Қазақ, шығыс және еуропа әдеби байланыстары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары ... ... ... ... ..10
1.1 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Түркі халықтарының әдеби байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 Көнеден жеткен әдебиеттер ортақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Қазақ және Шығыс елдері әдеби байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 ХVІІІ.ХІХ ғасырлар мен ХХ ғасыр басындағы
рухани дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары ... ... ... ... ..10
1.1 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Түркі халықтарының әдеби байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 Көнеден жеткен әдебиеттер ортақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Қазақ және Шығыс елдері әдеби байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 ХVІІІ.ХІХ ғасырлар мен ХХ ғасыр басындағы
рухани дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр басында жаңа толығып, толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті.Тіпті төл сөз өнеріміздің профессиональдық деңгейге жетуінде өзге халықтар әдебиеттерімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған монографиялар мен ғылыми мақалалар тізімі ойымызды нақтылай түсері анық. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Ал, оның түбі, діні бір, тілі ұқсас, тағдыр-талайы бір-біріне жақын шығыс-түркі халықтарымен рухани алмастығы ішінара, тиін- қашты ғана сөз етілді. Және олардың көбі кеңес өкіметі тұсында жарияланғандықтан, ұшқары, солақай пікірлерге толы болды. Соның кесірінен әдеби байланыс үрдісінде үлкен рөл атқарған ақын- жазушылардың шығармашылықтарын әспеттеу былай тұрсын, аттары да аталмады.
Әлбетте, жылымық заман орнап, тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары жазылып, жарық көрген ғылыми зерттеу еңбектері бұл олқылықтардың орнын толтырғандай еді. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері ақтарылып, нақақтан қараланған, аяусыз жазаланған арыстарымыз ортамызға оралып, руханият әлеміндегі өздеріне тиесілі орындарын иемденді. Олардың ғұмыры мен шығармашылықтары туралы жарияланған тарихи-ғұмырнамалық, ғылыми, публицистикалық сарындағы болсын зерттеулер біршама жайттың бетін ашып, бірқатар мәселенің шешімін тапқан сынды.
Десек те, бұл кезең әдебиеті әлі соншалық толық, әрі тыңғылықты зерттелмеген сыңайлы. Академик С.Қирабаевтың: «Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егемен ел болып жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған әдеби мұрасын түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып отыр» [1, 89], - деуі сөзімізді нақтылай түседі. Бұл ретте, әдебиеттанудың маңызды бір саласы әдеби байланыстар мәселесі алдымызды орайды.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен ағымдастығы, т.т. анықталары хақ. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі Қазақстан халқына Жолдауында басым бағыттарды санамалай келіп: «Таяудағы 3 жыл ішінде, 2017 жылға дейін орын жетіспеушілігін жойып, қажетті жерлерде елдегі барлық мектепті екі ауысыммен оқытуға көшіру керек. Үкімет пен әкімдер осы міндетті орындау үшін бюджет қаражатының бөлінуін қарастырғаны жөн. Таяудағы 2-3 жылда дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керек. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет. Үкіметке 2014 жылғы 1 маусымға дейін осы мәселе бойынша нақты ұсыныстар енгізуді тапсырамын» [2] – деп өзінің білім беру саласына ерекше мән беріп отырғандығын атап өткен болатын.
Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері айрықша зор рөл атқарды десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа әдебиеттермен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр. Алайда, көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-түркі әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ және түркі халықтарының өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғалиев, С.Қирабаев, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылар ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы, Ташкент, Бишкек қалаларында түркі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың өткені мәлім. Бұл пікірсайысқа қазақ ғалымдары мен әдебиетшілері де атсалысып, айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсірепов, Е.Смайлов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева [3], Б.Тілегенов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым- қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын арнады. Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ-татар, қазақ-қырғыз, қазақ-қарақалпақ әдеби байланыстары арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Мусинов, Б.Ысқақов, С.Тойшыбаевалардың еңбектеріне арқау болды. Жалпы ХХ ғасыр басындағы әдебиет кезеңіне қатысты М.Бөжеев, Қ.Мұхаметханов, Т.Қожабеков, Ш.Елеукенов, Б.Құндақбаев, Н.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Б.Шалабаев, М.Мырзахметов, Ә.Нарымбетов, Ү.Субханбердина, Е.Еспембетов, Қ.Жүсіпов, Т.Жұртбаев, Б.Мамыраев, Б.Ыбырайымов, Д.Ысқақов, Б.Майтанов, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Н.Келімбетов, Қ.Ерғөбеков, Қ.Сақұлыларының еңбектерінде әр қырынан зерттелініп келді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр басында жаңа толығып, толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті.Тіпті төл сөз өнеріміздің профессиональдық деңгейге жетуінде өзге халықтар әдебиеттерімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған монографиялар мен ғылыми мақалалар тізімі ойымызды нақтылай түсері анық. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Ал, оның түбі, діні бір, тілі ұқсас, тағдыр-талайы бір-біріне жақын шығыс-түркі халықтарымен рухани алмастығы ішінара, тиін- қашты ғана сөз етілді. Және олардың көбі кеңес өкіметі тұсында жарияланғандықтан, ұшқары, солақай пікірлерге толы болды. Соның кесірінен әдеби байланыс үрдісінде үлкен рөл атқарған ақын- жазушылардың шығармашылықтарын әспеттеу былай тұрсын, аттары да аталмады.
Әлбетте, жылымық заман орнап, тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары жазылып, жарық көрген ғылыми зерттеу еңбектері бұл олқылықтардың орнын толтырғандай еді. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері ақтарылып, нақақтан қараланған, аяусыз жазаланған арыстарымыз ортамызға оралып, руханият әлеміндегі өздеріне тиесілі орындарын иемденді. Олардың ғұмыры мен шығармашылықтары туралы жарияланған тарихи-ғұмырнамалық, ғылыми, публицистикалық сарындағы болсын зерттеулер біршама жайттың бетін ашып, бірқатар мәселенің шешімін тапқан сынды.
Десек те, бұл кезең әдебиеті әлі соншалық толық, әрі тыңғылықты зерттелмеген сыңайлы. Академик С.Қирабаевтың: «Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егемен ел болып жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған әдеби мұрасын түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып отыр» [1, 89], - деуі сөзімізді нақтылай түседі. Бұл ретте, әдебиеттанудың маңызды бір саласы әдеби байланыстар мәселесі алдымызды орайды.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен ағымдастығы, т.т. анықталары хақ. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі Қазақстан халқына Жолдауында басым бағыттарды санамалай келіп: «Таяудағы 3 жыл ішінде, 2017 жылға дейін орын жетіспеушілігін жойып, қажетті жерлерде елдегі барлық мектепті екі ауысыммен оқытуға көшіру керек. Үкімет пен әкімдер осы міндетті орындау үшін бюджет қаражатының бөлінуін қарастырғаны жөн. Таяудағы 2-3 жылда дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керек. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет. Үкіметке 2014 жылғы 1 маусымға дейін осы мәселе бойынша нақты ұсыныстар енгізуді тапсырамын» [2] – деп өзінің білім беру саласына ерекше мән беріп отырғандығын атап өткен болатын.
Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері айрықша зор рөл атқарды десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа әдебиеттермен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр. Алайда, көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-түркі әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ және түркі халықтарының өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғалиев, С.Қирабаев, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылар ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы, Ташкент, Бишкек қалаларында түркі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың өткені мәлім. Бұл пікірсайысқа қазақ ғалымдары мен әдебиетшілері де атсалысып, айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсірепов, Е.Смайлов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева [3], Б.Тілегенов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым- қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын арнады. Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ-татар, қазақ-қырғыз, қазақ-қарақалпақ әдеби байланыстары арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Мусинов, Б.Ысқақов, С.Тойшыбаевалардың еңбектеріне арқау болды. Жалпы ХХ ғасыр басындағы әдебиет кезеңіне қатысты М.Бөжеев, Қ.Мұхаметханов, Т.Қожабеков, Ш.Елеукенов, Б.Құндақбаев, Н.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Б.Шалабаев, М.Мырзахметов, Ә.Нарымбетов, Ү.Субханбердина, Е.Еспембетов, Қ.Жүсіпов, Т.Жұртбаев, Б.Мамыраев, Б.Ыбырайымов, Д.Ысқақов, Б.Майтанов, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Н.Келімбетов, Қ.Ерғөбеков, Қ.Сақұлыларының еңбектерінде әр қырынан зерттелініп келді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995. –288 б.
2 Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ // ww.almaty.kz/page.php?page_id=954&lang=3&article_id=12704.
3 Сәтбаева Ш.Қ. Уақыт шуағы. –Алматы: Ғылым, 2000. –656 б.
4 Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. –Алматы: Қазақстан, –256 б.
5 Бердібаев Р. Түбі бір түрік. –Алматы: Ғылым, 1995, –181 б.
6 Егеубай А. Құлабыз. –Алматы: Ана тілі, 2002. –193 б.
7 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. –Алматы: Білім, 1998. – 256 б.
8 Бейсенғалиев З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. –241 б.
9 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –Алматы: Кенже-Пресс, 2000. –233 б.
10 Қамзабекұлының Д. Алаш және әдебиет. –Астана: «Фолиант», 2002. –474 б.
11 Шәріп А. Абай және ұлттық идея. –Алматы: Ғылым, 2001. – 186 б.
12 Қойгелдиев М. Алашорда және Алаш қозғалысы. –Алматы: Алаш-Орда, 1998. – 185 б.
13 Ломидзе Г. Методологические вопросы изучения взаимо-связей и взаимообогащения советских литератур. //-В кн: Пути развития советской многонациональной литературы. –М.: Наука, 1967. –С.10.
14 Жирмунский В.М. Сравнительные литературоведения. Восток и Запад. –Ленинград, 1979. – 281 с.
15 Конрад Н.И. Запад и Восток. – Москва: Наука, 1972, –189 с.
16 Неупокоева И.Г. Некоторые вопросы изучения взаимосвязей и взаимодействия национальных литератур. Материалы дискуссии. Москва: Издательство АН СССР, 1961. –С.13-51.
17 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. – Алматы: Білім. 2000. –368 б.
18 Жирмунский В.М. Проблемы сравнительно-исторического изучения литератур. // Взаимосвязи и взаимодействие национальных литератур. Материалы дискуссии. –Москва: Изд. АН СССР, 1961. –С. 52-66.
19 Айзенштейн Н.А. К вопросу о просветительстве в Турции. // В кн.: Просветительство в литературах Востока (сборник). –Москва: Наука, 1973. –С.5-30.
20 Бушмин А.С. Преемственность литературного развития. // В кн.: Историко-литературный процесс. –Ленинград, 1977. –С.126-218.
21 Дюришин Д. Теория сравнительного изучения литературы. –Москва: Прогресс, 1979. –201 с.
22 Наливайко Д.С. Доминанты национальных культур и меж- национальные литературные общения. / –Москва: Известия АН СССР. Серия литературы и языка. 1990, т. 49. №2. –С.108
23 Марғұлан Ә.Х. Шоқанның жаңадан ашылған досы – Хусаин Фаизханов және оның Петербордан жазған хаттары (...Вновь выявленный друг Чокана (Валиханов) Хусаин Фаизханов и его Петербургские письма) // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. –Алматы: Наука, 1965. вып. 3. –С.12-74.
24 Таштемиров Дж. Тоголок Молдо. –Фрунзе: 1960. –С.11.
25 Богданова М.О некоторых вопросах истории киргизской литературы ХІХ и начала ХХ вв. // Труды института языка, литературы и истории Киргизского филиала АН СССР. 1952. вып. 3. –С.127.
26 Гайнуллин М. Каюм Насыри и просветительское движение среди татар. –Казань: Таткнигоиздат, 1965. –280 с.
27 Тоголок Молдо. Чығармаларынын эки томдук жыйнағы. Т.2. –Фрунзе: Кыргызстан, 1960. –184 б.
28 Мәрданов Р.Ф. «Шура» журналы (1908-1917): әдәбият мәсьәләләре. –Казан: Рухият, 2001. –152 б.
29 «Қазақ» газеті. 1913. №1.
30 Амирханов Р.У. Татарская демократическая печать (1905-1907). –Москва: Наука, 1988. –116 с.
31 Яхин Ф.З. Газета «Фикер», журналы «Аль-Гаслурь-джадид», «Уклар» и их роль в татарской литературе нач. ХХ в. Автореферат на соискание уч. степени кандидата филолог. наук. –Казань, 1988. –28 с.
32 Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланысы. –Алматы: Ғылым, 1976. –172 б.
33 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. –Алматы: Ғылым, 1956. –228 б.
34 Кәкішұлы Т. Сандалтқан «Садақ». –Астана: Фолиант, 2002. – 181 б.
35 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). –Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964. –179 б.
36 Гринцер П.А. Эпохи взаимоействия литератур Востока и Запада. М: Рос. гос. гум. университет, 1997. –151 с.
37 Бердібай Р. Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ сарындар // Жұлдыз. 1993. №8, –Б. 186-195.
38 Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. –Алматы: Рауан, 1992. – 148 б.
39 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. –191 б.
40 Барласұлы Т. Сөз атасы – ертегі. Құраннан сыр шертеді // «Қазақ әдебиеті» газеті. 06.10.2012. №40.
41 Қасқабасов С. Түгел түркі толғаған толағай жыр // «Қазақ әдебиеті» газеті. 21.06.2013. №25.
42 Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. –Алматы: Ғылым. 1977. – 88 б.
43 Нұрғали Р. Сырлы сөз. Әдеби сын, зерттеу. 1 том. –Алматы: Жазушы, 2000. –400 б.
44 Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. –Алматы: Рауан, 1999. –387 б.
45 Сүтжан С. Рухани алмасу арналары. –Павлодар, 2003. – 189 б.
46 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995. –233 б.
47 Қасым Тыныстан уулу: Адабий чыгармалар. –Бишкек: Адабият, 1991. -192б. //Китепта: Эркебаев А. Жақы маданиятыбыздын көч башы. –Б.177-19.
48 Шалгумбаева Ж «История казахского книгоиздания: фольклор, художественная литература и их цензура (ХІХ-начало ХХ вв.)». Дисс. канд. филол. наук. –Алматы, 1994. –28 с.
49 Мамажанов М. Асыл мұра. –Алматы: Қазақстан, 1993. –128 б.
1 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995. –288 б.
2 Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ // ww.almaty.kz/page.php?page_id=954&lang=3&article_id=12704.
3 Сәтбаева Ш.Қ. Уақыт шуағы. –Алматы: Ғылым, 2000. –656 б.
4 Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. –Алматы: Қазақстан, –256 б.
5 Бердібаев Р. Түбі бір түрік. –Алматы: Ғылым, 1995, –181 б.
6 Егеубай А. Құлабыз. –Алматы: Ана тілі, 2002. –193 б.
7 Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. –Алматы: Білім, 1998. – 256 б.
8 Бейсенғалиев З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. –241 б.
9 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –Алматы: Кенже-Пресс, 2000. –233 б.
10 Қамзабекұлының Д. Алаш және әдебиет. –Астана: «Фолиант», 2002. –474 б.
11 Шәріп А. Абай және ұлттық идея. –Алматы: Ғылым, 2001. – 186 б.
12 Қойгелдиев М. Алашорда және Алаш қозғалысы. –Алматы: Алаш-Орда, 1998. – 185 б.
13 Ломидзе Г. Методологические вопросы изучения взаимо-связей и взаимообогащения советских литератур. //-В кн: Пути развития советской многонациональной литературы. –М.: Наука, 1967. –С.10.
14 Жирмунский В.М. Сравнительные литературоведения. Восток и Запад. –Ленинград, 1979. – 281 с.
15 Конрад Н.И. Запад и Восток. – Москва: Наука, 1972, –189 с.
16 Неупокоева И.Г. Некоторые вопросы изучения взаимосвязей и взаимодействия национальных литератур. Материалы дискуссии. Москва: Издательство АН СССР, 1961. –С.13-51.
17 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. – Алматы: Білім. 2000. –368 б.
18 Жирмунский В.М. Проблемы сравнительно-исторического изучения литератур. // Взаимосвязи и взаимодействие национальных литератур. Материалы дискуссии. –Москва: Изд. АН СССР, 1961. –С. 52-66.
19 Айзенштейн Н.А. К вопросу о просветительстве в Турции. // В кн.: Просветительство в литературах Востока (сборник). –Москва: Наука, 1973. –С.5-30.
20 Бушмин А.С. Преемственность литературного развития. // В кн.: Историко-литературный процесс. –Ленинград, 1977. –С.126-218.
21 Дюришин Д. Теория сравнительного изучения литературы. –Москва: Прогресс, 1979. –201 с.
22 Наливайко Д.С. Доминанты национальных культур и меж- национальные литературные общения. / –Москва: Известия АН СССР. Серия литературы и языка. 1990, т. 49. №2. –С.108
23 Марғұлан Ә.Х. Шоқанның жаңадан ашылған досы – Хусаин Фаизханов және оның Петербордан жазған хаттары (...Вновь выявленный друг Чокана (Валиханов) Хусаин Фаизханов и его Петербургские письма) // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. –Алматы: Наука, 1965. вып. 3. –С.12-74.
24 Таштемиров Дж. Тоголок Молдо. –Фрунзе: 1960. –С.11.
25 Богданова М.О некоторых вопросах истории киргизской литературы ХІХ и начала ХХ вв. // Труды института языка, литературы и истории Киргизского филиала АН СССР. 1952. вып. 3. –С.127.
26 Гайнуллин М. Каюм Насыри и просветительское движение среди татар. –Казань: Таткнигоиздат, 1965. –280 с.
27 Тоголок Молдо. Чығармаларынын эки томдук жыйнағы. Т.2. –Фрунзе: Кыргызстан, 1960. –184 б.
28 Мәрданов Р.Ф. «Шура» журналы (1908-1917): әдәбият мәсьәләләре. –Казан: Рухият, 2001. –152 б.
29 «Қазақ» газеті. 1913. №1.
30 Амирханов Р.У. Татарская демократическая печать (1905-1907). –Москва: Наука, 1988. –116 с.
31 Яхин Ф.З. Газета «Фикер», журналы «Аль-Гаслурь-джадид», «Уклар» и их роль в татарской литературе нач. ХХ в. Автореферат на соискание уч. степени кандидата филолог. наук. –Казань, 1988. –28 с.
32 Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланысы. –Алматы: Ғылым, 1976. –172 б.
33 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер. –Алматы: Ғылым, 1956. –228 б.
34 Кәкішұлы Т. Сандалтқан «Садақ». –Астана: Фолиант, 2002. – 181 б.
35 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). –Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964. –179 б.
36 Гринцер П.А. Эпохи взаимоействия литератур Востока и Запада. М: Рос. гос. гум. университет, 1997. –151 с.
37 Бердібай Р. Түркі әдебиеті әлеміндегі ортақ сарындар // Жұлдыз. 1993. №8, –Б. 186-195.
38 Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. –Алматы: Рауан, 1992. – 148 б.
39 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. –191 б.
40 Барласұлы Т. Сөз атасы – ертегі. Құраннан сыр шертеді // «Қазақ әдебиеті» газеті. 06.10.2012. №40.
41 Қасқабасов С. Түгел түркі толғаған толағай жыр // «Қазақ әдебиеті» газеті. 21.06.2013. №25.
42 Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. –Алматы: Ғылым. 1977. – 88 б.
43 Нұрғали Р. Сырлы сөз. Әдеби сын, зерттеу. 1 том. –Алматы: Жазушы, 2000. –400 б.
44 Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. –Алматы: Рауан, 1999. –387 б.
45 Сүтжан С. Рухани алмасу арналары. –Павлодар, 2003. – 189 б.
46 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Білім, 1995. –233 б.
47 Қасым Тыныстан уулу: Адабий чыгармалар. –Бишкек: Адабият, 1991. -192б. //Китепта: Эркебаев А. Жақы маданиятыбыздын көч башы. –Б.177-19.
48 Шалгумбаева Ж «История казахского книгоиздания: фольклор, художественная литература и их цензура (ХІХ-начало ХХ вв.)». Дисс. канд. филол. наук. –Алматы, 1994. –28 с.
49 Мамажанов М. Асыл мұра. –Алматы: Қазақстан, 1993. –128 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары ... ... ... ... ..10
0.1 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...10
1.2 Түркі халықтарының әдеби байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 Көнеден жеткен әдебиеттер ортақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Қазақ және Шығыс елдері әдеби байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
2.2 ХVІІІ-ХІХ ғасырлар мен ХХ ғасыр басындағы
рухани дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр басында жаңа толығып, толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті.Тіпті төл сөз өнеріміздің профессиональдық деңгейге жетуінде өзге халықтар әдебиеттерімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған монографиялар мен ғылыми мақалалар тізімі ойымызды нақтылай түсері анық. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Ал, оның түбі, діні бір, тілі ұқсас, тағдыр-талайы бір-біріне жақын шығыс-түркі халықтарымен рухани алмастығы ішінара, тиін- қашты ғана сөз етілді. Және олардың көбі кеңес өкіметі тұсында жарияланғандықтан, ұшқары, солақай пікірлерге толы болды. Соның кесірінен әдеби байланыс үрдісінде үлкен рөл атқарған ақын- жазушылардың шығармашылықтарын әспеттеу былай тұрсын, аттары да аталмады.
Әлбетте, жылымық заман орнап, тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары жазылып, жарық көрген ғылыми зерттеу еңбектері бұл олқылықтардың орнын толтырғандай еді. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері ақтарылып, нақақтан қараланған, аяусыз жазаланған арыстарымыз ортамызға оралып, руханият әлеміндегі өздеріне тиесілі орындарын иемденді. Олардың ғұмыры мен шығармашылықтары туралы жарияланған тарихи-ғұмырнамалық, ғылыми, публицистикалық сарындағы болсын зерттеулер біршама жайттың бетін ашып, бірқатар мәселенің шешімін тапқан сынды.
Десек те, бұл кезең әдебиеті әлі соншалық толық, әрі тыңғылықты зерттелмеген сыңайлы. Академик С.Қирабаевтың: Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егемен ел болып жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған әдеби мұрасын түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып отыр [1, 89], - деуі сөзімізді нақтылай түседі. Бұл ретте, әдебиеттанудың маңызды бір саласы әдеби байланыстар мәселесі алдымызды орайды.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен ағымдастығы, т.т. анықталары хақ. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі Қазақстан халқына Жолдауында басым бағыттарды санамалай келіп: Таяудағы 3 жыл ішінде, 2017 жылға дейін орын жетіспеушілігін жойып, қажетті жерлерде елдегі барлық мектепті екі ауысыммен оқытуға көшіру керек. Үкімет пен әкімдер осы міндетті орындау үшін бюджет қаражатының бөлінуін қарастырғаны жөн. Таяудағы 2-3 жылда дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керек. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет. Үкіметке 2014 жылғы 1 маусымға дейін осы мәселе бойынша нақты ұсыныстар енгізуді тапсырамын [2] - деп өзінің білім беру саласына ерекше мән беріп отырғандығын атап өткен болатын.
Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері айрықша зор рөл атқарды десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа әдебиеттермен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр. Алайда, көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-түркі әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ және түркі халықтарының өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғалиев, С.Қирабаев, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылар ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы, Ташкент, Бишкек қалаларында түркі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың өткені мәлім. Бұл пікірсайысқа қазақ ғалымдары мен әдебиетшілері де атсалысып, айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсірепов, Е.Смайлов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева [3], Б.Тілегенов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым- қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын арнады. Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ-татар, қазақ-қырғыз, қазақ-қарақалпақ әдеби байланыстары арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Мусинов, Б.Ысқақов, С.Тойшыбаевалардың еңбектеріне арқау болды. Жалпы ХХ ғасыр басындағы әдебиет кезеңіне қатысты М.Бөжеев, Қ.Мұхаметханов, Т.Қожабеков, Ш.Елеукенов, Б.Құндақбаев, Н.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Б.Шалабаев, М.Мырзахметов, Ә.Нарымбетов, Ү.Субханбердина, Е.Еспембетов, Қ.Жүсіпов, Т.Жұртбаев, Б.Мамыраев, Б.Ыбырайымов, Д.Ысқақов, Б.Майтанов, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Н.Келімбетов, Қ.Ерғөбеков, Қ.Сақұлыларының еңбектерінде әр қырынан зерттелініп келді.
Қазақстан егемендік алғаннан бергі тұста аталған тақырыптың көкейкестілігі мемлекет саясатымен, ұлттық мүддемен үйлесім тапты. Осыған орай туындаған әдеби, тарихи зерттеулерде түгел түркіге тән ортақ қазына - әдеби-мәдени мұра, ескерткіштерден бастап Кеңеске дейінгі кезеңдер қамтылып, қадау-қадау ой-пікірлер сараланғаны анық. Атап айтқанда, Р.Бердібаев Байқалдан Балқанға дейін [4], Түбі бір түрік [5], А.Егеубайдың Құлабыз [6], У.Қалижанұлының Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым [7], З.Бейсенғалиевтің ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы [8], Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері [9], Д.Қамзабекұлының Алаш және әдебиет [10], А.Шәріптің Абай және ұлттық идея [11], М.Қойгелдиевтің Алашорда және Алаш қозғалысы [12], т.б. түркілік шығармалардың табиғаты, генетикалық, типологиялық ұқсастықтары, үндестік үрдісі кейбірінде шолу түрінде, ал кейбірінде арнайы сөз болды. Сонымен қатар түркі ұлыстарының рухани алмасулары туралы ақтаңдақ әдебиет беттері ретіндегі Ш.Сәтбаеваның, С.Қирабаевтың, С.Сүтжановтың мақалалары жарық көрді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тарих беттерін парақтасақ, екі ғасыр аралығында Ресей империясы аймағында өмір сүріп, тағдыр талайы сәйкескен, түбі, діні бір, тілдері ұқсас түркі халықтары тарихи-мәдени процеске орай өзара тығыз қарым-қатынастар жасағаны байқалады. Демек, қазақ пен басқа түркі ұлыстары - татар, башқұрт, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, азербайжан және т.б. әдеби-мәдени өнерін тұтас алып, әрі рухани алмасулар негізінде қарастырмай, ол елдердің мәдениет пен әдебиет саласындағы жетістіктерін, өркениет өрісіндегі аяқ алыстарын бағамдап, көзге елестету мүмкін емес. Осы кезең қаламгерлерінің шығармаларына салыстырмалы , ғылыми талдау жасап, уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, биологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотивтер сарындастығын ашып көрсету өте-мөте қажет. Осы мәселелердің түп негізін, кейінгі дәуірлермен сабақтастығын ашып көрсету біздің негізгі мақсатымы. Бұл ретте, ғалым Ш.Сәтбаеваның айтқан пікірі ойымызды айқындай түседі: Қазақ әдебиетінің бай, кең де жан-жақты байланысы халқымыздың ұлттық мәдениетінің өркендеген, көркемдік дамуының дәреже деңгейін, рухани сергектігін байқататын маңызды құбылыстардың бірі.Бұл құбылыстың терең тамырларына, тарихына бойлай отырып, ішкі заңдылықтарын ашу, халықтың әр кезеңіндегі қоғамдық өміріне, әдеби шындығына байланыстыра терең зерттеу- әдебиеттану ғылымының басты міндеті [3, 164].
Осы тұрғыдан келгенде қосымша міндеттер қатарында ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі кезең - ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға ерекше көңіл аударылды.
Осылайша түгел түркі халықтарына тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастарын айқындау да назарымызда болады.
Сондай-ақ кітап бастыру ісіндегі, мерзімді басылымдар шығарудағы түркі халықтарының әдеби-мәдени қатынастарын сөз ету арқылы қазақ, татар, өзбек, қырғыз, азербайжан, түрікмен тіліндегі алғашқы басылымдардың ортақ бағыт-бағдарын анықтауға мүмкіндік аламыз.
Сонымен қатар, ұлт мүддесін ұлықтап, азаттықты аңсаған, сөйтіп жәдит ағымында тоғысқан түркі түлектерінің шығармашылық үндестігін, таным сабақтастығын да таныта аламыз. Жалпы, сол тұстағы әдеби процесті қоғамдық-саяси құбылыстармен қатар қойып қарастыруға тиіспіз. Сонда ғана тарихи-мәдени үрдіске ілесті, ұлт сұранымына орай туындаған түркі жұртының өзара байланыстарының заңдылықтар мен алғышарттары, себеп-салдары анықталмақ. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің татар, башқұрт, өзбек, қырғыз, түрікмен ақын-жазушыларымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды. Сонымен, ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі түркі халықтары әдебиетіндегі өзара байланыстар барысы сол кезеңнің әдеби процесін айқын аңғаруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Ғылыми жұмысты жазу барысында филология ғылымдарында кең тараған салғастырмалы әрі салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдіс-тәсілдерін қолданамыз.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жұмыстың негізгі нәтижелерін арнайы бағыттағы мектеп, лицей, гиназиялардың түркі халықтар әдебиеті мен осы пән негізінде жүргізілетін факультатив сабақтарында, колледждердің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне қосымша құрал, тірек материалдар ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден және өзара тараушаларға жіктелген екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары
0.2 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері
Әдеби процесс - әрбір халықтың ұлттық мәдениеті дамуының жетістіктерінен құралатын шығармашылық қозғалыстар жүйесі. Ұлттық әдебиеттің көркемдік таным тұрғысындағы үлгілері жалпы халықтың эстетикалық қабылдау деңгейіне орай бағасын алары анық. Әдеби даму қозғалысындағы ықпалды,қозғаушы күштер ретінде көрнекті, дарынды тұлғалар сөз өнерінің рухани танымдық әсері мен қоршаған ортаның қоғамдық-әлеуметтік мәселелерін ұштастырады. Көркемдік күші мен әлеуметтік мәселелерін тұтастыққа айналуынан ұлттық әдебиеттің халықтық сипаты қоғамдық маңызға ие болады, жұртшылықтың рухани демеушісіне айналады. Халық тарихының жаңа кезеңдегі оқиғалары ақындардың көркем шығармаларының әдеби дамуындағы ортақ мүдделерді жырлағандарынан байқалады.
Әлбетте, тегі мен діні бір, тілі ұқсас халықтардың ортақ мүдделері ұлт зиялыларының басын біріктіріп қана қоймай, шығармашылық үндестікке де итермелейді. Сондықтан әдебиеттегі тоғысулар, қарым- қатынастар мен шығармашылық ықпал-әсер әдеби процестің өз заңдылығы болумен қатар, сөз өнерінің қалыптасып, дамуының негізгі формасы ретінде де қабылданады. Бұл ретте Г.И.Ломидзенің мына сөзі дәйек боларлық: Жалпы, әлемде еш саңылаусыз, томаға-тұйық, өз қалпымен, өз сұраныс, талаптары тұрғысында ғана өмір сүретін әдебиет жоқ. Қай әдебиеттің жүріп өткен жолына қарасаң да, қандай айқын, қайталанбас жағдайда қалыптасса да, сол не өзге деңгейі басқа әдебиеттер жетістігінен көрініс береді. Тек өз тұрғысында және бірыңғай өзінің ғана күш-қайратынан нәр алып өркендеген әдебиет жоқтың қасы [14, 10].
Әдебиет зерттеушілері мен ғалымдардың осы іспеттес ой-пікірлері қандай да бір халықтың мәдени-рухани даму тенденциясында өзара байланыстың баға жетпес рөлі бар дегенге саяды. Бұған батыстық, кеңестік және отандық оқымыстылардың еңбектері куә.
Жалпы, әдебиеттердің байланысу мүмкіндігі мен өзара жақындасуы - олардың даму заңдылығының сәйкестігіне, шындықты бейнелі көркемдеу тәсілдерінің ортақтығына негізделеді. Өзара байланыс пен рухани құндылықтардың алмасуы жас әдебиеттің қалыптасуы мен өсуін неғұрлым толық бағалау мен сараптауға қызмет етеді. Және олардың жаңа жағдайда дамуына жағдай туғызады.
Әдебиеттің даму деңгейі жоғары болған сайын, оның басқа халықтың көркем өнерімен қатынасы да ұлғайып, нығая бермек. Бұл жөнінде академик В.М.Жирмунский былай дейді: Халық неғұрлым мәдениетті болған сайын, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы мен өзара қатынасы қарқынды болмақ [15, 73].
Әдеби байланыстар-түрлі әдеби-тарихи және көркемдік-эстетикалық фактілердің өзіндік көрінісі ретінде үнемі ауысатын өте күрделі, көп қырлы диалектикалық құбылыс.
Біріншіден, олар әдебиеттердің әлемдік деңгейдегі өсу жолдарына, екіншіден, әртүрлі ұлт мәдениетінің тарихына, үшіншіден, нақты әрбір қаламгер шығармаларына қатысты туындайды.
Әдебиеттанудың өзекті мәселесі болғандықтан да, әдеби байланыстар көптеген ғылыми зерттеу еңбектері мен пікірсайыс, конференциялардың өзегіне айналды. Осы ретте, 1960 жылы Мәскеуде өткен пікірсайыстың орны мүлдем бөлек. Бұл жиында сөз өнеріндегі алмасудың екі негізгі түрі атап көрсетілді. Бірі - әдеби процестердің тарихи келісім ұқсастығы болса, екіншісі-өзара тығыз қарым-қатынас. Бұл жіктеу бұдан кейін жазылған еңбектерге басты нысана болды.
В.М.Жирмунский, Г.И.Ломидзе, Н.И.Конрад, И.Г.Неупокоева және т.б. көрнекті ғалымдар өз еңбектерінде Кеңестер Одағы аясындағы ұлттар әдебиетіндегі байланыстардың маңызды проблемаларын әлемдік деңгейге көтеріп, әдеби байланыстардың жалпы теориясына үлкен үлес қосты.
Алайда, әдеби байланыстардың теориялық мәселелерін арқау еткен бұл еңбектерде зерттеушілер мәселесі тұтас әрі жүйелі зерттеуді мақсат етпей, көркемдік тәсілдердің дәйектеріне ғана иек сүйеген. Мәселен, танымал ғалым Н.И.Конрадтың еңбегінде [15, 64] әлем халықтары сөз өнерінің қарым-қатынасы, бір-біріне еткен ықпалы мен жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылық әсері, бәрі Батыс - Шығыс контексі тұрғысында қарастырылған.
Жалпы, аталмыш зерттеу объектісін жан-жақты және жүйелі қарастыру міндеті әдеби байланыстың бірқатар теориялық әрі методологиялық мәселелерін анықтауды талап етеді.
Кейінірек ғалым И.Г.Неупокоева осы пікірсайыста білдірген көзқарасын дамыта отырып, әдеби қарым-қатынастың ерекше түрі ретінде этногенетикалық байланысты атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша, көркем әдебиеттің жалпы даму заңдылықтары ұлт әдебиеттерін салыстыра зерттеуде айқын көрінеді. Демек, әлемдік әдебиет тарихында тарихи процесс бірлігін айқындау өте күрделі.
Ал, әлеуметтік-тарихи процесс негізінде қалыптасатын ұлт әдебиеттерінің өсуі өзара қарым-қатынас өрісімен тығыз байланысты. Әдеби байланыстардың тарихи кезеңдерге байланысты әртүрлі сипатта байқалатыны және жалпы даму үрдісінде ұлт әдебиеттерін жан-жақты байытатыны рас. Демек, ұлт әдебиеттерін түгел қамтитын байланыстар тарихының әлем әдебиеті тарихында алатын өзіндік орны.
Алайда, ғалым әдеби процесс пен байланыс мәселелері төңірегіндегі ой-тұжырымдарын негізінен кеңестік жүйе тұрғысында сараптайды. Мәселен, ұлттық әдебиеттердегі әлемдік әдеби даму деңгейінің көріністері мен ілгері жылжуына жол ашатын жаңа өзгерістерді әлем әдебиетінде социалистік реализмнің қалыптасуымен байланыстырады. Сөйтіп, маркстік ілім негізіндегі әдебиеттануды дәріптейді.
Әлбетте, бұл - қасаң қағида, қатал жүйе үстемдігі тұсында жаңылыс айтылған, қисынсыз ой-пікір екені даусыз. Мысалы, зерттеуші өз ойын былай жалғастырады: Әрине, халықаралық әдеби байланыстарды зерттемей, олардың әлем мәдениеті тарихындағы рөлі мен маңызын білмей белгілі бір ұлттық әдебиеттерді әрі қарай тыңғылықты зерделеудің қажеті шамалы. Бұл мәселеге біздің елдегі марксистік әдебиеттанумен қатар, шетелде де айрықша назар аударылуда [16, 16-51].
Ғалым И.Г.Неупокоева зерттеудің методикасы мен методологиясына қатысты маңызды мәселелерді атап айтқанда тақырып пен әдеби қарым-қатынасты зерттеудің методологиялық принциптері туралы; тарихи жағдайға байланысты қалыптасқан әдеби байланыс түрлері мен формалары жөнінде; тарихи даму үрдісіндегі рухани алмасудың бірқатар заңдылықтары жайында толғақты проблемаларды алға тартады.
Сөйтіп, байланыстың екі түріне айрықша тоқталады. Оның бірі - өзара жанаса қарым-қатынас жасау болса, екіншісі-тарихи жағдайға орай қалыптасқан әдеби процесс тұрғысындағы байланыс.
Міне, осы байланыстар әлемдік тарихи-әдеби процестің әртүрлі сипатын білдіреді деп келсек, бұл-марксистік әдебиеттану теориясы тұрғысынан жасалған байлам болатын. Бұдан мынадай тұжырымдама жасадық: бұл екі әдеби байланыс түрі өздерінің табиғаты тұрғысында әралуан болып келеді. Нақтырақ айтқанда, әрқайсысының өз мақсат-міндеті бар. Соған орай, оның әрқайсысының ерекше ықпал ету аумағы мен өзіндік проблемасын әрі методикасын зерттеу көзделінген. Мәселен екі ғасыр аралығында түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауын сол тұстағы тарихи-мәдени процесс орасан зор қозғау салды.
Ал, бұл жөнінде пікір қосақтаған шетел зерттеулеріне буржуазиялық әдебиеттану түсінігінде деп сын айтылды. Атап айтқанда, әдеби байланыстарды жіктеудің ғылыми тұжырымы зерттеудің салыстырмалы не тарихи тәсіліне сәйкес жасалынды және бұлайша бөлшектеудің методологиялық себептері бар дегенге саяды. Ол себептер біріншіден, әлемдік тарихи-әдеби процесті ұлттық және халықаралық дамудың диалектикалық бірлігі ретінде түсінбеу болса, екіншіден, тарихи-әдеби даму заңдылықтарын жалпы адамзат өркениетінің өнер ерекшелігі деп танымаудан туындаған деген ой сілемесі сезіледі [16, 22].
Сондықтан, ғалымның пайымдауынша, тарихи түрде қалыптасқан әдеби байланыс түрлерін зерттеуде ұлттық әдебиеттердің әралуан даму жолдары мен әлемдік көркемөнер өрісінің жалпы тенденциясын үнемі назарда ұстаған жөн. И.Г.Неупокоева сол тұста айқын көрініс тапқан түрлі ұлттық әдебиеттер тарихындағы параллельді құбылысты, олардың даму үрдісіндегі тарихи ұқсастықты айрықша көрсету тенденциясы барын сынайды. Және ол әдебиеттерде ерекше із қалдырған көп қырлы байланыстарды байқауға ұмтылыс жоқтығы айтылды. Сөйтіп, сол кездегі кеңестік әдебиеттегі ортақ мүдде тұрғысындағы көзқарас дәріптелді, яғни, жалқыдан гөрі жалпыны уағыздаған қоғамдық жүйе қатынасында ұлттық әдебиеттің өзіндік ерекшелігін емес, интернациональдықты айту көзделді.
Осы орайда, ұлттық әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы мен байланыстарын жай ғана атап қоймай, әдеби процестің күрделі ішкі заңдылықтарын қамтып, бұл алмасулардың ұлттық мәдениеттің қалыптасуы мен дамуындағы ролін және шығармашылық өрістегі алатын орнын айту лазым.
Әлбетте, ұлттық көркемдік дамудың тарихи-әлеуметтік жағдайлары мен алғы шарттары туралы мәселенің көкейкестілігі-әдеби қарым-қатынастарды өзара тығыз көркемдік алмасуларға итермелеп, маңызын арттырады.
Бұл ретте, ғалым әдеби байланысудың мәні мен өзектілігіне қатысты мәселелерді атап көрсетеді: тағдыр-талайы бір-біріне ұқсас халықтар әдебиетінің байланысы; тілі жақын туысқан ұлттар әдебиеттерінің қарым-қатынасы; идеялық-эстетикалық тұрғыда ортақ әдеби бағыттар байланысы және т.т. [16, 22].
Бұл мәселелердің шешімі қазіргі әлемдік әдеби үрдістің қыр-сырын танумен қатар, әдеби байланыс пен өзара қарым-қатынас жөніндегі теорияны білу үшін де қажет.
Осы орайда, тарихи-әдеби процесс тұрғысындағы аймақтық әдеби байланыс мәселесі аса маңызды. Мәселен, өзіміз зерттеу нысаны етіп отырған Ресей аймағындағы түркі ұлыстарының рухани алмасуы туралы осыны айтуға болады.
Жасыратыны жоқ, бұл мәселе төңірегінде бұрын-соңды айтылған ой-пікірлердің қайшылығы бар екені анық. Оның заңдылығы мынада: Бірінші-кеңестік кезең тұсында таптық тұрғыдағы тұжырымдама бұл мәселенің шынайы бағасын беруге тосқауыл болды.
Екінші-аймақтық әдеби байланыстың тірегі болып табылатын туысқан халықтардың түп бірлігіне, тектік бауырластығына назар аударылмады. Үшінші-атеистік ұғым белең алған тұста бұл байланысқа себепкер болған ірі қаламгерлер шығармаларындағы діни дүниетаным ашып көрсетілмеді.
Осының салдарынан мәдени байланыстар тұрғысында шынайы зерттеулер мен сараптаулар жасауда бірқатар қиындықтар туды.
Сондай-ақ, тек түркі тілді әдебиеттердің ғана емес, Кавказ және Балтық бойындағы халықтардың сөз өнерін зерттеуде де бұл жағдайдың әсері болмай қалған жоқ.
Әлбетте рухани алмасу процесін аймақтық аспектіде алып қарастыру қашан да нәтижелі болмақ. Түрлі жағдайлардың әсерімен қандай да бір өңірде әдеби байланыстар өз заңдылығымен дамиды.
Осы орайда, түрлі ұлттық әдебиеттердің тарихи құнды мұра ортақтығы тұрғысындағы аймақтық алмасуының негізгі түрі зейін қоя зерделеуді қажет етеді. Мәселен, көне ғасырлардан бері бірге жасасып келген ортақ әдеби мұраларға ие түркі ұлыстары жайында осыны айтуға болады. Сонау түркі қағанаты дәуірінде туып, тасқа қашалып жазылған жәдігерлер-Кұлтегін, Тоныкөк жырларынан бастап одан беріректегі Алтын Орда дәуірінің мұралары бүкіл түркі жұртының рухани нәр алар қайнар бұлақ, бастау көздері ғана емес, сонымен қатар аймақтық аспектідегі мәдени алмасу процесіне жол ашушы дәнекерлер еді.
Рухани құндылықтар жөніндегі бірқатар ортақ сабақтастығы бар бұл әдебиеттердің халық тарихымен байланысты өзіндік даму жолы әрі ұлттың менталитетіне орай нақыш-өрнегі де қалыптасты. Сонымен қатар олардың арасында көнеден келе жатқан көркемдік, дәстүрлік негіздегі байланыстар берік сақталды. Мәселен, қазақ, татар, өзбек, қырғыз, әзірбайжан, түрікпен әдебиеттеріндегі біте қайнасқан шығыстық-түркілік әдеби дәстүрлер, көркемдік тәсілдер осыны айғақтайды. Қазақ, татар, өзбек және т.б. поэзияларында жиі ұшырасатын нәзиралық дәстүр мен ғазал, мәснауи жанрларындағы шығармалар бұған толық дәлел.
Жоғарыда қарастырылған әдеби байланыс түрлерінің шығармашылық қарым-қатынас мәселелерін тереңірек түсінуге септігі тигенімен, әдеби процесс болмысын толыққанды сипатта көзге елестете алмасы анық. Өйткені, әдеби байланысты тарихи-әдеби процестің ең бір маңызды буыны ретінде танитын болсақ, ол тікелей көркемдік, шығармашылық үрдіспен, сондай-ақ әдеби бағыт, жанр, стиль және т.б. дамуына да тікелей қатысты.
Әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы көп қырлылығымен ерекшеленеді. Мысалы, сарындас әдеби ағымдар бір-біріне ықпал етеді, идеялық-эстетикалық бағыт-бағдары ұқсас қаламгерлер өзара үндестік танытып жатады. Бұл жекелеген ұлттық әдебиетте белгілі бір жанрдың қалыптасып, өріс жаюына әрі жаңа және ескі поэтикалық формалардың жетіліп, дамуына, көркем сөз шеберлерінің тіл, стиль тұрғысындағы өркендеуіне игі ықпал жасайды.
Әлбетте, әдебиеттер арасындағы байланыс олардың жалпы тарихи-әдеби дамуына сәйкес бір-біріне айрықша ықпалы түрінде болмақ. Ал әртүрлі жағдайдағы шығармашылық қарым-қатынастың нақты формалары шексіз. Бұл көпқырлылық шығармашылық байланыс секілді күрделі процестің маңызды жағын қамтитын негізгі түрлерінде анық байқалады [16, 23].
Ал шығармашылық қарым-қатынастың негізгі түрлері тарихи құбылмалы құбылыс ретінде қарастырылады. Мысалы, шығармашылық байланыстың ең бір маңызды формасы - аударма туралы түсінік түрлі тарихи кезеңдерге орай әр алуан мағынаға ие болды. Бұл жөнінде жазылған еңбектер бұл ойымызды дәлелдей түседі [16].
Сонымен, әдеби қарым-қатынас формаларына аударма, үлгі алу (взаимствование), еліктеу (подражание), стильге салу (стилизация), образды ұқсастық (образные аналогии) және тағы басқалар жатады. Демек, шығармашылық қарым-қатынастың анағұрлым қарқынды түрі - ықпал-әсер (влияние) болып табылады десек қателеспейміз.
Жүздеген, тіпті мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан әдебиет аралық шығармашылық алмасулар шексіз әр алуан. Сондықтан әдебиет зерттеушілерінің алдында қашанда байланыс пен қарым-қатынас процесінің күрделілігімен қатар кезеңдік, ұлттық және эстетикалық көрініс ерекшеліктерін қамтып көрсету міндеті тұрады.
Сөз өнерінің өзара алмасу арқылы баю процесі бір қалыпты емес, өзгермелі, құбылмалы. Себебі, әдеби даму бірде қарқынды, бірде баяу жүретін заңды құбылыс. Әдебиеттер арасындағы байланыс туралы да осыны айтуға болады. Әдеби алмасудың заңды құбылыс ретіндегі белсенділігіне мына секілді қоғамдық-әлеуметтік себептер тірек болғанын байқаймыз. Бірінші-бұл елдер өмірінде қоғамдық-саяси сана өсіп, әдебиеттер өзара тығыз қарым-қатынасқа түседі, яғни, халықтың рухани күш-қуаты анағұрлым айқын көрінеді; екінші-идеологиялық күрес түрлі позиция өкілдерін халықаралық тұрғыда рухани байланыс жасауға итермелейді, үшінші мемлекеттер арасындағы саяси- экономикалық және мәдени байланыстарға кең жол ашылады.
Әлем халықтары әдебиеттерінің осы секілді қарқынды, игілікті байланыстары Ресейдегі бірінші орыс төңкерісі кезінде қоғамдық-саяси өсу жағдайымен бір мезгілде болғаны мәлім. Бұл қоғамдық жағдай империя аймағын мекендеген бүкіл халықтың ұлттық-идеологиялық күресі мен қозғалысына көп ықпал етті. Сонымен қатар, төңкеріс ауқымындағы қозғалыстармен тығыз байланысты дамыған орыс әдебиетінің басқа елдер әдебиетіне әсері де аз болмағаны анық. Мысалы, түркі халықтарының сөз өнерінің осы кезеңде өрістеуіне батыс, орыс әдебиеті мен мәдениеті біршама ықпал еткені рас.
Тарихи-қоғамдық жағдайдың өзгеруіне орай, әдебиет аралық қарым-қатынас та бірте-бірте ауысады. Сөйтіп, бұрын өзінің көркемдік жетістігі төмен болғандықтан өзгелерге елеулі әсер ете алмаған әдебиеттер басқалардан үйрену арқылы белгілі-бір шеберлік қырларын игеріп, өз ішінен белгілі-белгілі көркем сөз қайраткерлерін ұсынуы мүмкін. Бірте-бірте бұл өзара алмасудың күрделі процесіне әлем әдебиетінің бәрі тартылады. Мәселен, тарихи-қоғамдық жағдайларға байланысты томаға-тұйық күй кешіп келген қазақ әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, шығармашылық қарым-қатынас үрдісіне бойлай енді. Тіпті еніп қана қоймай, әлемді аузына қаратқан қайраткерлерді (Шоқан, Ыбырай, Абай) дүниеге әкелді.
Ал олардың ізін ала өмір кешкен ХХ ғасыр басындағы қаламгерлер өз алдына бір үлкен шоғыр емес пе?! Оларды былай қойып әдебиеттегі бір ғана Абайдың құбылыстық сипатын айтсақ та жеткілікті. Олай дейтініміз-қазақтың бас ақыны әкелген әлемдік деңгейдегі әдеби жаңалық, өзгерістер туысқан татар, башқұрт, қырғыз, өзбек, түрікпен және т.б. халықтар әдебиеттерінің дамуына өзіндік игі әсерін тигізді деуге толық негіз бар. Түркі халықтарының рухани алмасуы жөніндегі зерттеу еңбектері бұған толық куә [17, 34].
Бұл ретте мына бір жайттың маңызы ерекше. Жалпы, империялық- басқыншылық әрекеттер негізінде, яғни, басқа ел мәдениетінің күшпен танылуының нәтижесінде пайда болған әдеби байланыстар, тұрақты әрі табысты қарым-қатынасқа әкелмесі анық. Басқыншы ел жеңілген халықтың ұлттық мәдениетін құрту мақсатында небір сұрқия, аяр әрекеттер, атап айтқанда, ұлттық тілге зорлық, ұлттық баспасөзге шектеу, елі мәдениетін өзінің көркемдік өнімдерімен басып-жаншу және т.т. іске асыруға тырысады. Бұл секілді шаралар басқа әдебиетке өз формасын ғана емес, өз дүниетаным-түсінігін де тықпалауға негізделеді, бағынышты елдің қоғамдық және мәдени дәстүрлерін елеп-ескермеуге, таптап-жаншуға итермелейді.
Әлбетте, осынау зорлық-зомбылыққа қарсы үн көтеретін наразылықтың туындауы заңды. Бұл ретте халықтың өткенге қызығушылық танытуы, өз руханиятын әспеттеуі, сөйтіп, діні мен мәдениетінің бостандығын талап етуі сөзсіз бой көрсетеді.
Сонымен, белгілі бір халықтың рухани әлеміне басқа ел мәдениетінің басқыншылықпен енуі бұл әдебиеттердің дамуына ерекше ықпал етерліктей шығармашылық қарым-қатынасқа апармайды. Бұған дәйек болар дерек көздері жеткілікті.
Әлем әдебиетінің тарихына көз жіберсек мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Мәселен, орыс тілі мен әдебиетінің түркі халықтарының рухани әлеміне зорлықпен енуі мен байланысқа түсуі - осыны айғақтайды.
Түркі жұрты жүздеген, мыңдаған жылдар бойы орыс империясы тарапынан жүргізілген тілі мен мәдениетіне қарсы зорлықшыл әрекетіне қатты қарсылық білдіргені тарихтан мәлім. Қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясы туралы осыны айтуға болады.
Заман құбылысына орай туындаған қоғамдық ой-пікір түйінін поэзия тілінде ағым санасақ, бұл жөнінде арнайы зерттеу жүргізген ғалым Б.Омарұлы былай дейді: ...зар заман-отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани құндылықтардың азып-тозуына қалудан, қоғамның болашағына үміт артпай, ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған кешегі күнін аңсаудан, ұлттық танымына жат құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [17, 48].
Аталмыш еңбек авторы зар заман ағымы тек қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа түркі елдерінің сөз өнерінде көрініс тапқанын тілге тиек етеді. Шынында бұл қоғамдық құбылыс ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы бүкіл түркі әдебиетінде із қалдырғанын байқаймыз. Нақтылай айтқанда, сол тұста қазақ, өзбек, қырғыз, түрікпен, қарақалпақ қоғамында бой көрсеткен тарихи-әдеби бағыт, ағымдар осыны дәлелдейді.
Алайда, жаулап алушы ел мен тәуелді елдер арасында шығармашылық дамуға тиімсіз болса да әдеби қарым-қатынастың болғанын байқауға болады. Мұны ескермеу-әдеби байланыстың күрделі әрі көп қырлы тарихи процесін түсінбеу болар еді. Әрине, бұл ретте әдеби байланыс сипаты нақты тарихи жағдайға қатысты анықталары анық. Сондықтан саяси не идеологиялық жағдайлардың етек алуына орай туындаған әдеби қарым-қатынастарды қарастыруда мына төмендегі жайттарды ескерген жөн.
Ең алдымен, басқыншы жаудың бұғауына түскен халық өз әдебиетінің ерекшеліктерін сақтап қана қоймай, оған өз әсерін де тигізетінін көреміз. Мұның жарқын мысалы ретінде 7-8 ғасырларда арабтардың Иран, Тұран мемлекеттерін жаулау алдымен байланысты араб-парсы әдеби алмасу процесін атар едік. Жаулап алушылардың жоғарғы деңгейдегі мәдениеті мен әдебиетінің болуына қарамастан, парсының рухани құндылықтары арабтарға белгілі бір дәрежеде әсер етті. Мәселен, Рудаки, Фирдауси шығармаларының араб классикалық поэзиясының қалыптасуына мол ықпал еткені бүкпесіз шындық.
Ал, егер әдебиетті ұлттық сана-сезім формасы ретінде қабылдасақ, онда езгідегі халықтың ұлт-азаттық күресі мен санасының өсуіне қарай, оның әдебиеті өзінің дербестігін, тәуелсіздігін, өз тілін, өзіне тән ерекше тақырып пен идеяны, сондай-ақ этикалық әрі эстетикалық идеалын сақтап, прогрессивтік әлем әдебиеттерімен тығыз қарым- қатынас жасауға ұмтылыс жасайды. Бұған мысал ретінде, алысқа бармай-ақ, төл әдебиетіміздің ХХ ғасыр басындағы кезеңін көзге елестетсек те жеткілікті.
Бұл түркі халықтары әдебиеттерінің рухани алмасуы осынау халықтардың тарихи тағдырының ортақтығын ғана көрсетіп қоймай, рухани мұра бірлігін, олардың мақсат-мұраттар сәйкестігін, этика- эстетикалық идеал үйлестігін де білдіреді. Сондықтан ол әдебиеттердің өзара тығыз байланыс жасағаны айдан анық.
Демек, ғалым И.Г.Неупокоеваның әдеби алмасу түрлерінің негізгі есебінде генетикалық байланысты атауы өте орынды.
Жалпы, адамзат тарихындағы сөз өнерінің даму заңдылықтарын зерттеу, яғни, әдебиеттердің типологиялық ортақтығын зерделеу әлемдік деңгейдегі көркемдік шындық эволюциясының негізгі заңдарын ашып көрсетуде аса маңызды. Сондай-ақ, мәдениет түрлерін анықтауда да мұның қажеттілігі аса зор.
Академик В.М.Жирмунский жоғарыда аталған пікірсайыс барысында Әдебиетті салыстырмалы-тарихи түрде зерттеудің проблемалары деген тақырыпта баяндама жасады. Бұған дейін де осы тақырыпта ғылыми жұмыс жүргізіп келген яғни, әдебиетті салыстырмалы-тарихи түрде зерттеудің теориялық принциптері жайлы ой түйіндеген ғалым өз баяндамасында осы тұрғыдағы зерттеудің жалпы методологиялық мәселелеріне тоқталды.
В.М.Жирмунскийдің пайымдауында, әдебиеттанудың салыстырмалы әдісі астарында әсер мен ықпал атауын зерттеудің ұғымы жатыр. Сондықтан да бұл әдіс тарихи не әдеби дамудағы белгілі бір әдеби құбылыстың оған қатысын, қоғам шындығымен байланысын ескермейді. Өйткені қоғам шындығы тарихи, ұлттық және өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Сондай-ақ, осы ерекшеліктер негізінде жасалып, пайдаланылған үлгілерді байқатады [18, 52-66].
Сонымен қатар, ғалымның ойынша, салыстыру, яғни тарихи құбылыс пен оның түсінігі арасындағы ұқсастық пен өзгешелікті белгілеу қандай да болсын тарихи зерттеудің міндетті бөлімі болып табылады. Мұндай салыстыру ұлттық, тарихи құбылыс ретіндегі өзіндік ерекшелігін жоймайды, қайта салыстыру арқылы ол өзгешеліктің түйінін айқындауға болады. Демек, салыстыру - тарихи зерттеудің методикалық әдісі.
Ал, әралуан ұлт әдебиеттеріне салыстырмалы-тарихи тұрғыда зерттеудің негізгі алғы шарттарының бірі - адамзаттың әлеуметтік-тарихи ілгерілеуінде идеологияға икемделген әдебиет пен өнер атаулының уақыт талабына сай дамудағы процесс бірлігі мен заңдылығының ортақтығы болып табылады. Бұл тәрізді өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың феодализм заманындағы ортақ жағдайы қоғамдық-саяси қарым-қатынастар бәріне сәйкес типологиялық ортақ сипаттар ретінде Орта Азия елдерінің әдебиеті мен өнерінде аңғарылды. Әрине, шындықты образды түрде тану қоғамдық дамудың бірдей сатысындағы әр алуан халықтың ұқсастығын байқатары анық. Осы секілді жалпы және жеке ортақ сипаттар тікелей байланыс пен қарым-қатынастар жоқ тұста тарихи-типологиялық үйлесім не ұқсастық деп аталуы мүмкін. Мұндай ұқсастықтар әдебиетте жиі ұшырасады. Сондықтан оларды әдебиеттер арасындағы байланыстардың алғышарттары деп қабылдаған жөн. Сонымен қатар, қоғам өмірінің әртүрлі жақтары болатыны секілді, бұл ұқсастықтар да тарихи процестің жергілікті ерекшеліктері саналатын және осы ерекшеліктер арқылы тарихи-ұлттық өзіндік өзгешелікті қалыптастыратын негізгі жеке айырмашылықтарға тиесілі. Оларды салыстырмалы зерттеудің маңызы мынада: ол-ұлттық әдебиеттің ерекшелігі - салыстыру мәні мен қоғамдық талаптарға сай әдеби дамудың жалпы заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік туады.
В.М.Жирмунскийдің бұл іспеттес ой-тұжырымдары шығыс пен батыс әдебиетіндегі, дәлірек айтқанда, поэзиядағы мына секілді тарихи- типологиялық ұқсастықтар арқылы дәйектелді: 1) халықтық батырлық эпос, 2) көне замандағы классикалық араб поэзиясындағы махаббат лирикасы және батыстағы трубадурлар мен неміс ерлік-серілік лирикасы; 3) Батыстағы өлең үлгісіндегі ерлік-серілік (рыцарский) роман мен иран тілді әдебиеттердегі романтикалық эпос аталатын жанр [18, 52-66].
Осы аталған құбылыстар сипаттары әлеуметтік-тарихи дамудағы аса маңызды өзгешеліктерге, шартты айырмашылықтарға орай шығармалардың идеялық, психологиялық мазмұнынан, сюжеті мен мотивінен, поэтикалық образдар мен жағдайынан (ситуация), сондай-ақ жанрлық композиция мен көркемдік стиль ерекшеліктерінен байқалатыны анық.
Сөйтіп, өткен ғасырлар өресіндегі осы айтылған тарихи-типологиялық ұқсастықтар әлемдік әдеби дамуда өзара байланыс пен қарым-қатынастардың алғы шарттары ғана болып қоймай, әдеби бағыт, ағымдардың тууы мен қалыптасуына да өзіндік игі әсерін тигізетінін аңғарамыз. Мәселен, классицизмнен романтизмге, романтизмнен реализмге, ал ең соңында натурализм мен модернизмге өту-әдеби мода ықпалының нәтижесі емес, В.Шкловский атап көрсеткендей, жанрлар мен стиль алмасуы автоматты түрде өзінің шындықты бейнелеу тәсілдерін жоғалтады. Сондай-ақ, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы тарихи роман не лирикалық поэма жанрының нақты формасының дамуы әлемдік әдеби байланысқа, сол тұстағы озық әдеби образдар әсеріне тікелей қатысты болды. Бұл біріншіден-Вольтер Скоттың тарихи романымен, екінші - Байронның лирикалық поэмасымен және романтизм дәуірінде тарихи драма жүгін арқалаған Шекспир трагедиясымен байланысты дәйектеледі. Бұған нақты дәлел ретінде ХІХ ғасырдағы түрік әдебиетінде тарихи роман жанрын қалыптастырған француз әдебиетінің игі ықпалын тілге тиек етсек болады. Бұл жөнінде ғалым Н.А.Айзенштейн былай дейді: Түрік интеллигенциясы өздерін толғандырған елдің болашақтағы тарихи даму жолдары, империя тағдыры, үкімет басшылығы және т.б. мәселелерге қатысты, жауапты әдебиеттегі ағартушылық идеологиясынан іздеп тапты [19, 74].
Сөйтіп, ғалым түрік зиялыларының француз әдебиетіне ерекше ықыласы ауып, Вольтер, Руссо, Мольер шығармаларын өз тілдеріне аудару арқылы, түрік әдебиетінде ерен ілгері жылжу болғанын айтады.
Ал, шынында, ХІХ ғасырдың екінші жартысында батыс өркениетінің әсерімен дамыған түрік әдебиеті басқа түркі халықтарының атап айтқанда, татар, башқұрт, өзбек, әзірбайжан, қазақ және тағы басқаларының сөз өнеріне өз игі ықпалын тигізді.
Жоғарыда келтірілген мысалдар түрлі халықтар әдебиеттерінің даму жолдарындағы ұқсастық пен әдеби процестегі тарихи-типологиялық сәйкестіктің әдеби қарым-қатынас пен әсер-ықпал мәселесіне тәуелді екенін байқатады. Өйткені, адамзат қоғамының тарихында өз бетінше әлеуметтік әрі мәдени тұрғыда томаға-тұйық дамыған бірде-бір ұлт өркениеті жоқ. Барлық халық өзара рухани тығыз қарым-қатынас жасау арқасында ғана өркендемек. Неғұрлым халық мәдениетті болса, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы қарқынды болады. Мәселен, алысқа бармай-ақ, өзімізге бір табан жақын екі ғасыр аралығындағы татар әдебиеті мен мәдениетін алайық. Дерек көздерінде көрсетілгендей, ғасыр басында татар халқының 80 пайызға жуығы сауатты болған [20, 126-128].
Ғалым В.М.Жирмунскийдің пікірінше, әдеби байланыс мәселелерінің тарихи дұрыс шешімін жасау үшін мына секілді методологиялық түсініктерді ескерген жөн:
Әртүрлі идеологиялық (оның ішінде әдеби) әсер-ықпал заңды әрі шартты. Бұл шарттылық ұлттық дамудың қоғамдық және әдеби ішкі заңдылығымен анықталады. Ал, ықпалдың мүмкін болуы үшін сыртқы идеологиялық талап іске асуы тиіс: аталмыш қоғам мен әдебиеттегі көп не аз айқындалған ұқсас даму тенденциясының міндетті түрде болуы қажет.
Демек, тарихи-типологиялық үйлестік пен әдеби қарым-қатынастар диалектикалық байланыс пен әдеби даму процесіндегі бір тарихи құбылыстың екі аспектісі ретінде қарастырылуы тиіс.
Түрлі әдеби ықпалдар образдың әлеуметтік өзгерісіне байланысты болмақ. Әрине, ол шығарманың қоғамдық жағдайларға, сол қоғамдық даму кезеңіндегі ұлттық өмір мен болмыс және әдеби дәстүр ерекшеліктеріне, сондай-ақ, қаламгер шығармашылығының көркемдік және идеялық өзгешелігіне қатысты екені рас.
Демек, байланыс пен әсер-ықпал проблемасын зерделейтін әдебиет тарихы үшін, былайша айтқанда, әдебиетті салыстырмалы- тарихи зерттеу үшін олардың тарихи ұқсастығынан гөрі тарихи шарттылығы мен айырмашылық сипаттары туралы мәселе өте маңызды.
Сонымен қатар, халықаралық әдеби байланыстарды зерделеуге қатысты негізгі әрі жалпы проблеманы, яғни, идеологияны дамытудағы дәстүр мен ықпал ролі мәселесін ұсыну қарастырылмақ.
Барлық идеология іспетті, белгілі бір дәуірдің әдебиеті мен белгілі бір қоғамдық бағыт тақыр жерде емес, керісінше, идеологиялық әдеби дәстүрмен қатынастағы күрделі процесте пайда болады [20, 58].
Жалпы, салыстырмалы әдебиеттану туралы түсінік өзара сіңісті екі бағыттың - генетикалық байланыс пен типологиялық сипаттама бірлігі іспетті. Бұл бағыттардың арасында байланыс барында талас жоқ, өйткені, байланыстарды зерттеу тұсында типологиялық салыстырудың қажеттілігі туындайды. Типологиялық сипат құнарлы топырақ секілді, әдеби алмасулардың тууына итермелейді. Алайда, түрлі әдеби құбылыстардың кереметтерін сөз еткенде, байланыстар мен ұқсастықтарды салыстыра зерттеу қажет емес. Сондықтан байланыс мәселесі типологиялық сипат, үйлесім және сәйкестік проблемаларымен әрі бірге, әрі бөлек қарастырылады.
Әдеби байланыстың осы негіздегі процеске әсері кеңес дәуірі кезінде-ақ одақ ғалымдарының қызығушылығын туғызып, зерттеу жүргізуге итермеледі. Диалектикалық түсінік тұрғысында әдеби байланыс пен әдеби процесс түрлі тарихи кезеңге орай, ауысып отыратын әдеби болмыс жағдайы бола отыра, бір-бірінен ажырағысыз екендігін көптеген ғалымдар, атап айтқанда, А.С.Бушмин, Н.И.Конрад, М.Б.Храпченко, И.Г.Неупокоева, Г.И.Ломидзе және т.б. атап көрсетті.
Көрнекті ғалым А.С.Бушмин әдебиет аралық байланыстардың көркемдік үрдіске демеу беретін тарихи-әдеби сабақтастыққа қажетті жағдай туғызатынын баса айтады. Олар әлеуметтік пен көркемдік тәжірибені қорытындылау мен беруге, шындықты интеллектуальды эстетикалық түрде меңгеру жетістігіне жетуге қызмет етеді. Демек, өз алдына бөлек, жеке ұлттық не аймақтық мәдени даму болуы мүмкін емес. Сондықтан әдеби байланыс пен сабақтастықты зерделеу мәселесі аталған тақырыптың методологиясы мен методикасын зерделеп зерттеудің қажеттілігін ұсынады.
Бұл жөнінде А.С.Бушмин былай дейді: Қарқынды дамыған әдебиеттің баяу дамығанға әсері бұл - адамзаттың көркемдік даму сатысындағы, сабақтастықтағы өте айқын заңдылығы. Алайда, әрқалай даму ұлтаралық әдеби сабақтастық жағдайын өшіре алмайды [20, 64].
Осы тұрғыдан келгенде, тарихи-әдеби даму әрбір ұлт әдебиетінің ерекшелігі мен әрбір кезең өзгешелігі күрделі әрі көпқырлы қарым- қатынастардың уақыты мен кеңістігіне мүмкіндік туғызады. Ұлттық әдебиеттердің ортақ ғұмыр кешетін себебі, олар бір-біріне ұқсамайды, біреуінің ерекшелігі оған деген басқа әдебиеттің қызығушылығын туғызады және интернационалдық байланыстар жүйесінің дамуына жағдай жасайды [20, 78].
Осы орайда, тамырластық және аймақтық байланыстар жүйесі нық орнаған шығыс-түркі халықтарының арасындағы қарым-қатынастарды мысалға алайық.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес қоныстанған шығыс-түркі халықтарының өзара тығыз шығармашылық байланыс жасауы - заңды құбылыс. Олардың тегінің, дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды.
Бұл ретте, тағдыр-талайы ұқсас, тарихи жағдайлары сәйкес әрі тілі, діні бір әдебиеттерді зерттеуде ғалым И.Г.Неупокоеваның: ...әдеби байланыстарды аймақтық аспектіде қарастыру өте маңызды, себебі, бірқатар жағдайларға сәйкес мұнда алмасу үрдісі өте қарқынды болмақ, - деуі шындыққа жанасымды.
Ал, шығыс, оның ішінде түркі халықтары әдебиеттеріндегі ұқсас типологиялық қүбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасы сөз еткен жөн. Түркі халықтарының әдебиеттерінде жиі кездесетін тамырластық пен аймақтық алмасулар өзара ұласу арқылы жүрді.
Бір ескертетін жайт - сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы - типологиялық және жалғастығы өзара тығыз диалектикалық бірлікте болады, былайша айтқанда, әдеби байланыстар міндетті түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына сүйенеді. Сөйтіп, олар типологияны толықтырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары ... ... ... ... ..10
0.1 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...10
1.2 Түркі халықтарының әдеби байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 Көнеден жеткен әдебиеттер ортақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Қазақ және Шығыс елдері әдеби байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
2.2 ХVІІІ-ХІХ ғасырлар мен ХХ ғасыр басындағы
рухани дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр басында жаңа толығып, толыса бастаған қазақ әдебиетінің барынша дамуына оның басқа ұлт әдебиетімен байланыс жасауы игі ықпал етті.Тіпті төл сөз өнеріміздің профессиональдық деңгейге жетуінде өзге халықтар әдебиеттерімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны ерекше. Бұл туралы жазылған монографиялар мен ғылыми мақалалар тізімі ойымызды нақтылай түсері анық. Алайда, бұл еңбектердің дені қазақ әдеби байланыстарын бір ғана аспектіде, яғни қазақ-орыс, қазақ-еуропа контексінде алып қарастырды. Ал, оның түбі, діні бір, тілі ұқсас, тағдыр-талайы бір-біріне жақын шығыс-түркі халықтарымен рухани алмастығы ішінара, тиін- қашты ғана сөз етілді. Және олардың көбі кеңес өкіметі тұсында жарияланғандықтан, ұшқары, солақай пікірлерге толы болды. Соның кесірінен әдеби байланыс үрдісінде үлкен рөл атқарған ақын- жазушылардың шығармашылықтарын әспеттеу былай тұрсын, аттары да аталмады.
Әлбетте, жылымық заман орнап, тәуелсіздік алғаннан бергі жылдары жазылып, жарық көрген ғылыми зерттеу еңбектері бұл олқылықтардың орнын толтырғандай еді. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері ақтарылып, нақақтан қараланған, аяусыз жазаланған арыстарымыз ортамызға оралып, руханият әлеміндегі өздеріне тиесілі орындарын иемденді. Олардың ғұмыры мен шығармашылықтары туралы жарияланған тарихи-ғұмырнамалық, ғылыми, публицистикалық сарындағы болсын зерттеулер біршама жайттың бетін ашып, бірқатар мәселенің шешімін тапқан сынды.
Десек те, бұл кезең әдебиеті әлі соншалық толық, әрі тыңғылықты зерттелмеген сыңайлы. Академик С.Қирабаевтың: Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егемен ел болып жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған әдеби мұрасын түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып отыр [1, 89], - деуі сөзімізді нақтылай түседі. Бұл ретте, әдебиеттанудың маңызды бір саласы әдеби байланыстар мәселесі алдымызды орайды.
Тақырыптың өзектілігі. Ешбір ұлт әдебиеті жеке күй кешіп, дара дамымайтыны анық. Қай халықтың сөз өнері болсын, ол басқа ұлт әдебиеттерімен тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста өсіп, өркендемек. Тіпті әрбір ұлт әдебиетінің әлем өркениетіне қосар үлес салмағы да осы байланыстар барысында және әдебиеттерді салыстырып, таразылау тұрғысында олардың шығармашылық үндестігі мен ағымдастығы, т.т. анықталары хақ. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің дәстүрлі Қазақстан халқына Жолдауында басым бағыттарды санамалай келіп: Таяудағы 3 жыл ішінде, 2017 жылға дейін орын жетіспеушілігін жойып, қажетті жерлерде елдегі барлық мектепті екі ауысыммен оқытуға көшіру керек. Үкімет пен әкімдер осы міндетті орындау үшін бюджет қаражатының бөлінуін қарастырғаны жөн. Таяудағы 2-3 жылда дуальдік, техникалық және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керек. Келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшіруді қарастыру қажет. Үкіметке 2014 жылғы 1 маусымға дейін осы мәселе бойынша нақты ұсыныстар енгізуді тапсырамын [2] - деп өзінің білім беру саласына ерекше мән беріп отырғандығын атап өткен болатын.
Бүгінгі күні өркениет өрісіне қадам басқан қазақ елінің руханиятын байытуда сөз өнері айрықша зор рөл атқарды десек, бұл деңгейден көрінуде оның басқа әдебиеттермен байланыстарының орны айрықша екені біршама айтылып та, жазылып та жүр. Алайда, көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-түркі әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеялогия ықпалынан аспай, шығыстық-түркілік сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ және түркі халықтарының өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, Ә.Дербісалин, Ә.Жиреншин, Р.Нұрғалиев, С.Қирабаев, С.Сейітов, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылар ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, туысқан халықтар әдебиеттерінің әдеби байланыстары жөнінде Алматы, Ташкент, Бишкек қалаларында түркі ғылыми-теориялық конференция, симпозиумдардың өткені мәлім. Бұл пікірсайысқа қазақ ғалымдары мен әдебиетшілері де атсалысып, айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсірепов, Е.Смайлов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева [3], Б.Тілегенов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа туысқан елдер әдебиетімен өзара қарым- қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын арнады. Аталмыш тақырып төңірегінде, әсіресе, жекелеген халықтар арасындағы, атап айтқанда, қазақ-татар, қазақ-қырғыз, қазақ-қарақалпақ әдеби байланыстары арнайы зерттеу нысанасына алынып, А.Мусинов, Б.Ысқақов, С.Тойшыбаевалардың еңбектеріне арқау болды. Жалпы ХХ ғасыр басындағы әдебиет кезеңіне қатысты М.Бөжеев, Қ.Мұхаметханов, Т.Қожабеков, Ш.Елеукенов, Б.Құндақбаев, Н.Ғабдуллин, Ж.Ысмағұлов, Б.Шалабаев, М.Мырзахметов, Ә.Нарымбетов, Ү.Субханбердина, Е.Еспембетов, Қ.Жүсіпов, Т.Жұртбаев, Б.Мамыраев, Б.Ыбырайымов, Д.Ысқақов, Б.Майтанов, А.Қыраубаева, А.Егеубаев, Н.Келімбетов, Қ.Ерғөбеков, Қ.Сақұлыларының еңбектерінде әр қырынан зерттелініп келді.
Қазақстан егемендік алғаннан бергі тұста аталған тақырыптың көкейкестілігі мемлекет саясатымен, ұлттық мүддемен үйлесім тапты. Осыған орай туындаған әдеби, тарихи зерттеулерде түгел түркіге тән ортақ қазына - әдеби-мәдени мұра, ескерткіштерден бастап Кеңеске дейінгі кезеңдер қамтылып, қадау-қадау ой-пікірлер сараланғаны анық. Атап айтқанда, Р.Бердібаев Байқалдан Балқанға дейін [4], Түбі бір түрік [5], А.Егеубайдың Құлабыз [6], У.Қалижанұлының Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым [7], З.Бейсенғалиевтің ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы [8], Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері [9], Д.Қамзабекұлының Алаш және әдебиет [10], А.Шәріптің Абай және ұлттық идея [11], М.Қойгелдиевтің Алашорда және Алаш қозғалысы [12], т.б. түркілік шығармалардың табиғаты, генетикалық, типологиялық ұқсастықтары, үндестік үрдісі кейбірінде шолу түрінде, ал кейбірінде арнайы сөз болды. Сонымен қатар түркі ұлыстарының рухани алмасулары туралы ақтаңдақ әдебиет беттері ретіндегі Ш.Сәтбаеваның, С.Қирабаевтың, С.Сүтжановтың мақалалары жарық көрді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тарих беттерін парақтасақ, екі ғасыр аралығында Ресей империясы аймағында өмір сүріп, тағдыр талайы сәйкескен, түбі, діні бір, тілдері ұқсас түркі халықтары тарихи-мәдени процеске орай өзара тығыз қарым-қатынастар жасағаны байқалады. Демек, қазақ пен басқа түркі ұлыстары - татар, башқұрт, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, азербайжан және т.б. әдеби-мәдени өнерін тұтас алып, әрі рухани алмасулар негізінде қарастырмай, ол елдердің мәдениет пен әдебиет саласындағы жетістіктерін, өркениет өрісіндегі аяқ алыстарын бағамдап, көзге елестету мүмкін емес. Осы кезең қаламгерлерінің шығармаларына салыстырмалы , ғылыми талдау жасап, уақыт талабына сәйкес туындаған, генетикалық, биологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотивтер сарындастығын ашып көрсету өте-мөте қажет. Осы мәселелердің түп негізін, кейінгі дәуірлермен сабақтастығын ашып көрсету біздің негізгі мақсатымы. Бұл ретте, ғалым Ш.Сәтбаеваның айтқан пікірі ойымызды айқындай түседі: Қазақ әдебиетінің бай, кең де жан-жақты байланысы халқымыздың ұлттық мәдениетінің өркендеген, көркемдік дамуының дәреже деңгейін, рухани сергектігін байқататын маңызды құбылыстардың бірі.Бұл құбылыстың терең тамырларына, тарихына бойлай отырып, ішкі заңдылықтарын ашу, халықтың әр кезеңіндегі қоғамдық өміріне, әдеби шындығына байланыстыра терең зерттеу- әдебиеттану ғылымының басты міндеті [3, 164].
Осы тұрғыдан келгенде қосымша міндеттер қатарында ұлттық әдебиетіміздің тарихында аса бір күрделі кезең - ХХ ғасыр басындағы әдеби процесте қазақ пен басқа түркі ұлыстарының түп, тіл, дін негізіндегі тектес, тамырлас және діни-рухани алмасуларға ерекше көңіл аударылды.
Осылайша түгел түркі халықтарына тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастарын айқындау да назарымызда болады.
Сондай-ақ кітап бастыру ісіндегі, мерзімді басылымдар шығарудағы түркі халықтарының әдеби-мәдени қатынастарын сөз ету арқылы қазақ, татар, өзбек, қырғыз, азербайжан, түрікмен тіліндегі алғашқы басылымдардың ортақ бағыт-бағдарын анықтауға мүмкіндік аламыз.
Сонымен қатар, ұлт мүддесін ұлықтап, азаттықты аңсаған, сөйтіп жәдит ағымында тоғысқан түркі түлектерінің шығармашылық үндестігін, таным сабақтастығын да таныта аламыз. Жалпы, сол тұстағы әдеби процесті қоғамдық-саяси құбылыстармен қатар қойып қарастыруға тиіспіз. Сонда ғана тарихи-мәдени үрдіске ілесті, ұлт сұранымына орай туындаған түркі жұртының өзара байланыстарының заңдылықтар мен алғышарттары, себеп-салдары анықталмақ. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің татар, башқұрт, өзбек, қырғыз, түрікмен ақын-жазушыларымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары тектес, тамырлас таным-түсінік ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды. Сонымен, ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі түркі халықтары әдебиетіндегі өзара байланыстар барысы сол кезеңнің әдеби процесін айқын аңғаруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Ғылыми жұмысты жазу барысында филология ғылымдарында кең тараған салғастырмалы әрі салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдіс-тәсілдерін қолданамыз.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жұмыстың негізгі нәтижелерін арнайы бағыттағы мектеп, лицей, гиназиялардың түркі халықтар әдебиеті мен осы пән негізінде жүргізілетін факультатив сабақтарында, колледждердің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне қосымша құрал, тірек материалдар ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден және өзара тараушаларға жіктелген екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шығыс елдері мен қазақ әдебиетінің рухани алмасу арналары
0.2 Әдеби байланыстардың теориялық негіздері
Әдеби процесс - әрбір халықтың ұлттық мәдениеті дамуының жетістіктерінен құралатын шығармашылық қозғалыстар жүйесі. Ұлттық әдебиеттің көркемдік таным тұрғысындағы үлгілері жалпы халықтың эстетикалық қабылдау деңгейіне орай бағасын алары анық. Әдеби даму қозғалысындағы ықпалды,қозғаушы күштер ретінде көрнекті, дарынды тұлғалар сөз өнерінің рухани танымдық әсері мен қоршаған ортаның қоғамдық-әлеуметтік мәселелерін ұштастырады. Көркемдік күші мен әлеуметтік мәселелерін тұтастыққа айналуынан ұлттық әдебиеттің халықтық сипаты қоғамдық маңызға ие болады, жұртшылықтың рухани демеушісіне айналады. Халық тарихының жаңа кезеңдегі оқиғалары ақындардың көркем шығармаларының әдеби дамуындағы ортақ мүдделерді жырлағандарынан байқалады.
Әлбетте, тегі мен діні бір, тілі ұқсас халықтардың ортақ мүдделері ұлт зиялыларының басын біріктіріп қана қоймай, шығармашылық үндестікке де итермелейді. Сондықтан әдебиеттегі тоғысулар, қарым- қатынастар мен шығармашылық ықпал-әсер әдеби процестің өз заңдылығы болумен қатар, сөз өнерінің қалыптасып, дамуының негізгі формасы ретінде де қабылданады. Бұл ретте Г.И.Ломидзенің мына сөзі дәйек боларлық: Жалпы, әлемде еш саңылаусыз, томаға-тұйық, өз қалпымен, өз сұраныс, талаптары тұрғысында ғана өмір сүретін әдебиет жоқ. Қай әдебиеттің жүріп өткен жолына қарасаң да, қандай айқын, қайталанбас жағдайда қалыптасса да, сол не өзге деңгейі басқа әдебиеттер жетістігінен көрініс береді. Тек өз тұрғысында және бірыңғай өзінің ғана күш-қайратынан нәр алып өркендеген әдебиет жоқтың қасы [14, 10].
Әдебиет зерттеушілері мен ғалымдардың осы іспеттес ой-пікірлері қандай да бір халықтың мәдени-рухани даму тенденциясында өзара байланыстың баға жетпес рөлі бар дегенге саяды. Бұған батыстық, кеңестік және отандық оқымыстылардың еңбектері куә.
Жалпы, әдебиеттердің байланысу мүмкіндігі мен өзара жақындасуы - олардың даму заңдылығының сәйкестігіне, шындықты бейнелі көркемдеу тәсілдерінің ортақтығына негізделеді. Өзара байланыс пен рухани құндылықтардың алмасуы жас әдебиеттің қалыптасуы мен өсуін неғұрлым толық бағалау мен сараптауға қызмет етеді. Және олардың жаңа жағдайда дамуына жағдай туғызады.
Әдебиеттің даму деңгейі жоғары болған сайын, оның басқа халықтың көркем өнерімен қатынасы да ұлғайып, нығая бермек. Бұл жөнінде академик В.М.Жирмунский былай дейді: Халық неғұрлым мәдениетті болған сайын, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы мен өзара қатынасы қарқынды болмақ [15, 73].
Әдеби байланыстар-түрлі әдеби-тарихи және көркемдік-эстетикалық фактілердің өзіндік көрінісі ретінде үнемі ауысатын өте күрделі, көп қырлы диалектикалық құбылыс.
Біріншіден, олар әдебиеттердің әлемдік деңгейдегі өсу жолдарына, екіншіден, әртүрлі ұлт мәдениетінің тарихына, үшіншіден, нақты әрбір қаламгер шығармаларына қатысты туындайды.
Әдебиеттанудың өзекті мәселесі болғандықтан да, әдеби байланыстар көптеген ғылыми зерттеу еңбектері мен пікірсайыс, конференциялардың өзегіне айналды. Осы ретте, 1960 жылы Мәскеуде өткен пікірсайыстың орны мүлдем бөлек. Бұл жиында сөз өнеріндегі алмасудың екі негізгі түрі атап көрсетілді. Бірі - әдеби процестердің тарихи келісім ұқсастығы болса, екіншісі-өзара тығыз қарым-қатынас. Бұл жіктеу бұдан кейін жазылған еңбектерге басты нысана болды.
В.М.Жирмунский, Г.И.Ломидзе, Н.И.Конрад, И.Г.Неупокоева және т.б. көрнекті ғалымдар өз еңбектерінде Кеңестер Одағы аясындағы ұлттар әдебиетіндегі байланыстардың маңызды проблемаларын әлемдік деңгейге көтеріп, әдеби байланыстардың жалпы теориясына үлкен үлес қосты.
Алайда, әдеби байланыстардың теориялық мәселелерін арқау еткен бұл еңбектерде зерттеушілер мәселесі тұтас әрі жүйелі зерттеуді мақсат етпей, көркемдік тәсілдердің дәйектеріне ғана иек сүйеген. Мәселен, танымал ғалым Н.И.Конрадтың еңбегінде [15, 64] әлем халықтары сөз өнерінің қарым-қатынасы, бір-біріне еткен ықпалы мен жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылық әсері, бәрі Батыс - Шығыс контексі тұрғысында қарастырылған.
Жалпы, аталмыш зерттеу объектісін жан-жақты және жүйелі қарастыру міндеті әдеби байланыстың бірқатар теориялық әрі методологиялық мәселелерін анықтауды талап етеді.
Кейінірек ғалым И.Г.Неупокоева осы пікірсайыста білдірген көзқарасын дамыта отырып, әдеби қарым-қатынастың ерекше түрі ретінде этногенетикалық байланысты атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша, көркем әдебиеттің жалпы даму заңдылықтары ұлт әдебиеттерін салыстыра зерттеуде айқын көрінеді. Демек, әлемдік әдебиет тарихында тарихи процесс бірлігін айқындау өте күрделі.
Ал, әлеуметтік-тарихи процесс негізінде қалыптасатын ұлт әдебиеттерінің өсуі өзара қарым-қатынас өрісімен тығыз байланысты. Әдеби байланыстардың тарихи кезеңдерге байланысты әртүрлі сипатта байқалатыны және жалпы даму үрдісінде ұлт әдебиеттерін жан-жақты байытатыны рас. Демек, ұлт әдебиеттерін түгел қамтитын байланыстар тарихының әлем әдебиеті тарихында алатын өзіндік орны.
Алайда, ғалым әдеби процесс пен байланыс мәселелері төңірегіндегі ой-тұжырымдарын негізінен кеңестік жүйе тұрғысында сараптайды. Мәселен, ұлттық әдебиеттердегі әлемдік әдеби даму деңгейінің көріністері мен ілгері жылжуына жол ашатын жаңа өзгерістерді әлем әдебиетінде социалистік реализмнің қалыптасуымен байланыстырады. Сөйтіп, маркстік ілім негізіндегі әдебиеттануды дәріптейді.
Әлбетте, бұл - қасаң қағида, қатал жүйе үстемдігі тұсында жаңылыс айтылған, қисынсыз ой-пікір екені даусыз. Мысалы, зерттеуші өз ойын былай жалғастырады: Әрине, халықаралық әдеби байланыстарды зерттемей, олардың әлем мәдениеті тарихындағы рөлі мен маңызын білмей белгілі бір ұлттық әдебиеттерді әрі қарай тыңғылықты зерделеудің қажеті шамалы. Бұл мәселеге біздің елдегі марксистік әдебиеттанумен қатар, шетелде де айрықша назар аударылуда [16, 16-51].
Ғалым И.Г.Неупокоева зерттеудің методикасы мен методологиясына қатысты маңызды мәселелерді атап айтқанда тақырып пен әдеби қарым-қатынасты зерттеудің методологиялық принциптері туралы; тарихи жағдайға байланысты қалыптасқан әдеби байланыс түрлері мен формалары жөнінде; тарихи даму үрдісіндегі рухани алмасудың бірқатар заңдылықтары жайында толғақты проблемаларды алға тартады.
Сөйтіп, байланыстың екі түріне айрықша тоқталады. Оның бірі - өзара жанаса қарым-қатынас жасау болса, екіншісі-тарихи жағдайға орай қалыптасқан әдеби процесс тұрғысындағы байланыс.
Міне, осы байланыстар әлемдік тарихи-әдеби процестің әртүрлі сипатын білдіреді деп келсек, бұл-марксистік әдебиеттану теориясы тұрғысынан жасалған байлам болатын. Бұдан мынадай тұжырымдама жасадық: бұл екі әдеби байланыс түрі өздерінің табиғаты тұрғысында әралуан болып келеді. Нақтырақ айтқанда, әрқайсысының өз мақсат-міндеті бар. Соған орай, оның әрқайсысының ерекше ықпал ету аумағы мен өзіндік проблемасын әрі методикасын зерттеу көзделінген. Мәселен екі ғасыр аралығында түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауын сол тұстағы тарихи-мәдени процесс орасан зор қозғау салды.
Ал, бұл жөнінде пікір қосақтаған шетел зерттеулеріне буржуазиялық әдебиеттану түсінігінде деп сын айтылды. Атап айтқанда, әдеби байланыстарды жіктеудің ғылыми тұжырымы зерттеудің салыстырмалы не тарихи тәсіліне сәйкес жасалынды және бұлайша бөлшектеудің методологиялық себептері бар дегенге саяды. Ол себептер біріншіден, әлемдік тарихи-әдеби процесті ұлттық және халықаралық дамудың диалектикалық бірлігі ретінде түсінбеу болса, екіншіден, тарихи-әдеби даму заңдылықтарын жалпы адамзат өркениетінің өнер ерекшелігі деп танымаудан туындаған деген ой сілемесі сезіледі [16, 22].
Сондықтан, ғалымның пайымдауынша, тарихи түрде қалыптасқан әдеби байланыс түрлерін зерттеуде ұлттық әдебиеттердің әралуан даму жолдары мен әлемдік көркемөнер өрісінің жалпы тенденциясын үнемі назарда ұстаған жөн. И.Г.Неупокоева сол тұста айқын көрініс тапқан түрлі ұлттық әдебиеттер тарихындағы параллельді құбылысты, олардың даму үрдісіндегі тарихи ұқсастықты айрықша көрсету тенденциясы барын сынайды. Және ол әдебиеттерде ерекше із қалдырған көп қырлы байланыстарды байқауға ұмтылыс жоқтығы айтылды. Сөйтіп, сол кездегі кеңестік әдебиеттегі ортақ мүдде тұрғысындағы көзқарас дәріптелді, яғни, жалқыдан гөрі жалпыны уағыздаған қоғамдық жүйе қатынасында ұлттық әдебиеттің өзіндік ерекшелігін емес, интернациональдықты айту көзделді.
Осы орайда, ұлттық әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы мен байланыстарын жай ғана атап қоймай, әдеби процестің күрделі ішкі заңдылықтарын қамтып, бұл алмасулардың ұлттық мәдениеттің қалыптасуы мен дамуындағы ролін және шығармашылық өрістегі алатын орнын айту лазым.
Әлбетте, ұлттық көркемдік дамудың тарихи-әлеуметтік жағдайлары мен алғы шарттары туралы мәселенің көкейкестілігі-әдеби қарым-қатынастарды өзара тығыз көркемдік алмасуларға итермелеп, маңызын арттырады.
Бұл ретте, ғалым әдеби байланысудың мәні мен өзектілігіне қатысты мәселелерді атап көрсетеді: тағдыр-талайы бір-біріне ұқсас халықтар әдебиетінің байланысы; тілі жақын туысқан ұлттар әдебиеттерінің қарым-қатынасы; идеялық-эстетикалық тұрғыда ортақ әдеби бағыттар байланысы және т.т. [16, 22].
Бұл мәселелердің шешімі қазіргі әлемдік әдеби үрдістің қыр-сырын танумен қатар, әдеби байланыс пен өзара қарым-қатынас жөніндегі теорияны білу үшін де қажет.
Осы орайда, тарихи-әдеби процесс тұрғысындағы аймақтық әдеби байланыс мәселесі аса маңызды. Мәселен, өзіміз зерттеу нысаны етіп отырған Ресей аймағындағы түркі ұлыстарының рухани алмасуы туралы осыны айтуға болады.
Жасыратыны жоқ, бұл мәселе төңірегінде бұрын-соңды айтылған ой-пікірлердің қайшылығы бар екені анық. Оның заңдылығы мынада: Бірінші-кеңестік кезең тұсында таптық тұрғыдағы тұжырымдама бұл мәселенің шынайы бағасын беруге тосқауыл болды.
Екінші-аймақтық әдеби байланыстың тірегі болып табылатын туысқан халықтардың түп бірлігіне, тектік бауырластығына назар аударылмады. Үшінші-атеистік ұғым белең алған тұста бұл байланысқа себепкер болған ірі қаламгерлер шығармаларындағы діни дүниетаным ашып көрсетілмеді.
Осының салдарынан мәдени байланыстар тұрғысында шынайы зерттеулер мен сараптаулар жасауда бірқатар қиындықтар туды.
Сондай-ақ, тек түркі тілді әдебиеттердің ғана емес, Кавказ және Балтық бойындағы халықтардың сөз өнерін зерттеуде де бұл жағдайдың әсері болмай қалған жоқ.
Әлбетте рухани алмасу процесін аймақтық аспектіде алып қарастыру қашан да нәтижелі болмақ. Түрлі жағдайлардың әсерімен қандай да бір өңірде әдеби байланыстар өз заңдылығымен дамиды.
Осы орайда, түрлі ұлттық әдебиеттердің тарихи құнды мұра ортақтығы тұрғысындағы аймақтық алмасуының негізгі түрі зейін қоя зерделеуді қажет етеді. Мәселен, көне ғасырлардан бері бірге жасасып келген ортақ әдеби мұраларға ие түркі ұлыстары жайында осыны айтуға болады. Сонау түркі қағанаты дәуірінде туып, тасқа қашалып жазылған жәдігерлер-Кұлтегін, Тоныкөк жырларынан бастап одан беріректегі Алтын Орда дәуірінің мұралары бүкіл түркі жұртының рухани нәр алар қайнар бұлақ, бастау көздері ғана емес, сонымен қатар аймақтық аспектідегі мәдени алмасу процесіне жол ашушы дәнекерлер еді.
Рухани құндылықтар жөніндегі бірқатар ортақ сабақтастығы бар бұл әдебиеттердің халық тарихымен байланысты өзіндік даму жолы әрі ұлттың менталитетіне орай нақыш-өрнегі де қалыптасты. Сонымен қатар олардың арасында көнеден келе жатқан көркемдік, дәстүрлік негіздегі байланыстар берік сақталды. Мәселен, қазақ, татар, өзбек, қырғыз, әзірбайжан, түрікпен әдебиеттеріндегі біте қайнасқан шығыстық-түркілік әдеби дәстүрлер, көркемдік тәсілдер осыны айғақтайды. Қазақ, татар, өзбек және т.б. поэзияларында жиі ұшырасатын нәзиралық дәстүр мен ғазал, мәснауи жанрларындағы шығармалар бұған толық дәлел.
Жоғарыда қарастырылған әдеби байланыс түрлерінің шығармашылық қарым-қатынас мәселелерін тереңірек түсінуге септігі тигенімен, әдеби процесс болмысын толыққанды сипатта көзге елестете алмасы анық. Өйткені, әдеби байланысты тарихи-әдеби процестің ең бір маңызды буыны ретінде танитын болсақ, ол тікелей көркемдік, шығармашылық үрдіспен, сондай-ақ әдеби бағыт, жанр, стиль және т.б. дамуына да тікелей қатысты.
Әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы көп қырлылығымен ерекшеленеді. Мысалы, сарындас әдеби ағымдар бір-біріне ықпал етеді, идеялық-эстетикалық бағыт-бағдары ұқсас қаламгерлер өзара үндестік танытып жатады. Бұл жекелеген ұлттық әдебиетте белгілі бір жанрдың қалыптасып, өріс жаюына әрі жаңа және ескі поэтикалық формалардың жетіліп, дамуына, көркем сөз шеберлерінің тіл, стиль тұрғысындағы өркендеуіне игі ықпал жасайды.
Әлбетте, әдебиеттер арасындағы байланыс олардың жалпы тарихи-әдеби дамуына сәйкес бір-біріне айрықша ықпалы түрінде болмақ. Ал әртүрлі жағдайдағы шығармашылық қарым-қатынастың нақты формалары шексіз. Бұл көпқырлылық шығармашылық байланыс секілді күрделі процестің маңызды жағын қамтитын негізгі түрлерінде анық байқалады [16, 23].
Ал шығармашылық қарым-қатынастың негізгі түрлері тарихи құбылмалы құбылыс ретінде қарастырылады. Мысалы, шығармашылық байланыстың ең бір маңызды формасы - аударма туралы түсінік түрлі тарихи кезеңдерге орай әр алуан мағынаға ие болды. Бұл жөнінде жазылған еңбектер бұл ойымызды дәлелдей түседі [16].
Сонымен, әдеби қарым-қатынас формаларына аударма, үлгі алу (взаимствование), еліктеу (подражание), стильге салу (стилизация), образды ұқсастық (образные аналогии) және тағы басқалар жатады. Демек, шығармашылық қарым-қатынастың анағұрлым қарқынды түрі - ықпал-әсер (влияние) болып табылады десек қателеспейміз.
Жүздеген, тіпті мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан әдебиет аралық шығармашылық алмасулар шексіз әр алуан. Сондықтан әдебиет зерттеушілерінің алдында қашанда байланыс пен қарым-қатынас процесінің күрделілігімен қатар кезеңдік, ұлттық және эстетикалық көрініс ерекшеліктерін қамтып көрсету міндеті тұрады.
Сөз өнерінің өзара алмасу арқылы баю процесі бір қалыпты емес, өзгермелі, құбылмалы. Себебі, әдеби даму бірде қарқынды, бірде баяу жүретін заңды құбылыс. Әдебиеттер арасындағы байланыс туралы да осыны айтуға болады. Әдеби алмасудың заңды құбылыс ретіндегі белсенділігіне мына секілді қоғамдық-әлеуметтік себептер тірек болғанын байқаймыз. Бірінші-бұл елдер өмірінде қоғамдық-саяси сана өсіп, әдебиеттер өзара тығыз қарым-қатынасқа түседі, яғни, халықтың рухани күш-қуаты анағұрлым айқын көрінеді; екінші-идеологиялық күрес түрлі позиция өкілдерін халықаралық тұрғыда рухани байланыс жасауға итермелейді, үшінші мемлекеттер арасындағы саяси- экономикалық және мәдени байланыстарға кең жол ашылады.
Әлем халықтары әдебиеттерінің осы секілді қарқынды, игілікті байланыстары Ресейдегі бірінші орыс төңкерісі кезінде қоғамдық-саяси өсу жағдайымен бір мезгілде болғаны мәлім. Бұл қоғамдық жағдай империя аймағын мекендеген бүкіл халықтың ұлттық-идеологиялық күресі мен қозғалысына көп ықпал етті. Сонымен қатар, төңкеріс ауқымындағы қозғалыстармен тығыз байланысты дамыған орыс әдебиетінің басқа елдер әдебиетіне әсері де аз болмағаны анық. Мысалы, түркі халықтарының сөз өнерінің осы кезеңде өрістеуіне батыс, орыс әдебиеті мен мәдениеті біршама ықпал еткені рас.
Тарихи-қоғамдық жағдайдың өзгеруіне орай, әдебиет аралық қарым-қатынас та бірте-бірте ауысады. Сөйтіп, бұрын өзінің көркемдік жетістігі төмен болғандықтан өзгелерге елеулі әсер ете алмаған әдебиеттер басқалардан үйрену арқылы белгілі-бір шеберлік қырларын игеріп, өз ішінен белгілі-белгілі көркем сөз қайраткерлерін ұсынуы мүмкін. Бірте-бірте бұл өзара алмасудың күрделі процесіне әлем әдебиетінің бәрі тартылады. Мәселен, тарихи-қоғамдық жағдайларға байланысты томаға-тұйық күй кешіп келген қазақ әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, шығармашылық қарым-қатынас үрдісіне бойлай енді. Тіпті еніп қана қоймай, әлемді аузына қаратқан қайраткерлерді (Шоқан, Ыбырай, Абай) дүниеге әкелді.
Ал олардың ізін ала өмір кешкен ХХ ғасыр басындағы қаламгерлер өз алдына бір үлкен шоғыр емес пе?! Оларды былай қойып әдебиеттегі бір ғана Абайдың құбылыстық сипатын айтсақ та жеткілікті. Олай дейтініміз-қазақтың бас ақыны әкелген әлемдік деңгейдегі әдеби жаңалық, өзгерістер туысқан татар, башқұрт, қырғыз, өзбек, түрікпен және т.б. халықтар әдебиеттерінің дамуына өзіндік игі әсерін тигізді деуге толық негіз бар. Түркі халықтарының рухани алмасуы жөніндегі зерттеу еңбектері бұған толық куә [17, 34].
Бұл ретте мына бір жайттың маңызы ерекше. Жалпы, империялық- басқыншылық әрекеттер негізінде, яғни, басқа ел мәдениетінің күшпен танылуының нәтижесінде пайда болған әдеби байланыстар, тұрақты әрі табысты қарым-қатынасқа әкелмесі анық. Басқыншы ел жеңілген халықтың ұлттық мәдениетін құрту мақсатында небір сұрқия, аяр әрекеттер, атап айтқанда, ұлттық тілге зорлық, ұлттық баспасөзге шектеу, елі мәдениетін өзінің көркемдік өнімдерімен басып-жаншу және т.т. іске асыруға тырысады. Бұл секілді шаралар басқа әдебиетке өз формасын ғана емес, өз дүниетаным-түсінігін де тықпалауға негізделеді, бағынышты елдің қоғамдық және мәдени дәстүрлерін елеп-ескермеуге, таптап-жаншуға итермелейді.
Әлбетте, осынау зорлық-зомбылыққа қарсы үн көтеретін наразылықтың туындауы заңды. Бұл ретте халықтың өткенге қызығушылық танытуы, өз руханиятын әспеттеуі, сөйтіп, діні мен мәдениетінің бостандығын талап етуі сөзсіз бой көрсетеді.
Сонымен, белгілі бір халықтың рухани әлеміне басқа ел мәдениетінің басқыншылықпен енуі бұл әдебиеттердің дамуына ерекше ықпал етерліктей шығармашылық қарым-қатынасқа апармайды. Бұған дәйек болар дерек көздері жеткілікті.
Әлем әдебиетінің тарихына көз жіберсек мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Мәселен, орыс тілі мен әдебиетінің түркі халықтарының рухани әлеміне зорлықпен енуі мен байланысқа түсуі - осыны айғақтайды.
Түркі жұрты жүздеген, мыңдаған жылдар бойы орыс империясы тарапынан жүргізілген тілі мен мәдениетіне қарсы зорлықшыл әрекетіне қатты қарсылық білдіргені тарихтан мәлім. Қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясы туралы осыны айтуға болады.
Заман құбылысына орай туындаған қоғамдық ой-пікір түйінін поэзия тілінде ағым санасақ, бұл жөнінде арнайы зерттеу жүргізген ғалым Б.Омарұлы былай дейді: ...зар заман-отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани құндылықтардың азып-тозуына қалудан, қоғамның болашағына үміт артпай, ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған кешегі күнін аңсаудан, ұлттық танымына жат құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [17, 48].
Аталмыш еңбек авторы зар заман ағымы тек қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа түркі елдерінің сөз өнерінде көрініс тапқанын тілге тиек етеді. Шынында бұл қоғамдық құбылыс ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы бүкіл түркі әдебиетінде із қалдырғанын байқаймыз. Нақтылай айтқанда, сол тұста қазақ, өзбек, қырғыз, түрікпен, қарақалпақ қоғамында бой көрсеткен тарихи-әдеби бағыт, ағымдар осыны дәлелдейді.
Алайда, жаулап алушы ел мен тәуелді елдер арасында шығармашылық дамуға тиімсіз болса да әдеби қарым-қатынастың болғанын байқауға болады. Мұны ескермеу-әдеби байланыстың күрделі әрі көп қырлы тарихи процесін түсінбеу болар еді. Әрине, бұл ретте әдеби байланыс сипаты нақты тарихи жағдайға қатысты анықталары анық. Сондықтан саяси не идеологиялық жағдайлардың етек алуына орай туындаған әдеби қарым-қатынастарды қарастыруда мына төмендегі жайттарды ескерген жөн.
Ең алдымен, басқыншы жаудың бұғауына түскен халық өз әдебиетінің ерекшеліктерін сақтап қана қоймай, оған өз әсерін де тигізетінін көреміз. Мұның жарқын мысалы ретінде 7-8 ғасырларда арабтардың Иран, Тұран мемлекеттерін жаулау алдымен байланысты араб-парсы әдеби алмасу процесін атар едік. Жаулап алушылардың жоғарғы деңгейдегі мәдениеті мен әдебиетінің болуына қарамастан, парсының рухани құндылықтары арабтарға белгілі бір дәрежеде әсер етті. Мәселен, Рудаки, Фирдауси шығармаларының араб классикалық поэзиясының қалыптасуына мол ықпал еткені бүкпесіз шындық.
Ал, егер әдебиетті ұлттық сана-сезім формасы ретінде қабылдасақ, онда езгідегі халықтың ұлт-азаттық күресі мен санасының өсуіне қарай, оның әдебиеті өзінің дербестігін, тәуелсіздігін, өз тілін, өзіне тән ерекше тақырып пен идеяны, сондай-ақ этикалық әрі эстетикалық идеалын сақтап, прогрессивтік әлем әдебиеттерімен тығыз қарым- қатынас жасауға ұмтылыс жасайды. Бұған мысал ретінде, алысқа бармай-ақ, төл әдебиетіміздің ХХ ғасыр басындағы кезеңін көзге елестетсек те жеткілікті.
Бұл түркі халықтары әдебиеттерінің рухани алмасуы осынау халықтардың тарихи тағдырының ортақтығын ғана көрсетіп қоймай, рухани мұра бірлігін, олардың мақсат-мұраттар сәйкестігін, этика- эстетикалық идеал үйлестігін де білдіреді. Сондықтан ол әдебиеттердің өзара тығыз байланыс жасағаны айдан анық.
Демек, ғалым И.Г.Неупокоеваның әдеби алмасу түрлерінің негізгі есебінде генетикалық байланысты атауы өте орынды.
Жалпы, адамзат тарихындағы сөз өнерінің даму заңдылықтарын зерттеу, яғни, әдебиеттердің типологиялық ортақтығын зерделеу әлемдік деңгейдегі көркемдік шындық эволюциясының негізгі заңдарын ашып көрсетуде аса маңызды. Сондай-ақ, мәдениет түрлерін анықтауда да мұның қажеттілігі аса зор.
Академик В.М.Жирмунский жоғарыда аталған пікірсайыс барысында Әдебиетті салыстырмалы-тарихи түрде зерттеудің проблемалары деген тақырыпта баяндама жасады. Бұған дейін де осы тақырыпта ғылыми жұмыс жүргізіп келген яғни, әдебиетті салыстырмалы-тарихи түрде зерттеудің теориялық принциптері жайлы ой түйіндеген ғалым өз баяндамасында осы тұрғыдағы зерттеудің жалпы методологиялық мәселелеріне тоқталды.
В.М.Жирмунскийдің пайымдауында, әдебиеттанудың салыстырмалы әдісі астарында әсер мен ықпал атауын зерттеудің ұғымы жатыр. Сондықтан да бұл әдіс тарихи не әдеби дамудағы белгілі бір әдеби құбылыстың оған қатысын, қоғам шындығымен байланысын ескермейді. Өйткені қоғам шындығы тарихи, ұлттық және өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Сондай-ақ, осы ерекшеліктер негізінде жасалып, пайдаланылған үлгілерді байқатады [18, 52-66].
Сонымен қатар, ғалымның ойынша, салыстыру, яғни тарихи құбылыс пен оның түсінігі арасындағы ұқсастық пен өзгешелікті белгілеу қандай да болсын тарихи зерттеудің міндетті бөлімі болып табылады. Мұндай салыстыру ұлттық, тарихи құбылыс ретіндегі өзіндік ерекшелігін жоймайды, қайта салыстыру арқылы ол өзгешеліктің түйінін айқындауға болады. Демек, салыстыру - тарихи зерттеудің методикалық әдісі.
Ал, әралуан ұлт әдебиеттеріне салыстырмалы-тарихи тұрғыда зерттеудің негізгі алғы шарттарының бірі - адамзаттың әлеуметтік-тарихи ілгерілеуінде идеологияға икемделген әдебиет пен өнер атаулының уақыт талабына сай дамудағы процесс бірлігі мен заңдылығының ортақтығы болып табылады. Бұл тәрізді өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың феодализм заманындағы ортақ жағдайы қоғамдық-саяси қарым-қатынастар бәріне сәйкес типологиялық ортақ сипаттар ретінде Орта Азия елдерінің әдебиеті мен өнерінде аңғарылды. Әрине, шындықты образды түрде тану қоғамдық дамудың бірдей сатысындағы әр алуан халықтың ұқсастығын байқатары анық. Осы секілді жалпы және жеке ортақ сипаттар тікелей байланыс пен қарым-қатынастар жоқ тұста тарихи-типологиялық үйлесім не ұқсастық деп аталуы мүмкін. Мұндай ұқсастықтар әдебиетте жиі ұшырасады. Сондықтан оларды әдебиеттер арасындағы байланыстардың алғышарттары деп қабылдаған жөн. Сонымен қатар, қоғам өмірінің әртүрлі жақтары болатыны секілді, бұл ұқсастықтар да тарихи процестің жергілікті ерекшеліктері саналатын және осы ерекшеліктер арқылы тарихи-ұлттық өзіндік өзгешелікті қалыптастыратын негізгі жеке айырмашылықтарға тиесілі. Оларды салыстырмалы зерттеудің маңызы мынада: ол-ұлттық әдебиеттің ерекшелігі - салыстыру мәні мен қоғамдық талаптарға сай әдеби дамудың жалпы заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік туады.
В.М.Жирмунскийдің бұл іспеттес ой-тұжырымдары шығыс пен батыс әдебиетіндегі, дәлірек айтқанда, поэзиядағы мына секілді тарихи- типологиялық ұқсастықтар арқылы дәйектелді: 1) халықтық батырлық эпос, 2) көне замандағы классикалық араб поэзиясындағы махаббат лирикасы және батыстағы трубадурлар мен неміс ерлік-серілік лирикасы; 3) Батыстағы өлең үлгісіндегі ерлік-серілік (рыцарский) роман мен иран тілді әдебиеттердегі романтикалық эпос аталатын жанр [18, 52-66].
Осы аталған құбылыстар сипаттары әлеуметтік-тарихи дамудағы аса маңызды өзгешеліктерге, шартты айырмашылықтарға орай шығармалардың идеялық, психологиялық мазмұнынан, сюжеті мен мотивінен, поэтикалық образдар мен жағдайынан (ситуация), сондай-ақ жанрлық композиция мен көркемдік стиль ерекшеліктерінен байқалатыны анық.
Сөйтіп, өткен ғасырлар өресіндегі осы айтылған тарихи-типологиялық ұқсастықтар әлемдік әдеби дамуда өзара байланыс пен қарым-қатынастардың алғы шарттары ғана болып қоймай, әдеби бағыт, ағымдардың тууы мен қалыптасуына да өзіндік игі әсерін тигізетінін аңғарамыз. Мәселен, классицизмнен романтизмге, романтизмнен реализмге, ал ең соңында натурализм мен модернизмге өту-әдеби мода ықпалының нәтижесі емес, В.Шкловский атап көрсеткендей, жанрлар мен стиль алмасуы автоматты түрде өзінің шындықты бейнелеу тәсілдерін жоғалтады. Сондай-ақ, ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы тарихи роман не лирикалық поэма жанрының нақты формасының дамуы әлемдік әдеби байланысқа, сол тұстағы озық әдеби образдар әсеріне тікелей қатысты болды. Бұл біріншіден-Вольтер Скоттың тарихи романымен, екінші - Байронның лирикалық поэмасымен және романтизм дәуірінде тарихи драма жүгін арқалаған Шекспир трагедиясымен байланысты дәйектеледі. Бұған нақты дәлел ретінде ХІХ ғасырдағы түрік әдебиетінде тарихи роман жанрын қалыптастырған француз әдебиетінің игі ықпалын тілге тиек етсек болады. Бұл жөнінде ғалым Н.А.Айзенштейн былай дейді: Түрік интеллигенциясы өздерін толғандырған елдің болашақтағы тарихи даму жолдары, империя тағдыры, үкімет басшылығы және т.б. мәселелерге қатысты, жауапты әдебиеттегі ағартушылық идеологиясынан іздеп тапты [19, 74].
Сөйтіп, ғалым түрік зиялыларының француз әдебиетіне ерекше ықыласы ауып, Вольтер, Руссо, Мольер шығармаларын өз тілдеріне аудару арқылы, түрік әдебиетінде ерен ілгері жылжу болғанын айтады.
Ал, шынында, ХІХ ғасырдың екінші жартысында батыс өркениетінің әсерімен дамыған түрік әдебиеті басқа түркі халықтарының атап айтқанда, татар, башқұрт, өзбек, әзірбайжан, қазақ және тағы басқаларының сөз өнеріне өз игі ықпалын тигізді.
Жоғарыда келтірілген мысалдар түрлі халықтар әдебиеттерінің даму жолдарындағы ұқсастық пен әдеби процестегі тарихи-типологиялық сәйкестіктің әдеби қарым-қатынас пен әсер-ықпал мәселесіне тәуелді екенін байқатады. Өйткені, адамзат қоғамының тарихында өз бетінше әлеуметтік әрі мәдени тұрғыда томаға-тұйық дамыған бірде-бір ұлт өркениеті жоқ. Барлық халық өзара рухани тығыз қарым-қатынас жасау арқасында ғана өркендемек. Неғұрлым халық мәдениетті болса, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы қарқынды болады. Мәселен, алысқа бармай-ақ, өзімізге бір табан жақын екі ғасыр аралығындағы татар әдебиеті мен мәдениетін алайық. Дерек көздерінде көрсетілгендей, ғасыр басында татар халқының 80 пайызға жуығы сауатты болған [20, 126-128].
Ғалым В.М.Жирмунскийдің пікірінше, әдеби байланыс мәселелерінің тарихи дұрыс шешімін жасау үшін мына секілді методологиялық түсініктерді ескерген жөн:
Әртүрлі идеологиялық (оның ішінде әдеби) әсер-ықпал заңды әрі шартты. Бұл шарттылық ұлттық дамудың қоғамдық және әдеби ішкі заңдылығымен анықталады. Ал, ықпалдың мүмкін болуы үшін сыртқы идеологиялық талап іске асуы тиіс: аталмыш қоғам мен әдебиеттегі көп не аз айқындалған ұқсас даму тенденциясының міндетті түрде болуы қажет.
Демек, тарихи-типологиялық үйлестік пен әдеби қарым-қатынастар диалектикалық байланыс пен әдеби даму процесіндегі бір тарихи құбылыстың екі аспектісі ретінде қарастырылуы тиіс.
Түрлі әдеби ықпалдар образдың әлеуметтік өзгерісіне байланысты болмақ. Әрине, ол шығарманың қоғамдық жағдайларға, сол қоғамдық даму кезеңіндегі ұлттық өмір мен болмыс және әдеби дәстүр ерекшеліктеріне, сондай-ақ, қаламгер шығармашылығының көркемдік және идеялық өзгешелігіне қатысты екені рас.
Демек, байланыс пен әсер-ықпал проблемасын зерделейтін әдебиет тарихы үшін, былайша айтқанда, әдебиетті салыстырмалы- тарихи зерттеу үшін олардың тарихи ұқсастығынан гөрі тарихи шарттылығы мен айырмашылық сипаттары туралы мәселе өте маңызды.
Сонымен қатар, халықаралық әдеби байланыстарды зерделеуге қатысты негізгі әрі жалпы проблеманы, яғни, идеологияны дамытудағы дәстүр мен ықпал ролі мәселесін ұсыну қарастырылмақ.
Барлық идеология іспетті, белгілі бір дәуірдің әдебиеті мен белгілі бір қоғамдық бағыт тақыр жерде емес, керісінше, идеологиялық әдеби дәстүрмен қатынастағы күрделі процесте пайда болады [20, 58].
Жалпы, салыстырмалы әдебиеттану туралы түсінік өзара сіңісті екі бағыттың - генетикалық байланыс пен типологиялық сипаттама бірлігі іспетті. Бұл бағыттардың арасында байланыс барында талас жоқ, өйткені, байланыстарды зерттеу тұсында типологиялық салыстырудың қажеттілігі туындайды. Типологиялық сипат құнарлы топырақ секілді, әдеби алмасулардың тууына итермелейді. Алайда, түрлі әдеби құбылыстардың кереметтерін сөз еткенде, байланыстар мен ұқсастықтарды салыстыра зерттеу қажет емес. Сондықтан байланыс мәселесі типологиялық сипат, үйлесім және сәйкестік проблемаларымен әрі бірге, әрі бөлек қарастырылады.
Әдеби байланыстың осы негіздегі процеске әсері кеңес дәуірі кезінде-ақ одақ ғалымдарының қызығушылығын туғызып, зерттеу жүргізуге итермеледі. Диалектикалық түсінік тұрғысында әдеби байланыс пен әдеби процесс түрлі тарихи кезеңге орай, ауысып отыратын әдеби болмыс жағдайы бола отыра, бір-бірінен ажырағысыз екендігін көптеген ғалымдар, атап айтқанда, А.С.Бушмин, Н.И.Конрад, М.Б.Храпченко, И.Г.Неупокоева, Г.И.Ломидзе және т.б. атап көрсетті.
Көрнекті ғалым А.С.Бушмин әдебиет аралық байланыстардың көркемдік үрдіске демеу беретін тарихи-әдеби сабақтастыққа қажетті жағдай туғызатынын баса айтады. Олар әлеуметтік пен көркемдік тәжірибені қорытындылау мен беруге, шындықты интеллектуальды эстетикалық түрде меңгеру жетістігіне жетуге қызмет етеді. Демек, өз алдына бөлек, жеке ұлттық не аймақтық мәдени даму болуы мүмкін емес. Сондықтан әдеби байланыс пен сабақтастықты зерделеу мәселесі аталған тақырыптың методологиясы мен методикасын зерделеп зерттеудің қажеттілігін ұсынады.
Бұл жөнінде А.С.Бушмин былай дейді: Қарқынды дамыған әдебиеттің баяу дамығанға әсері бұл - адамзаттың көркемдік даму сатысындағы, сабақтастықтағы өте айқын заңдылығы. Алайда, әрқалай даму ұлтаралық әдеби сабақтастық жағдайын өшіре алмайды [20, 64].
Осы тұрғыдан келгенде, тарихи-әдеби даму әрбір ұлт әдебиетінің ерекшелігі мен әрбір кезең өзгешелігі күрделі әрі көпқырлы қарым- қатынастардың уақыты мен кеңістігіне мүмкіндік туғызады. Ұлттық әдебиеттердің ортақ ғұмыр кешетін себебі, олар бір-біріне ұқсамайды, біреуінің ерекшелігі оған деген басқа әдебиеттің қызығушылығын туғызады және интернационалдық байланыстар жүйесінің дамуына жағдай жасайды [20, 78].
Осы орайда, тамырластық және аймақтық байланыстар жүйесі нық орнаған шығыс-түркі халықтарының арасындағы қарым-қатынастарды мысалға алайық.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес қоныстанған шығыс-түркі халықтарының өзара тығыз шығармашылық байланыс жасауы - заңды құбылыс. Олардың тегінің, дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды.
Бұл ретте, тағдыр-талайы ұқсас, тарихи жағдайлары сәйкес әрі тілі, діні бір әдебиеттерді зерттеуде ғалым И.Г.Неупокоеваның: ...әдеби байланыстарды аймақтық аспектіде қарастыру өте маңызды, себебі, бірқатар жағдайларға сәйкес мұнда алмасу үрдісі өте қарқынды болмақ, - деуі шындыққа жанасымды.
Ал, шығыс, оның ішінде түркі халықтары әдебиеттеріндегі ұқсас типологиялық қүбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасы сөз еткен жөн. Түркі халықтарының әдебиеттерінде жиі кездесетін тамырластық пен аймақтық алмасулар өзара ұласу арқылы жүрді.
Бір ескертетін жайт - сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы - типологиялық және жалғастығы өзара тығыз диалектикалық бірлікте болады, былайша айтқанда, әдеби байланыстар міндетті түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына сүйенеді. Сөйтіп, олар типологияны толықтырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz