Қазақ тіліндегі күрделі сөздер емлесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Жай сөйлем синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
Сөйлем және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Сөйлем мүшелерінің емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қазақ тіліндегі күрделі сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Күрделі сөз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Күрделі сөздер емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Жай сөйлем синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
Сөйлем және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Сөйлем мүшелерінің емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қазақ тіліндегі күрделі сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Күрделі сөз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Күрделі сөздер емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. «Күрделенген сөздер» деген атау бұрын тізілімде болмағанмен де, осы ұғымды қамтитын сөйлемдер әр түрлі синтаксистік категориялардың орнын алып еді. Олар өздерінің атқарып отырған қызметіне орай , сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасына қарай, сол жердегі мәніне байланысты аталып қалыптасады. Алайда, осыған қарамастан біз жай сөйлемнің күрделенген түрін өз алдына жеке топтауды жөн көрдік. Өйткені, кейбір күрделенген сөйлемдердің ішінен өз алдына жеке бір «сөйлемдер» бөлініп шығып жатады. Мұндай сөздер оқшаулана айтылғанмен, олардың бойында субъект-предикаттық қатынас болмайды. Сондықтан да олар әдеттегідей дербес сөйлемдер мағынасында түсіндірілмейді. Бұлар тек субъектінің түрліше көзқарастары мен сезімдеріне бағыттала айтылады. Осыған орай мұндай мәндегілері сөйлемнің негізін қүрамай, тек онда көмекшілік қызметте ғана жұмсалады. Сөйлем құрылысынан көмекшілік мәндегі сөз таптарын алып тастасақ, жалпы ой мазмұны, сөйлем іргесі бүзылмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Күрделенген сөздер тіл білімінде ертеден танылды. Алайда, ол кездерде бұл сөйлемдер біздің түсінігімізден басқаша, басқа синтаксистік категориялардың аясында қарастырылды. Осы жайында алғашқы мәліметтер, түрліше көзқарастар Н.И.Греч, А.Х.Востоков, Ф.И.Буслаевтардың еңбектерінде синтаксистік категорияны бағыныңқы сөйлемнің қатарында қарап соның қысқарған түрі деп түсіндіреді. Мәселен, А.Х.Востоков сөйлемдердің толық түрі және қысқарған түрі болатынын айта келіп, қысқарған түрі бағыныңқылардың көсемше, есімше арқылы жасалатындығын көрсетеді. Автордың қысқарған бағыныңқылар деп отырғаны - әдеттегі есімше жэне көсемшелі оборотты жай күрделенген сөйлемдер.
«Күрделенген сөздер» деген атауды академик А.А.Шахматовтың еңбегінен кездестіреміз. Автор бұл жайды сөйлемдердің бір құрамды және екі құрамды болып келу жағдайын талдай отырып айтады.
Ал А.Г.Руднев күрделенген сөйлемдерді өз алдына жеке синтаксистік категория ретінде танып арнайы зерттеді. Автор оңашаланған мүшелер, бірыңғай мүшелер, қаратпа жэне қыстырма сөздер мен сөйлемдердің басын қосып бір жерге жинақтайды да, оларды күрделенген сөйлем синтаксисінің негізгі объектісі етіп алады. Осы еңбекте автордың әсіресе оңашаланған айқындауыш, оңашаланған анықтауыш, оңашаланған предикативті пысықтауыш және оңашаланған салыстырмалы обороттар жайындағы талдаулары назар аударарлықтай.
Профессор Ғ.А.Абдурахманов, А.Г.Руднев сияқты, күрделенген сөздердің құрамында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден басқа оңашаланған мүшелер немесе қаратпа, қыстырма сөздердің бірі қатынасып отыратындығын айтады. Автор оңашаланған сөйлем мүшелерінің қатарына синтаксистік оралымдарды да жатқызады.
Профессор М.Б.Балақаев қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін зерттеу барысында оның құрамында синтаксистік комплекстердің де кездесетінін айтады. Автордың синтаксистік шумақ деп отырғаны - мына тәріздес сөз тіркестері: Таудан төмен түскен шаңғышылар колхоз клубының алдына тоқтады [1, 45].
Күрделенген сөздерді арнайы қарастыруымыздың ең басты себебі - бұл да жай сөйлем және құрмалас сөйлем тәріздес синтаксистің арнаулы бір саласы. Олай болса, күні бүгінге дейін казақ тілі синтаксисінің зерттейтін объектісіне жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдерді жатқызып келсек, енді бұлардың қатарына күрделенген сөйлемдерді қосатын боламыз. Сонда тіліміздің синтаксистік жүйесі үш үлкен саланы қамтитын болады: жай сөйлем, күрделенген сөйлем және құрмалас сөйлем.
Қазақ тілінің күрделенген сөздер басқа да тілдердегі тәріздес, коммуникативтік қызметі мен құрылыстары жағынан біркелкі болып келе бермейді. Біреулері ішінара сөйлем мүшелері жағынан біркелкі болып қайталанса, енді біреулерінде баяндалған оқиғаға байланысты айтушы адамның түрліше көзқарастары білінеді. Енді бірде сөйлемнің негізгі желісі түрлі жақтардан сипатталып, қосымша мәндермен үстемеленіп отырады. Қайсысында болса да сөйлем құрылысы күрделеніп, мазмұны жағынан күрделі ой туғызады. Бұлар бір-бірінен синтаксистік тәсілдері және іштей құрылыстары жағынан ажыратылады. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдерді жалпы екі үлкен топқа бөліп жіктейміз; I. Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер, II. Синтаксистік оралымды сөйлемдер [2, 56].
Алғашқысына оңашаланған айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай мүшелі сөйлемдер жатады да, екіншісіне көсемше, есімше, шартты рай тұлғалы және қимыл есімді оралымды сөйлемдер кіреді. Сөйтіп, біз синтаксистік оралымы бар сөйлемдерді оңашаланған мүшелі сөйлемдерден ажыратып қараймыз [3, 8]. Сондай-ақ, айқындауыштық қосалқы сөйлемдердің табиғатына да назар аударып қаралық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөздердің емілесін тереңірек қамтып, нақты жазылу емлесінен кең түрде мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ тілін мектепте оқыту барысында, сондай-ақ гимназия, лицейлерде қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ тілінен сабақтар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, тарихи-хронологиялық-сипаттамалы, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды
Тақырыптың өзектілігі. «Күрделенген сөздер» деген атау бұрын тізілімде болмағанмен де, осы ұғымды қамтитын сөйлемдер әр түрлі синтаксистік категориялардың орнын алып еді. Олар өздерінің атқарып отырған қызметіне орай , сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасына қарай, сол жердегі мәніне байланысты аталып қалыптасады. Алайда, осыған қарамастан біз жай сөйлемнің күрделенген түрін өз алдына жеке топтауды жөн көрдік. Өйткені, кейбір күрделенген сөйлемдердің ішінен өз алдына жеке бір «сөйлемдер» бөлініп шығып жатады. Мұндай сөздер оқшаулана айтылғанмен, олардың бойында субъект-предикаттық қатынас болмайды. Сондықтан да олар әдеттегідей дербес сөйлемдер мағынасында түсіндірілмейді. Бұлар тек субъектінің түрліше көзқарастары мен сезімдеріне бағыттала айтылады. Осыған орай мұндай мәндегілері сөйлемнің негізін қүрамай, тек онда көмекшілік қызметте ғана жұмсалады. Сөйлем құрылысынан көмекшілік мәндегі сөз таптарын алып тастасақ, жалпы ой мазмұны, сөйлем іргесі бүзылмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Күрделенген сөздер тіл білімінде ертеден танылды. Алайда, ол кездерде бұл сөйлемдер біздің түсінігімізден басқаша, басқа синтаксистік категориялардың аясында қарастырылды. Осы жайында алғашқы мәліметтер, түрліше көзқарастар Н.И.Греч, А.Х.Востоков, Ф.И.Буслаевтардың еңбектерінде синтаксистік категорияны бағыныңқы сөйлемнің қатарында қарап соның қысқарған түрі деп түсіндіреді. Мәселен, А.Х.Востоков сөйлемдердің толық түрі және қысқарған түрі болатынын айта келіп, қысқарған түрі бағыныңқылардың көсемше, есімше арқылы жасалатындығын көрсетеді. Автордың қысқарған бағыныңқылар деп отырғаны - әдеттегі есімше жэне көсемшелі оборотты жай күрделенген сөйлемдер.
«Күрделенген сөздер» деген атауды академик А.А.Шахматовтың еңбегінен кездестіреміз. Автор бұл жайды сөйлемдердің бір құрамды және екі құрамды болып келу жағдайын талдай отырып айтады.
Ал А.Г.Руднев күрделенген сөйлемдерді өз алдына жеке синтаксистік категория ретінде танып арнайы зерттеді. Автор оңашаланған мүшелер, бірыңғай мүшелер, қаратпа жэне қыстырма сөздер мен сөйлемдердің басын қосып бір жерге жинақтайды да, оларды күрделенген сөйлем синтаксисінің негізгі объектісі етіп алады. Осы еңбекте автордың әсіресе оңашаланған айқындауыш, оңашаланған анықтауыш, оңашаланған предикативті пысықтауыш және оңашаланған салыстырмалы обороттар жайындағы талдаулары назар аударарлықтай.
Профессор Ғ.А.Абдурахманов, А.Г.Руднев сияқты, күрделенген сөздердің құрамында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден басқа оңашаланған мүшелер немесе қаратпа, қыстырма сөздердің бірі қатынасып отыратындығын айтады. Автор оңашаланған сөйлем мүшелерінің қатарына синтаксистік оралымдарды да жатқызады.
Профессор М.Б.Балақаев қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін зерттеу барысында оның құрамында синтаксистік комплекстердің де кездесетінін айтады. Автордың синтаксистік шумақ деп отырғаны - мына тәріздес сөз тіркестері: Таудан төмен түскен шаңғышылар колхоз клубының алдына тоқтады [1, 45].
Күрделенген сөздерді арнайы қарастыруымыздың ең басты себебі - бұл да жай сөйлем және құрмалас сөйлем тәріздес синтаксистің арнаулы бір саласы. Олай болса, күні бүгінге дейін казақ тілі синтаксисінің зерттейтін объектісіне жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдерді жатқызып келсек, енді бұлардың қатарына күрделенген сөйлемдерді қосатын боламыз. Сонда тіліміздің синтаксистік жүйесі үш үлкен саланы қамтитын болады: жай сөйлем, күрделенген сөйлем және құрмалас сөйлем.
Қазақ тілінің күрделенген сөздер басқа да тілдердегі тәріздес, коммуникативтік қызметі мен құрылыстары жағынан біркелкі болып келе бермейді. Біреулері ішінара сөйлем мүшелері жағынан біркелкі болып қайталанса, енді біреулерінде баяндалған оқиғаға байланысты айтушы адамның түрліше көзқарастары білінеді. Енді бірде сөйлемнің негізгі желісі түрлі жақтардан сипатталып, қосымша мәндермен үстемеленіп отырады. Қайсысында болса да сөйлем құрылысы күрделеніп, мазмұны жағынан күрделі ой туғызады. Бұлар бір-бірінен синтаксистік тәсілдері және іштей құрылыстары жағынан ажыратылады. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдерді жалпы екі үлкен топқа бөліп жіктейміз; I. Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер, II. Синтаксистік оралымды сөйлемдер [2, 56].
Алғашқысына оңашаланған айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай мүшелі сөйлемдер жатады да, екіншісіне көсемше, есімше, шартты рай тұлғалы және қимыл есімді оралымды сөйлемдер кіреді. Сөйтіп, біз синтаксистік оралымы бар сөйлемдерді оңашаланған мүшелі сөйлемдерден ажыратып қараймыз [3, 8]. Сондай-ақ, айқындауыштық қосалқы сөйлемдердің табиғатына да назар аударып қаралық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөздердің емілесін тереңірек қамтып, нақты жазылу емлесінен кең түрде мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ тілін мектепте оқыту барысында, сондай-ақ гимназия, лицейлерде қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ тілінен сабақтар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, тарихи-хронологиялық-сипаттамалы, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1972. -391 б.
2 Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері. 1959.
3 Мадина Ғ. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. - Алматы: Ғылым, 1959. -213 б.
4 Байт±рсын±лы А. Аќ жол. –Алматы: Жалын, 1991. -360 б.
5 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 1999. –320 б.
6 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. - Алматы: Ғылым, 1994. –374 б.
7 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. - Алматы: Ғылым, 2003. –210 б.
8 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 413- б.
9 Жақыпов Ж. Сөйлеу тілінің синтаксисі. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1999. 218 б.
10 Қазақ грамматикасы. – - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 2002. –816 б.
11 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Астана: Фолиант, 2006. –218 б.
12 Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. - Алматы: Ғылым, 1968. -211 б.
13 Болғанбайұлы Ә. Синонимдік қолданыстар (екінші басылым). –Алматы, 1998. -310 б.
14 Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлемнің түрлері. - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 1963. – 181 б.
15 Күлкенова О. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Өнер, 1988. -141 б.
16 Машќанова Н.Т. Ќазаќ графикасы мен орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері. –Алматы: Ғылым, 1993. -219 б.
17 Байт±рсынов А. Тіл-ќ±рал. Орынбор, 1914. – 112 б.
18 Уєлиев Н. Ќазаќ графикасы мен орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері. –Алматы: Ғылым, 1993. -191 б.
19 Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. Т4. -Алматы, 1978. -742 б.
20 Жиенбаев.С. Синтаксис мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1994. -247 б.
21 Есенов Қ. Шартты рай тұлғалы сөздердің жай сөйлемдегі кейбір қолданылу ерекшеліктері, -Алматы: Ғылым, 1963. -214 б.
22 Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. - Алматы: Ғылым, 1991. – 381 б.
23 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Санат. 2003. –219 б.
24 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. –382 б.
25 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис – Алматы: Өнер, 1993. -311 б.
26 Қордабаев Т. Тарих синтаксис мэселелері. –Алматы: Ғылым, 1995. 321 б.
27 . Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі қүрмалас сөйлемдер жүйесі. –Алматы: ана тілі, 1992. -418 б.
28 Есенов Қ. Күрделенген жай сөйлемдер. –Алматы: Ана тілі, 1996. – 257 б.
29 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы: Мектеп, 1965. -372 б.
30 Єбілќасымов Б. XIX ѓасырдыњ II жартысындаѓы ќазаќ єдеби тілі. -Алматы: Ѓылым, 1982. -216 б.
31 Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. -Алматы: Ана тілі, 1991. -360 б.
1 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1972. -391 б.
2 Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері. 1959.
3 Мадина Ғ. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. - Алматы: Ғылым, 1959. -213 б.
4 Байт±рсын±лы А. Аќ жол. –Алматы: Жалын, 1991. -360 б.
5 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 1999. –320 б.
6 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. - Алматы: Ғылым, 1994. –374 б.
7 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. - Алматы: Ғылым, 2003. –210 б.
8 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 413- б.
9 Жақыпов Ж. Сөйлеу тілінің синтаксисі. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1999. 218 б.
10 Қазақ грамматикасы. – - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 2002. –816 б.
11 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Астана: Фолиант, 2006. –218 б.
12 Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. - Алматы: Ғылым, 1968. -211 б.
13 Болғанбайұлы Ә. Синонимдік қолданыстар (екінші басылым). –Алматы, 1998. -310 б.
14 Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлемнің түрлері. - Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 1963. – 181 б.
15 Күлкенова О. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Өнер, 1988. -141 б.
16 Машќанова Н.Т. Ќазаќ графикасы мен орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері. –Алматы: Ғылым, 1993. -219 б.
17 Байт±рсынов А. Тіл-ќ±рал. Орынбор, 1914. – 112 б.
18 Уєлиев Н. Ќазаќ графикасы мен орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері. –Алматы: Ғылым, 1993. -191 б.
19 Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. Т4. -Алматы, 1978. -742 б.
20 Жиенбаев.С. Синтаксис мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1994. -247 б.
21 Есенов Қ. Шартты рай тұлғалы сөздердің жай сөйлемдегі кейбір қолданылу ерекшеліктері, -Алматы: Ғылым, 1963. -214 б.
22 Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. - Алматы: Ғылым, 1991. – 381 б.
23 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Санат. 2003. –219 б.
24 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. –382 б.
25 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис – Алматы: Өнер, 1993. -311 б.
26 Қордабаев Т. Тарих синтаксис мэселелері. –Алматы: Ғылым, 1995. 321 б.
27 . Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі қүрмалас сөйлемдер жүйесі. –Алматы: ана тілі, 1992. -418 б.
28 Есенов Қ. Күрделенген жай сөйлемдер. –Алматы: Ана тілі, 1996. – 257 б.
29 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы: Мектеп, 1965. -372 б.
30 Єбілќасымов Б. XIX ѓасырдыњ II жартысындаѓы ќазаќ єдеби тілі. -Алматы: Ѓылым, 1982. -216 б.
31 Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. -Алматы: Ана тілі, 1991. -360 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Жай сөйлем 8
синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.1 Сөйлем және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 8
1.2 Сөйлем мүшелерінің 27
емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2 Қазақ тіліндегі күрделі 43
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.1 Күрделі сөз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.2 Күрделі сөздер 55
емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер 67
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Күрделенген сөздер деген атау бұрын тізілімде
болмағанмен де, осы ұғымды қамтитын сөйлемдер әр түрлі синтаксистік
категориялардың орнын алып еді. Олар өздерінің атқарып отырған қызметіне
орай , сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасына қарай, сол жердегі
мәніне байланысты аталып қалыптасады. Алайда, осыған қарамастан біз жай
сөйлемнің күрделенген түрін өз алдына жеке топтауды жөн көрдік. Өйткені,
кейбір күрделенген сөйлемдердің ішінен өз алдына жеке бір сөйлемдер
бөлініп шығып жатады. Мұндай сөздер оқшаулана айтылғанмен, олардың бойында
субъект-предикаттық қатынас болмайды. Сондықтан да олар әдеттегідей дербес
сөйлемдер мағынасында түсіндірілмейді. Бұлар тек субъектінің түрліше
көзқарастары мен сезімдеріне бағыттала айтылады. Осыған орай мұндай
мәндегілері сөйлемнің негізін қүрамай, тек онда көмекшілік қызметте ғана
жұмсалады. Сөйлем құрылысынан көмекшілік мәндегі сөз таптарын алып
тастасақ, жалпы ой мазмұны, сөйлем іргесі бүзылмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Күрделенген сөздер тіл білімінде ертеден
танылды. Алайда, ол кездерде бұл сөйлемдер біздің түсінігімізден басқаша,
басқа синтаксистік категориялардың аясында қарастырылды. Осы жайында
алғашқы мәліметтер, түрліше көзқарастар Н.И.Греч, А.Х.Востоков,
Ф.И.Буслаевтардың еңбектерінде синтаксистік категорияны бағыныңқы сөйлемнің
қатарында қарап соның қысқарған түрі деп түсіндіреді. Мәселен, А.Х.Востоков
сөйлемдердің толық түрі және қысқарған түрі болатынын айта келіп, қысқарған
түрі бағыныңқылардың көсемше, есімше арқылы жасалатындығын көрсетеді.
Автордың қысқарған бағыныңқылар деп отырғаны - әдеттегі есімше жэне
көсемшелі оборотты жай күрделенген сөйлемдер.
Күрделенген сөздер деген атауды академик А.А.Шахматовтың еңбегінен
кездестіреміз. Автор бұл жайды сөйлемдердің бір құрамды және екі құрамды
болып келу жағдайын талдай отырып айтады.
Ал А.Г.Руднев күрделенген сөйлемдерді өз алдына жеке синтаксистік
категория ретінде танып арнайы зерттеді. Автор оңашаланған мүшелер,
бірыңғай мүшелер, қаратпа жэне қыстырма сөздер мен сөйлемдердің басын қосып
бір жерге жинақтайды да, оларды күрделенген сөйлем синтаксисінің негізгі
объектісі етіп алады. Осы еңбекте автордың әсіресе оңашаланған айқындауыш,
оңашаланған анықтауыш, оңашаланған предикативті пысықтауыш және оңашаланған
салыстырмалы обороттар жайындағы талдаулары назар аударарлықтай.
Профессор Ғ.А.Абдурахманов, А.Г.Руднев сияқты, күрделенген сөздердің
құрамында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден басқа оңашаланған мүшелер
немесе қаратпа, қыстырма сөздердің бірі қатынасып отыратындығын айтады.
Автор оңашаланған сөйлем мүшелерінің қатарына синтаксистік оралымдарды да
жатқызады.
Профессор М.Б.Балақаев қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін зерттеу
барысында оның құрамында синтаксистік комплекстердің де кездесетінін
айтады. Автордың синтаксистік шумақ деп отырғаны - мына тәріздес сөз
тіркестері: Таудан төмен түскен шаңғышылар колхоз клубының алдына тоқтады
[1, 45].
Күрделенген сөздерді арнайы қарастыруымыздың ең басты себебі - бұл да
жай сөйлем және құрмалас сөйлем тәріздес синтаксистің арнаулы бір саласы.
Олай болса, күні бүгінге дейін казақ тілі синтаксисінің зерттейтін
объектісіне жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдерді жатқызып келсек, енді
бұлардың қатарына күрделенген сөйлемдерді қосатын боламыз. Сонда тіліміздің
синтаксистік жүйесі үш үлкен саланы қамтитын болады: жай сөйлем,
күрделенген сөйлем және құрмалас сөйлем.
Қазақ тілінің күрделенген сөздер басқа да тілдердегі тәріздес,
коммуникативтік қызметі мен құрылыстары жағынан біркелкі болып келе
бермейді. Біреулері ішінара сөйлем мүшелері жағынан біркелкі болып
қайталанса, енді біреулерінде баяндалған оқиғаға байланысты айтушы адамның
түрліше көзқарастары білінеді. Енді бірде сөйлемнің негізгі желісі түрлі
жақтардан сипатталып, қосымша мәндермен үстемеленіп отырады. Қайсысында
болса да сөйлем құрылысы күрделеніп, мазмұны жағынан күрделі ой туғызады.
Бұлар бір-бірінен синтаксистік тәсілдері және іштей құрылыстары жағынан
ажыратылады. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдерді жалпы екі үлкен топқа
бөліп жіктейміз; I. Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер, II. Синтаксистік
оралымды сөйлемдер [2, 56].
Алғашқысына оңашаланған айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай
мүшелі сөйлемдер жатады да, екіншісіне көсемше, есімше, шартты рай тұлғалы
және қимыл есімді оралымды сөйлемдер кіреді. Сөйтіп, біз синтаксистік
оралымы бар сөйлемдерді оңашаланған мүшелі сөйлемдерден ажыратып қараймыз
[3, 8]. Сондай-ақ, айқындауыштық қосалқы сөйлемдердің табиғатына да назар
аударып қаралық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі
сөздердің емілесін тереңірек қамтып, нақты жазылу емлесінен кең түрде
мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды
пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ тілін мектепте
оқыту барысында, сондай-ақ гимназия, лицейлерде қазақ тілі мен әдебиеті
пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ тілінен сабақтар жүргізуде
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, тарихи-
хронологиялық-сипаттамалы, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысымыздың құрылымы – кіріспе
және үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
1 Жай сөйлем синтаксисі
1 Жай сөйлем синтаксисі
1.1 Сөйлем және оның түрлері
Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреудің айтқан ойы.
Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді
алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,
қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса алады.
Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын
келтіреміз. Мысалы, Елдің малы далада, біткен жаны жалада, көбі жатыр
қалада деген сөйлемнің бәрі өзгертіліп тұр, яғни жалғаулар арқылы
байланысқан. Сондықтан ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді,
айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті болып айтылған сөздер
ғана сөйлем болады. Сондықтан сөйлемнің жаны – сөздердің басы мағыналы
болып құралуы,- дейді А.Байтұрсынов [4, 151].
Қ.Жұбанов: “Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да,
аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де
түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін жапқын қар, - дегенде
қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр.
Аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз. Сөйлемнің
қандай түрлері болады, қандай бөлшектері болады, ол бөлшектерден сөйлем
қалай құралады? – міне грамматиканың осыларды қарайтын бір бөлімі бар.
Грамматиканың бұл бөлімін сөйлем жүйесі немесе синтаксис дейміз [5,
72].С.Аманжолов: Сөйлем дегеніміз – сөз таптарының, тұлғалардың, яғни
сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды
білдіретін категория [6, 183].
Орта мектепте: “Тиянақты бір ойды білдіретін сөздердің тобын сөйлем” –
дейді. Негізінде, бұл дұрыс, бірақ өте жалпыланып айтылған. Кемшілігі:
анализ жақтарын кіргізбеген. Сөздердің тобы деген жеткіліксіз, оны
сөздердің қарым-қатынасына, сөздердің грамматикалық байланысына бағындырып
беру керек. Сондықтан сөйлем дегеніміз белгілі бір тиянақты ойды
білдіретін, өзара қарым-қатынасы бар, өзара грамматкалық байланысы бар
сөздер деуіміз керек. Бұл да жеткілікті емес. Сөз бен сөздің қарым-қатынасы
дегеніміз жай сөйлемге ғана қатысты, шынында, сөйлем дегеніміз сөйлем мен
сөйлемнің (құрмалас сөйлемге, диалогты сөйлемге қатынасты) қарым-қатынасы
да енеді.
Сөйлем – сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің, іс пен істің, ой мен
ойдың қатынасын көрсетіп, белгілі бір ойды білдіреді десек, сөйлемді дұрыс
түсінген болар едік.
“Тиянақты ой” дегеніміз относительді нәрсе ғана. Өйткені ойдың қыры көп.
Алдыңғы сөйлем мен артқы сөйлем мағына жағынан байланысты. Кейде алғы,
кейде артқы сөйлем өздігінен тиянақты болмайды, бірін-бірі толықтырады,
кейде екеуінің бірлігі бір я бірнеше сөйлемнің бірлігі бүтін бір ойды
тиянақтайды. Олай болса, тиянақтылықтың да шегі бар екендігінде дау жоқ.
...Ой өте кең нәрсе, олай болса, үнемі бір сөйлеммен абсолют тиянақтап қалады
деуге болмайды, тек относительді тиянақты дейміз. Өйткені кейбір
құрмаластағы, диалогтағы бір сөйлем субъектінің бір жағын ғана көрсетеді.
Әмір Р., Әмірова Ж: Сөйлем – коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру
үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, өз беттерімен қызмет
атқара алмайды. [7, 48].
Жеке сөз де СТ тәрізді болып келген конструкциялар да сөйлемге тән
грамматикалық форма алып, коммуникативтік тұлға – сөйлемдің сапаға ие бола
алады. Осыдан шығатын қорытынды – сөйлем өзіне тән грамматикалық құрылысы
бар, грамматикалық формасы бар категория. Сөйлемді сөйлем ететін, сөйлемнің
грамматикалық формасын құрайтын мыналар: Сөйлем бір, екі сөзден, тіпті
көптеген сөзден де құрала береді. Сөйлем пікірді, яғни болмыстағы заттардың
өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады. Бастауыш-баяндауыштың қатынасы
предикативтілік деп аталады. Предикативтік қатынас – сөйлемнің негізгі
грамматикалық белгісі. Сөздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып
предикативтік қатынасқа түскенде ғана сөйлем сапасына ие болады.
Екіншісі – жақтық форма. Пікір алысу әр уақыт үш жақтың қатысуын ескеріп
құрылады.
Үшіншісі – рай формалары. Бұл форма айтылған пікірдің болмысқа, шындыққа
жанасымдылығын білдіретін форма.
Аханов К.: Сөйлемге тән белгілер деп мыналарды атайды:
1.Сөйлем – коммуникативтік қызметімен, яғни шындық болмыстың
бір бөлшегі жайында хабар беретін қызметімен сипатталатын синтаксистік
единица.
2.Сөздің де, СТ-нің де қызметі номинативтік қызмет болса,
сөйлемнің қызметі – коммуникативтік қызмет.
3.Сөйлемнің қырылымдық үлгісі – бастауыш-баяндауыштық үлгі. Бұл –
сөйлемге тән құрылым.
4.Сөйлемге тән білгілердің бірі – интонация. Сөйлем тілдік басқа
құбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыратылады. Түн. Вокзал.
Қаптаған жүргіншілер.
5.Сөйлем объективтілік модальдылық категориясы, синтаксистік жақ және
рай категорияларымен және осы категорияларды білдіретін құралдардың
жүйесімен сипатталады. Тапқан екенсің сенетін адамды! Тыңдар ол сені!
Бәйгеге қосқан аты ат-ақ екен! [8, 71].
Ж.Жақыпов:
Сөйлемнің түрлерін:
1. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай топтасуымен түсіндіреді [9, 52].
А.Байтұрсынов: Айтылуынша айырылатын түрлері. Айтылу түрлеріне қарай
сөйлем төрт түрлі болатындығын төмендегідей жітейді:
1) Сұраулы сөйлем. Сұраулы сөйлем деліп жауап сұралғанда айтылатын сөйлем
аталады. Мысал: Сен тамақ іштің бе? Үйде кім бар?
2) Лепті сөйлем. Лепті сөйлем деліп аталатын адам көңіл күйі, жан жайымен
сөйлегенде, мәселен, жан ауырғанда, не кенелгенде, тағданғанда,
сұқтанғанда, кейінгенде, есіркегенде, күйінгенде, қуанғанда айтылатын
сөйлемдер. Бұлар айтылғанда жай айтылмай, лепті үнмен айтылады. Сондықтан
лепті сөйлем деп аталады. Мысал: Уф, алла! Бітті қаным! Шықты жаным!
3) Тілекті сөйлем. Нәрсенің болғанын, істің істелгенін көңіл тілеген орында
айтылатын сөйлем түрлері тілекті деп аталады. Балалар, оұуға бар, жатпа
қарап! Көңіл тілегі түрлі айтылады: 1) бұйрық түрде, 2) өтініш түрде, 3)
үгіт (ақыл) түрде, 4. Жай тілек (мұрат) түрде.
4) Жай сөйлем. Сұраусыз, лепсіз, тілексіз айтылған сөйлемдердің бәрі жай
сөйлем деліп аталады. Ат ерінді келеді, ер мұрынды келеді [4, 93].
Қ.Жұбанов: Сөйлем түрлі сазбен айтылады. Қандай сазбен айтылатына қарай
сөйлем үш түрлі болады. 1. Хабар сазды сөйлем. 2.Сұрау сазды сөйлем. 3. Леп
сазды сөйлем.
1. Хабар сазды сөйлем. Болған, болып жатқан немесе болашақ оұиғалардың
жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Жаз шықты.
Күн жылы.
2. Сұрау сазды сөйлем. Бір нәрсе жайынан сұрала сөйленген болса, сөйлем
сұрау сазды болады. Каспийдің сұлулығы сұрғылт құм ба?
3. Леп сазды сөйлем. Бір нәрсеге таңдана, опына, біреуге өтіне, бұйыра,
ашулана, қуана сөйленген немесе хабар өте көтеріңкі я өте басылыңқы
көңілмен берілген болса, сөйлем леп сазды болады. Тілек, ұран сөйлемдер
де леп сазды сөйлемдерге қосылады. Апырай, мына бір қызық екен! [5,
173].
С.Аманжолов хабарлы сөйлем сөйлемнің баяндауышына қарай жіктеледі.
Себебі – бастауыштың ең бірінші көрінісі баяндауыш. ХС 8 түрлі:
1.Қимыл хабарлы, 2. Сын хабарлы. 3.Сан хабарлы. 4.Мекен хабарлы.
5.Мақсат хабарлы. 6.Анықтама хабарлы. 7.Себеп хабарлы. 8.тақырып хабарлы
[6, 63].
Әмір Р. Хабарды, информацияны баяндау үшін жұмсалатын конструкциялар
хабарлы сөйлем деп аталады. Бұл сөйлемдердің негізгі грамматикалық
белгілері мыналар:
1.Баяндаыштары, негізінен, ашық рай формалы етістіктен жасалады.
2.Өзіне тән интонациясы болады.
Сұраулы сөйлемдер. Қазақ тілінде негізінде не сұрау шылау, не сұрау
есімдіктері, үстеуге айналған сөздер қосылса ,ана сұраулы сөйлем болады [7,
81].
Қазақ грамматикасында: Бір нәрсе туралы хабар алу үшін қойылған сұрақты
білдіретін сөйлемдерді СС дейміз. СС-ді қызметіне қарай былайша бөледі:
1.Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер диалогқа желі болып отырған
тақырып әңгімелеудің бастапқы кезеңінде жұмсалады. Негізгі сұрақты
білдіретін сөйлемдер сұраулы сөздердің (кім, не, қашан,), шылаулардың
(ма,ме, па, пе) қатысуымен жасалады.
2.Жетек сұрақты білдіретін сөйлемдер. Бұл топқа негізгі сұраққа жауап
алу үстінде қосымша қойылған сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер жатады. –
Бұл құрылысқа бас инженер қылып кімді тағайындасақ екен?
- Бұған Ілияс дайын тұр.
- Сен өзің ше? – жетек сұрақ.
Жетек сұрақ әр уақытта негізгі сұраққа арқа сүйеп жұмсалады. Бұл ше
шылауының қатысуымен де жасалады. ... Соғыстан бұрын ше?
3.Анықтаушы сұрақты білдіретін сөйлемдер. Бұлар ІІ жақтың сөзін анықтап
алу үшін қойылған сұрақты білдіреді. Анықтаушы сұрақ көбіне алдыңғы
репликаның лексикасын қайталап тұрады. Бұл кісілер қай елдікі? –
Сабынкөлдікі. – Сабынкөлдікі? – Иә, Сабынкөлдікі. (Б.М.)
Сұраулы сөйлемнің мағынасына қарай бөлінуі.
А) Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл негіз сұрақ болып
отырған іздеулі компонент белгісіз болып, сұрақ жалпы, ашық түрде қойылады.
Сондықтан іздеулі мүшенің орнына кім, не, қайда, қашан, қандай, не істеді
деген сұрақ мағыналы сөздер жұмсалады.
Ашық сұрақты білдіретін сөйлемдер субъектінің іздеулі екенін білдіретін
сөйлемдер, предикативтік іс-әрекеттің, сапаның, сынның, іс-қимыл
объектісінің, зат сапасының іздеулі екенін білдіретін сөйлемдер болып
бөлінеді.
Ә) Альтернативтік сұрақты білдіретін СС. Альтернативтік сұрақта іздеуге
із, жоба болып альтернатив сапа, іс аталады. Бұлар баяндауыш мүшенің
сұраулы шылауларды үстеуі арқылы жасалады. Осы сөзге тоқтайсың ба,
тоқтамайсың ба? Альтернативтер сөйлемде дара-дара аталып, болымсыз
етістіктің орнына жоқ па сөзі қатысады. Тоқтайсың ба, жоқ па? Іздеулі мүше
алдымен жалпы сұрақ арқылы білдіріледі де, сөйлемнің соңынан оның
альтернативтерін білдіретін сөздер телулі компонент ретінде жалғастырылады.
Б) Риторикалық сұрақты білдіретін СС. Бұларда баяндауыш сөздері кері
мағынада жұмсалып, ерекше интонация арқылы құралады. Дауыс ырғағының қатысы
жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақ ерекше
жігермен, екпінмен айтылады. Интонацияның көрінісі лепті сөйлемдермен тең
түседі. Бұл сөйлемдердің құрамында өзіне лайықталып құралған баяндауыштық
формалар кездеседі: келді емес пе, өтті емес пе, оұыған жоқ емессің бе?
В) Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер. Тілімізде сұраулы сөйлем формасы
тыңдаушыны бір іске қосу, жұмсау үшін де пайдаланылады... үй қырығыр азынап
кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? Мұндай сөйлемдер түрткі сұрақты
білдіретін сөйлемдер деп аталады. Мұнда тілекті, жұмсауды ізетпен, сыпайы
білдіру мақсаты қойылады.
Бұйрықты сөйлемдер. Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушінің біреуді іске қосу,
жұмсау үшін айтқан пікірін білдіру үшін жұмсалады. Жасалу жолдары:
1. Етістіктің жалаң ІІ, Ш жақ бұйрық рай тұлғасы арқылы жасалады Көп
сөзді қайтесің?
2. І жаққа қатысты бұйрықты, іс-әрекетке жұмсауды – айын, ейін, айық,
ейік формалы етістіктерден жасалған баяндауыштар білдіреді.
3. Бұйрықты өтініш ретінде білдіру үшін алсаңшы, алсаңызшы түрінде
құралған етістіктер баяндауыш болып жұмсалады... онан да шөпті
айтсаңшы!
4. Бұйрықты тұжырымды етіп, үзілді-кесілді айту үшін ІІ жақ бұйрық
форма деген соң ІІ жақ бұйрық форма болып құралған баяндауыш
жұмсалады. Шық деген соң шық!
Бұдан да басқа бұйрықты сөйлемнің жасалу жолдары көп.
Лепті сөйлемдер. Сөйлеушінің эмоциясын қоса білдіретін сөйлемдерді лепті
сөйлем дейміз. Баяндауыштарының формалары:
1. Субъектіге тән сапаны эмоциялы түрде атау үшін айтса айтқандай, мықты
десе мықты тәрізді баяндауыштар қызмет етеді.
2. Субъектіге тән іс-әрекетті ерекше екпін түсіріп, тұжырып айтуда алғаным
алған, айтатыным, айтамын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Су жаңа
дөңгелек осы қалғаны қалған!
3. Эмоциялы баяндауыш сын есім – десеңші, етістік десеңші болып құралады:
күшті десеңші, алады десеңші!
4. Эмоциялы лепті сөйлем құрайтын баяндауыштардың бір түрі болымсыз шартты
райлы етістік – ба, бе болып құралады: алмасам ба!
5. Шартты рай тұлғалы етістіктен жасалған баяндауыш тілекті, арманды
эмоциямен білдіру үшін жұмсалады: Оқуды бітірсек!
6. Ауызекі сөйлеу тілінде бір сөздің қайталануынан құралған алмақ түгіл
аламын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Түсіндірмек түгіл түсіндіремін!
Реплика ретіндегі лепті сөйлемдер. Тілімізде құрылысы жағынан оқшау
келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік қатынасқа анық даралауға келмейтін
сөйлемдер бар. Мысалы: Келгенде қандай!, Ол ол ма!
Реплика сөйлемдер кісінің ІІжақтың сөзіне байланысты түрлі реакциясын:
құптауын, ризалығын, жақтырмауын білдіреді. Тағы көреміз бе? – Көрмей!
Алдыңғы репликаның бір сөзін қайталау негізінде құралған сөйлемдер.
Осыны айтасың ба? – Айтпағанда! [10, 192].
Басыңқы сөздің ыңғайына қарай сөз тіркестері былай топталады: етістікті
тіркестер, есімді тіркестер.
Қабысу басыңқы сыңарына қарай есімді және етістікті, матасу тек есімді,
ал меңгеру есімді, етістікті деп бөлінеді.
Қабысу – түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте жиі қолданылатын
синтаксистік байланыс формасының бірі. Қабыса байланысқан сөз тіркестері
өзара ешқандай жалғаусыз, қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса
байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы орын тәртібі
болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның
бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сын есім, сілтеу есімдігі, үстеу
болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын есім, сан есімдер
болады. Бұлардың ішінде өнімді жұмсалатыны екі зат есімнен құралады: темір
күрек, алтын сағат т.б. Бұл құрамдағы сөз тіркестері анықтауыштық қатынасты
білдіреді. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың материалын (түлкі
тымақ), неге арналғанын мойын ағаш), мекенін (ауыз үй), кәсібін (мұғалім
кісі), жынысын (қыз бала), мөлшерін (топ адам), өлшем, көлем (қап астық)
т.б. белгілерін анықтайды. Бұлардың мағыналық жағынан үйлесімділері ғана
тіркесе алады. Мысалы, ағаш күрек деп айтуға болса, ағаш темір деп айтуға
болмайды немесе тас жолды жолтас деуге болмайды.
Проф. М.Балақаев үш сөзді зат есімді сөз тіркестерінде тек екі зат
есімді дара қабыса байланысқан сөз тіркестері сол анықталушы заттың алдына
тағы мынадай қамыс құлақ, бота тірсек, шаруа қол тәрізді сөздер қатысты
болғанда ғана күрделі сөз жасалады деп көрсетеді [11, 84].
Мұндай зат есімдердің мағыналық зат есімді сөз тіркесін құрауы үшін сын
есім, сан есім, бейнелеуіш сөздер қатысты болады:
Қаба сақал қарт, бір қап астық, бұлаң құйрық түлкі т.б.
Кейде заттанған етістікке –ым, -ім жұрнағы жалғанып зат есімдер мен
басқазат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құрай алмайды: бір асым ет,
бір үзім нан.
Қабыса байланысқан сын есімді сөз тіркестері. Сын есімдер зат есімдермен
сапалық та, қатыстық та түрінде тіркеседі. Сапалық сын есімді сөз
тіркестері дара, күрделі түрде жұмсала береді. Күрделі сын есімдердің
жасалуының өзін екі топқа бөліп қарастырамыз:
1. Бірыңғай мағыналы сапалық сын есім мен сапалық сын есімнің тіркесі;
қызыл ала, ақ сұр, шұбар ала т.б.
2. Әр түрлі мағыналы сапалық сын есімдердің сапалық сын есімдермен
тіркесі; үлкен қоңыр үй, әдемі ақ қыз.
Қатыстық сын есімдер былайша жасалады:
1. –лықлік жұрнақты күрделі сөз тіркестері: бір айлық курс, үш күндік
жол, бес айлық бала т.б.
2. – лылі... таулы орман, нулы жер, тасты жер.
3. – ғыгі... күздегі киім, таудағы үй.
4. - дайдей... бір елідей, екі-үш қадамдай т.б.
Қабыса байланысқан есімдікті сөз тіркестері.Сілтеу, сұрау, жалпылау
есімдіктері зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қатынаста жұмсалады: мына
үй, бұл жер, қай бала? Қандай сұрақ? Барлық кісі, күллі ел, бүкіл адам.
Қабыса байланысқан сан есімді сөз тіркестері. Он кісі, он бес оқушы т.б.
Сан есімдер арқылы заттың көптігін білдіргенмен, басыңқы қызметтегі зат
есімдер көптік жалғауда айтылмайды. Жинақтау сан есімдерінен басқа сан
есімдердің бәрі де анықтауыштық қатынаста, санауға, есептеуге болатын
заттардың атын білдіретін сөздермен тіркесе береді: отыз оқушы, үшінші
қатар, бес жүзге жуық адам т.б.
Қабыса байланысқан есімшелі сөз тіркестері. Есімшелер сөйлемнің ішінде
зат есіммен қабыса байланысып, анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін
құрайды. Оқыған бала, сөйлер сөз, тыңдар құлақ, айтылатын әңгіме т.б.
Үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік қасиетін сақтай
отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер бағыныңқылық қызметте жұмсалады.
Үстеулер зат есімдермен жиі тіркеседі. Зат есімдермен жиі тіркесетіндер:
мезгіл, күшейткіш, мөлшер үстеулері. Мысалы: қазір оқытушы, бүгін көңілді
(сын есім), биыл жетіде (сан есім).
Одағайлар секілді, еткен сөздерінің түйдектелуі арқылықабыса
байланысады: әй-хай секілді.
Еліктеуіш сөздер тек етістіктермен ғана тіркеседі: жалт-жұлт етті, қарқ-
қарқ күлді.
Қиысу екі түрлі: жақтық категориясының қиысуы. Көптік жалғаулардың
қиысуы. Сіздер қуанасыздар, біздер балалармыз .
Сөйлемдегі кей сөздер бірімен-бірі қиысып, біріне-бірі меңгерілумен іс
бітпейді. Олардың кейбірі бірімен-бірі ешбір жалғаусыз қарым-қатысқа енеді.
Қабысудың енді бір мәнісі – сөздер біріне-бірі өте тығыз байланысуынан
көрінеді. Бұлардың орны өзгеден берік. Қабыса байланысқан сөздер араларына
қыл өтпестей болып тіркеседі. Қазақ тілінде көбінесе қабысушы сөздер сын,
сан есімдер, есімше, көсемшелер [12, 44].
Қиыса байланысқан сөз тіркестері. Бұл бастауыш пен баяндауыштың арасында
болады. Олар қолданылу ерекшелігіне қарай әр түрлі жақтарда және дара,
көпше түрінде де бола береді. Әсіресе мұндай кезде олардың қай сөз
таптарынан болу жағы ерекше қызмет атқарады. Оларды қай сөз таптарынан
болуына қарай былай топтап көрсетеміз.
1.Зат есім мен зат есім арқылы: Қиыса байланысқан зат есімді сөз
тіркестерінің бастауышы көбіне нольдік, тәуелдік формадағы зат есімдер
болады. Бәйгесіз той той ма? Уәдеміз – уәде.
2.Сын есім мен сын есімнің тіркесі: Қызылы – қызыл, жасылы – жасыл болып
кесіліп жатыр.
3.Есімдік пен есімдіктің тіркесі: Сол сол-ағ екен, менікі де менікі,
сенікі де менікі.
Етістік пен етістіктің тіркесі: Мынау көрген – көрген емес. Айтқаны
айтқан.
Матасу . Матасу деп СТ-не енген екі сөздің ілік жалғауы мен тәуелдік
жалғауы арқылы байланысуын айтамыз. Басым сөз тәуелдік жалғаулы тұлғада
тұрып, бағыныңқы сөз ілік септікті тұлғада тұрады. СТ анықтауыштық
қатынасты білдіреді. Түркі тілдерінде қалыптасқан изафеттің үш түрі бар.
Темір қақпа, баланың кітабы, мал шаруашылығы.
Матаса байланысқан СТ сөз таптарының қатысына қарай әр түрлі сөз табының
және бір сөздің өзара қайталануы арқылы жасалады. Матаса байланысқан СТ-нің
бірінші сыңары ретінде ілік жалғаулы сөз мына сөз таптарынан жасалады:
Зат есім: кітаптың беті, үйдің терезесі т .б.
Сын есім: жақсының шарапаты, жаманның сөзі т.б.
Сан есім: үшеудің есебі, біріншінің айтыв-сы.
Есімдік: біздің үйіміз, олардың дәптері.
Етістік: айьқанның кесірі, бармаудың амалы.
Үстеу: ертеңнің ісі, бұгіннің мәселесі.
Бар, жоқ сөздері: Бардың бағасы, жоқтың белгісі.
Бір сөздің қайталануы арқылы матаса байланысқан СТ жасалады: әдемінің
әдемісі, алпыстың алпысы, күлудің де күлуі, түйенің түйесіндей, бүгіннің
бүгіні.
Меңгеру. Меңгерілетін сөзіміздің қатарына барлық септік жалғаулы сөздер
жатады. Меңгерілетін негізінде толықтауыш, меңгеретін көбінесе, етістік иә
тәуелді жалғаулы сөз болып келеді. С. Аманжоловтың осы пікірінен матасуды
да меңгеру қатарына жатқызғанын байқауға болады.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып СТ-н құрағанда, бағыныңқы
сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер қатысады.
Бұл сөздер барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында меңгеріледі.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып сөз тіркесін құрағанда,
басыңқы сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер
қатысады. Бұл сөздер барыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында
меңгеріледі. Бағыныңқы компонент зат есім барыс септік тұлғада тіркескенде,
сын есімді тіркес зат пен сапаның арасындағы қатыстық байланысты білдіреді:
шаруаға пысық, балаларға қызық. Бағыныңқы шығыс септік тұлғада меңгеріліп
тіркескенде, сын есімді ст-рі салыстыру, салғастыру қатынасын білдіреді:
желден жүйрік, ағаштан биік.
Бағыныңқы компонент көмектес септік тұлғадағы зат есім басыңқы сөз сын
есім болып келген ст сөздің арасындағы амалдық қатынасты білдіреді:
мінезімен сүйкімді, ісімен жарасты.
Бағыныңқы сыңары зат есімді ст. Септік жалғауының ашық және жасырын
түріндегі зат есімдер мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады: әдебиетке
жетік.
Жатыс жалғаулы зат есімге сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Кең
жазықта қозғалыс бүгін тым күшті. Бағыныңқы сыңары жатыс жалғаулы күрделі
сан есімдер арқылы жасалады: он бесте отау иесі.
Бағыныңқы сыңары шығыс жалғаулы СТ. Оқушыдан бөлек, он екіден жиырма
төрт, тоқылғаннан көп.
Бағыныңқы сыңары көмектес жалғаулы күрделі СТ. Абылай ханмен тұстас.
Жанасу – жалғаусыз, шылаулы пысықтауыштардың пысықталушы сөздермен
байланысы. Жанасатын сөздер: үстеулер және жалғау арқылы емес, шылау арқылы
бірімен-бірі байланысатын сөздер.. Бірақ сын есімдер жанаспайды.
Жанасудың жасалу жолдары С.Аманжолов пен Н.Сауранбаев жазған 1939 жылғы
мектеп грамматикасында былай берілген:
А) үстеу мен етістік – кеше келді.
Ә) көсемше етістік – оқып келді.
Б) септік жалғаулы мезгілді, мекенді білдіретін – кешке келді.
В) шылаулы сөз – етістік – оұу үшін келдім [13, 15].
М.Балақаев “Кеше мен жиналыста болдым, асықпай сұраққа жауап бердім”
деген сөйлемдердегі көсемше мен етістіктің тіркесін ғана жанасуға
жатқызады. Автор жанасудың қабысудан негізгі айырмашылығы ретінде сөздердің
өзі қатысты сөздермен орын тәртібін басшылыққа алады [11, 72].
Негізгі сөз бен шылаулы сөздердің тіркесін жанасуға жатқызуда ғалымдар
олардың алшақ тұрып та тіркесетінін негізге алады. Негізгі мәселе қабысу
мен жанасудың өзіндік жасалу жолдарын, олардың әрқайсысына тән
көрсеткіштерін айқындау. Осы күнге дейінгі әдебиеттерде қабыса байланысатын
сөздердің орны тұрақты, ал жанасу тек пысықтауыш пен пысықталатын сөздердің
алшақ, іргелес тұрып та немесе кейбір пысықтауыштардың орын тәртібі арқылы
байланысады деген тұжырым беріліп келеді. Қабысу есімді, етістікті болып
бөлінеді.
Сонымен, негізгі сөз бен септік жалғаусыз көмекші сөздердің түйдекті
түрлері және көнеленген септік жалғаулы сөздердің етістікпен тіркесін
жанасу дейміз. Жанасудың жасалу жолдары төмендегідей:
1. Негізгі сөз бен көсемше тұл,алы көмекші етістіктердің етістікпен
тіркесі арқылы ...көңілін аулайын деп, Байжан қалжыңдай сөйледі.
2. Негізгі сөз бен шылау сөздердің етістікпен тіркесі арқылы. Не үшін
сұрадың?
3.Негізгі сөз бен модаль сөздердің етістікпен тіркесі арқылы. Бұрын
көрген дос, таныс тәрізді жаныңды билеп әкетеді.
4.Көнеленген септік септік жалғаулы фразеологиялық тіркестердің басқа
сөздермен тіркесі арқылы.Берсе қолынан, бермесе жолынан, бет-аузы
шімірікпестен т.б.
Етістікті сөз тіркестері.. Етістікті ст-де етістік негізгі, шешуші
қызмет атқарады. Өйткені етістік табиғатында өзінің лексика-грамматикалық
мағынасына, сөз табы ретіндегі жалпы категориялық қасиетіне орай басқа
сөздерді жетегіне алып, маңайына үйіріп тұратын сөз табы. Сондықтан да ол
бағыныңқылық қызмет емес, негізінен, басыңқылық қызмет атқарады да, СТ-н
құрауға ұйытқы болады.
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері.
Етістікті сөз тіркестеріне қабысу амалы арқылы бағыныңқы компонент
ретінде қатысатын сөздер сын есімдер, сан есімдер, көсемшелер, үстеулер,
еліктеуіш сөздер.
Етістікті СТ-не бағыныңқы болып сын есімдер жаппай қатыса бермейді.
Етістікпен мол тіркесетіндер –дай, дей, тай, тей, -сыз, сіз жұрнақтары
арқылы жасалған сын есім сөздер: сынаптай құбылды, дамылсыз сөйледі.
Сапалық сын есім сөздердің бағыныңқы болып етістікті СТ-не кіруі аз.
Бұлардың көбі күрделі көсемше тұлғаның шегерілуі негізінде қалыптасқан:
қалың болып шықты – қалың шықты, ұзын қылып кесті – ұзын кесті).
Сан есімдер етістікті СТ-не негізінен дүркіндік, көлемдік мағыналы рет,
есе сөздерінің жетегінде кірігеді: екі рет өлшеді, үш есе өлшеді.
Зат есімді қабыстырып қатыстырған етістікті СТ. Атау күйінде зат есім
мен сабақты етістік сөздің қабысуы арқылы құрылған СТ обьектілік қатынасты
білдіреді: кітап үлестірді, киім киді, бала оқыту, орақ ору. Объектілік
қатынас тек қабысу арқылы берілген.
Үстеулер қимылға тән амалды, сапаны, мезгілді, мекенді атайтын сөздер
болғандықтан, олар етістіктермен тіркеседі және олар морфологиялық
өзгеріске түсе алмайтындықтан етістікпен тек қабысып тіркеседі. Олар
мынадай мағыналық қатынаста тұрады:
1.Мезгілдік – ерте бітті, биыл келді.
2.Мекендік - әрі отырды, бері бұрылды.
3.Амалдық – қасқырша ұлиды, шапшаң көнеді.
Еліктеуіш – мағынасына қарай тек етістіктермен тіркесіп, қимылдың
сапасын, сынын білдіретін сөздер. Сөздердің еліктеуіштік мағынасы оларды
белгілі етістіктермен ғана тіркесуге мәжбүр етеді: бұрқ-бұрқ қайнады, сарт-
сарт соқты.
Көсемшенің үш түрі де етістікті тіркеске қатысады: күле кірді, қуанып
шықты, айтқалы отырды.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Табыс септігінің
пысықтауыш қызметін атқарудан біртіндеп арылып, бірыңғай тура толықтауыш
қызметін атқаруға көшуі, соған орай оның сабақты етістіктермен
тіркесетіндей болып жүйеленуі етістіктердің меңгеруін қалыптастырады.
А.Аблақов сабақты етістіктердің меңгеруі туралы былай деген: Сабақты
етістіктердің меңгеруі табыс септігімен тікелей байланысты. Бірақ бұған
қарап сабақты етістіктер табыс септігінен басқа септік жалғаулы сөзді
меңгере алмайды деген қорытынды шығаруға болмайды. Өйткені сабақты
етістіктер олардың ішінде адамның еңбек әрекетімен байланысты етістіктер
табыс септігінен басқа көлемдік септіктермен де тіркесе алады. Сабақты
етістіктердің бұл тәрізді бірнеше септік жалғаулы сөздерді қатарынан
меңгеруі олардың мағыналық жағынан соншалықта бай, құнарлы екендігін
аңғартады. Мысалы, жазу, кесу, шабу, салу, қирату, бұзу, жеу тәрізді іс-
әрекетті білдіретін етістіктер, айту, сұрау, сөгу, мақтау тәрізді сөйлеу
мәнді етістіктер, көру, есту, тыңдау тәрізді сезіну етістіктері сабақты
етістіктер қатарынан орын алады, өйткені бұлар өзінің мағынасы жағынан тура
объекті мәніндегі сөзбен сабақтасып, оларды жетегіне алып меңгеріп тұрады.
Салт етістіктердің меңгеруі. Мағынасы жағынан тура объекті мәніндегі
сөзбен тіркеспейтін, табыс септіктегі сөзді қажет етпейтін етістіктер салт
етістіктер деп аталады. Бұл – салт етістікті сабақты етістіктен ажыратудың
негізгі өлшемі болып табылады [14, 56].
Сабақты етістіктер мағынасының орамдылығына қарай табыс септігінен тыс
жанама септіктерді меңгере алатын болса, салт етістіктерде ондай қасиет
жоқ. Қазақ тілінде салт етістіктің қатарына жататын етістіктер саны алуан
түрлі, бірақ осылардың барлығы бірдей меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін
құрай алмайды. Мұның өзі сабақты етістіктердің меңгеру қабілетінің
әлдеқайда мол екендігін аңғартады.
Қазақ тіліндегі салт етістіктер барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы
сөздерді жетегіне алып меңгеріле байланысқан СТ-н құрайды.
Табыс жалғаулы СТ. Табыс септік жалғауы өзі жалғанған сөздерді тек
етістіктермен қиюластырып, қимыл-әрекеттің тікелей бағытталған объектісін
көрсетеді де, сөйлемде тура толықтауыш қызметін атқарады.
Табыс септікті меңгңретін СТ объектілік қатынасты білдіреді.
1. Жасау, құрау мәнді етістіктердің еңгеруі арқылы құралған СТ.
Мұндай мағынаны білдіретін етістіктер табиғатында, заттық мағынасы бар
нақтылы зат есімдермен тіркесуге бейім тұрады. Осындай тіркесімділік
қасиеті бар сөздер бір-бірімен табыс септігі арқылы байланысқа түседі де,
объектілік қатынастағы СТ-н құрайды. Кілем тоқу, киім тігу, үй салу, кірпіш
қалау т.б.
2. Бұзу, қирату, жарақаттау, жоқ ету мәнді етістіктер амал-әрекеттің
нәтижесінде бүтін тұрған нәрсенің жарақаттанып, қирап, бұлініп,
істен шыққандығын білдіреді. Үйді бұзды, хатты жыртты, басын жару,
матаны жырту, ақтарды талқандау т.б.
3. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер қозғалыс мәнді етістіктермен
сырттай қарағанда ұқсас, айырмашылығы жоқ тәрізді. Өйткені екеуі де
қозғалыс арқылы іске асады. Мысалы: айдау, апару, жүргізу, өозғау –
объектіні қозғаушы мәнді етістіктер, жүру, жету, келу, бару, өту -
өозғалыс мәнді етістіктер. Бұлардың айырмашылықтары мынадай:
1.Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл әрекет тура объектіге
бағытталып тұратын болса, қозғалыс мәнді етістіктерде ондай қасиет
болмайды. 2. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл иесі
(субъекті) объектіні қозғалысқа түсіретін болса, қозғалыс мәнді
етістіктерде қозғалыс түсетін объект болмайды, қозғалысқа
субъектінің өзі түседі.
Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер табыс жалңаулы сөздерді тілеп
тұратындықтан, сабақты етістіктердің қатарына жатады да, ал қозғалыс мәнді
етістіктерде мұндай қасиет болмайтындықтан, салт етістіктердің қатарынан
орын алады. Мысалы: затты апарады,, арбаны итерді, алғандарды жеткізді т.б.
4.Бөлу, жару және жинау мәнді етістіктер тура объектіге бағытталады да,
толықтауыштық қатынастағы СТ жасалады. Ағашты бөлу, сүйекті жару, жерді
жырту, шөп жинау т.б.
5. Ішіп, жеу, қоректену әрекетін білдіретін етістіктер объектілік
өатынастағы СТ-н құрайды: тамақты жеу, сорпаны ішу, етті шайнау т.б.
6.Сөйлеу, ойлау, сезу, қабылдау мәнді етістіктер табыс жалғаулы
сөздермен байланысқа түседі. Мысалы: тапсырманы сұрады, оқиғаны баяндады,
күшін көрсетті т.б.
Барыс жалғаулы СТ. Барыс септік арқылы меңгеріліп, етістікті СТ-не
мынадай сөздер кіреді: зат есім, есімдік, есімше. Бұлар мынадай мағыналарда
жұмсалады;
1.Іс-қимылдың бағытын білдіреді: баласына барды, ішке кірді.
2.Қозғалыс-әрекетінің бағыт, бағдарын білдіретін етістіктердің бірқатары
барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп аттану, жорыққа шығу, тартысу мағынасында
қолданылады: күреске шығу, жорыққа аттану, соғысқа бару.
3.Арналу, жұмсалу объектісін білдіреді: матаны көйлекке алды, дәптерді
жазуға алды.
4.Меңгерілетін сөз есімше мен тұйық рай сөз болғанда етістікті тіркес
мақсат, себептік қатынасты білдіреді: айтуға келді, күлгенге ренжіді.
5.Өзгелік етіс тұлғалы етістікке барыс септіктегі сөз тіркесіп іс-
қимылдың субъектісін толықтауыш ретінде қатыстырады: итке қаптырды, араға
талатты.
6.Бірқатар етістіктер зат есімді барыс септікті де, шығыс немесе
көмектес септікті де бірдей меңгеріп, бір-ақ мағыналық қатынасты білдіреді:
жұмысқа кешікті – жұмыстан кешікті.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы СТ көлемдік (көлге
келу, аспанға ұшу), мезгілдік (ертеңіне келу, бір жылға бару), мақсаттық
(көмекке келу), себептік (келмегеніне ренжулі) мағыналарда жұмсалады.
Жатыс жалғаулы СТ. Жатыс септік табиғатында мекенді, орынды
білдіретіндіктен, мұндай септік жалғауы арқылы қалыптасқан СТ, ең алдымен
көлемдік мағынаны білдіреді. Мұндай етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы
есімдер объектілік (толықтауыштық), және пысықтауыштық қатынастарда
жұмсалады.
Объектілік қатынастағы СТ мынадай мағыналарды білдіреді: 1. Қимыл
процесіне жанама объект болатын заттар мен нәрселерді атап көрсетеді (заңда
көрсетілу, ойында сақтау). 2. Қимыл-әрекеттің нендей нәрсеге қатысты
екендігін атап көрсетеді: Мен сықылды адамның ықтияры сенде тұр. (Абай)
Пысықтауыштық қатынастағы СТ мынадай мағынада жұмсалады: 1. Көлемдік,
яғни іс-әрекеттің болған орнын атап көрсетеді (пәтерде тұрады), Мезгілдік
(жасында өткір еді).
Шығыс жалғаулы СТ. Бірыңғай шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс
мәнді етістіктер қимыл-әрекеттің не басталған орнын, не тірелер жерін
білдірмей, тек белгілі бір нәрсені жанай өткендікті білдіреді. Бір белден
асып, екінші белдің өріне қарай тоқтамай жарысып келе жатты. (Ә) Негізінен
шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер қимыл-
әрекеттің басталған орнын, тірелер жерін және қалай іске асқандығын
білдіреді. Сондықтан да мұндай етістіктер шығыс, барыс және көмектес
жалғаулы сөздерді меңгереді. Тоғайдан машинамен тауға қашты, самолеттен
парашютпен жерге түсті.
Толықтауыштық (объектілік қатынаста жұмсалатын СТ мынадай мағыналарда
жұмсалады: қимыл-әрекеттің кімнен басталғандығын атап көрсетеді ( дұшпаннан
қашты, жіптен секірді), еңбектен қашу, сырт қалу мағынасын білдіреді (мал
бағудан қашу, егін егуден қашу).
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын шығыс жалғаулы СТ мынадай мағынада
жұмсалады: көлемдік қатынасты білдіреді (үйден қашу, арбадан түсу), себебін
білдіреді (ұялғаннан секірді, қажет болғандықтан түсті), кездесу, кезігу,
күтіп алу мағынасында (алдынан шыққан адамдарға қарамастан өтіп кетті).
Шығыс септіктегі –ған, ген тұлғалы есімше бағыныңқы компонент болып
етістікпен тіркескенде, мезгілдік қатынасты білдіреді (Сөйлескеннен-ақ
Әддрахман туралы сұрады).
Көмектес жалғаулы СТ. Көмектес септік тұлғадағы зат есім – етістік болып
құралған СТ-нде бағыныңқы компонент іс-әрекетке құрал, амал болған
объектіні атайды: балтамен шапты, қаламмен жазды.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері құралдық (орақпен ру,
мылтықпен ату), материалдық (бояумен боялған), бірлескен қимыл-әрекетті
(ағайын-туысқандарымен ақылдасып), іс-әрекеттің объектісі болатын затты
атап көрсетеді (сумен ойнама – батарсың, отпен ойнама – күйерсің)
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын СТ қимылдың істелу амалын білдіреді
(өз атымен атамай), мекендік мағынаны (мұздың үстімен жүрдім), іс-әрекеттің
мезгілін (түнімен сөйлесу, өимыл-әрекеттің себебін (ашумен қатты қызарып
алған еді).
Жай сөйлем біркелкі заттардың бір әрекетін немесе бір заттың бірыңғай,
бірнеше әрекетін, күйін, жайын білдіруі ықтимал. Мәселен, Жасасын
бейбітшілік, еңбек, бостандық, теңдік, туысқандық және бақыт! Десек, бұл
сөйлемде ой бірнеше бірыңғай заттың бір әрекеті жайында ғана айтылады.
Бүгін күн біресе жылынды, біресе суыды десек, ой бір нәрсенің бірыңғай
әрекеті жайында ғана айтылады. Мұндай жағдайда да сөйлем жай ойды
білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, сөйлемде ой бірыңғай заттың бір әрекеті
немесе бір заттың бірыңғай әрекеті жайында айтылса да, ол жай ой болып
есептелінеді. Жай ғана ойды білдірген сөйлемді тіл ғылымы жай сөйлем деп
атайды. Сондықтан да жай сөйлемнің жай ойды білдіруін оныңбірінші белгісі
дейміз. Сөйлем бір я бірнеше сөзден жасалынады да, құрамындағы сөздер
сөйлем мүшесі болып саналады. Сондықтан жай сөйлем бір я бірнеше сөйлем
мүшелерінен жасалады дейміз. Мысалға келтірілген Түсіндім жай сөйлемі бір
ғана баяндауыштан жасалған; Адал болу – әр адамға тән қасиет деген жай
сөйлем бес сөйлем мүшесінен жасалған; бір бастауыш (адал болу), екі
анықтауыш (әр, тән) бір толықтауыш (адамға), бір баяндауыш (қасиет). Совет
елінде социолизм толық және түпкілікті жеңді жай сөйлемінде бір бастауыш
(социолизм), бір анықтауыш (совет), бір баяндауыш (жеңді), үш пысықтауыш
(елінде, толық, түпкілікті), бұларға қоса осы сөйлемде мүшесі емес бір сөз
(және) бар.
Сонымен, жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы – оның
екінші белгісі. Алайда жай сөйлемде сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де
кездеседі.
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де, әр түрлі және бірыңғай сөйлем
мүшелері де кездеседі. Мұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады.
Жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай, толымды, толымсыз, жақты,
жақсыз, атаулы сөйлем болып беске, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай,
жалаң, жайылма болып екіге бөлінеді. Бұл – жай сөйлемнің төртінші. Жай
сөйлемнің басты белгілеріне сүйене отырып, оған мынадай анықтама беру
лайық:
Бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалып, жай ойды білдіретін сөйлемді
жай сөйлем дейміз [15, 71].
Болымды сөйлемдер. Не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем
болымды сөйлем деп аталады. Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар.
Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз сөйлем
деп аталады. Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды.
Тұрлаулы мүшелері бар сөйлем толымды деп аталады. Өлген келмес, өшкен
жанбас. Тұрлаулы мүшесінің біреу не екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп
аталады. Ит тойған жеріне, ер туған жеріне.
Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем жалаң деп аталады. Ел қонды.
Тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлем жайылма деп
аталады. Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады.
Жақты сөйлемдер. М.Балақаев пен Т.Сайрамбаев грамматикалық бастауышы бар
не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра
атау арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем деп аталады. Олардың
бастауыштары баяндауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не жалғаусыз
жақтық мағынада айтылады. Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде
ерекше айтылмай да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Ондай жақты
сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынадай жағдайларда болуы мүмкін:
1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағыналық байланыста айтылатын жеке
сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде қайталанып айтылмай,
соған ортақтасып тұра береді. Сонда тізбектеліп қатар айтылатын бірнеше жай
сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің бірінің
бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып ортақтасады. Мысалы:
Сүйіндіктерге қарсы Құнанбай бар тобымен келген жоқ. Жылқыдан бері қарай
біраз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Жай сөйлем 8
синтаксисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.1 Сөйлем және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 8
1.2 Сөйлем мүшелерінің 27
емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2 Қазақ тіліндегі күрделі 43
сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.1 Күрделі сөз түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.2 Күрделі сөздер 55
емлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер 67
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Күрделенген сөздер деген атау бұрын тізілімде
болмағанмен де, осы ұғымды қамтитын сөйлемдер әр түрлі синтаксистік
категориялардың орнын алып еді. Олар өздерінің атқарып отырған қызметіне
орай , сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасына қарай, сол жердегі
мәніне байланысты аталып қалыптасады. Алайда, осыған қарамастан біз жай
сөйлемнің күрделенген түрін өз алдына жеке топтауды жөн көрдік. Өйткені,
кейбір күрделенген сөйлемдердің ішінен өз алдына жеке бір сөйлемдер
бөлініп шығып жатады. Мұндай сөздер оқшаулана айтылғанмен, олардың бойында
субъект-предикаттық қатынас болмайды. Сондықтан да олар әдеттегідей дербес
сөйлемдер мағынасында түсіндірілмейді. Бұлар тек субъектінің түрліше
көзқарастары мен сезімдеріне бағыттала айтылады. Осыған орай мұндай
мәндегілері сөйлемнің негізін қүрамай, тек онда көмекшілік қызметте ғана
жұмсалады. Сөйлем құрылысынан көмекшілік мәндегі сөз таптарын алып
тастасақ, жалпы ой мазмұны, сөйлем іргесі бүзылмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Күрделенген сөздер тіл білімінде ертеден
танылды. Алайда, ол кездерде бұл сөйлемдер біздің түсінігімізден басқаша,
басқа синтаксистік категориялардың аясында қарастырылды. Осы жайында
алғашқы мәліметтер, түрліше көзқарастар Н.И.Греч, А.Х.Востоков,
Ф.И.Буслаевтардың еңбектерінде синтаксистік категорияны бағыныңқы сөйлемнің
қатарында қарап соның қысқарған түрі деп түсіндіреді. Мәселен, А.Х.Востоков
сөйлемдердің толық түрі және қысқарған түрі болатынын айта келіп, қысқарған
түрі бағыныңқылардың көсемше, есімше арқылы жасалатындығын көрсетеді.
Автордың қысқарған бағыныңқылар деп отырғаны - әдеттегі есімше жэне
көсемшелі оборотты жай күрделенген сөйлемдер.
Күрделенген сөздер деген атауды академик А.А.Шахматовтың еңбегінен
кездестіреміз. Автор бұл жайды сөйлемдердің бір құрамды және екі құрамды
болып келу жағдайын талдай отырып айтады.
Ал А.Г.Руднев күрделенген сөйлемдерді өз алдына жеке синтаксистік
категория ретінде танып арнайы зерттеді. Автор оңашаланған мүшелер,
бірыңғай мүшелер, қаратпа жэне қыстырма сөздер мен сөйлемдердің басын қосып
бір жерге жинақтайды да, оларды күрделенген сөйлем синтаксисінің негізгі
объектісі етіп алады. Осы еңбекте автордың әсіресе оңашаланған айқындауыш,
оңашаланған анықтауыш, оңашаланған предикативті пысықтауыш және оңашаланған
салыстырмалы обороттар жайындағы талдаулары назар аударарлықтай.
Профессор Ғ.А.Абдурахманов, А.Г.Руднев сияқты, күрделенген сөздердің
құрамында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден басқа оңашаланған мүшелер
немесе қаратпа, қыстырма сөздердің бірі қатынасып отыратындығын айтады.
Автор оңашаланған сөйлем мүшелерінің қатарына синтаксистік оралымдарды да
жатқызады.
Профессор М.Б.Балақаев қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін зерттеу
барысында оның құрамында синтаксистік комплекстердің де кездесетінін
айтады. Автордың синтаксистік шумақ деп отырғаны - мына тәріздес сөз
тіркестері: Таудан төмен түскен шаңғышылар колхоз клубының алдына тоқтады
[1, 45].
Күрделенген сөздерді арнайы қарастыруымыздың ең басты себебі - бұл да
жай сөйлем және құрмалас сөйлем тәріздес синтаксистің арнаулы бір саласы.
Олай болса, күні бүгінге дейін казақ тілі синтаксисінің зерттейтін
объектісіне жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдерді жатқызып келсек, енді
бұлардың қатарына күрделенген сөйлемдерді қосатын боламыз. Сонда тіліміздің
синтаксистік жүйесі үш үлкен саланы қамтитын болады: жай сөйлем,
күрделенген сөйлем және құрмалас сөйлем.
Қазақ тілінің күрделенген сөздер басқа да тілдердегі тәріздес,
коммуникативтік қызметі мен құрылыстары жағынан біркелкі болып келе
бермейді. Біреулері ішінара сөйлем мүшелері жағынан біркелкі болып
қайталанса, енді біреулерінде баяндалған оқиғаға байланысты айтушы адамның
түрліше көзқарастары білінеді. Енді бірде сөйлемнің негізгі желісі түрлі
жақтардан сипатталып, қосымша мәндермен үстемеленіп отырады. Қайсысында
болса да сөйлем құрылысы күрделеніп, мазмұны жағынан күрделі ой туғызады.
Бұлар бір-бірінен синтаксистік тәсілдері және іштей құрылыстары жағынан
ажыратылады. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдерді жалпы екі үлкен топқа
бөліп жіктейміз; I. Айқындауыштық қосалқы сөйлемдер, II. Синтаксистік
оралымды сөйлемдер [2, 56].
Алғашқысына оңашаланған айқындауышты, қыстырма, қыстырынды және бірыңғай
мүшелі сөйлемдер жатады да, екіншісіне көсемше, есімше, шартты рай тұлғалы
және қимыл есімді оралымды сөйлемдер кіреді. Сөйтіп, біз синтаксистік
оралымы бар сөйлемдерді оңашаланған мүшелі сөйлемдерден ажыратып қараймыз
[3, 8]. Сондай-ақ, айқындауыштық қосалқы сөйлемдердің табиғатына да назар
аударып қаралық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі
сөздердің емілесін тереңірек қамтып, нақты жазылу емлесінен кең түрде
мағлұмат беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды
пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ тілін мектепте
оқыту барысында, сондай-ақ гимназия, лицейлерде қазақ тілі мен әдебиеті
пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ тілінен сабақтар жүргізуде
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, тарихи-
хронологиялық-сипаттамалы, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысымыздың құрылымы – кіріспе
және үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
1 Жай сөйлем синтаксисі
1 Жай сөйлем синтаксисі
1.1 Сөйлем және оның түрлері
Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреудің айтқан ойы.
Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді
алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,
қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса алады.
Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын
келтіреміз. Мысалы, Елдің малы далада, біткен жаны жалада, көбі жатыр
қалада деген сөйлемнің бәрі өзгертіліп тұр, яғни жалғаулар арқылы
байланысқан. Сондықтан ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді,
айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті болып айтылған сөздер
ғана сөйлем болады. Сондықтан сөйлемнің жаны – сөздердің басы мағыналы
болып құралуы,- дейді А.Байтұрсынов [4, 151].
Қ.Жұбанов: “Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да,
аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де
түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін жапқын қар, - дегенде
қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр.
Аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз. Сөйлемнің
қандай түрлері болады, қандай бөлшектері болады, ол бөлшектерден сөйлем
қалай құралады? – міне грамматиканың осыларды қарайтын бір бөлімі бар.
Грамматиканың бұл бөлімін сөйлем жүйесі немесе синтаксис дейміз [5,
72].С.Аманжолов: Сөйлем дегеніміз – сөз таптарының, тұлғалардың, яғни
сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды
білдіретін категория [6, 183].
Орта мектепте: “Тиянақты бір ойды білдіретін сөздердің тобын сөйлем” –
дейді. Негізінде, бұл дұрыс, бірақ өте жалпыланып айтылған. Кемшілігі:
анализ жақтарын кіргізбеген. Сөздердің тобы деген жеткіліксіз, оны
сөздердің қарым-қатынасына, сөздердің грамматикалық байланысына бағындырып
беру керек. Сондықтан сөйлем дегеніміз белгілі бір тиянақты ойды
білдіретін, өзара қарым-қатынасы бар, өзара грамматкалық байланысы бар
сөздер деуіміз керек. Бұл да жеткілікті емес. Сөз бен сөздің қарым-қатынасы
дегеніміз жай сөйлемге ғана қатысты, шынында, сөйлем дегеніміз сөйлем мен
сөйлемнің (құрмалас сөйлемге, диалогты сөйлемге қатынасты) қарым-қатынасы
да енеді.
Сөйлем – сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің, іс пен істің, ой мен
ойдың қатынасын көрсетіп, белгілі бір ойды білдіреді десек, сөйлемді дұрыс
түсінген болар едік.
“Тиянақты ой” дегеніміз относительді нәрсе ғана. Өйткені ойдың қыры көп.
Алдыңғы сөйлем мен артқы сөйлем мағына жағынан байланысты. Кейде алғы,
кейде артқы сөйлем өздігінен тиянақты болмайды, бірін-бірі толықтырады,
кейде екеуінің бірлігі бір я бірнеше сөйлемнің бірлігі бүтін бір ойды
тиянақтайды. Олай болса, тиянақтылықтың да шегі бар екендігінде дау жоқ.
...Ой өте кең нәрсе, олай болса, үнемі бір сөйлеммен абсолют тиянақтап қалады
деуге болмайды, тек относительді тиянақты дейміз. Өйткені кейбір
құрмаластағы, диалогтағы бір сөйлем субъектінің бір жағын ғана көрсетеді.
Әмір Р., Әмірова Ж: Сөйлем – коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру
үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз, өз беттерімен қызмет
атқара алмайды. [7, 48].
Жеке сөз де СТ тәрізді болып келген конструкциялар да сөйлемге тән
грамматикалық форма алып, коммуникативтік тұлға – сөйлемдің сапаға ие бола
алады. Осыдан шығатын қорытынды – сөйлем өзіне тән грамматикалық құрылысы
бар, грамматикалық формасы бар категория. Сөйлемді сөйлем ететін, сөйлемнің
грамматикалық формасын құрайтын мыналар: Сөйлем бір, екі сөзден, тіпті
көптеген сөзден де құрала береді. Сөйлем пікірді, яғни болмыстағы заттардың
өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады. Бастауыш-баяндауыштың қатынасы
предикативтілік деп аталады. Предикативтік қатынас – сөйлемнің негізгі
грамматикалық белгісі. Сөздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып
предикативтік қатынасқа түскенде ғана сөйлем сапасына ие болады.
Екіншісі – жақтық форма. Пікір алысу әр уақыт үш жақтың қатысуын ескеріп
құрылады.
Үшіншісі – рай формалары. Бұл форма айтылған пікірдің болмысқа, шындыққа
жанасымдылығын білдіретін форма.
Аханов К.: Сөйлемге тән белгілер деп мыналарды атайды:
1.Сөйлем – коммуникативтік қызметімен, яғни шындық болмыстың
бір бөлшегі жайында хабар беретін қызметімен сипатталатын синтаксистік
единица.
2.Сөздің де, СТ-нің де қызметі номинативтік қызмет болса,
сөйлемнің қызметі – коммуникативтік қызмет.
3.Сөйлемнің қырылымдық үлгісі – бастауыш-баяндауыштық үлгі. Бұл –
сөйлемге тән құрылым.
4.Сөйлемге тән білгілердің бірі – интонация. Сөйлем тілдік басқа
құбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыратылады. Түн. Вокзал.
Қаптаған жүргіншілер.
5.Сөйлем объективтілік модальдылық категориясы, синтаксистік жақ және
рай категорияларымен және осы категорияларды білдіретін құралдардың
жүйесімен сипатталады. Тапқан екенсің сенетін адамды! Тыңдар ол сені!
Бәйгеге қосқан аты ат-ақ екен! [8, 71].
Ж.Жақыпов:
Сөйлемнің түрлерін:
1. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай топтасуымен түсіндіреді [9, 52].
А.Байтұрсынов: Айтылуынша айырылатын түрлері. Айтылу түрлеріне қарай
сөйлем төрт түрлі болатындығын төмендегідей жітейді:
1) Сұраулы сөйлем. Сұраулы сөйлем деліп жауап сұралғанда айтылатын сөйлем
аталады. Мысал: Сен тамақ іштің бе? Үйде кім бар?
2) Лепті сөйлем. Лепті сөйлем деліп аталатын адам көңіл күйі, жан жайымен
сөйлегенде, мәселен, жан ауырғанда, не кенелгенде, тағданғанда,
сұқтанғанда, кейінгенде, есіркегенде, күйінгенде, қуанғанда айтылатын
сөйлемдер. Бұлар айтылғанда жай айтылмай, лепті үнмен айтылады. Сондықтан
лепті сөйлем деп аталады. Мысал: Уф, алла! Бітті қаным! Шықты жаным!
3) Тілекті сөйлем. Нәрсенің болғанын, істің істелгенін көңіл тілеген орында
айтылатын сөйлем түрлері тілекті деп аталады. Балалар, оұуға бар, жатпа
қарап! Көңіл тілегі түрлі айтылады: 1) бұйрық түрде, 2) өтініш түрде, 3)
үгіт (ақыл) түрде, 4. Жай тілек (мұрат) түрде.
4) Жай сөйлем. Сұраусыз, лепсіз, тілексіз айтылған сөйлемдердің бәрі жай
сөйлем деліп аталады. Ат ерінді келеді, ер мұрынды келеді [4, 93].
Қ.Жұбанов: Сөйлем түрлі сазбен айтылады. Қандай сазбен айтылатына қарай
сөйлем үш түрлі болады. 1. Хабар сазды сөйлем. 2.Сұрау сазды сөйлем. 3. Леп
сазды сөйлем.
1. Хабар сазды сөйлем. Болған, болып жатқан немесе болашақ оұиғалардың
жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Жаз шықты.
Күн жылы.
2. Сұрау сазды сөйлем. Бір нәрсе жайынан сұрала сөйленген болса, сөйлем
сұрау сазды болады. Каспийдің сұлулығы сұрғылт құм ба?
3. Леп сазды сөйлем. Бір нәрсеге таңдана, опына, біреуге өтіне, бұйыра,
ашулана, қуана сөйленген немесе хабар өте көтеріңкі я өте басылыңқы
көңілмен берілген болса, сөйлем леп сазды болады. Тілек, ұран сөйлемдер
де леп сазды сөйлемдерге қосылады. Апырай, мына бір қызық екен! [5,
173].
С.Аманжолов хабарлы сөйлем сөйлемнің баяндауышына қарай жіктеледі.
Себебі – бастауыштың ең бірінші көрінісі баяндауыш. ХС 8 түрлі:
1.Қимыл хабарлы, 2. Сын хабарлы. 3.Сан хабарлы. 4.Мекен хабарлы.
5.Мақсат хабарлы. 6.Анықтама хабарлы. 7.Себеп хабарлы. 8.тақырып хабарлы
[6, 63].
Әмір Р. Хабарды, информацияны баяндау үшін жұмсалатын конструкциялар
хабарлы сөйлем деп аталады. Бұл сөйлемдердің негізгі грамматикалық
белгілері мыналар:
1.Баяндаыштары, негізінен, ашық рай формалы етістіктен жасалады.
2.Өзіне тән интонациясы болады.
Сұраулы сөйлемдер. Қазақ тілінде негізінде не сұрау шылау, не сұрау
есімдіктері, үстеуге айналған сөздер қосылса ,ана сұраулы сөйлем болады [7,
81].
Қазақ грамматикасында: Бір нәрсе туралы хабар алу үшін қойылған сұрақты
білдіретін сөйлемдерді СС дейміз. СС-ді қызметіне қарай былайша бөледі:
1.Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер диалогқа желі болып отырған
тақырып әңгімелеудің бастапқы кезеңінде жұмсалады. Негізгі сұрақты
білдіретін сөйлемдер сұраулы сөздердің (кім, не, қашан,), шылаулардың
(ма,ме, па, пе) қатысуымен жасалады.
2.Жетек сұрақты білдіретін сөйлемдер. Бұл топқа негізгі сұраққа жауап
алу үстінде қосымша қойылған сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер жатады. –
Бұл құрылысқа бас инженер қылып кімді тағайындасақ екен?
- Бұған Ілияс дайын тұр.
- Сен өзің ше? – жетек сұрақ.
Жетек сұрақ әр уақытта негізгі сұраққа арқа сүйеп жұмсалады. Бұл ше
шылауының қатысуымен де жасалады. ... Соғыстан бұрын ше?
3.Анықтаушы сұрақты білдіретін сөйлемдер. Бұлар ІІ жақтың сөзін анықтап
алу үшін қойылған сұрақты білдіреді. Анықтаушы сұрақ көбіне алдыңғы
репликаның лексикасын қайталап тұрады. Бұл кісілер қай елдікі? –
Сабынкөлдікі. – Сабынкөлдікі? – Иә, Сабынкөлдікі. (Б.М.)
Сұраулы сөйлемнің мағынасына қарай бөлінуі.
А) Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл негіз сұрақ болып
отырған іздеулі компонент белгісіз болып, сұрақ жалпы, ашық түрде қойылады.
Сондықтан іздеулі мүшенің орнына кім, не, қайда, қашан, қандай, не істеді
деген сұрақ мағыналы сөздер жұмсалады.
Ашық сұрақты білдіретін сөйлемдер субъектінің іздеулі екенін білдіретін
сөйлемдер, предикативтік іс-әрекеттің, сапаның, сынның, іс-қимыл
объектісінің, зат сапасының іздеулі екенін білдіретін сөйлемдер болып
бөлінеді.
Ә) Альтернативтік сұрақты білдіретін СС. Альтернативтік сұрақта іздеуге
із, жоба болып альтернатив сапа, іс аталады. Бұлар баяндауыш мүшенің
сұраулы шылауларды үстеуі арқылы жасалады. Осы сөзге тоқтайсың ба,
тоқтамайсың ба? Альтернативтер сөйлемде дара-дара аталып, болымсыз
етістіктің орнына жоқ па сөзі қатысады. Тоқтайсың ба, жоқ па? Іздеулі мүше
алдымен жалпы сұрақ арқылы білдіріледі де, сөйлемнің соңынан оның
альтернативтерін білдіретін сөздер телулі компонент ретінде жалғастырылады.
Б) Риторикалық сұрақты білдіретін СС. Бұларда баяндауыш сөздері кері
мағынада жұмсалып, ерекше интонация арқылы құралады. Дауыс ырғағының қатысы
жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақ ерекше
жігермен, екпінмен айтылады. Интонацияның көрінісі лепті сөйлемдермен тең
түседі. Бұл сөйлемдердің құрамында өзіне лайықталып құралған баяндауыштық
формалар кездеседі: келді емес пе, өтті емес пе, оұыған жоқ емессің бе?
В) Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер. Тілімізде сұраулы сөйлем формасы
тыңдаушыны бір іске қосу, жұмсау үшін де пайдаланылады... үй қырығыр азынап
кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? Мұндай сөйлемдер түрткі сұрақты
білдіретін сөйлемдер деп аталады. Мұнда тілекті, жұмсауды ізетпен, сыпайы
білдіру мақсаты қойылады.
Бұйрықты сөйлемдер. Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушінің біреуді іске қосу,
жұмсау үшін айтқан пікірін білдіру үшін жұмсалады. Жасалу жолдары:
1. Етістіктің жалаң ІІ, Ш жақ бұйрық рай тұлғасы арқылы жасалады Көп
сөзді қайтесің?
2. І жаққа қатысты бұйрықты, іс-әрекетке жұмсауды – айын, ейін, айық,
ейік формалы етістіктерден жасалған баяндауыштар білдіреді.
3. Бұйрықты өтініш ретінде білдіру үшін алсаңшы, алсаңызшы түрінде
құралған етістіктер баяндауыш болып жұмсалады... онан да шөпті
айтсаңшы!
4. Бұйрықты тұжырымды етіп, үзілді-кесілді айту үшін ІІ жақ бұйрық
форма деген соң ІІ жақ бұйрық форма болып құралған баяндауыш
жұмсалады. Шық деген соң шық!
Бұдан да басқа бұйрықты сөйлемнің жасалу жолдары көп.
Лепті сөйлемдер. Сөйлеушінің эмоциясын қоса білдіретін сөйлемдерді лепті
сөйлем дейміз. Баяндауыштарының формалары:
1. Субъектіге тән сапаны эмоциялы түрде атау үшін айтса айтқандай, мықты
десе мықты тәрізді баяндауыштар қызмет етеді.
2. Субъектіге тән іс-әрекетті ерекше екпін түсіріп, тұжырып айтуда алғаным
алған, айтатыным, айтамын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Су жаңа
дөңгелек осы қалғаны қалған!
3. Эмоциялы баяндауыш сын есім – десеңші, етістік десеңші болып құралады:
күшті десеңші, алады десеңші!
4. Эмоциялы лепті сөйлем құрайтын баяндауыштардың бір түрі болымсыз шартты
райлы етістік – ба, бе болып құралады: алмасам ба!
5. Шартты рай тұлғалы етістіктен жасалған баяндауыш тілекті, арманды
эмоциямен білдіру үшін жұмсалады: Оқуды бітірсек!
6. Ауызекі сөйлеу тілінде бір сөздің қайталануынан құралған алмақ түгіл
аламын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Түсіндірмек түгіл түсіндіремін!
Реплика ретіндегі лепті сөйлемдер. Тілімізде құрылысы жағынан оқшау
келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік қатынасқа анық даралауға келмейтін
сөйлемдер бар. Мысалы: Келгенде қандай!, Ол ол ма!
Реплика сөйлемдер кісінің ІІжақтың сөзіне байланысты түрлі реакциясын:
құптауын, ризалығын, жақтырмауын білдіреді. Тағы көреміз бе? – Көрмей!
Алдыңғы репликаның бір сөзін қайталау негізінде құралған сөйлемдер.
Осыны айтасың ба? – Айтпағанда! [10, 192].
Басыңқы сөздің ыңғайына қарай сөз тіркестері былай топталады: етістікті
тіркестер, есімді тіркестер.
Қабысу басыңқы сыңарына қарай есімді және етістікті, матасу тек есімді,
ал меңгеру есімді, етістікті деп бөлінеді.
Қабысу – түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте жиі қолданылатын
синтаксистік байланыс формасының бірі. Қабыса байланысқан сөз тіркестері
өзара ешқандай жалғаусыз, қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса
байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы орын тәртібі
болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның
бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сын есім, сілтеу есімдігі, үстеу
болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын есім, сан есімдер
болады. Бұлардың ішінде өнімді жұмсалатыны екі зат есімнен құралады: темір
күрек, алтын сағат т.б. Бұл құрамдағы сөз тіркестері анықтауыштық қатынасты
білдіреді. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың материалын (түлкі
тымақ), неге арналғанын мойын ағаш), мекенін (ауыз үй), кәсібін (мұғалім
кісі), жынысын (қыз бала), мөлшерін (топ адам), өлшем, көлем (қап астық)
т.б. белгілерін анықтайды. Бұлардың мағыналық жағынан үйлесімділері ғана
тіркесе алады. Мысалы, ағаш күрек деп айтуға болса, ағаш темір деп айтуға
болмайды немесе тас жолды жолтас деуге болмайды.
Проф. М.Балақаев үш сөзді зат есімді сөз тіркестерінде тек екі зат
есімді дара қабыса байланысқан сөз тіркестері сол анықталушы заттың алдына
тағы мынадай қамыс құлақ, бота тірсек, шаруа қол тәрізді сөздер қатысты
болғанда ғана күрделі сөз жасалады деп көрсетеді [11, 84].
Мұндай зат есімдердің мағыналық зат есімді сөз тіркесін құрауы үшін сын
есім, сан есім, бейнелеуіш сөздер қатысты болады:
Қаба сақал қарт, бір қап астық, бұлаң құйрық түлкі т.б.
Кейде заттанған етістікке –ым, -ім жұрнағы жалғанып зат есімдер мен
басқазат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құрай алмайды: бір асым ет,
бір үзім нан.
Қабыса байланысқан сын есімді сөз тіркестері. Сын есімдер зат есімдермен
сапалық та, қатыстық та түрінде тіркеседі. Сапалық сын есімді сөз
тіркестері дара, күрделі түрде жұмсала береді. Күрделі сын есімдердің
жасалуының өзін екі топқа бөліп қарастырамыз:
1. Бірыңғай мағыналы сапалық сын есім мен сапалық сын есімнің тіркесі;
қызыл ала, ақ сұр, шұбар ала т.б.
2. Әр түрлі мағыналы сапалық сын есімдердің сапалық сын есімдермен
тіркесі; үлкен қоңыр үй, әдемі ақ қыз.
Қатыстық сын есімдер былайша жасалады:
1. –лықлік жұрнақты күрделі сөз тіркестері: бір айлық курс, үш күндік
жол, бес айлық бала т.б.
2. – лылі... таулы орман, нулы жер, тасты жер.
3. – ғыгі... күздегі киім, таудағы үй.
4. - дайдей... бір елідей, екі-үш қадамдай т.б.
Қабыса байланысқан есімдікті сөз тіркестері.Сілтеу, сұрау, жалпылау
есімдіктері зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қатынаста жұмсалады: мына
үй, бұл жер, қай бала? Қандай сұрақ? Барлық кісі, күллі ел, бүкіл адам.
Қабыса байланысқан сан есімді сөз тіркестері. Он кісі, он бес оқушы т.б.
Сан есімдер арқылы заттың көптігін білдіргенмен, басыңқы қызметтегі зат
есімдер көптік жалғауда айтылмайды. Жинақтау сан есімдерінен басқа сан
есімдердің бәрі де анықтауыштық қатынаста, санауға, есептеуге болатын
заттардың атын білдіретін сөздермен тіркесе береді: отыз оқушы, үшінші
қатар, бес жүзге жуық адам т.б.
Қабыса байланысқан есімшелі сөз тіркестері. Есімшелер сөйлемнің ішінде
зат есіммен қабыса байланысып, анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін
құрайды. Оқыған бала, сөйлер сөз, тыңдар құлақ, айтылатын әңгіме т.б.
Үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік қасиетін сақтай
отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер бағыныңқылық қызметте жұмсалады.
Үстеулер зат есімдермен жиі тіркеседі. Зат есімдермен жиі тіркесетіндер:
мезгіл, күшейткіш, мөлшер үстеулері. Мысалы: қазір оқытушы, бүгін көңілді
(сын есім), биыл жетіде (сан есім).
Одағайлар секілді, еткен сөздерінің түйдектелуі арқылықабыса
байланысады: әй-хай секілді.
Еліктеуіш сөздер тек етістіктермен ғана тіркеседі: жалт-жұлт етті, қарқ-
қарқ күлді.
Қиысу екі түрлі: жақтық категориясының қиысуы. Көптік жалғаулардың
қиысуы. Сіздер қуанасыздар, біздер балалармыз .
Сөйлемдегі кей сөздер бірімен-бірі қиысып, біріне-бірі меңгерілумен іс
бітпейді. Олардың кейбірі бірімен-бірі ешбір жалғаусыз қарым-қатысқа енеді.
Қабысудың енді бір мәнісі – сөздер біріне-бірі өте тығыз байланысуынан
көрінеді. Бұлардың орны өзгеден берік. Қабыса байланысқан сөздер араларына
қыл өтпестей болып тіркеседі. Қазақ тілінде көбінесе қабысушы сөздер сын,
сан есімдер, есімше, көсемшелер [12, 44].
Қиыса байланысқан сөз тіркестері. Бұл бастауыш пен баяндауыштың арасында
болады. Олар қолданылу ерекшелігіне қарай әр түрлі жақтарда және дара,
көпше түрінде де бола береді. Әсіресе мұндай кезде олардың қай сөз
таптарынан болу жағы ерекше қызмет атқарады. Оларды қай сөз таптарынан
болуына қарай былай топтап көрсетеміз.
1.Зат есім мен зат есім арқылы: Қиыса байланысқан зат есімді сөз
тіркестерінің бастауышы көбіне нольдік, тәуелдік формадағы зат есімдер
болады. Бәйгесіз той той ма? Уәдеміз – уәде.
2.Сын есім мен сын есімнің тіркесі: Қызылы – қызыл, жасылы – жасыл болып
кесіліп жатыр.
3.Есімдік пен есімдіктің тіркесі: Сол сол-ағ екен, менікі де менікі,
сенікі де менікі.
Етістік пен етістіктің тіркесі: Мынау көрген – көрген емес. Айтқаны
айтқан.
Матасу . Матасу деп СТ-не енген екі сөздің ілік жалғауы мен тәуелдік
жалғауы арқылы байланысуын айтамыз. Басым сөз тәуелдік жалғаулы тұлғада
тұрып, бағыныңқы сөз ілік септікті тұлғада тұрады. СТ анықтауыштық
қатынасты білдіреді. Түркі тілдерінде қалыптасқан изафеттің үш түрі бар.
Темір қақпа, баланың кітабы, мал шаруашылығы.
Матаса байланысқан СТ сөз таптарының қатысына қарай әр түрлі сөз табының
және бір сөздің өзара қайталануы арқылы жасалады. Матаса байланысқан СТ-нің
бірінші сыңары ретінде ілік жалғаулы сөз мына сөз таптарынан жасалады:
Зат есім: кітаптың беті, үйдің терезесі т .б.
Сын есім: жақсының шарапаты, жаманның сөзі т.б.
Сан есім: үшеудің есебі, біріншінің айтыв-сы.
Есімдік: біздің үйіміз, олардың дәптері.
Етістік: айьқанның кесірі, бармаудың амалы.
Үстеу: ертеңнің ісі, бұгіннің мәселесі.
Бар, жоқ сөздері: Бардың бағасы, жоқтың белгісі.
Бір сөздің қайталануы арқылы матаса байланысқан СТ жасалады: әдемінің
әдемісі, алпыстың алпысы, күлудің де күлуі, түйенің түйесіндей, бүгіннің
бүгіні.
Меңгеру. Меңгерілетін сөзіміздің қатарына барлық септік жалғаулы сөздер
жатады. Меңгерілетін негізінде толықтауыш, меңгеретін көбінесе, етістік иә
тәуелді жалғаулы сөз болып келеді. С. Аманжоловтың осы пікірінен матасуды
да меңгеру қатарына жатқызғанын байқауға болады.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып СТ-н құрағанда, бағыныңқы
сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер қатысады.
Бұл сөздер барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында меңгеріледі.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып сөз тіркесін құрағанда,
басыңқы сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер
қатысады. Бұл сөздер барыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында
меңгеріледі. Бағыныңқы компонент зат есім барыс септік тұлғада тіркескенде,
сын есімді тіркес зат пен сапаның арасындағы қатыстық байланысты білдіреді:
шаруаға пысық, балаларға қызық. Бағыныңқы шығыс септік тұлғада меңгеріліп
тіркескенде, сын есімді ст-рі салыстыру, салғастыру қатынасын білдіреді:
желден жүйрік, ағаштан биік.
Бағыныңқы компонент көмектес септік тұлғадағы зат есім басыңқы сөз сын
есім болып келген ст сөздің арасындағы амалдық қатынасты білдіреді:
мінезімен сүйкімді, ісімен жарасты.
Бағыныңқы сыңары зат есімді ст. Септік жалғауының ашық және жасырын
түріндегі зат есімдер мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады: әдебиетке
жетік.
Жатыс жалғаулы зат есімге сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Кең
жазықта қозғалыс бүгін тым күшті. Бағыныңқы сыңары жатыс жалғаулы күрделі
сан есімдер арқылы жасалады: он бесте отау иесі.
Бағыныңқы сыңары шығыс жалғаулы СТ. Оқушыдан бөлек, он екіден жиырма
төрт, тоқылғаннан көп.
Бағыныңқы сыңары көмектес жалғаулы күрделі СТ. Абылай ханмен тұстас.
Жанасу – жалғаусыз, шылаулы пысықтауыштардың пысықталушы сөздермен
байланысы. Жанасатын сөздер: үстеулер және жалғау арқылы емес, шылау арқылы
бірімен-бірі байланысатын сөздер.. Бірақ сын есімдер жанаспайды.
Жанасудың жасалу жолдары С.Аманжолов пен Н.Сауранбаев жазған 1939 жылғы
мектеп грамматикасында былай берілген:
А) үстеу мен етістік – кеше келді.
Ә) көсемше етістік – оқып келді.
Б) септік жалғаулы мезгілді, мекенді білдіретін – кешке келді.
В) шылаулы сөз – етістік – оұу үшін келдім [13, 15].
М.Балақаев “Кеше мен жиналыста болдым, асықпай сұраққа жауап бердім”
деген сөйлемдердегі көсемше мен етістіктің тіркесін ғана жанасуға
жатқызады. Автор жанасудың қабысудан негізгі айырмашылығы ретінде сөздердің
өзі қатысты сөздермен орын тәртібін басшылыққа алады [11, 72].
Негізгі сөз бен шылаулы сөздердің тіркесін жанасуға жатқызуда ғалымдар
олардың алшақ тұрып та тіркесетінін негізге алады. Негізгі мәселе қабысу
мен жанасудың өзіндік жасалу жолдарын, олардың әрқайсысына тән
көрсеткіштерін айқындау. Осы күнге дейінгі әдебиеттерде қабыса байланысатын
сөздердің орны тұрақты, ал жанасу тек пысықтауыш пен пысықталатын сөздердің
алшақ, іргелес тұрып та немесе кейбір пысықтауыштардың орын тәртібі арқылы
байланысады деген тұжырым беріліп келеді. Қабысу есімді, етістікті болып
бөлінеді.
Сонымен, негізгі сөз бен септік жалғаусыз көмекші сөздердің түйдекті
түрлері және көнеленген септік жалғаулы сөздердің етістікпен тіркесін
жанасу дейміз. Жанасудың жасалу жолдары төмендегідей:
1. Негізгі сөз бен көсемше тұл,алы көмекші етістіктердің етістікпен
тіркесі арқылы ...көңілін аулайын деп, Байжан қалжыңдай сөйледі.
2. Негізгі сөз бен шылау сөздердің етістікпен тіркесі арқылы. Не үшін
сұрадың?
3.Негізгі сөз бен модаль сөздердің етістікпен тіркесі арқылы. Бұрын
көрген дос, таныс тәрізді жаныңды билеп әкетеді.
4.Көнеленген септік септік жалғаулы фразеологиялық тіркестердің басқа
сөздермен тіркесі арқылы.Берсе қолынан, бермесе жолынан, бет-аузы
шімірікпестен т.б.
Етістікті сөз тіркестері.. Етістікті ст-де етістік негізгі, шешуші
қызмет атқарады. Өйткені етістік табиғатында өзінің лексика-грамматикалық
мағынасына, сөз табы ретіндегі жалпы категориялық қасиетіне орай басқа
сөздерді жетегіне алып, маңайына үйіріп тұратын сөз табы. Сондықтан да ол
бағыныңқылық қызмет емес, негізінен, басыңқылық қызмет атқарады да, СТ-н
құрауға ұйытқы болады.
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері.
Етістікті сөз тіркестеріне қабысу амалы арқылы бағыныңқы компонент
ретінде қатысатын сөздер сын есімдер, сан есімдер, көсемшелер, үстеулер,
еліктеуіш сөздер.
Етістікті СТ-не бағыныңқы болып сын есімдер жаппай қатыса бермейді.
Етістікпен мол тіркесетіндер –дай, дей, тай, тей, -сыз, сіз жұрнақтары
арқылы жасалған сын есім сөздер: сынаптай құбылды, дамылсыз сөйледі.
Сапалық сын есім сөздердің бағыныңқы болып етістікті СТ-не кіруі аз.
Бұлардың көбі күрделі көсемше тұлғаның шегерілуі негізінде қалыптасқан:
қалың болып шықты – қалың шықты, ұзын қылып кесті – ұзын кесті).
Сан есімдер етістікті СТ-не негізінен дүркіндік, көлемдік мағыналы рет,
есе сөздерінің жетегінде кірігеді: екі рет өлшеді, үш есе өлшеді.
Зат есімді қабыстырып қатыстырған етістікті СТ. Атау күйінде зат есім
мен сабақты етістік сөздің қабысуы арқылы құрылған СТ обьектілік қатынасты
білдіреді: кітап үлестірді, киім киді, бала оқыту, орақ ору. Объектілік
қатынас тек қабысу арқылы берілген.
Үстеулер қимылға тән амалды, сапаны, мезгілді, мекенді атайтын сөздер
болғандықтан, олар етістіктермен тіркеседі және олар морфологиялық
өзгеріске түсе алмайтындықтан етістікпен тек қабысып тіркеседі. Олар
мынадай мағыналық қатынаста тұрады:
1.Мезгілдік – ерте бітті, биыл келді.
2.Мекендік - әрі отырды, бері бұрылды.
3.Амалдық – қасқырша ұлиды, шапшаң көнеді.
Еліктеуіш – мағынасына қарай тек етістіктермен тіркесіп, қимылдың
сапасын, сынын білдіретін сөздер. Сөздердің еліктеуіштік мағынасы оларды
белгілі етістіктермен ғана тіркесуге мәжбүр етеді: бұрқ-бұрқ қайнады, сарт-
сарт соқты.
Көсемшенің үш түрі де етістікті тіркеске қатысады: күле кірді, қуанып
шықты, айтқалы отырды.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Табыс септігінің
пысықтауыш қызметін атқарудан біртіндеп арылып, бірыңғай тура толықтауыш
қызметін атқаруға көшуі, соған орай оның сабақты етістіктермен
тіркесетіндей болып жүйеленуі етістіктердің меңгеруін қалыптастырады.
А.Аблақов сабақты етістіктердің меңгеруі туралы былай деген: Сабақты
етістіктердің меңгеруі табыс септігімен тікелей байланысты. Бірақ бұған
қарап сабақты етістіктер табыс септігінен басқа септік жалғаулы сөзді
меңгере алмайды деген қорытынды шығаруға болмайды. Өйткені сабақты
етістіктер олардың ішінде адамның еңбек әрекетімен байланысты етістіктер
табыс септігінен басқа көлемдік септіктермен де тіркесе алады. Сабақты
етістіктердің бұл тәрізді бірнеше септік жалғаулы сөздерді қатарынан
меңгеруі олардың мағыналық жағынан соншалықта бай, құнарлы екендігін
аңғартады. Мысалы, жазу, кесу, шабу, салу, қирату, бұзу, жеу тәрізді іс-
әрекетті білдіретін етістіктер, айту, сұрау, сөгу, мақтау тәрізді сөйлеу
мәнді етістіктер, көру, есту, тыңдау тәрізді сезіну етістіктері сабақты
етістіктер қатарынан орын алады, өйткені бұлар өзінің мағынасы жағынан тура
объекті мәніндегі сөзбен сабақтасып, оларды жетегіне алып меңгеріп тұрады.
Салт етістіктердің меңгеруі. Мағынасы жағынан тура объекті мәніндегі
сөзбен тіркеспейтін, табыс септіктегі сөзді қажет етпейтін етістіктер салт
етістіктер деп аталады. Бұл – салт етістікті сабақты етістіктен ажыратудың
негізгі өлшемі болып табылады [14, 56].
Сабақты етістіктер мағынасының орамдылығына қарай табыс септігінен тыс
жанама септіктерді меңгере алатын болса, салт етістіктерде ондай қасиет
жоқ. Қазақ тілінде салт етістіктің қатарына жататын етістіктер саны алуан
түрлі, бірақ осылардың барлығы бірдей меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін
құрай алмайды. Мұның өзі сабақты етістіктердің меңгеру қабілетінің
әлдеқайда мол екендігін аңғартады.
Қазақ тіліндегі салт етістіктер барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы
сөздерді жетегіне алып меңгеріле байланысқан СТ-н құрайды.
Табыс жалғаулы СТ. Табыс септік жалғауы өзі жалғанған сөздерді тек
етістіктермен қиюластырып, қимыл-әрекеттің тікелей бағытталған объектісін
көрсетеді де, сөйлемде тура толықтауыш қызметін атқарады.
Табыс септікті меңгңретін СТ объектілік қатынасты білдіреді.
1. Жасау, құрау мәнді етістіктердің еңгеруі арқылы құралған СТ.
Мұндай мағынаны білдіретін етістіктер табиғатында, заттық мағынасы бар
нақтылы зат есімдермен тіркесуге бейім тұрады. Осындай тіркесімділік
қасиеті бар сөздер бір-бірімен табыс септігі арқылы байланысқа түседі де,
объектілік қатынастағы СТ-н құрайды. Кілем тоқу, киім тігу, үй салу, кірпіш
қалау т.б.
2. Бұзу, қирату, жарақаттау, жоқ ету мәнді етістіктер амал-әрекеттің
нәтижесінде бүтін тұрған нәрсенің жарақаттанып, қирап, бұлініп,
істен шыққандығын білдіреді. Үйді бұзды, хатты жыртты, басын жару,
матаны жырту, ақтарды талқандау т.б.
3. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер қозғалыс мәнді етістіктермен
сырттай қарағанда ұқсас, айырмашылығы жоқ тәрізді. Өйткені екеуі де
қозғалыс арқылы іске асады. Мысалы: айдау, апару, жүргізу, өозғау –
объектіні қозғаушы мәнді етістіктер, жүру, жету, келу, бару, өту -
өозғалыс мәнді етістіктер. Бұлардың айырмашылықтары мынадай:
1.Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл әрекет тура объектіге
бағытталып тұратын болса, қозғалыс мәнді етістіктерде ондай қасиет
болмайды. 2. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл иесі
(субъекті) объектіні қозғалысқа түсіретін болса, қозғалыс мәнді
етістіктерде қозғалыс түсетін объект болмайды, қозғалысқа
субъектінің өзі түседі.
Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер табыс жалңаулы сөздерді тілеп
тұратындықтан, сабақты етістіктердің қатарына жатады да, ал қозғалыс мәнді
етістіктерде мұндай қасиет болмайтындықтан, салт етістіктердің қатарынан
орын алады. Мысалы: затты апарады,, арбаны итерді, алғандарды жеткізді т.б.
4.Бөлу, жару және жинау мәнді етістіктер тура объектіге бағытталады да,
толықтауыштық қатынастағы СТ жасалады. Ағашты бөлу, сүйекті жару, жерді
жырту, шөп жинау т.б.
5. Ішіп, жеу, қоректену әрекетін білдіретін етістіктер объектілік
өатынастағы СТ-н құрайды: тамақты жеу, сорпаны ішу, етті шайнау т.б.
6.Сөйлеу, ойлау, сезу, қабылдау мәнді етістіктер табыс жалғаулы
сөздермен байланысқа түседі. Мысалы: тапсырманы сұрады, оқиғаны баяндады,
күшін көрсетті т.б.
Барыс жалғаулы СТ. Барыс септік арқылы меңгеріліп, етістікті СТ-не
мынадай сөздер кіреді: зат есім, есімдік, есімше. Бұлар мынадай мағыналарда
жұмсалады;
1.Іс-қимылдың бағытын білдіреді: баласына барды, ішке кірді.
2.Қозғалыс-әрекетінің бағыт, бағдарын білдіретін етістіктердің бірқатары
барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп аттану, жорыққа шығу, тартысу мағынасында
қолданылады: күреске шығу, жорыққа аттану, соғысқа бару.
3.Арналу, жұмсалу объектісін білдіреді: матаны көйлекке алды, дәптерді
жазуға алды.
4.Меңгерілетін сөз есімше мен тұйық рай сөз болғанда етістікті тіркес
мақсат, себептік қатынасты білдіреді: айтуға келді, күлгенге ренжіді.
5.Өзгелік етіс тұлғалы етістікке барыс септіктегі сөз тіркесіп іс-
қимылдың субъектісін толықтауыш ретінде қатыстырады: итке қаптырды, араға
талатты.
6.Бірқатар етістіктер зат есімді барыс септікті де, шығыс немесе
көмектес септікті де бірдей меңгеріп, бір-ақ мағыналық қатынасты білдіреді:
жұмысқа кешікті – жұмыстан кешікті.
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын барыс жалғаулы СТ көлемдік (көлге
келу, аспанға ұшу), мезгілдік (ертеңіне келу, бір жылға бару), мақсаттық
(көмекке келу), себептік (келмегеніне ренжулі) мағыналарда жұмсалады.
Жатыс жалғаулы СТ. Жатыс септік табиғатында мекенді, орынды
білдіретіндіктен, мұндай септік жалғауы арқылы қалыптасқан СТ, ең алдымен
көлемдік мағынаны білдіреді. Мұндай етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы
есімдер объектілік (толықтауыштық), және пысықтауыштық қатынастарда
жұмсалады.
Объектілік қатынастағы СТ мынадай мағыналарды білдіреді: 1. Қимыл
процесіне жанама объект болатын заттар мен нәрселерді атап көрсетеді (заңда
көрсетілу, ойында сақтау). 2. Қимыл-әрекеттің нендей нәрсеге қатысты
екендігін атап көрсетеді: Мен сықылды адамның ықтияры сенде тұр. (Абай)
Пысықтауыштық қатынастағы СТ мынадай мағынада жұмсалады: 1. Көлемдік,
яғни іс-әрекеттің болған орнын атап көрсетеді (пәтерде тұрады), Мезгілдік
(жасында өткір еді).
Шығыс жалғаулы СТ. Бірыңғай шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс
мәнді етістіктер қимыл-әрекеттің не басталған орнын, не тірелер жерін
білдірмей, тек белгілі бір нәрсені жанай өткендікті білдіреді. Бір белден
асып, екінші белдің өріне қарай тоқтамай жарысып келе жатты. (Ә) Негізінен
шығыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозғалыс мәнді етістіктер қимыл-
әрекеттің басталған орнын, тірелер жерін және қалай іске асқандығын
білдіреді. Сондықтан да мұндай етістіктер шығыс, барыс және көмектес
жалғаулы сөздерді меңгереді. Тоғайдан машинамен тауға қашты, самолеттен
парашютпен жерге түсті.
Толықтауыштық (объектілік қатынаста жұмсалатын СТ мынадай мағыналарда
жұмсалады: қимыл-әрекеттің кімнен басталғандығын атап көрсетеді ( дұшпаннан
қашты, жіптен секірді), еңбектен қашу, сырт қалу мағынасын білдіреді (мал
бағудан қашу, егін егуден қашу).
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын шығыс жалғаулы СТ мынадай мағынада
жұмсалады: көлемдік қатынасты білдіреді (үйден қашу, арбадан түсу), себебін
білдіреді (ұялғаннан секірді, қажет болғандықтан түсті), кездесу, кезігу,
күтіп алу мағынасында (алдынан шыққан адамдарға қарамастан өтіп кетті).
Шығыс септіктегі –ған, ген тұлғалы есімше бағыныңқы компонент болып
етістікпен тіркескенде, мезгілдік қатынасты білдіреді (Сөйлескеннен-ақ
Әддрахман туралы сұрады).
Көмектес жалғаулы СТ. Көмектес септік тұлғадағы зат есім – етістік болып
құралған СТ-нде бағыныңқы компонент іс-әрекетке құрал, амал болған
объектіні атайды: балтамен шапты, қаламмен жазды.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестері құралдық (орақпен ру,
мылтықпен ату), материалдық (бояумен боялған), бірлескен қимыл-әрекетті
(ағайын-туысқандарымен ақылдасып), іс-әрекеттің объектісі болатын затты
атап көрсетеді (сумен ойнама – батарсың, отпен ойнама – күйерсің)
Пысықтауыштық қатынаста жұмсалатын СТ қимылдың істелу амалын білдіреді
(өз атымен атамай), мекендік мағынаны (мұздың үстімен жүрдім), іс-әрекеттің
мезгілін (түнімен сөйлесу, өимыл-әрекеттің себебін (ашумен қатты қызарып
алған еді).
Жай сөйлем біркелкі заттардың бір әрекетін немесе бір заттың бірыңғай,
бірнеше әрекетін, күйін, жайын білдіруі ықтимал. Мәселен, Жасасын
бейбітшілік, еңбек, бостандық, теңдік, туысқандық және бақыт! Десек, бұл
сөйлемде ой бірнеше бірыңғай заттың бір әрекеті жайында ғана айтылады.
Бүгін күн біресе жылынды, біресе суыды десек, ой бір нәрсенің бірыңғай
әрекеті жайында ғана айтылады. Мұндай жағдайда да сөйлем жай ойды
білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, сөйлемде ой бірыңғай заттың бір әрекеті
немесе бір заттың бірыңғай әрекеті жайында айтылса да, ол жай ой болып
есептелінеді. Жай ғана ойды білдірген сөйлемді тіл ғылымы жай сөйлем деп
атайды. Сондықтан да жай сөйлемнің жай ойды білдіруін оныңбірінші белгісі
дейміз. Сөйлем бір я бірнеше сөзден жасалынады да, құрамындағы сөздер
сөйлем мүшесі болып саналады. Сондықтан жай сөйлем бір я бірнеше сөйлем
мүшелерінен жасалады дейміз. Мысалға келтірілген Түсіндім жай сөйлемі бір
ғана баяндауыштан жасалған; Адал болу – әр адамға тән қасиет деген жай
сөйлем бес сөйлем мүшесінен жасалған; бір бастауыш (адал болу), екі
анықтауыш (әр, тән) бір толықтауыш (адамға), бір баяндауыш (қасиет). Совет
елінде социолизм толық және түпкілікті жеңді жай сөйлемінде бір бастауыш
(социолизм), бір анықтауыш (совет), бір баяндауыш (жеңді), үш пысықтауыш
(елінде, толық, түпкілікті), бұларға қоса осы сөйлемде мүшесі емес бір сөз
(және) бар.
Сонымен, жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы – оның
екінші белгісі. Алайда жай сөйлемде сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де
кездеседі.
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де, әр түрлі және бірыңғай сөйлем
мүшелері де кездеседі. Мұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады.
Жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай, толымды, толымсыз, жақты,
жақсыз, атаулы сөйлем болып беске, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай,
жалаң, жайылма болып екіге бөлінеді. Бұл – жай сөйлемнің төртінші. Жай
сөйлемнің басты белгілеріне сүйене отырып, оған мынадай анықтама беру
лайық:
Бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалып, жай ойды білдіретін сөйлемді
жай сөйлем дейміз [15, 71].
Болымды сөйлемдер. Не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем
болымды сөйлем деп аталады. Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар.
Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз сөйлем
деп аталады. Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды.
Тұрлаулы мүшелері бар сөйлем толымды деп аталады. Өлген келмес, өшкен
жанбас. Тұрлаулы мүшесінің біреу не екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп
аталады. Ит тойған жеріне, ер туған жеріне.
Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем жалаң деп аталады. Ел қонды.
Тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлем жайылма деп
аталады. Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады.
Жақты сөйлемдер. М.Балақаев пен Т.Сайрамбаев грамматикалық бастауышы бар
не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра
атау арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем деп аталады. Олардың
бастауыштары баяндауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не жалғаусыз
жақтық мағынада айтылады. Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде
ерекше айтылмай да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Ондай жақты
сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынадай жағдайларда болуы мүмкін:
1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағыналық байланыста айтылатын жеке
сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде қайталанып айтылмай,
соған ортақтасып тұра береді. Сонда тізбектеліп қатар айтылатын бірнеше жай
сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің бірінің
бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып ортақтасады. Мысалы:
Сүйіндіктерге қарсы Құнанбай бар тобымен келген жоқ. Жылқыдан бері қарай
біраз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz