузи мекенінің қысқарған түрі)Рабғузидің өмірі
жайлы дерек жоқтың қасы .
Еуропалық түркітанушы А.Бомбобачидің пікірінше, Рабғузи 1250 жылы
Сырдарияның төменгі ағысындағы Баршыкентте өмір сүрген. Араб, парсы түркі
тілдерін еркін меңгерген, еңбектерін осы тілде жазған. Алайда, ғалымның
еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып, бүгінгі ұрпақтың қолына
тигені “Қиссас-үл әнбия” ескерткіші ғана.
“ Туған жылы шамамен ХІІІ ғасырдын ортасы. Ол біраз уақыт Рабат Оғызы
деген жерде қазы қызметін атқарды. Содан кейін Мәуренаһрдың орталығына
барып Шағатай ханның кеңесшісі , әмір Тоқбұға бекпен танысады. Тоқбұға
бектің өтінішімен әулиелер жайлы қисса жазып, оны шамамен 1310-11 жылдары
аяқтайды. Насрединнің өлген жылы белгісіз. Ал оның жерленген жері аңыз
бойынша Қаршыдан 15 шақырым қашықтықтағы Пудин елді мекендегі Құсам-ата
шайхтың бейітінің жанында – мыс делінген. Орта ғасырларда “Қиссас-үл
әнбияның” әр тілде бір-біріне ұқсай бермейтін бірнеше варианттары пайда
болды. Әр түрлілік оқуға, түсінуге қиындық туғызады. Осы себепті Рабғузи
пайғамбарлар туралы кітаптың араб, парсы, т.б. тілдегі нұсқаларын реттеп,
бір жүйеге келтіріп, қағаз бетіне түсіреді. Оны көне түркі тіліне асқан
шығармашылықпен аударып шығады. Өзінің айтуы бойынша шығарма 1310 жылы (710
қыжыра) Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған:
“Иеті йуз он ерді йылға кім бітілді бұ кітаб
Иазуб елттім Насреддин Тоқбұға бек табұғұна...
Бұл кітап жеті жүз оныншы жылы жазылды...
...Насреддин Тоқбұға бектің құрметіне арнап жаздым...”
Рабғузидің бұл еңбегі осы кезеңнен бастап (ХІІІ-ХІVғ.ғ) бүкіл түркі
халықтарының рухани қазынасына айналды. “Ол Құран кәрім сүрелерін және
араб , парсы тілдеріндегі нұсқаларды, басқа да діни исламдық сарындағы
материалдарды дереккөз ретінде пайдаланған және өз жанынан шығарған
өлендерді жинақтаған”.
Рабғузидің “ Қиссас-үл әнбия” ескерткіші біздің заманымызға бірнеше
нұсқада жетті. Көне түркі тілінде үш нұсқасы бар.Бірі – Лондон ,бірі –
Қазан, бірі – Ташкент нұсқалары.
Шығарманың ең ескі көшірме қолжазбалары Лондондағы Британия музейінің
кітапханасында, Санкт- Петербургтағы М.Е.Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік
кітапханасында сақталған. Бірнеше көшірмесі КСРО Ғылым академиясының
Шығыстану институтының Санкт- Петербургтегі бөлімінің кітапханасында да
бар. Ең алғаш 1859 жылы белгілі түрколог Н.И.Ильминский Императорлық Қазан
университетінің баспаханасынан толық текстін бастырып шығарды. Шығарушы
көпшілікті ескерткіштің мазмұнымен ғана таныстыруды мақсат еткен. Қандай
қолжазбаны пайдаланғаны мәлім емес. Жорамал бойынша екі түрлі қолжазбаны
негізге алған сияқты. Бұл жөніңде П.М.Мелиоранский былай дейді:
Шамасы Н.И.Ильминский кейін Азия музейінде сақталған №361 қолжазбаны
пайдаланған тәрізді және ол императорлық көпшілік кітапханасындағы Дорн
каталогында тіркелген № ХІІ қолжазбамен де таныс болған болуы керек.
Түрколог ғалымдар “Рабғузи қиссаларының” ең көне қолжазбасы бойынша
толық та ғылыми текстін іздестірген. “Іздеген жетер мұратқа” демекші, 1893
жылы Лондонға барған сапарында П.М.Мелиоранский Британия музейіндегі ең
ескі, толық қолжазбаны қарап шығып , кейбір көшіріп алған үзінділерін елге
оралған соң, 1897 жылы жариялады. Бұл болашақта жасалатын ғылыми-
салыстырмалы толық текстке үлгі етіп аларлықтай еңбек болды. Автордың
ұйғаруы бойынша , ескерткіштің ондай баспасы әдебиет , тарих, тіл
зерттеушілеріне жан-жақты, толық сенімді материал бола алатын кітап болып
шығуы керек. Ғалым үзіндіде Британия нұсқасын Москва, Санкт-Петербург
кітапханаларындағы қолжазбалармен де салыстырып отырған.
П.М.Мелиоронский еңбегінің жалғасындай болып , Санкт-Петербург
кітапханасындағы қолжазбалардың ішінен ол бұрын жариялап үлгермеген Лондон
нұсқасының бірнеше үзіндісін С.Е.Малов тауып бастырған.
Ал, Н.И.Ильмиинский баспасы бойынша берілген үзіндісі С.Е.Маловтың 1951
жылы жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап шығарған “Көне түркі жазба
ескерткіштері” деген кітабына да енгізілді.
“Рабғузи қиссаларының” жеке үзінділері Н.П.Остразлиевтің (1874ж),
Н.Ф.Котоновтың (1894ж) мақала еңбектерінде бар.
Н.Ф.Котонов “Мұсылман аңыздары” деген мақаласында Қытайдың Гань-Су-Синь-
Цзянь провинциясын аралағанда жергілікті мұсылмандардың айтуымен жазып
алған кейбір аңыздарды құранмен , “Рабғузи қиссаларымен” салыстыра қатар
жариялап , өзара ұқсастығын көрсеткен.
“Рабғузи қиссалары” әдеби мұра ретінде өзбек әдебиетінің тарихында
ертеден қарастырылып , 1950 жылы М.Айбектің алғы сөзімен шыққан “Өзбек
әдебиетінің антологиясында жарияланған”.
Бұл ескерткіш қазақ әдебиеттану ғылымында бірінші рет 1967жылы профессор
Б.Кенжебаевтың басшылығымен филология факультетінің студенттеріне арналып
шыққан ”Ертедегі әдебиет нұсқалары” атты хрестоматияға енгізілді. Мұндағы
үзінділер “Рабғузи қиссаларының” 1914 жылғы қазан баспасынан алып
жарияланған. Ал, зерттеушілер Ғ.Айдаров пен Ә.Құрысжанов, М.Томановтың
филология факультеттеріне арналған “ Көне түркі жазба ескерткіштерінің
тілі” (1971ж) деген оқулығында ескерткіштің жазылу тарихы, әртүрлі
көшірмелері жайлы мәліметтер берілген: ”Шемсуддин Хусайнов Н.И.Ильминский
баспасын қайталаған (Қазан,1881ж); Гулям Хасан Арифджанов- метографиялық
баспа “Қиссасул анбия” (Ташкент,1917ж); “Өзбек әдебиетінің
үлгілері”(Ташкент-Самарқант, 1928ж)деген жинақта үзінділер келтірілген.
Я.Будолов пен В.Радловтың белгілі сөздіктерінде де “Қиссасул
анбияның”лексикалық материалдары бар.
Кенжебаевтың бастамалы еңбегінен кейін әдебиеттанушылар Х.Сүйіншалиев,
М.Жолдасбеков, А.Қыраубаева, Н.Келімбетов, Г.Асқаровалардың зерттеу
еңбектерімен жалғасты. Қиссаның қазақша аударылуында Б.Сағындықұлының,
Н.Сағындықовтың, Р.Мұқанованың еңбектері бар. Ал, қырғыз әдебиетшілері
Теміралы Қунашев, Қамбаралы Ботояров ескерткішті аударып, әрбір
пайғамбарларға арналған қиссаларды бөлек-бөлек кітап етіп, ”Пайғамбарлар
баяны” деген атпен жариялады.
Рабғузи қиссаларының алғаш қолға алынған кезінен бастап, қазірге дейінгі
зерттелуі барысын қарастыра келгенде көретініміз: ескерткіш – тілдік-
лингвистикалық жағынан да, әдебиеттік сипаты жағынан да біраз зерттелген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із
қалдырған елеулі мұралардың бірі – ХІІІ-ХІV ғ. ескерткіштері. Бұл дәуір
әдебиет тарихында Алтын Орда – Қыпшақ дәуірі деп аталады. Алтын Орда
әдебиеті ХІІІ-ХІV ғ.ғ. Ертіс пен Талас (Дон), Қазан мен Хорезм аралығындағы
үлкен аймақты қамтыған мемлекеттің негізгі халқы түркілердің әдебиеті. Сөз
болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті Алтын Орда туғызған, сол
территорияда ғана емес , ХІІІ-ХІV ғасырларда өмір сүріп Сыр бойында,
Хорезмде, Каспий маңында ,Египедте , тағы басқа жерде тіршілік құрған түркі
тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ оғыз сияқты ру-
ұлыс тайпалардың жасаған ортақ әдебиеті. Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің
( ХІІІ-ХІV ) өзінен бұрынғы Х-ХІІғ. әдебиетімен яғни , Қожа Ахмет Иассауи
мен Баласағұнилар салған жолмен, әрі кейінгі қазақ әдебиетімен тамырласа
жалғаса дамыды. Алтын Орда дәуірінде жазба әдебиеттің өркендеуі – қола
мәдениеті дамығандығын соған орай Алтын Орда өркениеті болғандығын айтуға
негіз бола алады. “Алтын Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің нұсқасымен
жазылған, қазіргі Қазақстан топырағында туған он шақты әдеби кітаптар
бар.Әзірге оның анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу”. Оларды дүние жүзі
кітапханаларынан тауып, қолжазбаларын оқып, зерттеуде Мәскеу, Санкт-
Петербург түркологтары В.В.Бартольд, А.Самойлович, Ә.Нәджіп, В.И.Стеблева
, қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев орасан зор еңбек етті. Алтын
Орда дәуіріндегі түркі әдебиетінің даму бағытына назар салсақ, одан, ең
әуелі ХІІ ғасырда өмір сүрген ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына
белгілі діни қайраткер жаңа сопылық ағымның ғұлама пірі Ахмет Иассауи
поэзиясының жаңа бір мазмұны жалғасқанын байқаймыз. Иассауи ілімі дәстүрлі
сопылық түркілік таныммен байытып, ислам дінімен біте қайнасқан симбиоз
түрінде ХІІ-ХІV ғ.ғ. Хорезм, Мауреннаһр, Анадолы түріктеріне дейін тараған.
Яссауи өмірі мен діни қайраткерлігі жайында “Насаб намо” деген кітап та осы
дәуірде жазылған. Кіндік Азиядағы түркі жұртына Яссауи негізін салған
сопылық поэзия “Диуани Хикмет” арқылы кеңінен танымал болып,өзінің жерлес
шәкірттері Ахмет Жүйнеки мен Сүлеймен Бақырғани шығармаларымен жалғаса
келіп , Алтын Орда дәуірінде сопылық дүние таныммен суарылған
“Махаббатнама” кітабының тууына әсер етті. “Махаббатнамадағы” (1353 ж.)
сопылық дәстүр он бір хатта белгісіз қызға ғашықтықтың баяндалуымен
ерекшеленеді де, сол жасанды кейіпкерді бастан аяқ суреттеумен шығарма
аяқталады. Қыздың есігінің табалдырығын мұсылманның басын қояр сәждесіне
теңейді, кірпігі түрік мергенінің оғындай, қасы – ай, көзі – күн, маңдайы
көк айдын, т.б.суреттеледі, мұсылманның ең қасиеттісі сәждені қыз үйінің
табалдырығына теңеу - әңгіменің түпкі мәні Жаратушыны тану екеніне
саяды.Сопылық поэзиядағы сүю – Жаратушыны тану жолындағы әрекет. Қыздың тал
мойнындағы мінсіздікті суреттеу – Алланың шеберлігіне мадақ. Хорезмиге
дейін хат үлгісінде дастан жазу үрдісі түркі поэзиясында кездеспеген. Нама
жанрының орта ғасырлық үлгілері араб әдебиетіндегі “тарассульден”
тарайды: Тарассуль – арабтың “хат” , “арнау” деген мағынаны білдіретін
“риссала” сөзінен шыққан.
Орта ғасыр мұраларын зерттеуде әсіресе, түркологтар В.В.Радлов,
Н.И.Ильминский, А.А.Самойлович, С.Е.Малов, Е.Э.Бертельс, А.М.Щербак,
Э.Н.Наджин, Г.Т.Тагирджановтың, қазақ ғалымдары Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев,
Қ.Өмірәлиев, А.Қыраубаеваның еңбектері өте зор.
ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі тілдес халықтар әдебиетін қарастыратын бұл
жұмыста сол замандардағы түркілердің тарихи-әлеуметтік жағдайы, әдебиетінің
өзіндік сипаты, “Рабғузи қиссалары”, “Мұхаббатнама” ескерткіштерінің
идеялық-көркемдік ерекшеліктері, ежелгі әдебиет дәстүрінің ХІҮ-ХҮ ғасырлар
басындағы қазақ әдебиетіндегі көрінісі талданады, қисса жөнінде пікірлер
айтылады.
Көп ұлтты халықтардың мызғымас ортақ шаңырағын биіктетіп, керегесін
кеңейтетін туысқандықтың шынайы сезімін тәрбиелеуде халықтар тарихын,
әдебиеттер тарихын терең білудің мәні зор. Халықтар туысқандығының,
бауырластығының терең тамырларын ежелгі әдебиет тарихынан да аңғаруға
болады. Оның мысалдарын осыдан сегіз жүз жылдай бұрын жазылған “Игорь
жорығы туралы жырдан”, көне заман ойшылдары Науаи, Фирдоуси, Сағди, Низами,
әл-Фараби, Баласағұнилерден де көреміз.
Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із қалдырған осындай елеулі мұралардың
бірі – ХІІІ-ХІV ғасырдағы ескерткіштер. Осы кезең ескерт-кіштеріне тән
жанрлық, тақырыптық, көркем тілдік сипаттардың ізі, өзара сабақтастық
кейінгі дәуірлердегі әдебиетімізден, әсіресе ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы
қазақ әдебиетінен жақсы байқалады. Ал мұндай заңдылықтарды танып-білудің
қажет екендігі айдан анық. ХІІІ-ХІV ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын
айқындау талабы шығыс әдебиетін дәуірге бөлу саласында әдебиетшілерді
көптеп толғандырып жүрген ғылыми ізденістермен де үндес.
Көне мұралардың кең ауқымда зерттеле басталуы жер жүзі мәдениетіндегі
бағдарластық қарым-қатынастардың жаңа мәселеле-рінің бетін ашып отыр.
Мысалы, соңғы уақыттарда Шығыс Ренессансы (Қайта өрлеу) мәселесі де жан-
жақты сөз болып талқылануда.
Сөз болып отырған дәуірдегі түркі әдебиеті – Алтын Орда мемлекеті
туғызған сол территорияда ғана жасалған әдебиет емес, ХІІІ-ХІV ғасырлардағы
Алтын Орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында,
Египетте тағы басқа жерлерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып
қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ, оғыз сияқты ру-ұлыс тайпаларының
жасаған ортақ әдебиеті.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері. Біздің негізгі мақсатымыз
Рабғузидің Қиссас – ул әнбия дастанындағы қазақ халқына қатысты аңыз
әңгімелерді салыстыра отырып, ұлттық әдебиетке қатысты жазылған мәселелерді
анықтау. Осыдан келіп түркі текті мифтер мен аңыздардың түбірін тексеру
міндет болып отыр.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелері жоғарғы оқу орын
студенттеріне оқылатын арнайы курстық дәрістерге, семинар сабақтарға және
ізденуші мектеп оқушылары мен жалпы рухани қазынаға қызығушыларға беретін
малұматтары мен пайдасы бар.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі 2 бөлім мен
тараушалардан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Алтын Орда дәуірінің әдеби мұралары
1.1 Алтын Орда дәуірінің әдебиетінің дамуы мен өркендеуі
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсақ та, арғы-бергі заманнан, тарихи
оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан, уақыттан өзінше бөлек тұйықталып,
олармен еш байланыссыз тылсым сыр болып жатқан өзгеше мәдениет болмаған.
Ендеше, Алтын Орда дәуіріндегі – ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі мәдениетін,
әдебиетін, оның көнеден жалғасып келе жатқан негізгі арқауын, алыс-жақын
елдермен жан-жақты байланыс, қарым-қатынас арқылы баю жолдарын, уақыт ағымы
тудырған ішкі қоғамдық жағдайларын ескермей, кең ауқыммен талдамай түсіну
де мүмкін емес.
ХІІІ-ХІҮ ғасырдағы түркі әдебиеті бір жағынан Әл-Фараби, Сағди,
Фирдоуси, Низами, Юсуф Хас Хаджип, Ахмед Яссауи тәрізді алдыңғы дәуір
ғұламаларынан жалғасқан мұра болса, екінші жағынан өз тұсындағы бүкіл
дүниежүзі мәдениеттің дамуы барысымен үндесе туған әдебиет.
Бұл уақыттағы жер жүзі мәдениетінің басты бағыты, жаңалығы – Қайта Өрлеу
(Ренессанс) дәуірі болатын. Адамзатты биік бір сатыға көтерген бұл ұлы
қозғалыстың алғашқы белгілері Қытайда ҮІІІ ғасырда Хан Юй, Ван Вэй, Ли Бо,
Ду Фу, Бо Изюйлердің тұсында, Тан дәуірінде поэзияның гүлденуімен көрініп,
Х-ХҮ ғасырлардағы Сун, Юань дәуірінде озық дәрежеге жетті. Прозаның әртүрлі
жанр-лары новелла, халық әңгімелері, драма, роман туды. Ол еңбектерден
буддизм, даосизм дініне, дін философиясына қарсы шығу, дүниетаны-мының діни
схаластикалық формасымен, догматизммен күресу байқалады.
Шығыс ренессансы, Орта Азия мәдениетіндегі Қайта өрлеуге бетбұрыс Х
ғасырда байқалады. Отырардан шыққан Әбу Насыр Әл-Фараби көне грек
философтары мен математиктерінің еңбектерін аударып, оларға түсініктеме
жазды. Араб, парсы, грек тілдерін өзінің ана тіліндей меңгерген ол
Аристотельдің “Категориялар”, “Метафизика”, “Терменевтика”, “Риторика”,
“Поэтика”, “Аналитика”, Евклидің бірінші және бесінші кітаптарына,
Порфирийдің “Философияға кіріспе” атты кітабына “Птоломейдің “Алмогесіне”
түсініктеме жазып, грек ойшылдарының философиялық пікірлерін дамытып, орта
ғасыр схолактикасына қарсы қолданады.
Фараби өлең жазуда қолданылатын сөйлемдердің ырғақ, ұйқас ретін талдап,
нағыз Ренессанс үлгісін танытатын “Өлең өнерінің қағидасы туралы трактат”
жазды. “Қайырлы қаланың адамдары” атты еңбегінде болашақтың адамдары қандай
болуы керектігін баяндады. Сол кезде көне грек ойшылдарына ден қойған
Фараби шәкірттері оны Аристотельден кейінгі “Екінші ұстаз“ деп атады.
Фарабидің ізбасар шәкірттері көп еді. Соның бірі - Әбу Әли Ибн Сина. Ибн
Сина да Фарабидің ғылымдағы жолын қуып, түрлі-түрлі салада бірдей еңбек
жазып, олардан өзара сабақтастық тапқан. Оның еңбектері Шығыс пен Батысқа
түгел жайылып, ғылым тарихына үлкен үлес қосқан.
Орта Азияда әл-Бируни, әл-Хорезми сынды көмескі ғалымдар дүниеге келіп,
олар да ғылымның әр тарауын ілгері дамытты.
Поэзияда дін карьеризмін уытты мысқылмен сынау Яссауи, Бақырғани
шығармаларынан көрінді. Халық аузында ажалды, о дүниені мойындамай, өлімнен
қашқан Қорқыт аңызы да осы дәуірде таралды. Біздің байқауымызша, Орта
Азияда Қайта өрлеу Х-ХІІ ғасырларда көбіне нақты, дәл ғылымдарда,
философияда қанат жайды да, Монғол шапқыншылығы келіп, ел бүлінген ХІІІ
ғасырда тоқырап барып, ХІҮ ғасырда қайта жанданды. Бұл кезде Қайта өрлеудің
жеке элементтері негізінен поэзияда көрініс берді деуге болады.
ХІІІ ғасырдағы Монғол шапқыншылығы өсіп келе жатқан Қайта Өрлеу
гуманизміне тосқауыл болып, ілгерілетпей, қатты әлсіретіп тастады.
Ренессансты дәуірлетіп тұрған, әлемге аты шыққан қалалар қирады. Біраз
уақыттай шетелдермен сауда, мәдени байланыстар қарқыны кері кетті. Сөйтіп,
әл-Фараби, әл-Беруни, әл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина сынды алыптар дамытқан
Ренессанс идеяларының әрі қарай жалғасуын, өсіп өркендеуін күтіп тұрған
табиғи, заңды процестер тоқырап қалды. Бұл әсіресе Орта Азия Ренессансының
өркендеуіне мүмкіндік бермеді.
Алайда ХІІІ-ХҮ ғасырда Қайта өрлеу идеясы түгелдей жойылып кеткен жоқ.
Әл-Фарабиден жалғасып келе жатқан гуманизм арнасы, сол дәуірдегі мәдениет
әлемінде батыс пен шығыс елдерінің бәрін қамтыған Ренессанс бағытының
ықпалы ХІҮ ғасырдағы түркі әдебиетінде де ептеп көрінді.
Шығыс Ренессансының ХҮ ғасырдағы көрнекті өкілі - Әлішер Науаи.
Ренессанс мәдениетінің негізгі сипаты: адам ақыл-ойының діни догмадан
қашып, еркіндікке ұмтылуы, гуманистік көзқарасқа келуі, табиғат пен адам
арасындағы қарым-қатынасты түсінуге ұмтылыс, ғылым мен өнердің дамуы,
қарапайым халық тілін құрметтеу, оларға түсінікті тілде шығармалар жазу
болатын. Италияда – Данте, шығыста – Науаи халықтың қарапайым тілінде
трактаттар жазып, өздері сол тілде әдеби мұралар қалдырған.
Италия Ренессансын зерттеген ғалым А.К.Дживгелов: “Қайта өрлеу
мәдениетінің лабораториясы – қала... Қайта өрлеу идеясына қала мәдениеті
ғана тұғыр бола алады. Сондықтан, Қайта өрлеуді өзі өскен ортасынан,
қаладан бөліп алуға болмайды. Қайта өрлеуді тек қана идеялардың
эволюциясымен тексеріп, ал оны тудырған қоғамдық себеп-салдарды қалдырып
қоюға болмайды”, - деп Ренессанстың өсіп-өнуіндегі қала мәдениетінің ролін
жоғары қойды.
Белгілі болғандай, мұндай қала мәдениеті ХІҮ ғасырда Алтын Орда
мемлекетінде болды. Олар шапқыншылық кезінде қирағанмен, мемлекеттің
экономикалық қажеттілігіне байланысты біраз уақыт өткен соң қайта қалыпқа
түсе бастады. Осы кезде Византия, Египет, Русьпен сауда-саттық, қарым-
қатынас жасалды. Сауда арқылы қала мәдениеті гүлденді. Қолөнершілік кәсібі
өнер ретінде танылып, шеберлердің беделі артты. Шама-шарқынша сәулет
өнерінің туындылары бой көрсетті.
ХІІІ-ХІҮ ғасырларда қыпшақ қалаларында ой еңбегімен айналысатын дарын
иелері өмір сүрді. Олар поэма-дастандар, қиссалар жазып, сол дәуірдің
алдынғы қатарлы ақыл-ой бағытын бейнелеп берді. Бұл дәуірдегі көркем
әдебиет, негізінен екі түрлі. Біріншісі – аударма нәзиралық шығармалар:
Құтбаның “Хұсрау-Шырыны”, Сайф Сараидың “Гүлстан”, Әлидің “Қисса Жүсібі”,
Рабғузидің “Қиссас-и Рабғузи кітабы”, Махмуд бин Алидің “Невджуп Фарадис”
(“Жұмаққа апарар жол”), Хусан Катибтің “Жұмжұма” кітабы, тағы басқалар.
Екіншісі – тыңтума әдебиет: “Мұхаббатнама” [1, 15].
Нәзира тәсілі бойынша, шығарма бұрын сан рет қайталанған сюжетке
құрылады. Жазушы осы тақырыпты өзінен бұрын жазып кеткен туындыгермен
шеберлік жарысына түседі. Шығыс әдебиеттеріне ортақ қалыпты сюжетке Құран
хикаялары, әулие-әнбие оқиғалары, “Мың бір түн”, “Тотынама”, “Шахнама”
тақырыптары жатады.
Бұлайынша бір ақынның жазғанын екінші ақынның қайталап өзінше баяндауы
шығыста көп тараған. Бұл нәзира дәстүрі деп аталады. Ол жөнінде М.Әуезов
кезінде мынадай анықтама берген: “Көпке мәлім болған тарихи шындықтар
бойынша, шығыста бір классик жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір
шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін, тың дастандар шығаратын дәстүр бар
еді... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек
алдыңғының өлеңін алмай және көбінесе алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде
пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны
болады. Бұлайша, әр тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп
танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе
ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс
поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәуірде “Нәзира”, “Нәзирагөйлік”
деп атау да берген”.
ХІІІ-ХІV ғасырда туған шығармалардың бірқатары аудармаға жақындау болса,
бір парасы нәзираға жақын. Кейде бір шығарманың ішінде осы екі әдіс те
қатар қолданылады. Осыдан соңғы кезде “аударма-нәзира” деп алынып жүрген
анықтама бұл шығармалардың ерекшелігін толық көрсетеді.
“Өркениет” деген сөзді біз тек Еуропа елдеріне қарата айтып келдік, ал
негізінде, өткен тарихи жағдайлар тұрғысынан қарасақ, Х-ХІV ғасырдағы
Қазақстан жеріндегі мәдениет өзіне тән өркениет дәуірін кешті деуге болады.
Қала мәдениетінің дамуы, әдебиет пен ғылымдағы ұлы тұлғалар шығармашылығы
жан-жақты өсу үрдісінің болғандығын көрсетеді. Әл-Фарабидің ғылымдағы
тұлғасының Леонардо да Винчимен ұқсастығы: Жүсіп Баласағұнидің көне антика
әдебиетінің принциптеріне сүйенетіндігі, ежелгі грек ойшылдарын дәріптеуі;
Иасауи және оның ізінен ерген Иүгінеки, Хакім аталардың гуманизм идеяларын
ту етуі; Нәзира дәстүрімен жазылған шығарма-лардың ежелгі сюжеттерді
көтеруі; Ақындардың шығарманы ана тілі – түрік тілінде жазуы. Сөйтіп, түркі
тілінің мәртебесін көтеруі. Осылар – түркі ренессансы жөнінде тілге тиек
боларлық жайлар.
Бұл көне дәстүр араб тіліндегі әдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты
қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы әдебиетінде
қайта жаңғырды. Ал түркі-қазақ әдебиетінде Алтын Орда мемлекетінің кезінде
әдеби үрдіске айналды. Нәзираның негізгі тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген
араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол
түркі оянушылы-ғымен астарласып кетті. Ақындар ежелгі мифтерден патша және
“адамгершілік” желілерін алып дамытты. Х-ХІҮ ғасырдағы түркі ақындарының
Баласағұниден-Әлиге дейін ел тәуелсіздігі мен бірлігін ұстай білетін “әділ
де айбарлы патша” бейнесін жазуға тырысуы араб және манғұл
шапқыншылықтарынан кейінгі түркі мемлекетінің іргесін Түрік қағанаты
тұсындағыдай нығайту қажеттілігінен туса керек. Ол Баласағұниде – Күнтуды
Егіг пен Айтолды уәзір. “Қисса-Жүсіптегі” – Жүсіп патша; “Жұмжұмадағы” –
Жұмжұма сұлтан т.б.
Нәзира тәсілінің негізгі жанры – қисса. Қиссаның өзіне тән стилі,
қалыпты желілері, шарттылықтары болады: мінсіз кейіпкер, оқиғаның шығыс
елдерінде өтуі, тұрақты құрылым жүйесі, тағы басқалары. Қазақ әдебиетіндегі
қисса-дастан жанрының түп-төркіні ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі әдебиетінен
бастау алады [2, 122].
“Рабғузи қиссалары” – сөз болып отырған бір дәуір әдебиетінің жинағы,
хрестоматиясы, әртүрлі жанрдағы шығармалар қамтылған, өз дәуірі әдебиетінің
негізгі ерекшеліктерін аңғартатын құнды мұра.
Шығарма 1310 жылы (710 қыжыра) Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған:
Иеті йуз он ерді йылға кім бітілді бұ кітаб
Иазуб елттім Насраддин Тоқбуға бек табұғұна.
Бұл кітап жеті жүз оныншы жылы жазылды.
Насреддин Тоқбуға бектің құрметіне арнап жаздым.
Жазған Рабат оғыз қыстағының қазысы Бүрһанеддин ұлы қазы Насреддин.
Рабғузи – Фараби, Хорезми тәрізді туған жеріне байланысты алған лақап аты.
Өзі: “Сенің қолыңнан шыққан, қаламыңнан түзілген сөз оқуға, үйренуге жеңіл,
түсінікті болады деп жұрт қолқалаған соң, тәңірден тауфиқ тілеп, кітап
бастадым”, - дегеніне қарағанда, бұрын да білімділігімен, жазғыштығымен
танымал болған кісі сияқты. Арабша, парсыша, түрікше жақсы білген.
Шығарманың ең ескі көшірме қолжазбалары Лондондағы Британия музейінің
кітапханасында сақталған. Бірнеше көшірмесі СССР Ғылым академиясының
Шығыстану институтының Ленинград-тағы бөлімінің кітапханасында да бар. Ең
алғаш 1859 жылы белгілі тюрколог Н.И.Ильминский Императорлық Қазан
Университетінің кітапханасынан толық тексін бастырып шығарды. Шығарушы
көпшілікті ескерткіштің мазмұнымен таныстыруды ғана мақсат еткен. Қандай
қолжазбаны пайдаланғаны анық мәлім емес. Жорамал бойынша, екі түрлі
қолжазбаны негізге алған сияқты. Бұл жөнінде Т.М.Мелиоранский былай дейді:
“Шамасы Н.И.Ильминский кейін Азия музейінде сақталған №361 қолжазбаны
пайдаланған тәрізді және ол императорлық көпшілік кітапханасындағы Дорн
каталогында тіркелген №ҮІІ қолжазбамен де таныс болған болуы керек”.
Түрколог ғалымдар “Рабғузи қиссаларының “ең көне қолжазбасы бойынша
толық та ғылыми тексін іздестірген. “Іздеген жетер мұратқа” демекші, 1893
жылы Лондонға барған сапарында П.М.Мелиоранский Британия музейіндегі ең
ескі, толық қолжазбаны қарап шығып, кейбір көшіріп алған үзінділерін елге
оралған соң, 1897 жылы жариялаған еді. Бұл болашақта жасалатын ғылыми-
салыстырмалы толық текске үлгі етіп аларлықтай еңбек болды. Автордың
ұйғаруы бойынша, ескерткіштің ондай баспасы тарих, әдебиет, тіл
зерттеулеріне жан-жақты, толық сенімді материал бола алатын кітап болып
шығуы керек. Ғалым үзіндіде Британия нұсқасын Москва, Ленинград кітапханала-
рындағы қолжазбаларымен де салыстырып отырған.
П.М.Мелиоранский еңбегінің жалғасындай болып, Ленинград университетінің
кітапханасындағы қолжазбаларының ішінен бұрын ол жариялап үлгірмеген Лондон
нұсқасының бірнеше үзіндісін С.Е.Малов тауып бастырған [1].
Ал, Н.И.Ильминский баспасы бойынша берілген үзіндісі С.Е.Маловтың 1951
жылы жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап шығарған. “Көне түркі жазба
ескерткіштері” деген кітабына да енгізілді.
“Рабғузи қиссаларының” жеке үзінділері Н.П.Остроумовтың (1874),
Н.Ф.Катановтың (1894) мақала еңбектерінде де бар.
Н.Ф.Катанов “Мұсылман аңыздары” деген мақаласында Қытайдың Гань-Су-Синь-
Цзень провинциясын аралағанда жергілікті мұсылман-дардың айтуынан жазып
алынған кейбір аңыздарды құранмен, “Рабғузи қиссаларымен” салыстыра
(отырып) қатар жариялап, өзара ұқсастығын көрсеткен.
“Рабғузи қиссалары” әдеби мұра ретінде өзбек әдебиетінің тарихында
ертеден қарастырылған, 1950 жылы М.Айбектің алғы сөзімен шыққан “Өзбек
әдебиетінің антологиясында” жарияланған.
Бұл ескерткіш қазақ әдебиеттану ғылымында бірінші рет 1967 жылы
профессор Б.Кенжебаевтың басшылығымен филология факультеттерінің
студенттеріне арналып шыққан “Ертедегі әдебиет нұсқалары” атты
хрестоматияға енгізілді. Мұндағы үзінділер “Рабғузи қиссаларының” 1914
жылғы Қазан баспасынан алынып жарияланған. Ал, зерттеушілер Ғ.Айдаров,
Ә.Құрышжанов, М.Томановтың филология факультеттеріне арналған “Көне түркі
жазба ескерткіштерінің тілі” (1971) деген оқулығында ескерткіштің жазылу
тарихы, әртүрлі көшірмелері жайында бірқатар мәліметтер берілген.
“Рабғузи қиссалары” туралы арнаулы зерттеулер кітапты тілдік-
лингвистикалық тұрғыдан талдауға арналған.
“Рабғузи қиссаларының” алғаш қолға алынған кезінен бастап, қазірге
дейінгі зерттелуі барысын қарастыра келгенде көретініміз: ескерткіш -
тілдік-лингвистикалық жағынан бірқатар толық зерттелген, ал оның әдебиеттік
сипаты сөз арасында, шолу ретінде ғана айтылғаны болмаса, арнайы
зерттелмеген. Бұл ретте профессор Бейсембай Кенжебаевтың арнайы мақаласының
танымдық мәні зор болғанын айтып кету керек. Онда ғалым ескерткіштің 1914
жылғы Қазан баспасы бойынша сюжетін, құрылысын, басты ерекшеліктерін,
кейбір жеке әңгімелерін талдайды. Біраз мысалдар келтіреді. Осы кезге дейін
атына ғана қарап, діни шығарма деп, ескерткішті керексіз дүние санап жүрген
сыңаржақ көзқарастарға қарсы нақты дәлелдер айтады.
1951 жылы С.Е.Малов: “Басқа көне түркі ескерткіштері сияқты бұл
ескерткіштің де мән-мағынасын ашу, тарихи-әдебиеттік жайын зерттеу жағы әлі
басталған жоқ деуге болады”, - деп жазған еді. Одан бері біраз уақыт өтсе
де, ғалымның бұл ескертпесіне пәлендей назар аударыла қоймағаны байқалады.
Оған бір үлкен себеп: кейде сонау көне замандардан, талай қоғамдық, тілдік
өзгерістерге ұшырап, бізге сан ғасырларды алып жеткен ескерткіш мұраларға
“өзінен бұрынғы озық ой-пікірлерге қосқан жаңалығы, сол тұстағы әдебиетті
дамытудағы азды-көпті үлесі қандай?” – деп қарамай, қазіргі заманы-мыздың
биігінен, қазіргі талап тұрғысынан қарайтынымызда болса керек. Әр дәуірдің
ескерткішін өзін тудырған қоғамдық-әлеуметтік құрылысқа тығыз байланыстыра
тексергенде ғана оның сан-салалы сипаттары ашылатыны кейде ескерілмей
қалатын тәрізді. Сөйтіп, шығарма терең тексерілмегендіктен, ол туралы
үстірт пікірлер тууы да мүмкін.
Мысалы, “Рабғузи қиссалары” жөнінде осы күнге дейін әртүрлі пікірлер
болып келді. Бірі оны дүниәуи сипаты мол құнды мұра деп қараса, енді бірі
діни кітап, қажетті шамалы деп біледі. Алғашқы пікірдің дұрыстығын
зерттеуші Н.М.Маллаев былай деп дәлелдейді:
“...“Рабғузи қиссаларының” тематикасы, идеялық бағыты негізінен діни
сипатта болғанымен, жазушының жеке дүниәуи әңгімелері мен өлеңдері көркем
әдебиеттің дамуына игі ықпал етті. Рабғузидің творчестволық қызметінде діни-
мистикалық аңыз бен дүниәуи өмір шындығы қатар беріле отырып, осы екі
көзқарас өзара белгілі дәрежеде күресіп жатқаны байқалады.
“...“Рабғузи қиссаларында” діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер
бетіндегі тірлікке бағытталған әңгімелер бар. Мұндай әңгімелердің
дидактикалық, танымдық мәні зор”. “Рабғузи қиссаларын” оқи отырып, осы
айтылған пікірлердің орынды екенін аңғару қиын емес.
“Рабғузи қиссаларының” негізі шығыстан – араб, парсыдан келген
әңгімелерден тұрады. Ежелгі араб, парсы арасында туған, бірден-бірге ауысып
келе жатқан сюжеттерден алынған аударма – нәзира шығарма. Автор ескі
кітаптардан оқыған, ауызша естіген аңыз-әңгімелерді құрастырған, дамытқан.
Сипаты, жалпы характері жағынан, идеялық, тақырыптық мазмұны жағынан алуан
түрлі. Бұрын да түркі тілдерінде жазылған дидактикалық сипаттағы – “Хибатул-
хақайық”, “Диуани Хикмет” (ХІІ ғ), уағыз түрінде емес, қызық сюжетпен
баяндалады. Шығармада барлығы 60-тай (қолжазбада – 42; баспасында - 64)
“қисса” деген атпен берілген бөлек әңгіме-аңыздар бар. Оларды мазмұнына
қарай мынадай топтарға бөлуге болады:
1. Табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы жайындағы діни-
мифологиялық әңгімелер.
2. Дінді таратушылар, халифалар, тарихи адамдар жайлы деректі, дерексіз
әңгімелер, аңыз-қиссалар.
3. Ауыз әдебиеті үлгілері, өлеңдер.
Жаратылыстың пайда болуы жайындағы әңгімелер өз тұсындағы діни түсінік
рухында жазылады. Шығарманың жазылған дәуірін, қоғамдық жағдайын ескерсек,
мұндай түсініктер ол заман үшін сыйымды, жарасымды болып көрінеді. Осындай
діни түсініктің ықпалында жазылған әңгімелердің қазіргі оқушы үшін ғылыми
мәні көне замандардағы адамдардың дүниетанымынан хабар беретінді-гінде
болса керек.
Табиғат әлемі, жаратылыстың құпия құбылыстары адам баласын ерте
замандардан таң қалдырып, кейде тіпті үрей тудырған. Ол табиғаттағы
нәрселердің жанды қасиеті бар, олар сөйлей алады, сезінеді деп түсінеді.
“Жабайы адам жан-жануардың, табиғат заттарының өмірін адам өмірінен басқа
деп білмейді. Олар адам сияқты сөйлейді, сезеді... Ол жануарлар не істесе
де, адам сияқты біліп, сезіп істейді, өзара сөйлеседі деп түсінеді ... Ол
өзен, судың, тау-тастың тіршілігін де осылай деп ұғады. ...Жабайы адам
өмірінде болатын құбылыстар тәрізді, оны да бір күш әдейі осылай істеп отыр
деп біледі”. Мұндай көріністерді шығармада жердің қиналып жылауынан,
таудың, тастың, алтын, судың сөйлеуінен байқауға болады.
“Рабғузи қиссаларына” аңыз-әңгіме Құран арқылы келген. Себебі,
мұсылмандардың нанымы бойынша, құран дүниені билеуші күштің өзі жіберген
бірден-бір қасиетті кітап. Бірақ тарихта ондай кітаптардың бірнешеуі
белгілі: Тәурат (Библия), Зорастризм діндегі-лердің Зендовеста кітабы,
будда дініндегі үнді, жапон, қытай, монғолдардың Махаяна, үнді
браминдерінің – Ригведа, жаңа индуизмнің – Махабхарта және Рамаяна
кітаптары, тағы басқалары бар. Ал шын мәнінде, құранның әңгімелері өзіне:
“ерте замандағы арабтардың пұтқа табынушылығын, христиан дінінің аңыздарын,
ежелгі иран дінінің қалдықтарын арқау етті. Әрбір діннің мәнді-мәнсіз
уағыздарын қабылдап, олардың көбін араб жағдайына сәйкес басқаша
түсіндірді, оларға жаңа түр, жаңа сипат берді”. Сонымен, “Құранда”,
“Библияда” және басқа діни кітаптардағы дүниенің, адамның жаралуы жөніндегі
әңгімелерде бір-бірінен айнымайтын, үнемі біркелкі келетін бірнеше ұқсас
деректер бар. Олар: дүниенің пайда болуының алты күн оқиғасы, Хауаның қабыр-
ғадан жаратылуы, Адам ата мен Хауа ананың ұжмақтан қуылуы [1, 23]. Поляктың
осы күнгі ғалымы Зенон Касидовский өзінің “Библейские сказание” (Москва,
1966) деген кітабында жазады: “Библия” сияқты діни кітаптарда нәсілі, тілі,
мәдениеті өзгеліктеріне қарамай, жер жүзіндегі барлық халықтарға тән
әлеуметтік-психологиялық процестер кең орын алған. Діни кітаптар рухани
сипатты, өзінше бір документтер. Оларда аса бағалы тарихи мәліметтер тіпті
көп. Бірақ дін басылар, діншілдер “оларды мүлде өзгертіп жіберді. Шығыстық
сезім, сарындарға толы махаббат лирикасының өзін діншіл поэма деп
түсіндіреді” [9-10], - дейді.
“Қисса – и Рабғузи” кітабы ХІХ-ХҮ ғасырдың басында Қазан, Тәшкент
қалаларынан басылып шығып, ел арасына кеңінен танымал болған. Замана
шындығын, теңсіздік жайын проблема етіп көтерген, көркемдік қасиеті, сөз
өрнегі айрықша әсем, қазақ айтыс өнерінің шоқтығы биік үлгісі “Біржан-Сара”
айтысында Сараның:
Ей, Біржан, кімге дәрі амандығың,
Сөз білсең, бұл да сенің жамандығың.
“Қисас-ул-әнбиадан” естімеп пе ең?
Белгілі мағлұм болды надандығың.
Адамды топырақтан жаратты хақ,
Надандығың білінсін бұл сөзге бақ.
Хауа Аллаға бұрын барған Адам ата,
Есіткен жоқ па едің мұны да ақымақ?!
деп Біржанды сөзден сүріндіреді [2, 127].
Жалпы, “Рабғузи қиссаларындағы” – бір топ қисса-хикаяттар тарихи деректі
оқиғалардан алынып, өмірде шын болған, өткен жайларға құрылған. Жазушы
сонау ҮІ-ҮІІ ғасырларда араб халифатында болған тарихи елеулі оқиғаларды,
фактыларды жүрдім-бардым құрастыра салмай, көркем де бейнелі тілмен
әңгімелеуге тырысқан.
Қиссадағы әңгімелерде тарих пен аңыз араласып жатыр. Мысалы: Мұхаммед,
Әбубәкір, Омар, Осман, Әли, Хұсейндер – ҮІ-ҮІІ ғасырлардағы мұсылман
мемлекетінің билеушілері, патшалары, дінге үндеушілері, феодалдар. Кітапта
осы билеушілердің шын тарихынан алынған әңгімелер де көп, “әулиелігін,
пайғамбарлығын” баяндайтын қияли аңыздар да бар.
“Қисса-ул Әнбиядағы” қазақ арасына кең тараған, қазақ әдебиетінде осы
тақырыптағы ертегі, әңгіме, дастандардың тууына әсер еткен тағы бір қисса –
“Ескендір Зұлқарнайын”. Низами үлгісінен үйреніп жазған Рабғузидің
кітабында Ескендір туралы қиссаның ішіндегі әңгімелері екі түрлі сипатта
келеді: бірі – Ескендірдің пайғамбарлық қасиетін көрсетсе, екіншісі –
Ескендірдің жаугершілік, тойымсыздығын мінеп, үлгі, өнеге, өсиет ретінде
келтіруі. Соңғысына жататыны – Ескендірдің тойымсыздығын Жәбірейілдің оған
тас беруі арқылы көрсететін әңгіме. Бұл діни түсініктен аулақ болмаса да,
Рабғузи заманы үшін, өз дәрежесінде азды-көпті дидактикалық сипаты бар еді.
Осы әңгіме қазақ арасында көп айтылып, көп жазылып келді. Бірақ ХІҮ
ғасырда жазылған бұл әңгіме сол күйінде ендігі уақыт кәдесіне жарай қоюы
қиын еді. Осыны жақсы ұғып, бұрынғыға сын көзімен, реалистік тұрғыдан
қарап, дамытқан ақын – данышпан Абай.
Абай көпшілікке мәлім “Ескендір” поэмасын жазғанда жалғыз “Қиссас-ул-
әнбияны” ғана емес, Низамиді, Талмудтағы Александр жайындағы аңызды,
В.А.Жуковскийдің “Екі әңгіме” дейтін өлеңін, “Дала уалаяты” газетінде 1895
жылы жарияланған әңгімені, қазақ арасына тараған ертегіні де оқып, естіп
білген деген болжам бар. Абай осыларды қорыта отырып, ақыл-ой биігінен
қарап, дастанды реалистік дәрежеге көтергені аян. Абайдың даналығын аса
қадір тұтып:
Аршында атақты ердің қалса сөзі,
“Өлді” деп өкінбеймін оның өзі.
Қисынсыз кедергінің керегі не,
Базарлап болғанан соң қайтар кезі”
(“Абайды оқығанда”), - деп одан әрі алғаш халқымыздың ғұлама ақыны
“Шаһнаманы” қазақша жырлаған Тұрмағанбет Ізтілеуов те Рабғузи әңгімелерінің
кейбірін өлеңге айналдырып жазды. Рабғузидан тәлім-тәрбиелік мәні бар,
қызықты сюжеттерді ала білген. Т.Ізтілеуұлының 1906 жылы жазылған “Лұқпан
Хакім”, “Ата мен бала” өлеңдері Рабғузидің әсерінен туғандығы көрінеді [1,
62].
Негізінен, Рабғузи шығармашылығының айтарлықтай жетістігінің бірі – оның
өз жанынан шығарған өлеңдері. Онда осы дүниедегі, шын реалды өмірдегі
тіршіліктің сұлулығын, табиғаттың әсем полотноларын, жыл мезгілін, көктем
айындағы жер-дүниенің нәзік сырларын сезімталдықпен суреттейді.
Күн хамалға кірді ерса, келді ғалам наурұзы,
Кечті бәһмән зәмһар йер қыш қалмады қары, бұзы.
Күн кіламның көркі артыб тірілүр өлміш жаһан
Тілің безерлаб нақыш бірла безанүр бұ йер йүзі.
Таң атарда төрт сарыдан ыснайұр бад саба.
Аудармасы:
Күн бабына кіргенде еліп, келді ғалам наурызы,
Қашып енді қыс кетеді қалмас жерден қар-мұзы.
Күн кілемнің көркі артып, өлі жаһан тірілер.
Тіл өрнегі нақышындай құлпырады жер жүзі.
Таң атарда төрт сарыдан соғар қамал қызуы... [2, 135].
Қорыта келгенде, Рабғузи кітабында әңгіме болатын мәселелер: жер, дүние,
тіршіліктің, діннің пайда болуы, пайғамбарлардың өмірі, махаббат, зұлымдық,
адамгершілік, достық, қастық, адалдық, арамдық, ақылдылық, надандық тағы
басқалар. Жаратылыс жайындағы әңгімелері өмірге жанасымсыз діни
мифологиядан туған.
Ал, махаббатты, адамгершілікті, ұнамды, ұнамсыз қылықтарды суреттейтін
шығармаларында гуманистік идеялар айтылады. “Жаман-дықтан жирен,
жақсылықтан үйрен” дейтін өсиет, үлгі бар. Бұл тұстарда діни фантазия
көмескіленеді. Мысалы, “Жүсіп-Зылиха қиссасы” данышпан қарт Лұқпанның
әңгімелері, “Қарлығаш пен маса”, “Аһил Хайруан қиссасы”, Дәуіт, Сүлеймен
патша туралы қиссалардағы біраз хикаяттар – кітаптағы басқа қиссаларға
қарағанда идеясы жағынан жоғары тұрған шығармалар.
Шығыс классикалық әдебиетінің ғажайып үлгілері ХІІІ-ХҮ ғасырларда ұлан-
ғайыр қыпшақ даласына кеңінен тараған болатын. Фирдоуси, Низами, Сағди
сияқты есімдері әлемге мәшһүр Шығыс ақындарының шығармаларын Алтын Орда мен
Орта Азия түркілерінің сол кездегі әдеби тіліне көптеп аудара бастады.
Аса көрнекті ақындардың бірі Әзірбайжанның ұлы ақыны Низамидің “Хұсрау
уа Шырын” жастанын түркі тілінде сөйлеткен ақын – Құтып. Дастанды аударма-
нәзиралық жолмен жазған. Низамиден түркі тіліне жолма-жол, сөзбе-сөз
аударылмаған. Низами дастанының құрылысы мен сюжетін толық сақтай отырып,
еркін шығармашылық жолмен, өз елінің өмір жағдайына сәйкестендіріп, түркі
оқушысының түсінігі мен дағды-дәстүріне лайықтап жасалған аударма.
Дастанның Құтып нұсқасы Тыныбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz