Жүсіп Баласағұн мен Абай шығармаларындағы адамгершілік тақырыбы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе . . . 6 1 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен шығармашылығы . . . 9

1. 1 Қараханид дәуіріндегі мәдениет пен әдебиеттің өркендеуі . . . 9

1. 2 Жүсіп ақын шығармасының көркемдік құрылымы . . . 13

1. 3 «Құтты білік» дастанындағы кейіпкерлер әлемі . . . 17

2 Жүсіп Баласағұни мен қазақ ақындарының дәстүр сабақтастығы . . . 33

2. 1 Жүсіп ақын мен қазақ ақындар поэзиясының көркемдік табиғаты . . . 33

2. 2 Жүсіп пен Абайдың даналық іздері . . . 47

Қорытынды . . . 58

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 61

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Мың жылдық, бабалар қолымен жазылған кітапты парақтағанда, беттерінен жалтылдап төгілген ой маржандарын көргенде - халық даналығына таңдану да, табыну да аздық ететіндей. «Құтты білік» дастанындағы ой толғамы да, тілі де ерекше қызықты, тағдыры да өзгеше кітап. Біз үшін туған даласына қайта оралған даналық.

Қазір бүкіл шығыс зерттеуші ғалымдардың назарын күн санап өзіне аудара түскен «Құтадғу білік» 1069-1070 жылдары он сегіз айдын ішінде жазылған. «Құт білімі» 917 жылдан кейін Қазақстан жеріне алыс сапардан қайта оралғандай болып отыр. Яғни қайта оралған мұра. Егер көкірекке, зердемізге үңілсек, бала жастан құлағымызға сіңген, жанымызға ана сүтімен тараған халық дәстүріне, салт-санасына, қағидаға айналған сөздеріне ой жүгіртсек, осынау ұлы жазумен әр уақыт болғандай, әсерге бөленеміз. «Құтты білік»дастанының әр тарауы, әр сөзі - адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе күмбірлеп тұрғандай.

Поэмадан байқалып тұрғандай Жүсіп Баласағұн өз заманының озық ойлы энциклопедист ғалымы, философ, адам жанын нәзік сезінген ақын. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік»дастаны оқыған сайын қарапайым даналығымен таңдандырып үйіре беретін, халықтың елдігін, түркі мәдениетін, сана-сезім, салт-дәстүріміздің ата-тегін айқын меңзеп дереді.

«Құтты білік» - халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамға бақыт берген, құт әкелетін білім. Ғасырлар бойы көзі ашық, көкірегі ояу ұрпаққа адамдық, азаматтық қасиеттерін, әдеп-адалдық дәстүрін сіңірген кітап.

Түркі халықтарынан шыққан әйгілі ақын, түркі тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін салушы - Жүсіп Баласағұни. Х-ХІ ғасырларда шығыс елдерінде, атап айтқанда, арабтар мен парсылардың әйгілі ақындарының шығармашылығынан сусындап, өзі де сол дәстүрде шығарма жазуды алдына мақсат етіп қойған ақын. Ақынның жастайынан өнерге, білімге деген құштарлығы сол тұстағы Қарахан мемлекетінің билеушісі Сатуқ Богра ханның сарайында білім алып, қызымет етуге деген қызығушылығын туғызған. ХІ ғасырда Қараханидтер мемлекетінің астанасы Баласағұн (Құз-Орда) шаһары мәдениет, ғылым-білім саласында басқа қалалармен салыстырғанда оқ бойы озық тұрған болатын. Оған дәлел ретінде Махмуд Қашқаридың «Диуани луғат ат-түрк» (1072-1074) сөздігі мен Жамал Қарашидың «Мүлхакат ул Сурах» (1230-1305) т. б. шығармаларын айтсақ та жеткілікті.

Ж. Баласағұни де осы қалада білім алып, өнерпаз әкесінің тәрбиесінде шыңдалады. Өсе келе әке жолымен «Құсайынның дерті» дейтін күй де шығарады. Кейін өзі өмір сүрген өлкедегі түркі халықтарының салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен жете танысады. Ол өзінің әйгілі шығармасы «Құдатғу білікті» (Құтты білікті) [1] 1069-1070 жылдардың аралығында жазған.

Ақын бұл шығармасында өзі өмір сүрген ортадағы түркі халықтарының небір көркем сөз үлгілерін, 500-ге тарта мақал-мәтелдерін пайдаланады. Солардың ішінде қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында кездесетіндері де бар. Ақын, сондай-ақ өз тарапынан небір түйінді, тұжырымды, нақылға бергісіз қанатты сөздерді қалыптастырған. Әсіресе, ақынның өз дастанын диолог арқылы төрт кейіпкердің өзара әңгімесіне құруы - бұрын-соңды түркі әдебиетінде болмаған жаңа дәстүрдің бастауы еді.

Ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән беру адамгершілікке жетелейді. Кең байтақ өлкемізде буыннан-буынға жалғасып, ұяттылық, әдептілік, имандылық, көрегенділік, мейірімділік, шарапаттылық ізетпен ілтипат танытып отыру - әдеп нормалары, ұлттық тәлімнің ең көкейтестісі. Міне, сол қымбат қасиеттердің бәрі от басы, ошақ қасында басталады. «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деген қазақ атамыз. Жастарға рухани тәрбие беру құндылықтары - ар ұят, адамгершілік, адамдық қасиеттерді ардақтау және сақтау.

Әрбір адамның болашағы балалық және жастық шағындағы көргендері мен алған әсеріне тікелей байланысты. Жастар адамның рухын шыңдап, жігер беретін ортада ақыл-ойы ұшқыр, көргенді боп өседі. Ізгілік - адамдықтың негізі, әрі адамгершілік қасиеттерінің жиынтығы. Міне осыларды негізге ала отырып Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік»дастаны осы жайлы жазылған.

Құт пен ізгілік - егіз ұғым. Құт пен бақтың бір жерде тұрақтамай, көшіп-қонған кезбе күйі заманына, адамына қарай қалыптасқан салыстырмалы, шартты түсінік. Көрген көз, естіген құлақ сөйтіп түйін түйген танымда жазық жоқ. Адамдық қасиет пен тірліктің шыңына шығып, басындағы бағын мәңгілік еткен адам аз. Содан да құт пен бақ өзіне жайлы орын таппай, ізгілік іздеп, шарқ ұрып кезбе атанған. Ал ізгілік-мәңгілік кепілі.

Жүсіп Баласағұн таныған кісіге түпкі ой-арманы ізгілік екенін байқатады. Ізгілікті дәріптеу арқылы екі ақын түпкі ой-армандарын табыстырады. Ізгілікті дәріптеп, марапаттауға екі ақын өзіндік таным, қабылдауларын қолданған. «Құтты білік» дастанының мазмұны соншалық бай әрі ауқымды. Жүсіп Баласағұн адамдық әлемді мүсіндеуге әр қырынан келеді. Сөйтсе де әртүрлі тақырыптар бір ғана ізгіліктің қыр-сыры мен құдіретін ашып, танытуға жұмсалады. Дастанның аты «Құтты білік» болса, сол құтпен бақытты табатын білік - ізгілік. Әр түрлі астарлы ойлар мен түсінігі тереңге тартып кететін түрлі таным тарауларын таратып бақсақ, тағы да сол ізгіліктің қасиетін тани түсеміз.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Соңғы жылдары «Құтты білік» дастаны жөнінде Х. Сүйіншәлиевтің [2], Н. Келімбетовтің [3; 4], Ә. Дербісәлиевтің [5], А. Егеубайдың [6], Ә. Қоңыратбаевтың [7], Қ. Мұхаметханоатың [8], тілші ғалымдар Ә. Құрышжанұлының [9], Б. Сағындықұлының [10], жекелеген мақалалары мен ғылыми-зерттеу еңбектері жарыққа шықты. Соған қарамастан, дастандағы көркем бейнелердің жасалу ерекшелігі, тарихи кезең оқиғаларымен өзара байланысы әдебиеттанушы ғалымдардың арнайы зерттеу обьектісіне айнала қойған жоқ. Сол себепті де, «Құтты білік» дастанындағы образдардың ішкі және сыртқы жан дүниесіне үңілу, олардың біртұтас мемлекет құрудағы әсер-ықпалын саралау - диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты болмақ.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ж. Баласағұнидың «Құтты білік» дастаны араға ғасырлар салса да өзінің мәнін жоймайтын асыл жауһарлапрдың бірі. Демек, жаңа ғасырда, жаңа ұрпақ көсімен осынау шығармаға тағы бір рет тереңірек үңіліп, бүгінгі күн биігіндегі әдебиеттану ғылымы тұрғысынан баға беру біздің негізгі міндетіміз.

Ж. Баласағұнидың даналыққа толы ғибратты ойлары қазақтың жазба әдебиетінде де дәстүрлі жалғасын тапқан. Әдебиеттегі дәстүр ұғымы - бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын, тарихи тұрғыдан қалыптасқан нормалар мен іс-әрекеттердің рухани негізі десек, «Құтты білік» арқылы жалғастық тапқан көркемдік дәстүрдің кейінгі қазақ позиясында ықпал етпеуі мүмкін емес. Олай болса, бұл мәселелердің де басын ашу дипломдық жұмыстың міндетіне кіреді.

Зерттеудің нысаны: қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымының классикалық түркі халықтарының әдебиеттерінің ықпалында өзіндік жол тауып қалыптасуы мен дамуы.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Әдебиеттану ғылымының хронологиялық диахрондық және синхрондық, талдау және жинақтау әдістері.

Зерттеудiң практикалық маңыздылығы.

- жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу орындары мен жалпы бiлiм беретiн мектептердiң оқу-тәрбие процесінде, мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн арттыру iсiнде пайдалануға арналған оқу құралдарына қосымша материалдар ретінде қолдануға болады.

Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен шығармашылығы

1. 1 Қараханид дәуіріндегі мәдениет пен әдебиеттің өркендеуі

Жүсіп Баласағұнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған. «Құтты білік» дастанының авторы жөнінде бірен-саран деректер осы шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар. Бірақ, бұл алғы сөздерді Жүсіптің өзі емес, кейінірек дастанды көшіреушілердің бірі жазған болса керек.

Жүсіп Баласағұн өз өмірі мен ақындық қызметі жайындағы кейбір деректерді «Құтты білік» дастанының соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етеді. Міне, ақынның осы өзі жазған мәліметтерге қарағанда, Жүсіп Баласағұн орта ғасырда Қарахан әулеті билік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туылған. Ол қала Жетісу өңірінде, Шу өзенінің бойында болған.

Сол кездегі түркі тілдес тайпалардың мәдени өмірінде Қашқар қаласы да зор роль атқарғаны мәлім. Ақынның «Құтты білік» дастанын Баласағұнда бастап, Қашқарда аяқтауы кездейсоқ жайт емес. Бұл дастанға қарасөзбен жазылған кіріспеде ақын: «Бұл кітапты жазған кісі Баласағұнда туылған, осы кітапты Қашқарда жазып бітіріп, шығыстың әміршісі Табғаш Қара Бограханға тарту еттім» дейді.

Жүсіп Баласағұнның толық аты Жусуф Хас-хожиб. ХІ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген адам.

Жүсіп, қазіргі Қырғызстан жеріндегі Тоқмаққа жақын Шу бойына орналасқан ескі қалалардың бірі - Баласағұнда туған. Осыдан Жүсіп Баласағұни деп аталып кеткен. Жүсіптің әкесі де өнер иесі, күйші-музыкант екен. Ол да Қарахан мемлекетінің қожасы Боғраханға (толық аты Табғаш Бұғра Қарахан Әбу-Әлі Хасан) қызмет еткен. Ел аузының айтуынша, «Дәрди Хұсайын» деген күй шығарған белгілі қобызшы болыпты. Жүсіп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен. Жасынан зерделігімен көзге түсіп, сарай қожаларының көңілін аударған.

Боғрахан Жүсіптен зор үмітті боп, оны баулыған. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім ордаларында болып, көп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолын іздеп, аласұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Жүсіп өз кезінің білімді адамы саналған. Ол жасынан оқып, түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай, тілдерін жақсы білген. Сол кез әдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан, тағы басқа ғылымдарынан мағлұмат алған.

Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние, дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген. Жүсіп өзінің саналы өмірін ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды. Елу жасқа келгесін-ақ шашы ағарып, буыны босайды.

Жүсіп өзі айтатын: «Елу жас маған қаһарын тигізді, қара шашым аппақ болды, отыз жыл жиғанды елу не қылар екен?». Осы келтірілген сөздерге қарағанда, Жүсіп өз дастанын елу жасқа келген шақта жазған. Ал жазу, іздену жұмысымен отыз жыл бойы айналысқан. Бірақ ол дастанын 18 айда жазып шықтым деп ескерткен. Осы дерекке сүйенген Түркия ғалымы Р. Р. Арат ақын атақты дастанын аяқтағанда шамамен 54 жаста болған, демек 1015-1016 жылдары туған деген болжам айтады. Бұл пікірді тағы да түрік ғалымы А. Ділашар жалғастырып, Жүсіп Хас Қажыб дастанды жазуды елу жасында бастаған, сонда 1018 жылы туған болып шығада деп жазды. А. Ділашар ойшыл ақын 1068 жылы Қашқарға аттанды, шығармасын сонда жазды деген де болжам айтады. Дастанның кіріспесінде: «Қашқарда жазып бітірдім», - деген дерек бар (24, 25, 59-бәйіттер) . Дегенмен ғалымдардың көпшілігі Жүсіп шығармасының Баласағұнда басталып жазылып, Қашқарда аяқталғанын қолдайды. Хижраның 462 жылы немесе 1069 жылы аяқтаған. Жүсіп Хас Хажиб бұл еңбегін жасы егде тартып қалған шағында жазғаны белгілі. Ақын өзі туралы айта келіп: «Елуге де кеп қалдық . . . Бір кезде қара қарға едік, аққуға аппақ айналдық», - дейді.

Жүсіптің бізге тек осы «Құтты білік» дастаны ғана жеткен. Өзге жазғандарынан мәлімет жоқ. Асылы, Жүсіптің өзі жазған туындылары тек бір осы дастан ғана болмас. Дастан жазғанға дейін Жүсіптің басқа әдеби туындыларының болуы ғажап емес, керісінше, талай тамаша әдеби шығармалар дүниеге келсе де бізге жетпей тарихтың қалың қыртысында көміліп, жойылып кеткен сияқты.

Жүсіп Хас Хажиб Баласағұидың «Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар:

Біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба қазір Венаның корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал, дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шаһарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі - Хасан Қара Сейіл.

Дастанның осы Вена (Герат) нұсқасы қолдан-қолға өту арқылы бізге жеткен. Бұл қолжазба әлдекімдер арқылы Гераттан Түркияға жеткізілген. Мұны 1447 жылы біреу сатып алып, Стамбулға әкетеді. Арадан үш жүз жылдай уақыт өтекен соң, 1796 жылы Австрияның белгілі ғалымы Иосиф фон Хаммер-Пургшталь Стамбулда дипломатиялық жұмыста жүрген кезінде біреуден осы қолжазбаны сатып алып, оны Венадағы корольдік кітапханаға сыйға тартқан.

Осы нұсқа негізінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп, оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы «Азия» журналында бастырып шығарған ғалым, француз - Жауберт Амадес болды.

Бұл істі кейінірек Венгер ғалымы Герман Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы «Құтты білікті» жеке кітап етіп шығарды.

Екіншісі, Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б. Мориц тапқан. Белгілі орыс ғалымы В. В. Радлов Петербург Ғылым Академиясының Азия музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіртіп алдырған. Қазір бұл қолжазба бұрынғы ССРО, қазіргі Ресей Ғылым Академиясы Шығыстану институтының Ленинград бөлімшесінде сақтаулы тұр.

Үшіншісі, Наманған нұсқасы. Оны 1913 жылы А. З. Валитова Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әрпімен көшірілген, ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Ғылым Академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді [11. 158] .

Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды қазіргі өзбек әрпі негізінде транскрипция жасап, оны ғылыми сипаттамасымен бірге жеке кітап етіп басып шығарды. Ал, А. Валитова болса, «О некоторых поэтических особенностях «Кудатгу билиг» атты зерттеуін жазды. Ғалым аталмыш еңбегінде Ж. Баласағұнидың жан-жақты білімдарлығын жоғары бағалай келіп былай дейді: «Құдатғу білік» авторының медициналық әдебиеттерден мол хабары барлығы байқалады. Ол, әсіресе ибн Сина мен Орта Азияның басқа да көптеген ғалымдарының, дәрігерлерінің ғылыми қағидаларымен жете таныс болған. Мәселен, дастанда дүниені құрайтын төрт түрлі элемент жайлы, адам темпераменттері туралы, денсаулық сақтау жөнінде, ауру, сырқаттану және оның себептері, бұлардың адамның жас ерекшелігіне, ауа райына тәуелділігі, тамақтанудың гигиенасы, ауру адамды емдеудің тәсілдері т. б. мәселелер әр қырынан сөз болған» [12, 7] - деп, ақынның медицина саласындағы білімін ерекше ілтипатпен атап өтеді.

Ғылымда бізге белгілі болған үш қолжазбаның әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, яғни әрбір қолжазбаның өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Сондықтан ғалымдар үш нұсқаны да өзара салыстыра зерттеп, «Құтты біліктің» ғылымға негізделген толық текстін жасап шығу үшін көп еңбек сіңірді.

Әйтсе де, мұның бәрі әлі алдағы үлкен жұмыстардың бастамасы ғана еді. «Құтты білікті» кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аудару саласында келелі істер тындырған адам академик В. В. Радлов болды. В. В. Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу істерімен жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысты [13] .

Дастанның бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде шетінен жариялай бастады. Алайда осы кезде «Құтты біліктің бұрын белгісіз болып келген Каир қолжазбасының табылуына байланысты В. В. Радлов шығарманы неміс тіліне аудару және кітап етіп шығару жұмыстарын уақытша тоқтатып қойды. Өйткені алдымен Каир нұсқасының ерекшеліктерін зерттеп біліп алу қажеттілігі туған еді.

«Құтты білік» дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы тұрғысынан зерттеуге С. Е. Малов, Е. Бертельс, А. Валитова, К. Каримов, С. Муталлибов сияқты кеңестік ғалымдары зор үлес қосты.

Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев «Құтты білік» дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық-көркемдік әсері (дәстүр, поэтика және аударма мәселелері) деген тақырыпқа ғылыми еңбек жазды. Сондай-ақ ол ақын ретінде «Құтты білік» дастанынын түпнұсқаға мейлінше жақындатылған поэтикалық аудармасын жасап шықты.

Дастанның кіріспе түсінік сөздерін автордың өзі жазды ма, әлде кейінгі көшірушілердің ескертпесі ме? Бұл мәселе зерттеушілер тарапынан әлі тиянақталған жоқ. Сүйте тұрса да, кіріспе мақсаты айқын. Ол дастанға дұрыс түсінік беріп, шығарма мазмұнының тура түсінігін нұсқайды.

1971 жылы Мәскеу баспасы «Құтты біліктің» орыс тіліндегі поэтикалық мәтінін Н. Гренбневтің аудармасы бойынша бөлек кітап етіп жариялады. Бір ескерте кететін жай, аудармашы Н. Гребнев өзінің кіріспе сөзінде дастанға жоғары баға берген. Ол «Құтты білікті» даңқты «Игорь полкі турыл жырмен» қатар қояды. Маңызы мен көркемдігі жағынан бұл екі ескерткіш кеңес халықтарының мақтанышы боларлық көне дәуір мәдениетінің тамаша көріністері екенін атап көрсетеді [14, 18] .

Е. Э. Бертальс өз еңбектерінде Жүсіп дастанының ерекшеліктері туралы сөз қозғап, оның жазба әдебиет пен ауыз әдебиеті негізінде жазылған шығарма екенін атап өтеді, онда ескі түркі эпосының әсері де айқын деп таниды. Ол: «Баласағұн өз поэмасын көшпелілер талабына сай жазған . . . Поэманы түгелдей қарахандықтар тілегін көрсететін шығарма деуге болмайды. Дастанда дәстүрге көп орын берілген. Автордың өзі үстемдер билігін қолдаса да, адамгершілік идеясын жоғары көтеріп, әділдік, ұстамдылықты әр уақыт ханнан талап етеді» [15, 83] дейді. Бірақ, Бартольд та, Бертельс те «Құтты білік» негізгі мазмұнын терең тексермей, оны не Иран әдебиетінің үлгісі деп танып, не бір ғана көшпелі елдің тұрмысымен байланыстырмақшы болған. Дұрысында «Құтты білікте» қала тұрмысы мен бақташылық тұрмыс қатар айтылып отырады. Тіпті қала тұрмысы мен мемлекеттік идея басымырақ деуге де болады. Мұнда көбірек ұшырайтын адамдар - қалада тұратын әкімдер, саудагерлер, шеберлер, оқымыстылар, олармен бірге мал өсіретін бақташылар, егіншілер. Сондықтан, бұл шығарманы егіншілік-отырықшылық пен мал өсірушілік тұрмысын бірдей қамтыған шығарма деу орынды.

Ескерткіштің тілі туралы да Бертельс өз пікірін айтқан: «Құтты Білікті» зерттеушілер оның тілін шартты түрде ұйғыр тілі деп атап жүр. Дұрысы, оның тілі түркі тілдерінің шығыс тобына жатады, яғни қазіргі өзбек, қазақ, қырғыз тілдеріне жақындығы бар, бірақ түркімен мен азербайжан тілдеріне жақын емес» [15, 88], - дейді зерттеуші.

«Құтты білік» дастанын зерттеп, келелі пікірлер қозғап жүрген А. А. Валитова «Бұл дастан тек Орта Азия мен Шығыс Түркістанның ХІ ғасырдағы қоғамдық санасы мен тілін зерттеу үшін керек ескерткіш қана емес, бұған қоса ол көп жерлерде әлі эстетикалық маңызын жоймаған еңбек, қазірдің өзіндеде ол түркі тілді оқушылардың назарын аудара алады» [12, 58], - дейді.

Жүсіптің тілінде арыстандай айбатты, сауысқандай сақ, түлкідей айлакер, данышпандай ақылды сияқты теңеулер қолданады. Басқа да қанатты тіркестер, ойлы тұжырымдар көп.

А. Н. Самойлович 1918 жылы жазған еңбегінде «Құтты білікті қарлұқ тайпасы тілінде жазылды деп болжайды. Өзбек ғалымы Қ. Каримов - Чығыл тайпасы тілінде жазылады деп болжайды. Ал Әмір Наджиб Жетісу ескерткіштері тілінде жазылған туынды деп қорытады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.