Жүрсін Ерман поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Жүрсін Ерман лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Жүрсін Ерман лирикасынның жанрлық.стильдік сипаты
көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Жүрсін Ерман мен Қасым Аманжолов поэзиясындағы үндестік ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Жүрсін Ерман лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Жүрсін Ерман лирикасынның жанрлық.стильдік сипаты
көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Жүрсін Ерман мен Қасым Аманжолов поэзиясындағы үндестік ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тақырыптың маңыздылығы оның тың зерттелмегендігінде. Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы Ерманов Жүрсіннің шығармашылығы мен лирикасына кеңірек тоқталу. Ақынның қоғамға әкелген жаңалығымен терең танысу, зерттеу.
«Қайта құрыла» бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды. Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған. Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-салма ақын болатынын көзбен көрді, көрді де «ондай болмақ қайда демей» тәуекел деді. Сөйтіп, суырып-салма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге шығып, ел жүрегіне нұрын шашты.
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жанашыры және осы өнерді халыққа танытуда ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы, қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: «Айтыстың поэзиясы мен жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті» деп пікір айтады. Бүгінгі айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе, сауат, өнеге-дәстүр
Журналистер егемендік кезең-нің қиыншылығын көрсетіп, халық өтінішін жоғарыға жеткізуде дәл осы Жүрсін «командасы» журналистер әлдеқайда артық іс тындыра алмайды. Өйткені, ақиқат осы. Себебі газет журналистерінің сөзі жететін ауқым тарылды – газет, журнал таралымы аз. Тележурналистер шеберлігі төмен, хабарларын көріп, тыңдап жабығасың. Ал ақындар айтысы болады дегенде сарайда ине шаншар жер қалмайды, теледидардан көрсететінін білсе, бүкіл қазақ сол уақытты теледидар алдына жиналады. Бұл айтыстың әсерлігі мен ықпалдылығын көрсететін тұс емес пе? Бүгінгі шын жүлде алған жүйріктердің деңгейі ақындар айтысының асқар шыңы – Біржан-Сара айтысынан да биіктеп кетті. Осынша қысқа мерзімде осындай жетістікке жазба ақындары жеткен жоқ. Тақырыптың маңыздылығы да сол, ақын Жүрсін Ерман біраз уақыт үзіліп қалған қазаққа ғана тән өнер айтыс өнерін жалғастырушысы ретінде өз халқын табуы. Екінші, Жүрсін Ерманды айтыс арқылы дүйім жұрт танып, кейін оның лирикасына ден қоя бастады. Осылайша, Жүрсін ақын қазіргі қазақ поэзиясының ұлы өкіліне айналып отыр. Оның лирикасын бүгінде Қасым мен Мұқағали лирикасымен салыстыра үндестіріп жүр.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді? Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан – Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жүрсін Ерман лирикасының жанрлық-стильдік сипаты мен көркемдік ерекшелігін ашу арқылы ақынның қазақ поэзиясына қосқан өзіндік үлесін анықтау. Бүгінгі күндегі Жүрсін Ерман лирикасының қоғамдығы алатын орнын айқындау. Айтыс өнерінің бүгінгі күндегі өзектілігі мен маңыздылығын талқылау.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тақырыптың маңыздылығы оның тың зерттелмегендігінде. Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы Ерманов Жүрсіннің шығармашылығы мен лирикасына кеңірек тоқталу. Ақынның қоғамға әкелген жаңалығымен терең танысу, зерттеу.
«Қайта құрыла» бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды. Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған. Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-салма ақын болатынын көзбен көрді, көрді де «ондай болмақ қайда демей» тәуекел деді. Сөйтіп, суырып-салма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге шығып, ел жүрегіне нұрын шашты.
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жанашыры және осы өнерді халыққа танытуда ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы, қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: «Айтыстың поэзиясы мен жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті» деп пікір айтады. Бүгінгі айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе, сауат, өнеге-дәстүр
Журналистер егемендік кезең-нің қиыншылығын көрсетіп, халық өтінішін жоғарыға жеткізуде дәл осы Жүрсін «командасы» журналистер әлдеқайда артық іс тындыра алмайды. Өйткені, ақиқат осы. Себебі газет журналистерінің сөзі жететін ауқым тарылды – газет, журнал таралымы аз. Тележурналистер шеберлігі төмен, хабарларын көріп, тыңдап жабығасың. Ал ақындар айтысы болады дегенде сарайда ине шаншар жер қалмайды, теледидардан көрсететінін білсе, бүкіл қазақ сол уақытты теледидар алдына жиналады. Бұл айтыстың әсерлігі мен ықпалдылығын көрсететін тұс емес пе? Бүгінгі шын жүлде алған жүйріктердің деңгейі ақындар айтысының асқар шыңы – Біржан-Сара айтысынан да биіктеп кетті. Осынша қысқа мерзімде осындай жетістікке жазба ақындары жеткен жоқ. Тақырыптың маңыздылығы да сол, ақын Жүрсін Ерман біраз уақыт үзіліп қалған қазаққа ғана тән өнер айтыс өнерін жалғастырушысы ретінде өз халқын табуы. Екінші, Жүрсін Ерманды айтыс арқылы дүйім жұрт танып, кейін оның лирикасына ден қоя бастады. Осылайша, Жүрсін ақын қазіргі қазақ поэзиясының ұлы өкіліне айналып отыр. Оның лирикасын бүгінде Қасым мен Мұқағали лирикасымен салыстыра үндестіріп жүр.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді? Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан – Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жүрсін Ерман лирикасының жанрлық-стильдік сипаты мен көркемдік ерекшелігін ашу арқылы ақынның қазақ поэзиясына қосқан өзіндік үлесін анықтау. Бүгінгі күндегі Жүрсін Ерман лирикасының қоғамдығы алатын орнын айқындау. Айтыс өнерінің бүгінгі күндегі өзектілігі мен маңыздылығын талқылау.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Ерманов Ж.М. Екі тізгін бір шылбыр. – Алматы: Атамұра, 2008. – 320 б.
2 Ерманов Ж.М. Арнадым сізге. – Алматы: Атамұра, 2009. -216 б.
3 Ерманов Ж.М. Құдіретке жүгіну. –Алматы: Атамұра, 2009. 340 б.
4 Ерманов Ж.М. Құстың көлеңкесі. – Алматы: Атамұра 2010. -203 б.
5 Ерманов Ж.М. Қазіргі айтыстар жинағы. - Астана: 2005. -280 б.
6 Ерманов Ж.М. Ырғай. - Алматы: Баспалар үй «АҚ», 2010. -270 б.
7 Жанділдин Ж. Пай – пай асылдар-ай!. –Алматы: Атамұра, 2007. -260 б.
8 «Қазақ әдебиеті» газеті., 1992. -№91. -6 б.
9 «Қазақ әбебиеті» газеті., 2004. - №66. .- 4 б.
10 «Алматы ақшамы» газеті.,1991. -№92. -4 б.
11 «Алтын орда» журналы., 2001. -№12. .-8 б.
12 «Қазақ әдебиеті» газеті., 2004. - №82. -8 б.
13 «Қасым» республикалық әдеби-қоғамдық журнал., 2011. - №2. - Б. 63-74.
14 Жас Алаш., 2011. №8 (15570).
15 «Жұлдыз» журналы., 1990. - №2. – 36 б.
16 «Жұлдыз» журналы., 1997. - №28. – 78 б.
17 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №82.
18 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №91.
19 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №93-94.
20 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №17.
21 «Орталық Қазақстан» газеті., 1968. - №100.
22 «Егемен Қазақстан» газеті., 2011. - №66.
23 Аманжолов Қ. Дариға, сол қыз. - Алматы: Атамұра, 2003. – 212 б.
1 Ерманов Ж.М. Екі тізгін бір шылбыр. – Алматы: Атамұра, 2008. – 320 б.
2 Ерманов Ж.М. Арнадым сізге. – Алматы: Атамұра, 2009. -216 б.
3 Ерманов Ж.М. Құдіретке жүгіну. –Алматы: Атамұра, 2009. 340 б.
4 Ерманов Ж.М. Құстың көлеңкесі. – Алматы: Атамұра 2010. -203 б.
5 Ерманов Ж.М. Қазіргі айтыстар жинағы. - Астана: 2005. -280 б.
6 Ерманов Ж.М. Ырғай. - Алматы: Баспалар үй «АҚ», 2010. -270 б.
7 Жанділдин Ж. Пай – пай асылдар-ай!. –Алматы: Атамұра, 2007. -260 б.
8 «Қазақ әдебиеті» газеті., 1992. -№91. -6 б.
9 «Қазақ әбебиеті» газеті., 2004. - №66. .- 4 б.
10 «Алматы ақшамы» газеті.,1991. -№92. -4 б.
11 «Алтын орда» журналы., 2001. -№12. .-8 б.
12 «Қазақ әдебиеті» газеті., 2004. - №82. -8 б.
13 «Қасым» республикалық әдеби-қоғамдық журнал., 2011. - №2. - Б. 63-74.
14 Жас Алаш., 2011. №8 (15570).
15 «Жұлдыз» журналы., 1990. - №2. – 36 б.
16 «Жұлдыз» журналы., 1997. - №28. – 78 б.
17 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №82.
18 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №91.
19 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №93-94.
20 «Орталық Қазақстан» газеті., 2011. - №17.
21 «Орталық Қазақстан» газеті., 1968. - №100.
22 «Егемен Қазақстан» газеті., 2011. - №66.
23 Аманжолов Қ. Дариға, сол қыз. - Алматы: Атамұра, 2003. – 212 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16
2 Жүрсін Ерман
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 23
2.1 Жүрсін Ерман лирикасынның жанрлық-стильдік сипаты
көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Жүрсін Ерман мен Қасым Аманжолов поэзиясындағы
үндестік ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тақырыптың маңыздылығы оның тың
зерттелмегендігінде. Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып,
ұйымдастырушы Ерманов Жүрсіннің шығармашылығы мен лирикасына кеңірек
тоқталу. Ақынның қоғамға әкелген жаңалығымен терең танысу, зерттеу.
Қайта құрыла бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-
жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды.
Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы
сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан
Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен
ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған.
Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-салма
ақын болатынын көзбен көрді, көрді де ондай болмақ қайда демей тәуекел
деді. Сөйтіп, суырып-салма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге шығып,
ел жүрегіне нұрын шашты.
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі
ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жанашыры және осы өнерді халыққа танытуда
ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен
дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі
қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады. Бүгінгі
айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе,
сауат, өнеге-дәстүр
Журналистер егемендік кезең-нің қиыншылығын көрсетіп, халық өтінішін
жоғарыға жеткізуде дәл осы Жүрсін командасы журналистер әлдеқайда артық
іс тындыра алмайды. Өйткені, ақиқат осы. Себебі газет журналистерінің сөзі
жететін ауқым тарылды – газет, журнал таралымы аз. Тележурналистер
шеберлігі төмен, хабарларын көріп, тыңдап жабығасың. Ал ақындар айтысы
болады дегенде сарайда ине шаншар жер қалмайды, теледидардан көрсететінін
білсе, бүкіл қазақ сол уақытты теледидар алдына жиналады. Бұл айтыстың
әсерлігі мен ықпалдылығын көрсететін тұс емес пе? Бүгінгі шын жүлде алған
жүйріктердің деңгейі ақындар айтысының асқар шыңы – Біржан-Сара айтысынан
да биіктеп кетті. Осынша қысқа мерзімде осындай жетістікке жазба ақындары
жеткен жоқ. Тақырыптың маңыздылығы да сол, ақын Жүрсін Ерман біраз уақыт
үзіліп қалған қазаққа ғана тән өнер айтыс өнерін жалғастырушысы ретінде өз
халқын табуы. Екінші, Жүрсін Ерманды айтыс арқылы дүйім жұрт танып, кейін
оның лирикасына ден қоя бастады. Осылайша, Жүрсін ақын қазіргі қазақ
поэзиясының ұлы өкіліне айналып отыр. Оның лирикасын бүгінде Қасым мен
Мұқағали лирикасымен салыстыра үндестіріп жүр.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына
берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді?
Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат
жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа
толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан –
Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді
ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін
Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола
жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар
киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы
әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жүрсін Ерман лирикасының жанрлық-стильдік
сипаты мен көркемдік ерекшелігін ашу арқылы ақынның қазақ поэзиясына қосқан
өзіндік үлесін анықтау. Бүгінгі күндегі Жүрсін Ерман лирикасының қоғамдығы
алатын орнын айқындау. Айтыс өнерінің бүгінгі күндегі өзектілігі мен
маңыздылығын талқылау.
Ақының шығармашылығының өзектілігі зерттелмеген өлеңдерін, зерттеп
талдап лирикасын
Жүрсін Ерманов – сонау жетпісінші жылдардың басында қазақ елінің шоқтығы
биік қасиетті жерлерінің бірі Ұлытаудан келіп, қазақ поэзиясына қосылған
айтулы ақындарымыздың бірі. Оның өз қатарластарынан бір ерекшелігі
Алматыдан оқу бітіргеннен кейін де Жезқазғанға барып біраз жыл жұмыс
істегендігі. Елдің қалың ортасында болып оның рухани құнарын бойына да,
ойына да барынша молынан сіңіргендігі. Сондықтан болса керек, оның
өлеңдерінде ұлттық бояу нақыштар, бай-ажарлы бейнелі сөздер, кеңістікке
алқынбай көсілетін кең тыныс, асқақ сөйлейтін биіктік жатады.
Жүрсін жырлары - сезім тұнбасы. Сөзден де, ойдан да шашау шығу, белгілі
логикадан сәлде болса ауытқу ақынға жат. Сол сияқты, анық дүниенің пафосы,
нәзіктігі, әдемілігі қайран қалдырмай қоймайды. Ойнап тұрған сөз бе, сезім
бе, өмір сыры ма, ұстатпайды. Білдірмейді. Көп оқырман Жүрсін поэзиясының
бұл қырын сезбей қалады. Оған себеп Жүрсін поэзиясы насихатталмай өз
кермесінде өз оқырманының жиегінде қалып қоя береді. Аз дүние болса да
құнды дүние шеберінің өнерін көзінің тірісінде бағаламасақ Мұқағалиды
аңсағандай күй кешуіміз әбден мүмкін. Темірді қызғанында соқ деген халық
нақылымен өмір сүруіміз керек яғни барымызды бағалай, насихаттай білуіміз
керек. Себебі, қазіргі қазақ поэзияның алыптары онсыз да саусақпен санарлық
қана. Азайып барады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы - Жүрсін
Ерманның өмірі мен шығармашылығына тоқталу.
Жүрсін Ерман шығармашылығын тереңірек зерттеп, талдау жасау арқылы ақынның
өлеңдерінің өзектілігін ашу.
Жүрсін Ерманның лирикасын өз көзқарасыммен талдау, өлеңдерінің қоғамдық
мәнін ашу. Осыдан келіп мынадай міндеттер туындайды:
- Ақын шығармашылығымен танысу;
- Лирикалық шығармаларын тақырыптарына қарай бөліп талдау;
- Ақын лирикасының жанрлық-стильдік сипаты мен көркемдік ерекшелігін
талдау;
- Жүрсін Ерманның айтыс өнеріне қосқан үлесі мен қайраткерлігін
айқындау;
- Ақын поэзиясындағы көркемдік идеясының Қасым Аманжолов поэзиясымен
үндестігін салыстыру;
- Ақын өлеңдерінің мәні мен маңыздылығын оқырман қауымға ұғындыру;
Зерттеу жұмысының әдістері. Диплом жұмысында тарихи-салыстырмалы,
баяндау, талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық мәні.
-Қазіргі қазақ поэзиясының өкілі Жүрсін Ерман өлеңдерін насихаттау;
-Жүрсін Ерман лирикасының поэтикалық мәнін ашу оның қоғамдағы рөлін
анықтау;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың
өзектілігі зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері мен жұмыстың ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық маңызы туралы мәлімет берілді. Жүрсін Ерман
лирикасын талдаудың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Жүрсін арқылы
айтысты тану, айтыс арқылы Жүрсінді тану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен шығармашылығы
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық жолы
Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы Ерманов
Жүрсін Молдашұлы 1951 жылы 12 ақпанда Қарағанды облысы, Ұлытау ауданы,
Байқоңыр ауылында дүниеге келген.
Ұлытауым, Ұлығым,
Ұлтым менің,
Ұран ілер басыңа бұлт ілмегін,
Ұларыңды ойлама, ұлыңды ойла,
Бауыры бүтін бар дейсің бұл күнде кім?
Ұлытауым, Ұлығым, ұлтым менің! - деп жырлаған туған жері – Ұлытау
Жүрсін өлеңдерінің басты тақырыбы, басты, лейтмотивы.
Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген қайраткері, М.Мақатаев атындағы
сыйлықтың иегері, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
журналистика факультетін бітірген Жүрсін Ерман бір сұхбатында өзінің
шығармашылық жолын былайша баяндайды: Үлкен өмірде арқамнан қаққан адамдар
бар. Мен жоғарғы оқу орнына түсіп оқып жүргенімде, 19 жасымда алғашқы
өлеңдерім жинаққа кірді. Оған себепші болған филология ғылымының докторы,
профессор Нығымет Ғабдуллин деген кісі бізге сабақ берді. Сол кісі соңымнан
қуып жүріп өлеңдерімді Қазақ әдебиетіне суретіммен бастырып шығарып,
кітапқа енгізіп, үлкен өмірге әдебиетке қадам басуыма үлкен көмек берді
[1, 15], - деп есіне алады.
Сонымен қатар, Жүрсін Ерман өзінің әдебиет әлеміне қалай келгені туралы
былай есіне алады: Мен әкеден жастай қалғанмын, шешем былтыр тоқсанға
келгенде дүниеден өтті. Сол кісінің тәрбиесін көрдім. Олар - елде бейнет
пен өмірі өткен адамдар, көңілі жүйрік, тілі жүйрік болғанмен, ауылдың
адамы. Менің мамандық таңдауыма тікелей себепші болған екі адам бар. Бірі-
Сапарғали Кентаев деген кісі, тіл-әдебиет пәнінің мұғалімі. Алғаш газетке
жазатын хабарларымды күзеп, түзеп, жөндейтін сол кісі болатын. Содан кейін
қазіргі Жезқазғанда Сарыарқа деген газетінің редакторының орынбасары, өзі
де ақын, немере ағам Көбейсін Еңсебаев деген кісі. Қарағанды облыстық
газетінің сондағы меншікті тілшісі болып көп уақыт істеді. Өлеңге баулыған
сол. Оқитын кітап тауып беріп мынаны оқы, мынаны оқу керек деп жүретін. Мен
алтыншы-жетінші сыныпта оқып жүрген кезімде Мұхтар Әуезовтің әдебиет
жайындағы күрделі мақалаларын оқытып, мені соған үйретті. Әбділда
Тәжібаевтің әдебиет, поэзия жайындағы ойларын оқытып, жолға салып жіберген
сол екі адам деп ойлаймын, әйтпесе, ауылда құмның ішінде жүрген баланың
бетін әдебиетке бұрғызу оңай шаруа емес [1, 17], - дейді.
Жүрсін Ерманның балалық шағы соғыстан соң жұрт есін әлі жия қоймаған
қиын-қыстау жылдармен тұспа-тұс келеді. Сол кезеңнің жағдайын ақын:
Шықпаған кез елдің әлі бүйірі,
Ең тәуір ас – жүгерінің түйірі... -деп, өзі өлеңмен өрнектегендей,
ақынның ана ертегісіне елітіп, алаңсыз өсердей мүмкіндігі болған жоқ.
Содан да ол:
Есейтті, есейтті ғой өмір бізді,
Өткіздік басымыздан небір күзді,-дейді соның бәрін бір ауыз сөзбен
түйіндеп.
Жүрсін Ерманның алғашқы өлеңдері 1968 жылғы Орталық Қазақстан
газетінде басылып шыққан. Ақынға 17 жасында ақ жол тілеп, батасын берген
сол кездегі Жүрсін Ерманның алғашқы ұстазы Мақсұт Байсейітов. Ол оның
шығармашылығына былай деп баға берген: Ашаң жүзді, сұңғақ бойлы жас
жігіттің өзіміздің Жазушылар одағы облыстық бөлімшесінде тұңғыш рет
көргенім еді бұл. Сол шабыт әуезімен отырып, албырт ақынның шалыс басқан
жерлерін аңғармай қалатын сәттері де бар. Бірақ оның әрбір сөз ырғағының
өзінен шыншыл да адал, жан сезімдерін асыл маржан тілімен жеткізуге құлашын
кең сілтейтін ақын болар-ау деген үміт лебі есіп тұрады... [2, 24], - деп
жас ақынға үлкен үміт жүктейді.
Ақын – әулие. Сол Мақсұт ағаның айтқаны айнымай келіп, үміті ақталды.
Дәл осы топтамасындағы Нүркен ескерткішіне деген өлеңінде албырт ақын:
Ер болып жаралыпсың,
Сен нағыз нар алыпсың
Мұзбалақ қыран болып,
Еліңе оралыпсың,- деп көсіледі. Орталықтан қанаттанып, қияға самғаған
Жүрсіннің өзі де бүгін нағыз қыранға айналып, туған жеріне жыр - сыбағасын
алып келіп тұр. Кейінгі бір өлеңінде ақын:
Туған күнім...
Қатерлі күн бұл күн шын,
Демейді ешкім топ жаратын дүл-дүлсің.
Алғы сөзді жазған Мақсұт Байсейіт,
Соңғы сөзді кім жазарын кім білсін!?-деп толғанады. Орталық
Қазақстанның мұрағатынан табылған Жүрсін ақынның жауқазын жырларын
оқығанда, сол топтама мен бүгінгі өлеңдерінің арасында соншалықты алшақтық
жоқ екені аңғарылады. Ол жыр сүйер қауымды он жетісінде мойындатқан. Әлі де
мойындатып келеді.
Жүрсін Ерманның тұңғыш өлеңдер жинағы Жанартау 1983 жылы Жазушы
баспасынан жарық көрді. 1986ж Арайлы күн, армысың жыр жинағы үшін
Қазақстан Жазушылар Одағының М.Мақатаев атындағы сыйлыққа ие болды.
Ұлытауға бардың ба... (1989), Құдіретке жүгіну (2005ж), Қазіргі
айтыстар жинағы (2005), Екі тізгін, бір шылбыр (2007), Таңдамалы 70
өлең т.б кітаптардың авторы. 1994ж. С.Сейфуллиннің туғанына 100 жыл
толуына арнап өткізілген республикалық ақындар мүшәйрасының бас жүлдегері.
Өлеңдері мен поэма, балладаларында адамның жан дүниесі мен рухани
құндылықтарын өзек етеді. Жүрсін Ерманға әдебиеттегі қаламдастары былай
баға береді: Белгілі сатирик Көпен Әмірбек Жүрсін – ақындар
университетінің ешқандай бұйрықсыз бекітілген ректоры десе, Серік
Ақсұңқарұлы: Жүрсін екеуміз Сарыарқаның екі пұшпағынанбыз. Ол -Ұлытаудан,
мен – Ақтоғайдан, 12-13 жасымыздан бастап Қарағанды облыстық Орталық
Қазақстан газетіне қатар шығып тұрдық. Бір-бірімізді газет арқылы
танитынбыз. Жүрсіннің алғашқы өлеңдері М.Байсейітов, Ж.Бектұров сияқты
белгілі ақындардың алғысөзімен, жылы лебізімен жарияланып жататын. Бірақ ол
әдеби ортаға менен бұрын барып, менен бұрын танымал болды. Жүрсін – шөптің
де, шөңгенің де өлең емес екенін жақсы түсінетін, өлеңге үлкен
жауапкершілікпен қарайтын, өте дарынды ақын. Мысалы, бізде өлең кітаптарын
он томдап, жиырма томдап шығарып жатқан адамдар бар. Ал ұлы Абайдың өзінің
бүкіл жазған-сызғаны түсіндірмесімен ғана бір томға әрең жетеді. Жүрсіннің
өте талғампаз ақын екендігі соншалық – осыдан үш жыл бұрын Таңдамалы 70
өлең деген кітап шығарды. Мысалы, осы 70 өлеңді мен халтурщиктердің 7
томына айырбастамас едім [3, 28] - дейді.
Жүрсін Ерманов - сонау жетпісінші жылдардың басында қазақ елінің шоқтығы
биік қасиетті жерлерінің бірі Ұлытаудан келіп, қазақ поэзиясына қосылған
айтулы ақындарымыздың бірі. Оның өз қатарластарынан бір ерекшелігі
Алматыдан оқу бітіргеннен кейін де Жезқазғанға барып біраз жыл жұмыс
істегендігі. Елдің қалың ортасында болып оның рухани құнарын бойына да,
ойына да барынша молынан сіңіргендігі. Сондықтан болса керек, оның
өлеңдерін де ұлттық бояу нақыштар, бай-ажарлы бейнелі сөздер, кеңістікке
алқынбай көсілетін кең тыныс, асқақ сөйлейтін биіктік жатады.
Жүрсін Ерман ақындық дарынын қазақ халқының айтыс өнеріне жанашырлық
көзқарасымен ұштастырған ақын. Ол қазақтың төл өнері – ақындар айтысын
қалпына келтіру, жаңартып-жаңғырту, оны теледидар мен радиода насихаттау
арқылы халқына кеңінен танымал болды. 1984 жылдан бері жүздеген ақындар
айтысын өткізіп, оған меценаттар тарту арқылы жан-жақты қолдау көрсетіп,
халық өнерін кеңінен насихаттап, ұлттық рухты биікке көтеруге көп үлес
қосты. Ақындар айтысын жинақтап, жариялау, зерттеу жұмыстарын жүргізіп
келеді. Осы жұмыстардың нәтижесінде 2005 жылы Қазіргі айтыстар жинағы
атты кітап құрастырды. Бірнеше бейне, аудиокассета, дискілерді жарыққа
шығарды.
Жүрсін айтысты жандандыруға Жезқазған телевизиясында жүрген кезінен
көңіл бөле бастаған. Бірақ ол кезде айтыс өте сирек және үлкен мерекелерге
орай ғана ұйымдастырылатын. Қазақ телевизиясының әдеби драмалық хабарлар
редакциясында қызмет еткен кезінде Жүрсін айтысты шындап қолға ала бастады.
Сонау соғыс жылдарының өзінде өлмеген, жоғалмаған халықтық өнерді қайта
жандандырайық деп барынша тырысты. Ол кезде айтысты біреу алдын ала жазып
беретін де, екі адам соны домбырамен орындайтын. Міне, содан қазіргі
дәрежеге жеткенге дейін айтыс қаншама кезеңнен, қаншама сатыдан өтті. Ең
басындағы айтыстарды білетін адам оның қазіргі деңгейіне, айтыскерлердің ой
ұшқырлығына, суырып-салмалығына таң-тамаша қалады.
Айтыс – қазақтың демократиясының ең жарқын көрінісі. Яғни, шындықты айту
айтыскерлердің ең басты міндеті. Жоғарғы басшыдан бастап, кішкентай әкімге
дейін кемшілігін сынай беретін оларға ешкім шамданбайды. Себебі, қазақта
ақынына қарсы келмейтін қазақи дәстүр қалыптасқан. Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ деген нақыл ақынның тіліне ерік беру тұрғысынан айтылған.
Жасырсақ та, жасырмасақ та қоғамымызда демократия аз. Халықтық демократия
айтыс арқылы ғана сақталып келеді. Ақын сынаған басшысына ешқандай ат–шапан
айыппұл төлемейді. Айтыс арқылы қоғамдық пікір туады. Шын мәнінде, айтыс
Үкіметке де пайдалы. Себебі, халықтың ішінде, көкейінде тұнып жатқан
қыжылды ақын сыртқа шығарып, жоғарғы жақты құлаққағыс етеді. Тіпті, ол
мәселе шешілмесе де халық ақынының шындықты айтқанына риза болады. Қазіргі
өнерсүйер қауымның талғамы жылдан-жылға өсіп келеді, ол шыншыл, ойы ұшқыр,
батыл, жанға рухани азық беретін, суырып-салма ақындарды тыңдауды ұнатады
[3, 34].
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі
ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жаңашыры және осы өнерді халыққа танытуда
ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен
дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі
қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады.
Бүгінгі айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен
тәжірибе, сауат, өнеге-дәстүр. Халықтың айтысқа деген ықыласының өте жоғары
екенін аңғарған сайын, ақындарымыз да шабыттана түседі. Қазақстанда айтысқа
қатысып жүрген, халық таныған 40 шақты ақындар бар. Ақын болған соң,
бірінің дарыны өте биік, бірінікі орташа болуы мүмкін. Айтыстың көшін
сүйреп, барар бағытын белгілеп жүрген ақындар бар. Мысалы, ХХ ғасырдың
сексенінші жылдардың ортасында халық мойындаған, өздерінің атақ-даңқтарын
алған Қазақстанның халық ақындары Әселхан Қалыбекова, Әсия Беркенова,
Қонысбай Әбілов, оның ар жағында Сыр бойының жүйрігі Манап Көкенов,
оңтүстіктен Көпбай Омаров. Бұлар теңдесі жоқ ақындар болатын. Қуатты
ақындардың қатарында Аманжол Әлтаев – айтыстың ескі салт-дәстүрін сақтап
жеткізуші, сал-серілік өнерді сақтаған, мәдениетті, сауатты адам, әні де,
сазы да төрт аяғын тең басып тұр. Мұхамеджан Тазабеков – айтыс өнеріне
жазба өлеңнің тереңдігін әкелген, интеллектуалдық парасат, пайым әкелген
ақын. Оралдан шыққан Мэлс Қосымбаев Қашағанның жыр дәстүрлерін бүгінгі
поэзияға әкеліп, қабыстырып жүрген өзінше бөлек дарын. Балғынбек Имашев
Арқаның сал-серілік дәстүрін бойына сіңірген үлкен ақын. Айбек Қалиев тілі
өткір, шыншыл да батыл ақын. Сахна мәдениетін өте жақсы меңгерген Айбектің
суырып-салмалық қасиеті өте басым. Алматыдан шығып, өмірден ерте озған
Оразалы Досбосынов айтыста жазба ақындар қолдана бермейтін керемет
теңеулерімен, ойының ұшқырлығымен артына өшпес із қалдырды. Талантты ақын
қыздар Ақмарал Ілеубаева өте тереңнен сөз қозғар ақын, сазы да, сөзі де
келіскен. Айнұр Тұрсынбаеваның шапшаң айтып, шебер сөз құрастыратыны,
әзілге де шеберлігі үлгі аларлық өнер. Айтысқа жаңа леп алып келген
ақындардың бірі Жәкен Омаров айтысқа ислам дінінің құдіретін қосып, дін мен
имандылықты насихаттап жүрген ақын.
Жүрсін Ерманның лирикасына үңілмей тұрып, Екі тізгін бір шылбыр атты
Атамұра баспасынан шыққан жинағындағы ақынның ақындық туралы, ақындық жол
туралы айтқан өз ойыларын біліп алсақ деймін.
Бірде ақын журналистке берген сұхбаттында, журналисттің:
- ...Сіз қалай ойлайсыз – ақындық туа бітетін қасиет пе, жоқ әлде, адам
басына жүре келе қонатын бақ құсы ма?-деген сауалына ақын Жүрсін
Ерман:
- Ақындық –тылсым, оның құпиясын ашып, жұмбағын шешкен күні поэзия өнер
болудан қалады. Ақындығына қазір ешкім күмән келтірмейтін Мұқағалидың
өзі неге өле-өлгенше тұрғыластарынан осы мен ақынмын ба? деп сұрау
салып өтті деп ойласың? Өзінің кейбір өлеңдерінің өлмес ғұмыры бар
екенін Мұқағали білмеді деймісің? Ақындық талант – ғайыптың ісі, қазір
бар, қазір – жоқ. Ана сүтімен бойыңа дарыған, қаныңа сіңген тылсым
күшті сәбидей уілдетіп, үкідей үлпілдетіп мәпелеп, тәрбиелеп,
ұштамасаң, тілі шала шыққан күйінде, сақау-мақау қалпында, жарым-жан
болып қала беретініне күмән келтірмеймін. Мысал керек пе? Әдебиеттегі
алғашқы қадамын өлеңмен бастаған, жай тәжірибе жасап қана көрмей, жыр
кітаптарын шығарып үлгерген Әбіш Кекілбаев, Қабдеш Жұмаділов, Дүкенбай
Досжанов, Софы Сматаев секілді қазіргі қабырғалы қаламгерлердің
ақындық таланты осы күнгі өздері құралыптас ақындардан кем болып еді
деп ойламаймын. Бірақ бұл төрт ағамыз да өзге жанрдың отын жағуға бет
бұрған соң, тәрбиеленбеген ақындық талант өшіп қалды. Әйтпесе, әлгі
ағалар талант көзін қаузай бергенде, осы күні Қадыр Мырзалиевтің,
Тұманбай Молдағалиевтің қатарынан сөзсіз табылар еді.
Жалпы, сөз өнері бітік дән сияқты әуелде бір бүршік жаруы ақиқат болса,
оның қай жанр, қай форма арқылы көрініс табуы – бейімделудің нәтижесі болса
керек. Жампоз жазушымыз Сәкен Жүнісовтің соңғы жылдары өлең жазып, жазып
қана қоймай, оны жариялатып жүргені белгілі қара сөзге келгенде Құлагерге
айналып, шапқан сайын үдейтін Сәкен ағамыздың әлгі өлеңдері орта дәрежедегі
кәсіби ақынның қолына су құюға жарамайтыны неліктен? Талантты кезінде
ұштамаудан, ардақтап, әлпештемеуден. Оны Сәкен ағаның өзі де жақсы біліп,
өлеңдеріне мүсіркей қарайтыны сондықтан. Қорытып айтқанда, ақындық қасиет
адамға алғашқы жүрек лүпілімен бірге байланатын табиғи қасиет, оны
тәрбиелеу, қанаттандыру – әркімнің өз бағына немесе сорына байланысты.
Ақындық – бақ құсы деп кім айтты? Ақындық – сәт сайын, сағат сайын өзіңмен
өзің арпалысу, өзіңді өзің жеу, Тәңірден, тылсымнан медет сұрау, бермесе –
күту, зарығу мен тарығу, іңкәрлік пен құштарлықтың алапат майданында,
Кербаланың шөлінде бір ауыз сөз үшін жан алып, жан берісу. Ұтарың – бір
шумақ ғұмырлы өлең, ұтқызарың– ғұмырың. Әрине, кеудесіне Алла дем салған
жалғыз шумақ жақсы өлеңнің қанағатын еш бағыттың өлшеміне сыйғыза алмайсың.
Кейде түсіңде өлең жазылады. Оянғаныңда сол өлеңнің бір жұрнағы жадыңда
қалса, соның азабы мен ғажабы талай күн мазаңды алады. Түсте өлең жазу –
сирек кездесетін құбылыс. Өткен жылы мына бір-екі жол түсіме кірді:
Жетпесімді білсем де – армандаймын,
Өтпесімді бұлдаған сормаңдаймын.
Осы өлеңді қалпына қанша жыл келтіретінім бір Аллаға ғана аян...
Жүрсін Ерманов саусағын сорып өлең туғызбайды, қайнаған өмірдің өзінен
алады, бастан кешкенін, көзі көріп, көңіліне түйгенін жазады, жүрегін
тербемеген, жанын қозғамаған тақырыпқа бармайды да баспайды. Өмірі
өлеңімен, өлеңі өмірімен қабысқан, өрімдей өрілген санаулының бірі. Кезінде
Цветоева Пастернакка: Сіздің тақырыбыңыз - Сіздің өзіңіз, Сіз оны Колумб
Американы ашқандай үнемі күтпеген, ойламаған жерден ашасыз да жатасыз деп
жазған. Жүрсін Ермановта дәл сондай ақын. Оның бүкіл ғұмырында жазған
өлеңдері әлде қайда көп болар, бірақ бізге бар ұсынғаны 120-дай -ақ жыр,
оның да жетпісін ғана Құстың көлеңкесі атты таңдамалы жинағына енгізіпті.
Осындайда орыстың әйгілі ақыны Михаийл Светловтың: Егер бір жинақтан
тұшымды он бес өлең табылатын болса, оның мықты кітап болғаны, деген сөзі
ойымызға оралады [4, 201].
Ұят дейтін бір кінәз, нәпсі дейтін бір кесел – арбасады да жатады.
Содан ба екен, қанғаттың шапаны мен қияметтің кебінін мен алдымен өзіме
өлшеп көремін. Назары сұсты бір құдірет жазғанымды жырттыра береді,
кітабымды кідірте береді. Алпысқа келгенінше бар жазғаны бір томға жетер
жетпес өлең болған Абай аға да көкжелкемнен қарайды да тұрады. Ол кісі де
қатал-ақ! Осылайша, бар мен жоқтың, от пен судың арасында қапылған шамшыл
шайырдың тым болмаса бір шумақ өлеңі, тым болмаса бір қайырым сөзі
талғампаз оқушының таңдайын жібітуге жараса нетті деп үміттің шырағын
үрлегеннен басқа, құдіретке жүгінгеннен басқа не шара бар?, - деп Жүрсін
ақының өзі жазады.
Жүрсін – ақын. Ақын болғанда, өзінің жан жаратылысының ақыны. Тұманбай
ағамыздың ертеректегі бір сөзі құлағымызда қалыпты. Үйіріліп, маңынан ұзап
шықпаи жүрген жас талап ақындарға: Талант қайда барсанда талант. Кез
келген ақынды кез келген совхозға партком қойшы, не директор жасашы.
Дөңгелетіп алып кетеді.Талант деген сол, - деп қалғаны бар. Тұмағанңың осы
мағынадағы сол ойын мәз болып, қағып алып, көкейге түидік. Не десе де, сол
рас сөз ... Айтыстың алдында, қартаның соңында, тележурнлистің жолында,
қызық-тамашаның торында, той-думанның төрінде-Жүрсін... Жүрсін, бәрібір,
ақын.Ақын болғанда бітуар ақын.Жетпісінші жылдарда, болашақ-
теледидарда!деп ұрандағанда, Жезқазған теледидарына бас болып кеткенде
де жүрсін қайда жүр?! деп жар салып, ақын деп іздеп баратынбыз. Өлеңдерді
оқып, өлең туралы ақтарыла сөйлеп, күллі ақынның құлағын шулатып , газет-
журналды ақтаратынбыз. Соның бәрінде, өлеңге келгенде, өлең дегенде ерекшк
ағынан жарылып, ақ сөйлеп, анық жүретін Жүрсінді мен тек поэзия арқылы
көремін. Поэзия арқылы танимын. Поэзия арқылы табамын. Басқалай..мүмкін
емес. Өлеңнен ажыратып алсақ, көз алдымыздағы тұтас тұлға жартыкештеніп,
тұтас дүние шашылып жүре береді. Комментатор... талантты комментатор шығар.
Ол журналистік кәсібі болар. Айтыс көшбашсысы... шебер ұиымдастырушысы
шығар.Жақсы редактор, қаділетті кәсіпкер болуы да мүмкін.Ол өз нәсібі
шығар.Күмәнданбаймын. Бірақ, поэзиясыз жүрсін-жүрсін емес.кейде апталап,
айлап жүздеспей жүріп іздегенде де ақын жүрсінді іздейміз.Ақынды іздеу-
поэзияны іздеу-өзіңді іздеу!(Кейде табасың, кейде таппайсың. Қауырт
тіршілік қарбаласы ма, кейде өз үйі өлең төсегі Өлең ордасына көпке дейін
жоламай, әлде арақонып жүргені... Сондайда суыған өлең өзегін жалғай
салатын орталықтандырылған жылу, қуат көзіде жоқ.Өлең-жеке-дара, жүректің
ісі). Поэзиясыз Жүрсін кім? Білмеймін. (Өзіне салсаң,әрнені айтып,
журналистігін,айтыс өнерін ширек ғасыр боиы жанын салып жүріп-жүріп
жаңғыртқанн,дамытқанын бір белеске көтергенін, әлдебір
телесұхбатын,телехабарын айтып әбден мақтана беруі мүмкін.Бәрі рас.Өлеңге
келгенде, поэзияның киесін құдірет тұтып,жеңіл сөзге баспайды. Жақсы
өлеңдерім бар.Мен секілді ақындар көп қой... -деп сынықсып, сырғақси
қалады.Осы сөзінен өлеңге деген құдіретті құштарлықты, іште туған әр
мүиісте айтыла салмайтын ұлы махаббатты түйсінесің. Таланты қаламгердің жан
дүние сазы, шынайы тұлғасы өлеңдеріндегі сезім толқындарында, жүрек
тебреністерінде тұнып тұр.
Ел, жер, азаматтық жайлы, қайран қазақтың қыз-жігітері жайлы, тағдыры
туралы жырларында... Өлеңді бұрқыратып көп жазбаған, ақындық сезімін
ғашықтық сырындай аялап, тұнық сақтаған Жүрсін жырларында бір буын
ақындарының, біздің толқынның тағдыр жолы бейнеленген. Жан сыры жазылған.
Сол өлеңдерінің бірінен болмаса да бірінен оқырман өзін көреді. Сонысымен
жақын ақын оқырманына.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына
берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді?
Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат
жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа
толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан –
Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді
ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін
Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола
жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар
киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы
әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Айтыс өнерін тірілту арқылы өзіне өшпес ескерткіш орнатып үлгерген
Жүрсін Ермановтың бұл өлмес еңбегін айтпағанның өзінде жазба поэзиямызға
қосқан сүбелі үлесін ешкім де жоққа шығара алмайды. Жүрсін ақын
шығармашылығының шарықтау шегі де осы айтыс өнерімен байланысты.
Жүрсін Ерман қазаргі қазақ поэзиясының лирик ақыны. Ақынның лирикасы
басты тақырыбы- әлеуметтік мәселе. Ал, әлеуметтік мәселе қашанда қоғам үшін
өзекті.
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс өнері
Алаш барда – айтыс өлмейді деп ұран тастаған Жүрсін Ерман ұлтымыздың
ғасырлар бойы бірге ілесіп келе жатқан рухани дүниесінің, баға жетпес
байлығының, ешбір елде жоқ ерекше өнерінің бірі - айтысты көрнеу ажалдан
арашалап, халқымызға қайтарып әперген, жаңғыртқан, жаңартқан, тіпті оны
бүкілхалықтық қозғалысқа айналдырған ақын. Қазақтың айтыс өнерін
халықаралық деңгейге дейін көтеріп, көрші Қырғыз, Өзбек жұртына апарып
асқақтатты. Еділ бабамыздың тұяғы тиген Еуропаны есінен тандырып, Әміре
атамыздан кейін аспанын қазақ әнімен жаңғыртып, Парижді де бағындырған
Жүрсін Ерманның жүйріктері [4, 49].
1990 жылдары айтыс көп жылғы үзілістен кейін қайта жанданып, халықпен
қайта жүздесті. Осы бір тарихи кезеңді Қазақстан Республикасының мәдениет
қайраткері Сәулебек Жәмекенұлы былай еске алады: Ермановтың ерлігі өз
басына жетерлік еді. Соның бірі атышулы 1986 жылдың ызғарлы лебі бүкіл елді
ықтыртып тұрғанда Қарағандыға келіп айтыс ұйымдастырғаны. Онда жұрт
ақындардың аузымен шерін бір тарқатып, талай боздақтардың басына бұлт
үйіріліп, еңкейіп отырған ел бір серпіліп, рухы қайта көтеріліп, бойын бір
тіктеп қалғаны арқа жұртының есінде. Ленин десек партия дейміз деп
Маяковский айтпақшы, айтыс десек алдымен көз алдымызда Жүрсін Ерман тұрады.
Қазақтың осы бір дара өнерін жаңғырту жолында аянбай тер төкті. Осы еңбегі
текке кетпей, Жүрсін бастаған азаматтардың және Мырзатай Жолдасбеков,
Рымғали Нұрғалиев, Ақселеу Сейдімбеков сияқты алдыңғы буын ағаларымыздың
арқасында бодандық бұғауында ұлт рухы мен қоса жаншылған төл өнеріміз
өшіңкіреп, өлеусіреп барып қайта жаңғырды. Айтыс өнерін Жүрсін қолға ала
бастаған сәтте Сәнязбек Найманов деген азамат екеуіміз Жүрсіннің қасында
болып, қал-қалдерімізше қолғабысымызды тигізгеніміз бар. Ең алдымен айтысты
қайда өткіземіз деген сұрақ бірінші тұрды. Ол бірден республикадағы ең
үлкен сарай Ленин сарайын таңдады.
- Ойбай-ау, көрермендерімізді қалай толтырамыз? - деп шошып кеттік
- Жығылсаң нардан жығыл деген, осы бас сарайымыз талай жыл не бір
шетелдік жын-шайтанның ойнағы болып бітті ғой, айтыспен аластайық оны,
ұлтымыздың ұлы өнері онда өтпегенде қайда өтеді?- деп ол өзіне тән
мінезімен зеңбірек атқандай дүрс еткізді. Халық, қалай дегенмен де,
қанша жыл көз жазып қалғандықтан болар, айтысты жатырқап та, тосырқап
та қалыпты. Оның үстіне бұрынғы қоғамымыздың астаң-кестеңі шығып, өз
бетінше елдік құрып жатқан аласапыран уақыт. Көп ұзамай күдігіміз
расқа шығып, билетіміз өтпей, зал толмайын деді. Радио-телевизиядан
жарнама жапырылып беріліп жатыр. Әсіресе, өлгені тіріліп, өшкені
жанған айтыс ақындары мен шын жанашырларының қуанышында шек жоқ.
- Залдың 300 мың теңге жылдық ақысын алақаныма әкеліп салмасаңдар,
сарайдың есігі ашылмайды,- деп шарт қойды бір күні оның директоры. Ол
кез үшін бұл дегеніңіз сұмдық ақша. Жабыла демеуші іздеудеміз.
Қысылтаяң уақыт, ешкімнен ештеңе шығар емес. Сол кезде қаулап шыға
бастаған байшыкештерге кірудің өзі бір қиямет. Күзет, оққағар дегенді
әбден әуезе қылып алған, одан өтсең көмекші дегені бар, қат-қабат бір
қамал. Шынымен-ақ сасайық дедік. Осы арада Жүрсіннің сұңғылалығын тағы
бір рет көрдім.
- Осы Рымбекке неге бармайсың, нағыз жерлесің, талай өнерпаздар шыққан
қазақы жердің тумасы, түсінуге тиіс. Бұл Күләш пен Манарбек, Шашубай
сияқты өнердің шашасына шаң жұқтырмас талай дүлдүлдері шыққан Ақтоғай
ауданының басшысы болған Рымбек Жүнісов еді. Алматыға келіп базарком
болды, жағдайы жақсы екен деп еститінбіз. Өмірден ертерек кеткен
досымыз, ақын Дәуітәлі Стамбековтің аузынан нағашым еді деп
отырғанын сан рет естігенмін. ...Қойшы әйтеуір, үлкен азаматтық
білдіріп, бақандай жүз мың теңгені ұстатып-ақ жібергені ғой. Анығын
Жүкеңнің өзі айтар, айтыстың мен білетін алғашқы демеушісі осы Рымбек
Жүнісов еді. Ұзамай ақындарымыз да келе бастады. Шымкенттен Әселхан
Қалыбекова жетті. Жамбылдан Әзімбек Жанқұлиев пен Шорабек Айдаров,
Қостанайдан Әсия Беркенова келді [6, 48], - деп айтыстың алғашқы
тарихи кезеңін есіне алады.
- Жеңген ақынның өнеріне риза болып, шапан жауып, ат мінгізу бұрынғы
заманда да болған. Халық ақынға деген ризашылығын осы арқылы
білдірген. Ақынды риза етіп аттандырған. Айтысқа мәшине тігіп, қомақты
қаржы беруді шығарған мен ғана. 1984 жылдан бері 150-ден астам көлік
жүлдеге тігіліп, ақындардың алды кемі 14-15 көліктен алды. Оның бәрі
осы отырған Ерманов деген қазақтың аннан-мыннан құрап-сұрап тапқан
ақшасына келген дүние,- дегені бар бірде ағынан жарылып.
Жүрсін Ерманның Екі тізгін бір шылбыр атты жинағында айтыс өнері
туралы ой-пікір топтамасы берілген. Сіз талай жылдан бері жүргізіп келе
жатқан айтыс өнерінің кешегісі мен бүгінгісінің ерекшелігі неде? деген
тілші сұрағына берген жауабында ақын: 1984 жылдың наурыз айынан бастап
көгілдір экран арқылы айтыс тұрақты жүріп келеді.1992 жылы мен жұмыстан
кеткеннен кейін, біраз жыл айтыс үзіліп қалды. Мен сол күндерде айтыссыз
өмір сүре алмайтыныма көзім жетті. Жаным да жүрегім де оны іздей береді.
1997 жылы қыркүйек айында сөз жарысын қайта жандандыруға ұсыныс жасадым.
Сөйтіп жүргенде Жібек жолы көшесінінің бойындағы балабақшада Мұхтар Құл-
Мұхаммед мырзаға кездейсоқ кездесіп қалып, көмек сұрадым. Рахмет, ол қолдан
келген көмегін аямады. Сол кісінің қолдауымен, 1997жылдың 17 қазанынан
бастап тұрақты “Хабар” телеарнасымен жұмыс істесіп келеміз. Кешегі айтыс
пен бүгінгі айтысты мүлдем салыстыруға келмейді. Арада 20 жылдай уақыт өтсе
де жер мен көктей айырмашылық сақталған. Ол кезде М.Әуезов жіктеген
айтыстың түрлері: жұмбақ, қайым, өтірік өлеңдерді тірілттік. Бірінен-бірі
өткен өте қызықты айтыс болатын. Қайсысына жүлдені беретінімізді білмей
басымыз қататын. Өкініштісі, сол кезеңнің идеологиясына байланысты көсіліп,
шешіліп айту формасы шектеулі болды. Қайым айтыстың негізгі миссиясы –
қазақтың қанында суырып-салмалық өнердің барын дәлелдейді. “Айтыстың осы
түрін неге жандандырмайсыздар” деген пікір айтушылар бар. Себебі, бүгінгі
сөз жарысында ақынның ойы қайым айтысқа сыймайды. Тіпті, қазақ ақындарында
суырып-салмалық өнердің барына ешкім күмәнданбайтыны да анық қой. Бүгінгі
айтыс дарындыларымызға айтысудың мүмкіндік формаларын беруді қажет етеді.
Осы мақсатта “Түре айтыс”, “Сүре айтыс”; “Қыз бен жігіттің айтысын” жасап
келеміз [6, 88], - деп айтыстың бүгінгі дәрежесіне баға береді айтыстың
ұйымдастырушы Жүрсін Ерман.
Айтыс – қазақтың демократиясының ең жарқын көрінісі. Яғни, шындықты айту
айтыскерлердің ең басты міндеті. Жоғарғы басшыдан бастап, кішкентай әкімге
дейін кемшілігін сынай беретін оларға ешкім шамданбайды. Себебі, қазақта
ақынына қарсы келмейтін қазақи дәстүр қалыптасқан. Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ деген нақыл ақынның тіліне ерік беру тұрғысынан айтылған.
Жасырсақ та, жасырмасақ та қоғамымызда демократия аз. Халықтық демократия
айтыс арқылы ғана сақталып келеді. Ақын сынаған басшысына ешқандай ат–шапан
айыппұл төлемейді. Айтыс арқылы қоғамдық пікір туады. Шын мәнінде, айтыс
Үкіметке де пайдалы. Себебі, халықтың ішінде, көкейінде тұнып жатқан
қыжылды ақын сыртқа шығарып, жоғарғы жақты құлаққағыс етеді. Тіпті, ол
мәселе шешілмесе де халық ақынының шындықты айтқанына риза болады. Қазіргі
өнерсүйер қауымның талғамы жылдан-жылға өсіп келеді, ол шыншыл, ойы ұшқыр,
батыл, жанға рухани азық беретін, суырып-салма ақындарды тыңдауды ұнатады.
Жүрсін Ерман – айтыс арқылы аяқ-қолы кісендеулі алашын, көкжиектен
сұлбасы көріне бастаған тәуелсіздікті етек-жеңін жинап, еңселі ел болып,
қарсы алуға дайындаған ақын. Бір кездері айтыс ел арасында ұлан-асыр ұлттық
– қоғамдық пікір туғызды. Адольф Янушкевичтің XIX ғасырда айтқан айтыс
туралы асқақ ойы сонда миымызға сарт ете түскен: Айтыс басталды. Тылсым
тыныштық қайтадан орнады. Олимп ойындарындағыдай –ақ екі ақын бір-бірімен
сайысқа түсті. Бірі шумақпен атқылай бастаса, екіншісі дереу жауап
қайтарады: біріншісі батыл шабуылдайды, екіншісі шебер қорғанады. Екеуі де
қыза-қыза айтысты қатты шиеленістірді. Орынбай домбырасын қағып-қағып
жіберіп, дүниенің басы- Адам ата мен Қауа анадан түсіп, мына отырған
сұлтандарға тағзым еткендей, аты шыққан арғы аталарының әрқайсын бір-бір
көтеріп тастады. Содан Нұқ кемесіне мініп, топан судан өтті де, Арараттың
биігінен бүкіл Ынжыл тарихын шолып өтті. Жолшыбай барлық оқиғаларды, тіпті
Вавилонның Навуходоносорында, Египеттің пергауындарын да қалдырмай сүзіп
шықты. Сағат бойы толассыз жырлап, Ниагара сарқырамасындай арындап келіп,
ақыры ол аман-сау Мұхаммедтің өзіне де жетті-ау! Соңғы он ғасырды құшағына
алып дауылдатқан бұл жыр Ислам қаһармандарының басынан құйылып, бүкіл қазақ
даласына толықси жайлар ма еді... Жоқ! Меккеден жаңа шыға берген кезде
біздің жезтаңдай әншінің домбырасының ішегі үзілді. Өзім ойға қалдым.
Осының бәрін мен дүниежүзі тағы және жабайы санайтын дала да, көшіп жүретін
халықтың ортасында өз құлағыңмен тыңдадың ғой. Бұдан бір неше күн бұрын
өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім.
Сонда Демосфен мен Цисерон туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таң қалып,
қол соққанмын. Ал, бүгін, оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда
өнерлерін жайып салды. Олардың жыры жаныма жылы тиіп, жүрегімнің қылын
қозғады, сонысымен тәнті етті. ...Имандай сырым! Тәңірім бойына осыншама
қабілет дарытқан халық цивилизацияға жат болып қалуы мүмкін емес. Оның рухы
қазақ даласында аспандай көтеріліп, жарқырап сәуле шашатын болады! Сор
маңдай құл-құтаңдарды менсінбейтін Үндістанның жоғарғы касталары сықылды,
өзіне жоғарыдан қарайтын халықтар арасынан бұл көшпелілердің де құрметті
орын алатын кез келеді [8, 55].
Бүгінгі айтыс пен кешегі айтыстың деңгейі де бөлек. Қазіргі
айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады. Бүгінгі
айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе,
сауат, өнеге-дәстүр. Халықтың айтысқа деген ықыласының өте жоғары екенін
аңғарған сайын, ақындарымыз да шабыттана түседі. Қазақстанда айтысқа
қатысып жүрген, халық таныған 40 шақты ақындар бар. Ақын болған соң,
бірінің дарыны өте биік, бірінікі орташа болуы мүмкін. Айтыстың көшін
сүйреп, барар бағытын белгілеп жүрген ақындар бар. Мысалы, 1980 жылдың
ортасында халық мойындаған, өздерінің атақ-даңқтарын алған Қазақстанның
халық ақындары Әселхан Қалыбекова, Әсия Беркенова, Қонысбай Әбілов, оның ар
жағында Сыр бойының жүйрігі Манап Көкенов, оңтүстіктен Көпбай Омаров. Бұлар
теңдесі жоқ ақындар болатын. Қуатты ақындардың қатарында Аманжол Әлтаев
–айтыстың ескі салт-дәстүрін сақтап жеткізуші, сал-серілік өнерді сақтаған,
мәдениетті, сауатты адам, әні де, сазы да төрт аяғын тең басып тұр.
Мұхамеджан Тазабеков –айтыс өнеріне жазба өлеңнің тереңдігін әкелген,
интеллектуалдық парасат, пайымды тұжырамдай білетін ақын. Оралдан шыққан
Мэлс Қосымбаев Қашағанның жыр дәстүрлерін бүгінгі поэзияға әкеліп,
қабыстырып жүрген өзінше бөлек дарын. Балғынбек Имашев Арқаның сал-серілік
дәстүрін бойына сіңірген үлкен ақын. Айбек Қалиев тілі өткір, шыншыл да
батыл ақын. Сахна мәдениетін өте жақсы меңгерген Айбектің суырып-салмалық
қасиеті өте басым. Алматыдан шығып, өмірден ерте озған Оразалы Досбосынов
айтыста жазба ақындар қолдана бермейтін керемет теңеулерімен, ойының
ұшқырлығымен артына өшпес із қалдырды. Талантты ақын қыздар Ақмарал
Ілеубаева өте тереңнен сөз қозғар ақын, сазы да, сөзі де келіскен. Айнұр
Тұрсынбаеваның шапшаң айтып, шебер сөз құрастыратыны, әзілге де шеберлігі
үлгі аларлық өнер. Айтысқа жаңа леп алып келген ақындардың бірі Жәкен
Омаров айтысқа ислам дінінің құдіретін қосып, дін мен имандылықты
насихаттап жүрген ақын [8, 48].
Ал енді Жүрсін ақынға келейік. Жүрсін Ерманов қырыққа толмаған шағында-
ақ, иә дәл солай, қаһарлы компартия тамұққа тығып тастаған суырып-салма
ақандар айтысына бір өзі бостандық берді. Осы бостандық сөзіне кеңірек
тоқталайық. Біздің ұрпақ компартия билеген заманда цензура дейтіннің
болғанын жақсы біледі. Ол айтылатын, жазылатын сөздің арнайы бақылаудан,
тексеруден, екшеуден өтуі деген сөз. Ал суырып-салма ақындар сөзі өлеңі
миында. Оны тексеретін, екшейтін құрал-ақпарат ол кез түгіл бүгінге дейін
жоқ. Демек қазақ өнерінің көпшілік кәдесіне жарайтын бұл түрі аса қауіпті.
Сахнаға бір шыққан соң ақын деген бәле ойына келгенін айтып, халықты
лениндік саясаттан бұрып әкетуі әбден мүмкін. Демек, мұны тыю керек. Партия
солай істеді де. Сахнада айтатын сөзін суырып-салма ақындар жазып, оқытып
алуы тиіс болды. Суырып-салмалық бұған көнбейді. Сондықтан да Кеңес
одағының кемелденген социализм дәуіріне тиісті партия органдары бекіткен
тексті (100 биеден жүз құлын алғандарды немесе мол астық, тонналған кен
өндіргендерді мадақтайтын, саясатқа араласпайтын) жатқа айтып шығатын
жасанды ақындар келді өмірге. Жансыз айтыс, қуыршақ ақын! Аянышты! Бірақ
көнбеске амал жоқ [9, 102].
Қайта құрыла бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-
жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды.
Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы
сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан
Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен
ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған
екен. Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-
салма ақын болатынын көзбен көрді, көрді де ондай болмақ қайда демей
тәуекел деді. Сөйтіп, суырыпсалма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге
шығып, ел жүрегіне нұрын шашты.
Енді қараңыз, суырып-салма ақындықтың қайта жаңғырып шыққан сәті – қан
шеңгелдеген Колбиннің тірі кезі, Қазақстанды уысына ұстап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .16
2 Жүрсін Ерман
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 23
2.1 Жүрсін Ерман лирикасынның жанрлық-стильдік сипаты
көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Жүрсін Ерман мен Қасым Аманжолов поэзиясындағы
үндестік ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тақырыптың маңыздылығы оның тың
зерттелмегендігінде. Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып,
ұйымдастырушы Ерманов Жүрсіннің шығармашылығы мен лирикасына кеңірек
тоқталу. Ақынның қоғамға әкелген жаңалығымен терең танысу, зерттеу.
Қайта құрыла бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-
жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды.
Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы
сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан
Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен
ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған.
Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-салма
ақын болатынын көзбен көрді, көрді де ондай болмақ қайда демей тәуекел
деді. Сөйтіп, суырып-салма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге шығып,
ел жүрегіне нұрын шашты.
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі
ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жанашыры және осы өнерді халыққа танытуда
ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен
дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі
қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады. Бүгінгі
айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе,
сауат, өнеге-дәстүр
Журналистер егемендік кезең-нің қиыншылығын көрсетіп, халық өтінішін
жоғарыға жеткізуде дәл осы Жүрсін командасы журналистер әлдеқайда артық
іс тындыра алмайды. Өйткені, ақиқат осы. Себебі газет журналистерінің сөзі
жететін ауқым тарылды – газет, журнал таралымы аз. Тележурналистер
шеберлігі төмен, хабарларын көріп, тыңдап жабығасың. Ал ақындар айтысы
болады дегенде сарайда ине шаншар жер қалмайды, теледидардан көрсететінін
білсе, бүкіл қазақ сол уақытты теледидар алдына жиналады. Бұл айтыстың
әсерлігі мен ықпалдылығын көрсететін тұс емес пе? Бүгінгі шын жүлде алған
жүйріктердің деңгейі ақындар айтысының асқар шыңы – Біржан-Сара айтысынан
да биіктеп кетті. Осынша қысқа мерзімде осындай жетістікке жазба ақындары
жеткен жоқ. Тақырыптың маңыздылығы да сол, ақын Жүрсін Ерман біраз уақыт
үзіліп қалған қазаққа ғана тән өнер айтыс өнерін жалғастырушысы ретінде өз
халқын табуы. Екінші, Жүрсін Ерманды айтыс арқылы дүйім жұрт танып, кейін
оның лирикасына ден қоя бастады. Осылайша, Жүрсін ақын қазіргі қазақ
поэзиясының ұлы өкіліне айналып отыр. Оның лирикасын бүгінде Қасым мен
Мұқағали лирикасымен салыстыра үндестіріп жүр.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына
берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді?
Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат
жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа
толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан –
Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді
ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін
Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола
жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар
киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы
әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жүрсін Ерман лирикасының жанрлық-стильдік
сипаты мен көркемдік ерекшелігін ашу арқылы ақынның қазақ поэзиясына қосқан
өзіндік үлесін анықтау. Бүгінгі күндегі Жүрсін Ерман лирикасының қоғамдығы
алатын орнын айқындау. Айтыс өнерінің бүгінгі күндегі өзектілігі мен
маңыздылығын талқылау.
Ақының шығармашылығының өзектілігі зерттелмеген өлеңдерін, зерттеп
талдап лирикасын
Жүрсін Ерманов – сонау жетпісінші жылдардың басында қазақ елінің шоқтығы
биік қасиетті жерлерінің бірі Ұлытаудан келіп, қазақ поэзиясына қосылған
айтулы ақындарымыздың бірі. Оның өз қатарластарынан бір ерекшелігі
Алматыдан оқу бітіргеннен кейін де Жезқазғанға барып біраз жыл жұмыс
істегендігі. Елдің қалың ортасында болып оның рухани құнарын бойына да,
ойына да барынша молынан сіңіргендігі. Сондықтан болса керек, оның
өлеңдерінде ұлттық бояу нақыштар, бай-ажарлы бейнелі сөздер, кеңістікке
алқынбай көсілетін кең тыныс, асқақ сөйлейтін биіктік жатады.
Жүрсін жырлары - сезім тұнбасы. Сөзден де, ойдан да шашау шығу, белгілі
логикадан сәлде болса ауытқу ақынға жат. Сол сияқты, анық дүниенің пафосы,
нәзіктігі, әдемілігі қайран қалдырмай қоймайды. Ойнап тұрған сөз бе, сезім
бе, өмір сыры ма, ұстатпайды. Білдірмейді. Көп оқырман Жүрсін поэзиясының
бұл қырын сезбей қалады. Оған себеп Жүрсін поэзиясы насихатталмай өз
кермесінде өз оқырманының жиегінде қалып қоя береді. Аз дүние болса да
құнды дүние шеберінің өнерін көзінің тірісінде бағаламасақ Мұқағалиды
аңсағандай күй кешуіміз әбден мүмкін. Темірді қызғанында соқ деген халық
нақылымен өмір сүруіміз керек яғни барымызды бағалай, насихаттай білуіміз
керек. Себебі, қазіргі қазақ поэзияның алыптары онсыз да саусақпен санарлық
қана. Азайып барады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы - Жүрсін
Ерманның өмірі мен шығармашылығына тоқталу.
Жүрсін Ерман шығармашылығын тереңірек зерттеп, талдау жасау арқылы ақынның
өлеңдерінің өзектілігін ашу.
Жүрсін Ерманның лирикасын өз көзқарасыммен талдау, өлеңдерінің қоғамдық
мәнін ашу. Осыдан келіп мынадай міндеттер туындайды:
- Ақын шығармашылығымен танысу;
- Лирикалық шығармаларын тақырыптарына қарай бөліп талдау;
- Ақын лирикасының жанрлық-стильдік сипаты мен көркемдік ерекшелігін
талдау;
- Жүрсін Ерманның айтыс өнеріне қосқан үлесі мен қайраткерлігін
айқындау;
- Ақын поэзиясындағы көркемдік идеясының Қасым Аманжолов поэзиясымен
үндестігін салыстыру;
- Ақын өлеңдерінің мәні мен маңыздылығын оқырман қауымға ұғындыру;
Зерттеу жұмысының әдістері. Диплом жұмысында тарихи-салыстырмалы,
баяндау, талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық мәні.
-Қазіргі қазақ поэзиясының өкілі Жүрсін Ерман өлеңдерін насихаттау;
-Жүрсін Ерман лирикасының поэтикалық мәнін ашу оның қоғамдағы рөлін
анықтау;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың
өзектілігі зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері мен жұмыстың ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық маңызы туралы мәлімет берілді. Жүрсін Ерман
лирикасын талдаудың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Жүрсін арқылы
айтысты тану, айтыс арқылы Жүрсінді тану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жүрсін Ерманның өмірі мен шығармашылығы
1.1 Ақын Жүрсін Ерманның шығармашылық жолы
Ақын, журналист, айтыс өнерін қайта жандандырып, ұйымдастырушы Ерманов
Жүрсін Молдашұлы 1951 жылы 12 ақпанда Қарағанды облысы, Ұлытау ауданы,
Байқоңыр ауылында дүниеге келген.
Ұлытауым, Ұлығым,
Ұлтым менің,
Ұран ілер басыңа бұлт ілмегін,
Ұларыңды ойлама, ұлыңды ойла,
Бауыры бүтін бар дейсің бұл күнде кім?
Ұлытауым, Ұлығым, ұлтым менің! - деп жырлаған туған жері – Ұлытау
Жүрсін өлеңдерінің басты тақырыбы, басты, лейтмотивы.
Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген қайраткері, М.Мақатаев атындағы
сыйлықтың иегері, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
журналистика факультетін бітірген Жүрсін Ерман бір сұхбатында өзінің
шығармашылық жолын былайша баяндайды: Үлкен өмірде арқамнан қаққан адамдар
бар. Мен жоғарғы оқу орнына түсіп оқып жүргенімде, 19 жасымда алғашқы
өлеңдерім жинаққа кірді. Оған себепші болған филология ғылымының докторы,
профессор Нығымет Ғабдуллин деген кісі бізге сабақ берді. Сол кісі соңымнан
қуып жүріп өлеңдерімді Қазақ әдебиетіне суретіммен бастырып шығарып,
кітапқа енгізіп, үлкен өмірге әдебиетке қадам басуыма үлкен көмек берді
[1, 15], - деп есіне алады.
Сонымен қатар, Жүрсін Ерман өзінің әдебиет әлеміне қалай келгені туралы
былай есіне алады: Мен әкеден жастай қалғанмын, шешем былтыр тоқсанға
келгенде дүниеден өтті. Сол кісінің тәрбиесін көрдім. Олар - елде бейнет
пен өмірі өткен адамдар, көңілі жүйрік, тілі жүйрік болғанмен, ауылдың
адамы. Менің мамандық таңдауыма тікелей себепші болған екі адам бар. Бірі-
Сапарғали Кентаев деген кісі, тіл-әдебиет пәнінің мұғалімі. Алғаш газетке
жазатын хабарларымды күзеп, түзеп, жөндейтін сол кісі болатын. Содан кейін
қазіргі Жезқазғанда Сарыарқа деген газетінің редакторының орынбасары, өзі
де ақын, немере ағам Көбейсін Еңсебаев деген кісі. Қарағанды облыстық
газетінің сондағы меншікті тілшісі болып көп уақыт істеді. Өлеңге баулыған
сол. Оқитын кітап тауып беріп мынаны оқы, мынаны оқу керек деп жүретін. Мен
алтыншы-жетінші сыныпта оқып жүрген кезімде Мұхтар Әуезовтің әдебиет
жайындағы күрделі мақалаларын оқытып, мені соған үйретті. Әбділда
Тәжібаевтің әдебиет, поэзия жайындағы ойларын оқытып, жолға салып жіберген
сол екі адам деп ойлаймын, әйтпесе, ауылда құмның ішінде жүрген баланың
бетін әдебиетке бұрғызу оңай шаруа емес [1, 17], - дейді.
Жүрсін Ерманның балалық шағы соғыстан соң жұрт есін әлі жия қоймаған
қиын-қыстау жылдармен тұспа-тұс келеді. Сол кезеңнің жағдайын ақын:
Шықпаған кез елдің әлі бүйірі,
Ең тәуір ас – жүгерінің түйірі... -деп, өзі өлеңмен өрнектегендей,
ақынның ана ертегісіне елітіп, алаңсыз өсердей мүмкіндігі болған жоқ.
Содан да ол:
Есейтті, есейтті ғой өмір бізді,
Өткіздік басымыздан небір күзді,-дейді соның бәрін бір ауыз сөзбен
түйіндеп.
Жүрсін Ерманның алғашқы өлеңдері 1968 жылғы Орталық Қазақстан
газетінде басылып шыққан. Ақынға 17 жасында ақ жол тілеп, батасын берген
сол кездегі Жүрсін Ерманның алғашқы ұстазы Мақсұт Байсейітов. Ол оның
шығармашылығына былай деп баға берген: Ашаң жүзді, сұңғақ бойлы жас
жігіттің өзіміздің Жазушылар одағы облыстық бөлімшесінде тұңғыш рет
көргенім еді бұл. Сол шабыт әуезімен отырып, албырт ақынның шалыс басқан
жерлерін аңғармай қалатын сәттері де бар. Бірақ оның әрбір сөз ырғағының
өзінен шыншыл да адал, жан сезімдерін асыл маржан тілімен жеткізуге құлашын
кең сілтейтін ақын болар-ау деген үміт лебі есіп тұрады... [2, 24], - деп
жас ақынға үлкен үміт жүктейді.
Ақын – әулие. Сол Мақсұт ағаның айтқаны айнымай келіп, үміті ақталды.
Дәл осы топтамасындағы Нүркен ескерткішіне деген өлеңінде албырт ақын:
Ер болып жаралыпсың,
Сен нағыз нар алыпсың
Мұзбалақ қыран болып,
Еліңе оралыпсың,- деп көсіледі. Орталықтан қанаттанып, қияға самғаған
Жүрсіннің өзі де бүгін нағыз қыранға айналып, туған жеріне жыр - сыбағасын
алып келіп тұр. Кейінгі бір өлеңінде ақын:
Туған күнім...
Қатерлі күн бұл күн шын,
Демейді ешкім топ жаратын дүл-дүлсің.
Алғы сөзді жазған Мақсұт Байсейіт,
Соңғы сөзді кім жазарын кім білсін!?-деп толғанады. Орталық
Қазақстанның мұрағатынан табылған Жүрсін ақынның жауқазын жырларын
оқығанда, сол топтама мен бүгінгі өлеңдерінің арасында соншалықты алшақтық
жоқ екені аңғарылады. Ол жыр сүйер қауымды он жетісінде мойындатқан. Әлі де
мойындатып келеді.
Жүрсін Ерманның тұңғыш өлеңдер жинағы Жанартау 1983 жылы Жазушы
баспасынан жарық көрді. 1986ж Арайлы күн, армысың жыр жинағы үшін
Қазақстан Жазушылар Одағының М.Мақатаев атындағы сыйлыққа ие болды.
Ұлытауға бардың ба... (1989), Құдіретке жүгіну (2005ж), Қазіргі
айтыстар жинағы (2005), Екі тізгін, бір шылбыр (2007), Таңдамалы 70
өлең т.б кітаптардың авторы. 1994ж. С.Сейфуллиннің туғанына 100 жыл
толуына арнап өткізілген республикалық ақындар мүшәйрасының бас жүлдегері.
Өлеңдері мен поэма, балладаларында адамның жан дүниесі мен рухани
құндылықтарын өзек етеді. Жүрсін Ерманға әдебиеттегі қаламдастары былай
баға береді: Белгілі сатирик Көпен Әмірбек Жүрсін – ақындар
университетінің ешқандай бұйрықсыз бекітілген ректоры десе, Серік
Ақсұңқарұлы: Жүрсін екеуміз Сарыарқаның екі пұшпағынанбыз. Ол -Ұлытаудан,
мен – Ақтоғайдан, 12-13 жасымыздан бастап Қарағанды облыстық Орталық
Қазақстан газетіне қатар шығып тұрдық. Бір-бірімізді газет арқылы
танитынбыз. Жүрсіннің алғашқы өлеңдері М.Байсейітов, Ж.Бектұров сияқты
белгілі ақындардың алғысөзімен, жылы лебізімен жарияланып жататын. Бірақ ол
әдеби ортаға менен бұрын барып, менен бұрын танымал болды. Жүрсін – шөптің
де, шөңгенің де өлең емес екенін жақсы түсінетін, өлеңге үлкен
жауапкершілікпен қарайтын, өте дарынды ақын. Мысалы, бізде өлең кітаптарын
он томдап, жиырма томдап шығарып жатқан адамдар бар. Ал ұлы Абайдың өзінің
бүкіл жазған-сызғаны түсіндірмесімен ғана бір томға әрең жетеді. Жүрсіннің
өте талғампаз ақын екендігі соншалық – осыдан үш жыл бұрын Таңдамалы 70
өлең деген кітап шығарды. Мысалы, осы 70 өлеңді мен халтурщиктердің 7
томына айырбастамас едім [3, 28] - дейді.
Жүрсін Ерманов - сонау жетпісінші жылдардың басында қазақ елінің шоқтығы
биік қасиетті жерлерінің бірі Ұлытаудан келіп, қазақ поэзиясына қосылған
айтулы ақындарымыздың бірі. Оның өз қатарластарынан бір ерекшелігі
Алматыдан оқу бітіргеннен кейін де Жезқазғанға барып біраз жыл жұмыс
істегендігі. Елдің қалың ортасында болып оның рухани құнарын бойына да,
ойына да барынша молынан сіңіргендігі. Сондықтан болса керек, оның
өлеңдерін де ұлттық бояу нақыштар, бай-ажарлы бейнелі сөздер, кеңістікке
алқынбай көсілетін кең тыныс, асқақ сөйлейтін биіктік жатады.
Жүрсін Ерман ақындық дарынын қазақ халқының айтыс өнеріне жанашырлық
көзқарасымен ұштастырған ақын. Ол қазақтың төл өнері – ақындар айтысын
қалпына келтіру, жаңартып-жаңғырту, оны теледидар мен радиода насихаттау
арқылы халқына кеңінен танымал болды. 1984 жылдан бері жүздеген ақындар
айтысын өткізіп, оған меценаттар тарту арқылы жан-жақты қолдау көрсетіп,
халық өнерін кеңінен насихаттап, ұлттық рухты биікке көтеруге көп үлес
қосты. Ақындар айтысын жинақтап, жариялау, зерттеу жұмыстарын жүргізіп
келеді. Осы жұмыстардың нәтижесінде 2005 жылы Қазіргі айтыстар жинағы
атты кітап құрастырды. Бірнеше бейне, аудиокассета, дискілерді жарыққа
шығарды.
Жүрсін айтысты жандандыруға Жезқазған телевизиясында жүрген кезінен
көңіл бөле бастаған. Бірақ ол кезде айтыс өте сирек және үлкен мерекелерге
орай ғана ұйымдастырылатын. Қазақ телевизиясының әдеби драмалық хабарлар
редакциясында қызмет еткен кезінде Жүрсін айтысты шындап қолға ала бастады.
Сонау соғыс жылдарының өзінде өлмеген, жоғалмаған халықтық өнерді қайта
жандандырайық деп барынша тырысты. Ол кезде айтысты біреу алдын ала жазып
беретін де, екі адам соны домбырамен орындайтын. Міне, содан қазіргі
дәрежеге жеткенге дейін айтыс қаншама кезеңнен, қаншама сатыдан өтті. Ең
басындағы айтыстарды білетін адам оның қазіргі деңгейіне, айтыскерлердің ой
ұшқырлығына, суырып-салмалығына таң-тамаша қалады.
Айтыс – қазақтың демократиясының ең жарқын көрінісі. Яғни, шындықты айту
айтыскерлердің ең басты міндеті. Жоғарғы басшыдан бастап, кішкентай әкімге
дейін кемшілігін сынай беретін оларға ешкім шамданбайды. Себебі, қазақта
ақынына қарсы келмейтін қазақи дәстүр қалыптасқан. Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ деген нақыл ақынның тіліне ерік беру тұрғысынан айтылған.
Жасырсақ та, жасырмасақ та қоғамымызда демократия аз. Халықтық демократия
айтыс арқылы ғана сақталып келеді. Ақын сынаған басшысына ешқандай ат–шапан
айыппұл төлемейді. Айтыс арқылы қоғамдық пікір туады. Шын мәнінде, айтыс
Үкіметке де пайдалы. Себебі, халықтың ішінде, көкейінде тұнып жатқан
қыжылды ақын сыртқа шығарып, жоғарғы жақты құлаққағыс етеді. Тіпті, ол
мәселе шешілмесе де халық ақынының шындықты айтқанына риза болады. Қазіргі
өнерсүйер қауымның талғамы жылдан-жылға өсіп келеді, ол шыншыл, ойы ұшқыр,
батыл, жанға рухани азық беретін, суырып-салма ақындарды тыңдауды ұнатады
[3, 34].
Бүгінгі таңда айтыс өнері ерекше дамып келе жатыр. Осы салада белгілі
ақын, қоғам қайраткері, айтыстың жаңашыры және осы өнерді халыққа танытуда
ерекше еңбек сіңірген Жүрсін Ерманның атқарған қызыметі зор. Өткен
дәуірдегі айтыс пен бүгінгі айтыстың айырмасы жер мен көктей. Себебі
қазіргі айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады.
Бүгінгі айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен
тәжірибе, сауат, өнеге-дәстүр. Халықтың айтысқа деген ықыласының өте жоғары
екенін аңғарған сайын, ақындарымыз да шабыттана түседі. Қазақстанда айтысқа
қатысып жүрген, халық таныған 40 шақты ақындар бар. Ақын болған соң,
бірінің дарыны өте биік, бірінікі орташа болуы мүмкін. Айтыстың көшін
сүйреп, барар бағытын белгілеп жүрген ақындар бар. Мысалы, ХХ ғасырдың
сексенінші жылдардың ортасында халық мойындаған, өздерінің атақ-даңқтарын
алған Қазақстанның халық ақындары Әселхан Қалыбекова, Әсия Беркенова,
Қонысбай Әбілов, оның ар жағында Сыр бойының жүйрігі Манап Көкенов,
оңтүстіктен Көпбай Омаров. Бұлар теңдесі жоқ ақындар болатын. Қуатты
ақындардың қатарында Аманжол Әлтаев – айтыстың ескі салт-дәстүрін сақтап
жеткізуші, сал-серілік өнерді сақтаған, мәдениетті, сауатты адам, әні де,
сазы да төрт аяғын тең басып тұр. Мұхамеджан Тазабеков – айтыс өнеріне
жазба өлеңнің тереңдігін әкелген, интеллектуалдық парасат, пайым әкелген
ақын. Оралдан шыққан Мэлс Қосымбаев Қашағанның жыр дәстүрлерін бүгінгі
поэзияға әкеліп, қабыстырып жүрген өзінше бөлек дарын. Балғынбек Имашев
Арқаның сал-серілік дәстүрін бойына сіңірген үлкен ақын. Айбек Қалиев тілі
өткір, шыншыл да батыл ақын. Сахна мәдениетін өте жақсы меңгерген Айбектің
суырып-салмалық қасиеті өте басым. Алматыдан шығып, өмірден ерте озған
Оразалы Досбосынов айтыста жазба ақындар қолдана бермейтін керемет
теңеулерімен, ойының ұшқырлығымен артына өшпес із қалдырды. Талантты ақын
қыздар Ақмарал Ілеубаева өте тереңнен сөз қозғар ақын, сазы да, сөзі де
келіскен. Айнұр Тұрсынбаеваның шапшаң айтып, шебер сөз құрастыратыны,
әзілге де шеберлігі үлгі аларлық өнер. Айтысқа жаңа леп алып келген
ақындардың бірі Жәкен Омаров айтысқа ислам дінінің құдіретін қосып, дін мен
имандылықты насихаттап жүрген ақын.
Жүрсін Ерманның лирикасына үңілмей тұрып, Екі тізгін бір шылбыр атты
Атамұра баспасынан шыққан жинағындағы ақынның ақындық туралы, ақындық жол
туралы айтқан өз ойыларын біліп алсақ деймін.
Бірде ақын журналистке берген сұхбаттында, журналисттің:
- ...Сіз қалай ойлайсыз – ақындық туа бітетін қасиет пе, жоқ әлде, адам
басына жүре келе қонатын бақ құсы ма?-деген сауалына ақын Жүрсін
Ерман:
- Ақындық –тылсым, оның құпиясын ашып, жұмбағын шешкен күні поэзия өнер
болудан қалады. Ақындығына қазір ешкім күмән келтірмейтін Мұқағалидың
өзі неге өле-өлгенше тұрғыластарынан осы мен ақынмын ба? деп сұрау
салып өтті деп ойласың? Өзінің кейбір өлеңдерінің өлмес ғұмыры бар
екенін Мұқағали білмеді деймісің? Ақындық талант – ғайыптың ісі, қазір
бар, қазір – жоқ. Ана сүтімен бойыңа дарыған, қаныңа сіңген тылсым
күшті сәбидей уілдетіп, үкідей үлпілдетіп мәпелеп, тәрбиелеп,
ұштамасаң, тілі шала шыққан күйінде, сақау-мақау қалпында, жарым-жан
болып қала беретініне күмән келтірмеймін. Мысал керек пе? Әдебиеттегі
алғашқы қадамын өлеңмен бастаған, жай тәжірибе жасап қана көрмей, жыр
кітаптарын шығарып үлгерген Әбіш Кекілбаев, Қабдеш Жұмаділов, Дүкенбай
Досжанов, Софы Сматаев секілді қазіргі қабырғалы қаламгерлердің
ақындық таланты осы күнгі өздері құралыптас ақындардан кем болып еді
деп ойламаймын. Бірақ бұл төрт ағамыз да өзге жанрдың отын жағуға бет
бұрған соң, тәрбиеленбеген ақындық талант өшіп қалды. Әйтпесе, әлгі
ағалар талант көзін қаузай бергенде, осы күні Қадыр Мырзалиевтің,
Тұманбай Молдағалиевтің қатарынан сөзсіз табылар еді.
Жалпы, сөз өнері бітік дән сияқты әуелде бір бүршік жаруы ақиқат болса,
оның қай жанр, қай форма арқылы көрініс табуы – бейімделудің нәтижесі болса
керек. Жампоз жазушымыз Сәкен Жүнісовтің соңғы жылдары өлең жазып, жазып
қана қоймай, оны жариялатып жүргені белгілі қара сөзге келгенде Құлагерге
айналып, шапқан сайын үдейтін Сәкен ағамыздың әлгі өлеңдері орта дәрежедегі
кәсіби ақынның қолына су құюға жарамайтыны неліктен? Талантты кезінде
ұштамаудан, ардақтап, әлпештемеуден. Оны Сәкен ағаның өзі де жақсы біліп,
өлеңдеріне мүсіркей қарайтыны сондықтан. Қорытып айтқанда, ақындық қасиет
адамға алғашқы жүрек лүпілімен бірге байланатын табиғи қасиет, оны
тәрбиелеу, қанаттандыру – әркімнің өз бағына немесе сорына байланысты.
Ақындық – бақ құсы деп кім айтты? Ақындық – сәт сайын, сағат сайын өзіңмен
өзің арпалысу, өзіңді өзің жеу, Тәңірден, тылсымнан медет сұрау, бермесе –
күту, зарығу мен тарығу, іңкәрлік пен құштарлықтың алапат майданында,
Кербаланың шөлінде бір ауыз сөз үшін жан алып, жан берісу. Ұтарың – бір
шумақ ғұмырлы өлең, ұтқызарың– ғұмырың. Әрине, кеудесіне Алла дем салған
жалғыз шумақ жақсы өлеңнің қанағатын еш бағыттың өлшеміне сыйғыза алмайсың.
Кейде түсіңде өлең жазылады. Оянғаныңда сол өлеңнің бір жұрнағы жадыңда
қалса, соның азабы мен ғажабы талай күн мазаңды алады. Түсте өлең жазу –
сирек кездесетін құбылыс. Өткен жылы мына бір-екі жол түсіме кірді:
Жетпесімді білсем де – армандаймын,
Өтпесімді бұлдаған сормаңдаймын.
Осы өлеңді қалпына қанша жыл келтіретінім бір Аллаға ғана аян...
Жүрсін Ерманов саусағын сорып өлең туғызбайды, қайнаған өмірдің өзінен
алады, бастан кешкенін, көзі көріп, көңіліне түйгенін жазады, жүрегін
тербемеген, жанын қозғамаған тақырыпқа бармайды да баспайды. Өмірі
өлеңімен, өлеңі өмірімен қабысқан, өрімдей өрілген санаулының бірі. Кезінде
Цветоева Пастернакка: Сіздің тақырыбыңыз - Сіздің өзіңіз, Сіз оны Колумб
Американы ашқандай үнемі күтпеген, ойламаған жерден ашасыз да жатасыз деп
жазған. Жүрсін Ермановта дәл сондай ақын. Оның бүкіл ғұмырында жазған
өлеңдері әлде қайда көп болар, бірақ бізге бар ұсынғаны 120-дай -ақ жыр,
оның да жетпісін ғана Құстың көлеңкесі атты таңдамалы жинағына енгізіпті.
Осындайда орыстың әйгілі ақыны Михаийл Светловтың: Егер бір жинақтан
тұшымды он бес өлең табылатын болса, оның мықты кітап болғаны, деген сөзі
ойымызға оралады [4, 201].
Ұят дейтін бір кінәз, нәпсі дейтін бір кесел – арбасады да жатады.
Содан ба екен, қанғаттың шапаны мен қияметтің кебінін мен алдымен өзіме
өлшеп көремін. Назары сұсты бір құдірет жазғанымды жырттыра береді,
кітабымды кідірте береді. Алпысқа келгенінше бар жазғаны бір томға жетер
жетпес өлең болған Абай аға да көкжелкемнен қарайды да тұрады. Ол кісі де
қатал-ақ! Осылайша, бар мен жоқтың, от пен судың арасында қапылған шамшыл
шайырдың тым болмаса бір шумақ өлеңі, тым болмаса бір қайырым сөзі
талғампаз оқушының таңдайын жібітуге жараса нетті деп үміттің шырағын
үрлегеннен басқа, құдіретке жүгінгеннен басқа не шара бар?, - деп Жүрсін
ақының өзі жазады.
Жүрсін – ақын. Ақын болғанда, өзінің жан жаратылысының ақыны. Тұманбай
ағамыздың ертеректегі бір сөзі құлағымызда қалыпты. Үйіріліп, маңынан ұзап
шықпаи жүрген жас талап ақындарға: Талант қайда барсанда талант. Кез
келген ақынды кез келген совхозға партком қойшы, не директор жасашы.
Дөңгелетіп алып кетеді.Талант деген сол, - деп қалғаны бар. Тұмағанңың осы
мағынадағы сол ойын мәз болып, қағып алып, көкейге түидік. Не десе де, сол
рас сөз ... Айтыстың алдында, қартаның соңында, тележурнлистің жолында,
қызық-тамашаның торында, той-думанның төрінде-Жүрсін... Жүрсін, бәрібір,
ақын.Ақын болғанда бітуар ақын.Жетпісінші жылдарда, болашақ-
теледидарда!деп ұрандағанда, Жезқазған теледидарына бас болып кеткенде
де жүрсін қайда жүр?! деп жар салып, ақын деп іздеп баратынбыз. Өлеңдерді
оқып, өлең туралы ақтарыла сөйлеп, күллі ақынның құлағын шулатып , газет-
журналды ақтаратынбыз. Соның бәрінде, өлеңге келгенде, өлең дегенде ерекшк
ағынан жарылып, ақ сөйлеп, анық жүретін Жүрсінді мен тек поэзия арқылы
көремін. Поэзия арқылы танимын. Поэзия арқылы табамын. Басқалай..мүмкін
емес. Өлеңнен ажыратып алсақ, көз алдымыздағы тұтас тұлға жартыкештеніп,
тұтас дүние шашылып жүре береді. Комментатор... талантты комментатор шығар.
Ол журналистік кәсібі болар. Айтыс көшбашсысы... шебер ұиымдастырушысы
шығар.Жақсы редактор, қаділетті кәсіпкер болуы да мүмкін.Ол өз нәсібі
шығар.Күмәнданбаймын. Бірақ, поэзиясыз жүрсін-жүрсін емес.кейде апталап,
айлап жүздеспей жүріп іздегенде де ақын жүрсінді іздейміз.Ақынды іздеу-
поэзияны іздеу-өзіңді іздеу!(Кейде табасың, кейде таппайсың. Қауырт
тіршілік қарбаласы ма, кейде өз үйі өлең төсегі Өлең ордасына көпке дейін
жоламай, әлде арақонып жүргені... Сондайда суыған өлең өзегін жалғай
салатын орталықтандырылған жылу, қуат көзіде жоқ.Өлең-жеке-дара, жүректің
ісі). Поэзиясыз Жүрсін кім? Білмеймін. (Өзіне салсаң,әрнені айтып,
журналистігін,айтыс өнерін ширек ғасыр боиы жанын салып жүріп-жүріп
жаңғыртқанн,дамытқанын бір белеске көтергенін, әлдебір
телесұхбатын,телехабарын айтып әбден мақтана беруі мүмкін.Бәрі рас.Өлеңге
келгенде, поэзияның киесін құдірет тұтып,жеңіл сөзге баспайды. Жақсы
өлеңдерім бар.Мен секілді ақындар көп қой... -деп сынықсып, сырғақси
қалады.Осы сөзінен өлеңге деген құдіретті құштарлықты, іште туған әр
мүиісте айтыла салмайтын ұлы махаббатты түйсінесің. Таланты қаламгердің жан
дүние сазы, шынайы тұлғасы өлеңдеріндегі сезім толқындарында, жүрек
тебреністерінде тұнып тұр.
Ел, жер, азаматтық жайлы, қайран қазақтың қыз-жігітері жайлы, тағдыры
туралы жырларында... Өлеңді бұрқыратып көп жазбаған, ақындық сезімін
ғашықтық сырындай аялап, тұнық сақтаған Жүрсін жырларында бір буын
ақындарының, біздің толқынның тағдыр жолы бейнеленген. Жан сыры жазылған.
Сол өлеңдерінің бірінен болмаса да бірінен оқырман өзін көреді. Сонысымен
жақын ақын оқырманына.
Өнердің қай түрі болса да жаратушының жарылқауымен адам баласына
берілетін көрінеді. Басқа-басқа, қазақтың айтыс өнерін кім қалай түсінеді?
Тоғыз ғасырлық тарихты тоғыз минутқа сыйдырып жырлау, жеті көк пен жетіқат
жерді суырып салма сөз өнері арқылы өрнектеу қазақ жан-дүниесінің жұмбаққа
толы сырлы бояуының бір қыры емес деп кім айтар?! Арыға бармай-ақ, Біржан –
Сара, Кемпірбай – Шөже, Жамбыл, Құлмамбет, Сүйінбай – Қатаған секілді
ақындардан өнеге алған төл өнердің керегесі кеңге жайылған тұс Жүрсін
Ерманмен байланысты екеніне ешкім көз жұма қарамас. Ұлытаудың ұланы бола
жүріп, айтыстың туын Алаш жұртына қайта қадаған, сан ғасырлық тарихы бар
киелі өнерге реформаторлық деңгейде өзгеріс енгізген ұлар ақын туралы
әңгіме бір дипломдық жұмысқа сыймасы анық.
Айтыс өнерін тірілту арқылы өзіне өшпес ескерткіш орнатып үлгерген
Жүрсін Ермановтың бұл өлмес еңбегін айтпағанның өзінде жазба поэзиямызға
қосқан сүбелі үлесін ешкім де жоққа шығара алмайды. Жүрсін ақын
шығармашылығының шарықтау шегі де осы айтыс өнерімен байланысты.
Жүрсін Ерман қазаргі қазақ поэзиясының лирик ақыны. Ақынның лирикасы
басты тақырыбы- әлеуметтік мәселе. Ал, әлеуметтік мәселе қашанда қоғам үшін
өзекті.
1.2 Жүрсін Ерман және қазақтың айтыс өнері
Алаш барда – айтыс өлмейді деп ұран тастаған Жүрсін Ерман ұлтымыздың
ғасырлар бойы бірге ілесіп келе жатқан рухани дүниесінің, баға жетпес
байлығының, ешбір елде жоқ ерекше өнерінің бірі - айтысты көрнеу ажалдан
арашалап, халқымызға қайтарып әперген, жаңғыртқан, жаңартқан, тіпті оны
бүкілхалықтық қозғалысқа айналдырған ақын. Қазақтың айтыс өнерін
халықаралық деңгейге дейін көтеріп, көрші Қырғыз, Өзбек жұртына апарып
асқақтатты. Еділ бабамыздың тұяғы тиген Еуропаны есінен тандырып, Әміре
атамыздан кейін аспанын қазақ әнімен жаңғыртып, Парижді де бағындырған
Жүрсін Ерманның жүйріктері [4, 49].
1990 жылдары айтыс көп жылғы үзілістен кейін қайта жанданып, халықпен
қайта жүздесті. Осы бір тарихи кезеңді Қазақстан Республикасының мәдениет
қайраткері Сәулебек Жәмекенұлы былай еске алады: Ермановтың ерлігі өз
басына жетерлік еді. Соның бірі атышулы 1986 жылдың ызғарлы лебі бүкіл елді
ықтыртып тұрғанда Қарағандыға келіп айтыс ұйымдастырғаны. Онда жұрт
ақындардың аузымен шерін бір тарқатып, талай боздақтардың басына бұлт
үйіріліп, еңкейіп отырған ел бір серпіліп, рухы қайта көтеріліп, бойын бір
тіктеп қалғаны арқа жұртының есінде. Ленин десек партия дейміз деп
Маяковский айтпақшы, айтыс десек алдымен көз алдымызда Жүрсін Ерман тұрады.
Қазақтың осы бір дара өнерін жаңғырту жолында аянбай тер төкті. Осы еңбегі
текке кетпей, Жүрсін бастаған азаматтардың және Мырзатай Жолдасбеков,
Рымғали Нұрғалиев, Ақселеу Сейдімбеков сияқты алдыңғы буын ағаларымыздың
арқасында бодандық бұғауында ұлт рухы мен қоса жаншылған төл өнеріміз
өшіңкіреп, өлеусіреп барып қайта жаңғырды. Айтыс өнерін Жүрсін қолға ала
бастаған сәтте Сәнязбек Найманов деген азамат екеуіміз Жүрсіннің қасында
болып, қал-қалдерімізше қолғабысымызды тигізгеніміз бар. Ең алдымен айтысты
қайда өткіземіз деген сұрақ бірінші тұрды. Ол бірден республикадағы ең
үлкен сарай Ленин сарайын таңдады.
- Ойбай-ау, көрермендерімізді қалай толтырамыз? - деп шошып кеттік
- Жығылсаң нардан жығыл деген, осы бас сарайымыз талай жыл не бір
шетелдік жын-шайтанның ойнағы болып бітті ғой, айтыспен аластайық оны,
ұлтымыздың ұлы өнері онда өтпегенде қайда өтеді?- деп ол өзіне тән
мінезімен зеңбірек атқандай дүрс еткізді. Халық, қалай дегенмен де,
қанша жыл көз жазып қалғандықтан болар, айтысты жатырқап та, тосырқап
та қалыпты. Оның үстіне бұрынғы қоғамымыздың астаң-кестеңі шығып, өз
бетінше елдік құрып жатқан аласапыран уақыт. Көп ұзамай күдігіміз
расқа шығып, билетіміз өтпей, зал толмайын деді. Радио-телевизиядан
жарнама жапырылып беріліп жатыр. Әсіресе, өлгені тіріліп, өшкені
жанған айтыс ақындары мен шын жанашырларының қуанышында шек жоқ.
- Залдың 300 мың теңге жылдық ақысын алақаныма әкеліп салмасаңдар,
сарайдың есігі ашылмайды,- деп шарт қойды бір күні оның директоры. Ол
кез үшін бұл дегеніңіз сұмдық ақша. Жабыла демеуші іздеудеміз.
Қысылтаяң уақыт, ешкімнен ештеңе шығар емес. Сол кезде қаулап шыға
бастаған байшыкештерге кірудің өзі бір қиямет. Күзет, оққағар дегенді
әбден әуезе қылып алған, одан өтсең көмекші дегені бар, қат-қабат бір
қамал. Шынымен-ақ сасайық дедік. Осы арада Жүрсіннің сұңғылалығын тағы
бір рет көрдім.
- Осы Рымбекке неге бармайсың, нағыз жерлесің, талай өнерпаздар шыққан
қазақы жердің тумасы, түсінуге тиіс. Бұл Күләш пен Манарбек, Шашубай
сияқты өнердің шашасына шаң жұқтырмас талай дүлдүлдері шыққан Ақтоғай
ауданының басшысы болған Рымбек Жүнісов еді. Алматыға келіп базарком
болды, жағдайы жақсы екен деп еститінбіз. Өмірден ертерек кеткен
досымыз, ақын Дәуітәлі Стамбековтің аузынан нағашым еді деп
отырғанын сан рет естігенмін. ...Қойшы әйтеуір, үлкен азаматтық
білдіріп, бақандай жүз мың теңгені ұстатып-ақ жібергені ғой. Анығын
Жүкеңнің өзі айтар, айтыстың мен білетін алғашқы демеушісі осы Рымбек
Жүнісов еді. Ұзамай ақындарымыз да келе бастады. Шымкенттен Әселхан
Қалыбекова жетті. Жамбылдан Әзімбек Жанқұлиев пен Шорабек Айдаров,
Қостанайдан Әсия Беркенова келді [6, 48], - деп айтыстың алғашқы
тарихи кезеңін есіне алады.
- Жеңген ақынның өнеріне риза болып, шапан жауып, ат мінгізу бұрынғы
заманда да болған. Халық ақынға деген ризашылығын осы арқылы
білдірген. Ақынды риза етіп аттандырған. Айтысқа мәшине тігіп, қомақты
қаржы беруді шығарған мен ғана. 1984 жылдан бері 150-ден астам көлік
жүлдеге тігіліп, ақындардың алды кемі 14-15 көліктен алды. Оның бәрі
осы отырған Ерманов деген қазақтың аннан-мыннан құрап-сұрап тапқан
ақшасына келген дүние,- дегені бар бірде ағынан жарылып.
Жүрсін Ерманның Екі тізгін бір шылбыр атты жинағында айтыс өнері
туралы ой-пікір топтамасы берілген. Сіз талай жылдан бері жүргізіп келе
жатқан айтыс өнерінің кешегісі мен бүгінгісінің ерекшелігі неде? деген
тілші сұрағына берген жауабында ақын: 1984 жылдың наурыз айынан бастап
көгілдір экран арқылы айтыс тұрақты жүріп келеді.1992 жылы мен жұмыстан
кеткеннен кейін, біраз жыл айтыс үзіліп қалды. Мен сол күндерде айтыссыз
өмір сүре алмайтыныма көзім жетті. Жаным да жүрегім де оны іздей береді.
1997 жылы қыркүйек айында сөз жарысын қайта жандандыруға ұсыныс жасадым.
Сөйтіп жүргенде Жібек жолы көшесінінің бойындағы балабақшада Мұхтар Құл-
Мұхаммед мырзаға кездейсоқ кездесіп қалып, көмек сұрадым. Рахмет, ол қолдан
келген көмегін аямады. Сол кісінің қолдауымен, 1997жылдың 17 қазанынан
бастап тұрақты “Хабар” телеарнасымен жұмыс істесіп келеміз. Кешегі айтыс
пен бүгінгі айтысты мүлдем салыстыруға келмейді. Арада 20 жылдай уақыт өтсе
де жер мен көктей айырмашылық сақталған. Ол кезде М.Әуезов жіктеген
айтыстың түрлері: жұмбақ, қайым, өтірік өлеңдерді тірілттік. Бірінен-бірі
өткен өте қызықты айтыс болатын. Қайсысына жүлдені беретінімізді білмей
басымыз қататын. Өкініштісі, сол кезеңнің идеологиясына байланысты көсіліп,
шешіліп айту формасы шектеулі болды. Қайым айтыстың негізгі миссиясы –
қазақтың қанында суырып-салмалық өнердің барын дәлелдейді. “Айтыстың осы
түрін неге жандандырмайсыздар” деген пікір айтушылар бар. Себебі, бүгінгі
сөз жарысында ақынның ойы қайым айтысқа сыймайды. Тіпті, қазақ ақындарында
суырып-салмалық өнердің барына ешкім күмәнданбайтыны да анық қой. Бүгінгі
айтыс дарындыларымызға айтысудың мүмкіндік формаларын беруді қажет етеді.
Осы мақсатта “Түре айтыс”, “Сүре айтыс”; “Қыз бен жігіттің айтысын” жасап
келеміз [6, 88], - деп айтыстың бүгінгі дәрежесіне баға береді айтыстың
ұйымдастырушы Жүрсін Ерман.
Айтыс – қазақтың демократиясының ең жарқын көрінісі. Яғни, шындықты айту
айтыскерлердің ең басты міндеті. Жоғарғы басшыдан бастап, кішкентай әкімге
дейін кемшілігін сынай беретін оларға ешкім шамданбайды. Себебі, қазақта
ақынына қарсы келмейтін қазақи дәстүр қалыптасқан. Бас кеспек болса да,
тіл кеспек жоқ деген нақыл ақынның тіліне ерік беру тұрғысынан айтылған.
Жасырсақ та, жасырмасақ та қоғамымызда демократия аз. Халықтық демократия
айтыс арқылы ғана сақталып келеді. Ақын сынаған басшысына ешқандай ат–шапан
айыппұл төлемейді. Айтыс арқылы қоғамдық пікір туады. Шын мәнінде, айтыс
Үкіметке де пайдалы. Себебі, халықтың ішінде, көкейінде тұнып жатқан
қыжылды ақын сыртқа шығарып, жоғарғы жақты құлаққағыс етеді. Тіпті, ол
мәселе шешілмесе де халық ақынының шындықты айтқанына риза болады. Қазіргі
өнерсүйер қауымның талғамы жылдан-жылға өсіп келеді, ол шыншыл, ойы ұшқыр,
батыл, жанға рухани азық беретін, суырып-салма ақындарды тыңдауды ұнатады.
Жүрсін Ерман – айтыс арқылы аяқ-қолы кісендеулі алашын, көкжиектен
сұлбасы көріне бастаған тәуелсіздікті етек-жеңін жинап, еңселі ел болып,
қарсы алуға дайындаған ақын. Бір кездері айтыс ел арасында ұлан-асыр ұлттық
– қоғамдық пікір туғызды. Адольф Янушкевичтің XIX ғасырда айтқан айтыс
туралы асқақ ойы сонда миымызға сарт ете түскен: Айтыс басталды. Тылсым
тыныштық қайтадан орнады. Олимп ойындарындағыдай –ақ екі ақын бір-бірімен
сайысқа түсті. Бірі шумақпен атқылай бастаса, екіншісі дереу жауап
қайтарады: біріншісі батыл шабуылдайды, екіншісі шебер қорғанады. Екеуі де
қыза-қыза айтысты қатты шиеленістірді. Орынбай домбырасын қағып-қағып
жіберіп, дүниенің басы- Адам ата мен Қауа анадан түсіп, мына отырған
сұлтандарға тағзым еткендей, аты шыққан арғы аталарының әрқайсын бір-бір
көтеріп тастады. Содан Нұқ кемесіне мініп, топан судан өтті де, Арараттың
биігінен бүкіл Ынжыл тарихын шолып өтті. Жолшыбай барлық оқиғаларды, тіпті
Вавилонның Навуходоносорында, Египеттің пергауындарын да қалдырмай сүзіп
шықты. Сағат бойы толассыз жырлап, Ниагара сарқырамасындай арындап келіп,
ақыры ол аман-сау Мұхаммедтің өзіне де жетті-ау! Соңғы он ғасырды құшағына
алып дауылдатқан бұл жыр Ислам қаһармандарының басынан құйылып, бүкіл қазақ
даласына толықси жайлар ма еді... Жоқ! Меккеден жаңа шыға берген кезде
біздің жезтаңдай әншінің домбырасының ішегі үзілді. Өзім ойға қалдым.
Осының бәрін мен дүниежүзі тағы және жабайы санайтын дала да, көшіп жүретін
халықтың ортасында өз құлағыңмен тыңдадың ғой. Бұдан бір неше күн бұрын
өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім.
Сонда Демосфен мен Цисерон туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таң қалып,
қол соққанмын. Ал, бүгін, оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда
өнерлерін жайып салды. Олардың жыры жаныма жылы тиіп, жүрегімнің қылын
қозғады, сонысымен тәнті етті. ...Имандай сырым! Тәңірім бойына осыншама
қабілет дарытқан халық цивилизацияға жат болып қалуы мүмкін емес. Оның рухы
қазақ даласында аспандай көтеріліп, жарқырап сәуле шашатын болады! Сор
маңдай құл-құтаңдарды менсінбейтін Үндістанның жоғарғы касталары сықылды,
өзіне жоғарыдан қарайтын халықтар арасынан бұл көшпелілердің де құрметті
орын алатын кез келеді [8, 55].
Бүгінгі айтыс пен кешегі айтыстың деңгейі де бөлек. Қазіргі
айтыскерлеріміздің бәрі де жазба ақындар. Олардың жазба ақындардан
артықшылығы – көп оқиды, көп ізденеді. Сондай-ақ, өздерінің жазғанын
домбыраға қосып, әнімен айта алады. Айтыскерлеріміздің сахнадағы айтысы
жазба ақындардың поэзиясының деңгейінен бір мысқал да кем емес. Тапқырлығы,
қиялының ұшқырлығы, көркем образдары, жазба әдебиетте кездеспейтін керемет
теңеулер, метафоралар, метонимиялар, образды ойлар бүгінгі ақындардың
айтысында қолданылып жүр. Бұл туралы ақын Иранғайып: Айтыстың поэзиясы мен
жазба поэзия бірігіп, қабысып кетті деп пікір айтады. Бүгінгі
айтыскерлерде үлкен төрт қасиет бар: талант, айтысты көріп өскен тәжірибе,
сауат, өнеге-дәстүр. Халықтың айтысқа деген ықыласының өте жоғары екенін
аңғарған сайын, ақындарымыз да шабыттана түседі. Қазақстанда айтысқа
қатысып жүрген, халық таныған 40 шақты ақындар бар. Ақын болған соң,
бірінің дарыны өте биік, бірінікі орташа болуы мүмкін. Айтыстың көшін
сүйреп, барар бағытын белгілеп жүрген ақындар бар. Мысалы, 1980 жылдың
ортасында халық мойындаған, өздерінің атақ-даңқтарын алған Қазақстанның
халық ақындары Әселхан Қалыбекова, Әсия Беркенова, Қонысбай Әбілов, оның ар
жағында Сыр бойының жүйрігі Манап Көкенов, оңтүстіктен Көпбай Омаров. Бұлар
теңдесі жоқ ақындар болатын. Қуатты ақындардың қатарында Аманжол Әлтаев
–айтыстың ескі салт-дәстүрін сақтап жеткізуші, сал-серілік өнерді сақтаған,
мәдениетті, сауатты адам, әні де, сазы да төрт аяғын тең басып тұр.
Мұхамеджан Тазабеков –айтыс өнеріне жазба өлеңнің тереңдігін әкелген,
интеллектуалдық парасат, пайымды тұжырамдай білетін ақын. Оралдан шыққан
Мэлс Қосымбаев Қашағанның жыр дәстүрлерін бүгінгі поэзияға әкеліп,
қабыстырып жүрген өзінше бөлек дарын. Балғынбек Имашев Арқаның сал-серілік
дәстүрін бойына сіңірген үлкен ақын. Айбек Қалиев тілі өткір, шыншыл да
батыл ақын. Сахна мәдениетін өте жақсы меңгерген Айбектің суырып-салмалық
қасиеті өте басым. Алматыдан шығып, өмірден ерте озған Оразалы Досбосынов
айтыста жазба ақындар қолдана бермейтін керемет теңеулерімен, ойының
ұшқырлығымен артына өшпес із қалдырды. Талантты ақын қыздар Ақмарал
Ілеубаева өте тереңнен сөз қозғар ақын, сазы да, сөзі де келіскен. Айнұр
Тұрсынбаеваның шапшаң айтып, шебер сөз құрастыратыны, әзілге де шеберлігі
үлгі аларлық өнер. Айтысқа жаңа леп алып келген ақындардың бірі Жәкен
Омаров айтысқа ислам дінінің құдіретін қосып, дін мен имандылықты
насихаттап жүрген ақын [8, 48].
Ал енді Жүрсін ақынға келейік. Жүрсін Ерманов қырыққа толмаған шағында-
ақ, иә дәл солай, қаһарлы компартия тамұққа тығып тастаған суырып-салма
ақандар айтысына бір өзі бостандық берді. Осы бостандық сөзіне кеңірек
тоқталайық. Біздің ұрпақ компартия билеген заманда цензура дейтіннің
болғанын жақсы біледі. Ол айтылатын, жазылатын сөздің арнайы бақылаудан,
тексеруден, екшеуден өтуі деген сөз. Ал суырып-салма ақындар сөзі өлеңі
миында. Оны тексеретін, екшейтін құрал-ақпарат ол кез түгіл бүгінге дейін
жоқ. Демек қазақ өнерінің көпшілік кәдесіне жарайтын бұл түрі аса қауіпті.
Сахнаға бір шыққан соң ақын деген бәле ойына келгенін айтып, халықты
лениндік саясаттан бұрып әкетуі әбден мүмкін. Демек, мұны тыю керек. Партия
солай істеді де. Сахнада айтатын сөзін суырып-салма ақындар жазып, оқытып
алуы тиіс болды. Суырып-салмалық бұған көнбейді. Сондықтан да Кеңес
одағының кемелденген социализм дәуіріне тиісті партия органдары бекіткен
тексті (100 биеден жүз құлын алғандарды немесе мол астық, тонналған кен
өндіргендерді мадақтайтын, саясатқа араласпайтын) жатқа айтып шығатын
жасанды ақындар келді өмірге. Жансыз айтыс, қуыршақ ақын! Аянышты! Бірақ
көнбеске амал жоқ [9, 102].
Қайта құрыла бастадық. Желтоқсан айы туды. Қанға бөктік. Дегенмен, жер-
жердегі дүмпуден шошыған партия халықтың ноқтасын қалдырып, жүгенін алды.
Ауыздықтан арылдық. Дәл осы кезде тарих сахнасына, Қазақстан тарихы
сахнасына Жүрсін шықты. Кәдімгі тележурналист Ерманов.
Ең тамашасы, Алланың есіркегені бұл кезде Иса Байзақов, Нұрқан
Ахметбеков, Нартай секілді дүлдүлдердің көзін көрген Манап, Көкен
ағаларымыз бен Тәушен апамыз уақыт, заман мүжісе де тұғырдан түсе қоймаған
екен. Томағасын сыпырғанда бұлбұлдай сайрап қоя берді. Кейінгі ұрпақ суырып-
салма ақын болатынын көзбен көрді, көрді де ондай болмақ қайда демей
тәуекел деді. Сөйтіп, суырыпсалма жұлдыздардың тұтас бір шоғыры көгімізге
шығып, ел жүрегіне нұрын шашты.
Енді қараңыз, суырып-салма ақындықтың қайта жаңғырып шыққан сәті – қан
шеңгелдеген Колбиннің тірі кезі, Қазақстанды уысына ұстап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz