Ә.Қоңыратбаев - фольклортанушы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

К І Р І С П Е . . . 4

І Т А Р А У

Ә. ҚОҢЫРАТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ

Қазақ фольклорының жиналып, зерттелуі . . . 9

1. 2. Ә. Қоңыратбаевтың қазақ халық ауыз

әдебиетіне сіңірген еңбегі . . . 19

ІІ Т А Р А У

Ә. ҚОҢЫРАТБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЭПОСЫ

2. 1. Эпос және оның айтушылары . . . 27

2. 2. Қазақ эпосын тақырыптық және жанрлық

жағынан бөлудегі Ә. Қоңыратбаевтың

қосқан үлесі . . . 36

2. 3. Ә. Қоңыратбаев ауыз әдебиеті оқулығын

жасаушы . . . 48

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы . . . 52

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 54

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңдағы қазақ әдебиетінің қарыштап дамуының бастау көзі қазақ халқының ауыз әдебиеті екені баршаға аян. Әдебиетіміздің арғы атасы, негізгі іргетасы осы халық ауыз әдебиетінің мұрасы. Міне, осы халық мұрасын игеріп, ел игілігіне жаратуда фольклортанушы ғалым Ә. Қоңыратбаевтың сіңірген еңбегі ерекше. Революцияға дейін қазақ ауыз әдебиеті мұраларын жинап, зерттеу еңбектері аздап болса да шығып жатты. Революцияға дейін қазақ ауыз әдебиеті жайында жазылған монографиялық зерттеулер бірен-сараң айтылған пікірлер болды. Бұл жөнінде Ш. Уәлиханов, В. В. Радлов, Г. Потанин, П. Мелиоранский сынды тағы басқа ғалымдардың жалпы қазақ фольклоры туралы оның кейбір жанрлар жайында айтқандары бар еді. Мұндай пікірлер, әрине, үлкен ғылыми зерттеу еңбектерінің міндеттерін атқармаса да, қазақ фольклорының тарихи даму жолдарын, әдебиеттік және қоғамдық мәнін түсіну, оның сырын ұғыну үшін айтарлықтай мәні болды. Алғашқы қадамы қазақ ауыз әдебиеті туралы жазылған кішігірім мақалалардан басталған қазақ фольклористикасы идеология майдандарында шиеленіскен таптық күрес жағдайында, фольклордың тарихи және қоғамдық ролі жайында көтерілген мәселелерге белсене араласу негізінде дүниеге келді. Осы кезеңде 20-жылдардың бас кезінде-ақ ауыз әдебиеті жөнінде бірнеше мәселелер көтерілді. Солардың ішінде айрықша көңіл бөлінгені: ескі мәдени мұраны игеру және ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу болды [1, 7] . Қазақ халқы зобалаң өмірді басынан кешірген тұста өмірге келген Ә. Қоңыратбаев 1905 жылы қазанның тоғызыншы жұлдызында осы күнгі Қызылорда облысы, Шиелі ауданына қарасты Коммунизм колхозында темірші-ұстаның үйінде дүниеге келген. Сегіз жасында әкеден жетім қалған жас Әуелбек өзінің тетелес інісі болашақ жазушы Әлібек екеуі ағалары Қалжан Қоңыратбаевтың қолында өседі. Жергілікті төте оқу және халық мұғалімі Давыдовтың орыс мектебінен білім алған. Әуелбектің өмір жолына мол әсерін тигізген Қалжан Қоңыратбаевтың үлесі мол. Жаңа заман, жаңа өмір идеясынан нәр алған жас Әуелбек пен Әлібекті ағасы Қалжан 1918 жылы Ташкенттегі №5 балалар үйіне тапсырып, көп ұзамай жаңа ашылған қазақ-қырғыз халық ағарту училищесіне түсіреді. Өмірдің ащы дәмін ерте татқан Ә. Қоңыратбаевтың фольклористика ғылымындағы алғашқы қадамын 1920 жылдары атақты фольклортанушы ғалым Әубәкір Диваевтің экспедициясынан бастаған жас Әуелбек 1918-1925 жылдары арасында Ташкенттегі қазақтың тұңғыш халық ағарту институтында оқи жүріп, шығыс жастарының көшбасшысы Ғани Мұратбаевпен пікірлес, тағдырлас жүріп, алғашқы еңбек жолын бастайды. Саналы ғұмырын қазақ әдебиетінің өсу-өркендеп дамуына, жетілуіне биік деңгейге көтерілуіне, зерттелуіне, жиналуына арнады. Өзінің алғашқы шығармашылық жолын Арал аудандық «Екпінді балықшы» газетінің редакторы, одан кейін «Еңбекші қазақ» газетінің бөлім меңгерушісі сияқты журналистік қызметтен бастайды. 1938-1946 жылы Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогикалық институтын, Қазақ ССР Ғылым Академиясы жанындағы аспирантураны шығыс мамандығы бойынша аяқтап, В. Жирмунский мен М. Әуезовтің жетекшілігімен «Қазақтың лиро-эпостық жырлары» деген тақырыпта еңбек жазып, ғылым кандидаты деген атаққа ие болады. Бұл Ә. Қоңыратбаевтың туған халқының әдеби мұрасын зерттеу ісіне тікелей бет бұрған кезеңі болды [2, ] .

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сол кезеңнен бастап тынбай еңбек еткен фольклортанушы ғалым Ә. Қоңыратбаевтың бүгінгі ұрпаққа кейінгі, ел-жұртына, қазақ халқына қалдырған мұрасы бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жойған жоқ және жоймақ емес. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұралары мен жәдігерлерін тарих қойнауында қалдырмай, сол бай мұраларымызды халық игілігіне жараты білген фольклортанушы ғалым ретінде белгілі. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу кезеңдері 20-30 жылдардан басталған болса, оның есеюі Республикамызда КСРО Ғылым Академиясы қазақ филиалының ашылуымен тұтасып жатты. Себебі, бұл жылдары қазақ әдебиетшілерінің қатары толығып, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайлов, Б. Кенжебаев, Т. Нұртазиндер ғылымға түбегейлі бет бұрады. Міне, солардың ішінде Әуелбек Қоңыратбаев та болды. Сол кездегі туған әдебиетіміздің тарихын зерттеу, зерделеу ісіне белсене кірісіп, ғылымның қара шаңырағында аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі бола жүріп, ауыз әдебиеті, көне түркі және шығыс жазбаларына қатысты зерттеулерін жариялайды. Осы кезең әдебиеттану ғылымында бірқатар кереғар пікірлердің белең алғаны белгілі. Сол тұстағы кейбір белді де, белсенді ғалымдарымыз қазақ әдебиетінің түп-тегін ХVІІІ ғасырмен шектеп, Бұқар жырау поэзиясы - қазақ әдебиетінің алтын қазығы деп білді. Ол кезде мұндай күрделі даулы тақырыпқа барудың өзі оңай болмады. Осындай даулы тақырыптардың шешілуіне өзіндік үлесін қосқан ғалым Ә. Қоңыратбаев. Фольклортанушының қазақ халық ауыз әдебиетіне, қазақ фольклористикасына сіңірген ғылыми ізденістерін бірнеше бағытқа бөлуге болады. Ең алдымен ол қазақ халқының ауыз әдебиеті мен фольклорын жинаушы этнограф. Екіншіден, сол әдеби мұраны ғылыми тұрғыдан зерделеп, кең де кемел толған зерттеуші фольклорист. Үшіншіден, көне дәуірлерде хатқа түскен ауыз әдебиеті жазбаларын өз тілімізде сөйлеткен тәржімашы [3, 6] .

Зерттеу нысаны. Ә. Қоңыратбаев шығармашылығының осы арналарын түгел қамту арқылы ғалымның қазақ фольклористикасына қосқан үлесін анықтаймыз. Сонымен қатар Әлібек Қоңыратбаев шығармашылығын да қоса қамтимыз. Қазақ эпосының жиналып зерттелуіне оларды тарихи типологиялық, жанрлық, тақырыптық тұрғыдан саралауда Ә. Қоңыратбаевтың сіңірген еңбегі атап айтарлықтай. Фолькортанушының халық мұрасын жинауы, және эпостану мен түркология саласындағы қажырлы еңбектері, зерттеулері біршама. Бар ғұмырын әдебиеттану ғылымына бағыштаған Ә. Қоңыратбаев шығармашылығы кейінгі ұрпаққа болашаққа әлі де берері мол. Ғалымның фольклористика шығыс және түркі әдебиеті ХV-ХХ ғасырлар арасындағы қазақ әдебиетінің тарихына қатысты зертетеулері, әдеби сын еңбектері бүгінгі таңда жете қарастыруды қажет етеді. Фольклортанушы ғалымның үлкен ізденістерінің нәтижесі ретінде 1950 жылы жарық көрген «Қазақ совет әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» атты еңбегінен бастап, «Қазақтың Қозы Көрпеш жыры туралы», «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері», «Әдебиетті оқыту методикасы», «Эпос және оның айтушылары», «Шеберлік сырлары», «Қазақ эпосы және түркология», «Қазақ фольклорының тарихы», «Көне мәдениет жазбалары», «Қазақ әдебиетінің тарихы» сияқты күрделі еңбектері мен зертетулері бар.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Негізгі мақсатымыз - ағайынды Әуелбек пен Әлібек Қоңыратбаевтардың қазақ әдебиеті мен фольклортану ғылымына қосқан үлестерін анықтау. Сол арқылы ағайынды ғалымдардың әр түрлі жанрдағы үздіксіз ізденістерін саралау, ғылыми жетістіктерін бүгінгі күн көзқарасы тұрғысынан пайымдау міндетіміз болмақ.

Ә. Қоңыратбаевтарды тек қана фольклортанушы ретінде қарайтын болсақ, үлкен қателікке ұрынамыз. Ғалымдарды әрі фольклорист, әрі түрколог, шығыстанушы, әдебиет зерттеушісі, әдебиет сыншысы және ғалым-әдіскер, журналист, жазушы ретінде қарауымыз керек.

Жұмыс құрылымы іштей жіктелген екі тараумен қорытындыдан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген.

1 Ә. Қоңыратбаев және қазақ фольклоры

1. 1. Қазақ фольклорының жиналып, зерттелуі

Қазақ мәдениетінің тарихында Қоңыратбаевтар әулетінің қосқан үлестері зор. Солардың бірі, әрі бірегейі - Қоңыратбаев Әуелбек (1905-86) - түрколог, филология ғылыми докторы. профессор Ғалымның негізгі еңбектері қазақ фольклоры, көне түркі поэзиясын зерттеу және қазақ әдебиетін мектептерде оқыту мәселелеріне арналған.

«XIXғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы», «Қазақтың «Қозы-Көрпеш-Баянсұлу» жыры туралы», «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері» жарық көрді. Қоңыратбаевтың бірқатар еңбектері абайтану мәселөлерін сөз етеді, әсіресе ақынның шығыс әдебиетімен байланысын ашуға арналған. «Мәдениет тарихынан алынатын таным» («Қазақ әдебиеті», 1972, 28 қаңтар), «Әлішер Науаи - өзбек халқының ұлы ақыны» (ҚазССР ҒА-ның Хабаршысы, 1948, №6), «Фараби және Абай» еңбектерінде Шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің тарихи сабақтастығы және жалпы түркология мәселөлерін қарастырған. Оның бірқатар зерттеулері Абайдың философиялық көзқарасын анықтауға, ақындық шеберлік және шығармаларындағы еткірсын, әжуа, мысқыл ерекшеліктерін ашуға арналған. Ол Абайдың өмірі мен ақындық жолын зерттеу мәселелеріне байланысты 10-нан астам ғылыми мақала жазып, 1945 жылғы Абай шығармаларының академиялық жинағына тұсініктер жариялады.

Әдебиеттану м ен фольклортану саласында Қоңыратбаев Әлібектің де еңбегі ерекше. Қоңыратбаев Әлібек Қоңыратбайұлы (7. 10. 1907, бұрынғы Сырдария губерниясы Ақмешіт уезі Шиелі болысы, 7-ауыл - 2. 12. 1937, Алматы) - жазушы, аудармашы, сыншы.

Ташкенттегі Халық ағарту институтының екі курсын, ҚазПИ-ді бітірген. 1931 - 33 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының жауапты хатшысы, төралқа мүшесі, 1934 - 37 жылы “Әдебиет майданы”, “Қазақ әдебиеті” газет-журналдарында әдеби қызметкер, Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі болған. М. Жолдыбаев, М. Әуезовпен бірге “19 ғасыр мен 20 ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің оқу кітабы” (1933) және “19 ғасыр мен 20 ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің хрестоматиясы” (1934) ; М. Жолдыбаев, М. Қаратаевпен бірге “Әдебиет хрестоматиясы” (1934), А. Әлібаевпен бірге “Хрестоматия” (3-сынып) атты оқулықтар мен оқу құралдарын жазған. Мольердің “Сараң” комедиясын, Тургеневтің “Әкелер мен балалар” романын, Чеховтың “Ванька”, “Хамелеонын” т. б. шығармаларды қазақ тіліне аударған. Саяси қуғын-сүргін құрбаны, 1937 жылы 17 наурыз күні тұтқындалып, сол жылдың 2 желтоқсанында НКВД-ның тергеу камерасында атылған. 1956 жылы толық ақталған.

Халқымыздың сан ғасырлар бойы жинақтаған аса ауқымды бай әдеби, мәдени мұрасын зерттеуде фольклористика ғылымының маңызы ерекше. Қазақ фольклористикасын сөз еткенде, бұл ғылымның қалыптасу, даму, өсу жолы, басынан кешірген кездері бар деп қараймыз. Ғалымдар оларды шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастырады.

Бірінші кезең - 20-30 жылдар арасы.

Екінші кезең - соғыс жылдары,

Үшінші кезең - Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдар.

20-жылдардың бас кезінде қазақ халқының ауыз әдебиеті жайындағы мәселелер көтеріліп, фольклор туралы газет-журналдарда үлкенді-кішілі мақалалар жариялана бастады. Бұл мақалаларда қазақ фольклорын жинау, зерттеу, бағалау хақында көптеген пікірлер айтылды. Мұның өзі қазақ фольклористикасын, яғни ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымның тууына негіз болды. Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының фольклорын жинап, зерттеу ісіне белсене атсалысқан: Ш. Уәлиханов, В. В. Радлов, Г. Потанин, И. Березин, А. Веселовский, Н. Катанов, П. Мелиоранский, Н. Фантусов секілді басқа да ғалымдар қазақ фольклорының зерттелуіне үлкен үлес қосып келсе, одан кейінгі мол қазынамызды жинап, әрі зерттеп, зерделеу ісіне белгілі ғалымдарымыз Ә. Диваев, Х. Досмұхамедов, С. Сейфулиин, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайлов, Б. Кенжебаев т. б. ғалымдардың ықпалы зор болды. Осы халық зиялыларының ішінде қазақтың белгілі фольклортанушысы Ә. Қоңыратбаев та болды.

Ә. Қоңыратбаев фольклорды жинап, зерттеу ісін ХХ ғасырдың 20-жылдары бастады. Осы кезеңде Түркістан Республикасының орталығы - Ташкент қаласында қазақ-қырғыз ағарту институтында оқи жүріп, Ә. Қоңыратбаев, Х. Досмұхамедов, Қ. Қоңыратбаевтар ұйымдастырған фольклорлық экспедициясын көшіруші ретінде сан рет қатысып, Сырдария-Жетісу өңірлерінен қыруар көп әдеби мұраларды жазып алуға атсалысты. Ә. Қоңыратбаевтың қазақ фольклорының жиналып, зерттелуіне белсене кіріскен тұсы осы кезең. Сол жылдары жазып алған әдеби мұралары аз емес. Бірақ бізге жеткені сол жылдары мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше ертегі, жұмбақтар мен этнографиялық сипаттағы мақалалары.

Ә. Қоңыратбаевтың фольклорлық-этнографиялық қызметі бір ғана жинаушылық тұрғысында қалып қойған жоқ. Ол кісінің өмір жолы фольклористика ғылымымен тікелей байланысып жатты. Ә. Қоңыратбаев қазақтың ортасынан қайнап шыққан кәсіби фольклористеріміздің бірі. КСРО Ғылым Академиясы қазақ бөлімшесінің аспирантурасында ежелгі түрік әдебиеті мен шығыс халықтарының фольклоры бойынша маманданған ғалым Ә. Қоңыратбаев 1946 жылы «Қазақтың лиро-эпосы» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл диссертациясында «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Мақпал қыз», «Құл мен қыз», «Күлше қыз-Назымбек», «Есім сері-Зылиха», «Наурызбай-Ханшайым» сияқты ғашықтық жырларын тарихи түп төркінімен, көркемдік ерекшеліктері, сюжеті мен композициясы, образдары туралы бірқатар мәселелер қозғайды. Соның ішінде эпос Ә. Қоңыратбаевтың жеріне жеткізе зерттеген тақырыптарының бірі болды. Әсіресе, ғалымның бұл эпостық жырлардың генезисі, тарихи-шежірелік арқауы туралы құнды пікірлер айтуы. Себебі бұл қазақ фольклористикасында дұрыс шешімін таппай, көпке дейін келген мәселе еді.

Ә. Қоңыратбаев ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаумен ғана шектелген жоқ, оларды мерзімдік баспасөз беттеріне жариялап отырды. Сондай туындыларының бірі - жұмбақтар, олардың халық арасында кездесе бермейтін бірнеше үлгілерін жариялайды. Сонымен қатар, «Шын таз» деп аталатын халық ертегісін тұңғыш рет жариялайды. Осы мазмұндас ертегі 60-жылдардың бас кезінде шыққан «Қазақ ертегілерінің» екі томдық жинағына енген. «Жас қайрат» журналының 1924 жылғы бірінші санында Ә. Қоңыратбаевтың «Елдің күлкілі әңгімелері» атты бірнеше зерттеу мақалалары жарияланды. Сонымен бірге, бұл басылымда оның тек қазақ фольклорына қатысты еңбегі ғана емес, елдің тыныс-тіршілігіне, тұрмысына байланысты этнографиялық сипаттағы мақалалары жарық көрді. Сол мақалаларының бірі - қазақтың құдалық жөніндегі кәдесі, ырым, жора-жобалары. Айта кетерлк бір жайт, Ә. Қоңыратбаев «Алпамыс батыр» жырының толық нұсқасын жазбаға түсірушілердің бірі. Алпамыс батырдың Ә. Қоңыратбаев қарақалпақ айтушысы Ж. Бекмұхаметов жырлаған варианттарына өзара салыстырулар жасап, текстологиялық зерттеулер жасаған. Ә. Қоңыратбаев жинаған және біршама зерттеулер жүргізген ауыз әдебиет үлгілерін жанрлық сипаты мен тарихи кезеңіне қарай, былай топтастыруға болады:

1. «Сәтбек батырдың әңгімесі», «Өтеген туралы аңыз», «Көтібар мен Есет»;

2. «Әйтеке болыстың жоқтауы», «Бұдабай ақынның Әлмәмбетке айтқан сөзі»;

3. «Шораяқұлы Омардың шығармалары», «Аймағамбетов Қайыпназардың өлеңдері» т, б,

4. «Шөже мен Кемпірбай айтысы», «Балта мен Шөже», «Қызыл жыраудың Хакімкереймен айтысы», «Бақтыбай мен Арсалаңның айтысы» т. б. халық ауыз әдебиет үлгілерін жинап, зерттеуші ретінде белгілі.

Ә. Қоңыратбаевтың бүгінге дейін белгісіз болып келе жатқан немесе жарық көрген шығармалары көптеп кездеседі. Олардың біразы қазақ шежіресіне қатысты болса, енді бірқатары тарихи әңгімелер мен аңыздар. Ол кісінің архивінде кезінде баспа жүзін көрмеген аңыз-әңгімелер мен ертегілер өте көп. Тағы бір айта кететін жайт, ғалымның қазақ ауыз әдебиетіне қатысты күрделі еңбегі «Қазақ ертегілері» деген атпен тұңғыш рет баспаға даярланды. Өкінішке орай, 1947 жылғы патша қаулысының ызғарымен жарық көрмеді. Осы еңбегіндегі «Қолжазбаны құрастырушылардан» деген шағын кіріспесінде қазақ фольклорының екі бағытта зерттелетінін атап көрсетеді. Оның бірі - В. Радлов, Г. Потанин, Алекторов сияқты тағы басқа ғалымрардың мұраларын зерттеу болса, екіншісі - қазақ халық ертегілері мен аңыздарын жинап, бастыру деп көрсетеді. Алайда, ғалымның бұл еңбегі баспа бетін көрмеді. Осы еңбектің бірнеше томнан тұруы, біріншісі, 1946 жылы, екіншісі, 1947 жылы, үшіншісі, 1948 жылы жарық көруі тиіс болатын. Бірақ жүзеге аспай қалды. Жарыққа шықпаса да, қазақ ертегілерінің мәні зор болды. Өйткені, бұл қазақ фольклорын жүйелеп, зерттеудің алғашқы баспалдағы еді.

Ә. Қоңыратбаев қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау ісін алғаш ғылыми негізде сөз еткен ғалымдардың бірі. Фольклортанушы өзінің «Қазақ халық ауыз әдебиеті мұрасын жинауға ерекше көңіл бөлінсін» деген үндеу рухындағы мақаласында Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі әдеби мұраға баса назар аудару керектігін айтады. Қазақ халқының әдеби мұрасын жинау ісіне үлкен ғылыми әлеуметтік мән берген ғалым халық фольклорын жинаудың тұңғыш бағдарламасын жасады. Қосымша қазақ фольклорын жариялаушы ғана емес сонымен қатар мұраны жинау үстінде қандай мәселелерге баса назар аудару керектігін, оларды жүзеге асырудың түрлі әдістемелік жолдарын көрсетеді.

Фольклортанушының фольклорлық-этнографиялық қызметі ұзақ жылдарға созылды. Сол мерзім ішінде ғалым Қазақстанның түкпір-түкпірінде болып, қыруар мол мұралар жинайды. Бір ғана Республика көлемі емес, зертетуші Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан жерлерінде ғылыми-экспедициялық сапармен болып қайтқан. Фольклористің тікелей жетекшілік жасауымен шыққан экспедициялар Орта Азия мен Қазақстанның көптеген аймақтарын қамтыған [3, 7] . Осындай ғылыми сапарлар үстінде ғалымның жазып алып, қолжазбалар қорына тапсырған мұралары да көптеп саналады. Олардың біразы баспа бетін көрді, біразы қолжазба қорларында сақтаулы.

Фольклортанушы ғалымның қазақ эпосын зерттеуге арналған алғашқы зерттеулері 40-жылдары жазылып, жариялана бастады. Алғашқы қазақтың лиро-эпосынақатысты зерттеуі 1948 жылы жарық көрді. Айтып отырған лиро-эпстық жырлар қазақ ауыз әдебиетінде кеш зерттеле бастады. 1927 жылы шыққан М. Әуезовтің «Әдебиет тарихын» айтпағанда, эпостық мұраның бұл саласы көп уақыт бойы арнайы қарастырылмаған. М. Әуезовтің осы еңбегі тұңғыш зерттеулердің бірі болғандықтан, онда жырдың мазмұны мен табиғатына көбірек назар аударылды. Ал, Ә. Қоңыратбаевтың еңбегінде лиро-эпостық жырларға кеңінен зерттеу жасалды. Ғалым өзінің «Қозы Көрпеш жыры туралы» монографиясында лиро-эпостық жырлардың тегі мен табиғатына жан-жақты саралау жасайды. Автор жырдың табиғатына, түрлі варианттарына, көркемдік ерекшеліктеріне кеңінен тоқталып өтеді. Жырдың жиналып, зерттелуі, басылуы хақында біраз тың деректер береді, көптеген тың пікірлер мен соны пайымдаулар, тарихи сюжеттік салыстырулар, жан-жақты концепциялар ұсынады. Қозы Көрпеш жырының жанры, жырдың тақырыбымен жаратылысы, жыр сюжеттерінің жазылып алынуы мен зерттелуі, ондағы образдар мен композициясы, тілі туралы келелі мәселелер көтереді. Фольклортанушының осы еңбегіне қоса айта кету керек, жырларды қазақ эпосын Батыс және Шығыс сюжеттерімен салыстыра зерттеді.

Зерттеуші қазақтың романтикалық эпосын үш арнаға жіктейді:

а) Лиро-эпостық жырлар;

ә) Әртүрлі халықтарға ортақ сюжеттер;

б) Қисса әдебиет деп жіктейді [4, 133] .

Мұнда тақырыбы жағынан бұл жырлар махаббат идеясын ғана емес, сол дәуірдің құрылысы мен кертартпалығын сынауды көздейтіндігін зерттеуде ашып көрсетеді. Сонымен қатар, сол кездегі ғылымның басты назарда ұстаған мәселелерінің бірі жырдың тарихилығы туралы зерттеу. Осы мәселе туралы қазақ фольклористикасында әртүрлі пікір қайшылықтары болды. Мысалы: «Жанақ жырау», «Қозы Көрпеш жыры» ноғайлы кезеңінде туды десе, орыс ғалымы М. С. Сильченко жыр феодалдық қоғамның алғашқы кезеңінде пайда болды дейді. Осыған байланысты фоьклорист Ә. Қоңыратбаев «Қозы Көрпеш жырының» түрлі халықтардағы атауларына тоқтала келіп, «Еркеш» сөзі түркі тайпаларында «батыр» деген мағына береді. Ендеше, жырдың алғашқы тайпалық одақ құрылғанда пайда болғанын айтады.

Жырдың келесі бір мәселесі халықтығы. Осы мәселеге келгенде, Ә. Қоңыратбаев тарих мектебінің эпостық жыр атаулыны үстем тап ортасының туындысы ретінде қарауын қатаң сынға ала отырып, оның халықтығын жақтап шығады. Осы тұрғыдан Ә. Қоңыратбаевты лиро-эпостық жырларды зерттеумен ғана шектелді десек, үлкен қателікке ұрынарымыз анық. Бүгінгі күні эпостық жырлардың бір саласы ретінде саналып келе жатқан батырлық жырларды зерттеуге ден қойды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.