Етістік формалары және оны оқытудың әдістері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
Етістік туралы жалпы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Етістік формаларын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Етістікті оқыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Етістіктің шақтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
Етістіктің райларын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Көсемше мен есімшені оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Етістерді оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Қазақ мектептерінде етістікті деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту ... . 48
Етістікті оқытуда модульдік оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... 53
Етістікті ойын түрлері арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
Етістік туралы жалпы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Етістік формаларын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Етістікті оқыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Етістіктің шақтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
Етістіктің райларын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Көсемше мен есімшені оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Етістерді оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Қазақ мектептерінде етістікті деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту ... . 48
Етістікті оқытуда модульдік оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... 53
Етістікті ойын түрлері арқылы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мектепте қазақ тілін оқыту оқушылар қауымына қазақ тілінің мазмұны мен жүйесін, оның өзіндік грамматикалық құрылысын сөйлеу тілі мен байлығын, сауатты және әдемі жазу шеберлігіне төселдіру, мәдениетті сөйлеуді қалыптастыру, дұрыс оқу, оқығанын түсініп айтып беруге жаттықтыру. Оқушылардың өздерін іздендіріп, көркем шығармаларды өздігінен оқып үйренуге дағдыландырады. Ал етістіктің формаларын оқыту мәселесі өте күрделі.
Қазақ тілін оқыту тек тілді ғана меңгеруге шектелмейді, сонымен қоса оқушылардың тілден алған білімдерін, басқа ғылым салаларын меңгеруге құрал ету болып есептеледі. Демек, оқушылар өмірдегі қоғам шындығын тіл арқылы біледі, үйренеді. Мәселен, оқушылар химия, география, физика, тарих, математика және т.б. пәндерден алған білімдерін қазақ тілінде оқып, творчестволық жұмыстарға дағдыланады. Олай болса оқушылардың техника мен ғылымды меңгеруі, оған жұмсалған талабы мен ынтасы және өзінің өмірін түсінуі мен сүюі, ең алдымен тілді жақсы білуіне байланысты.
Осыған байланысты менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Етістіктің формаларын оқыту». Мұндағы алға қойған мақсатым – етістіктің формаларын қазақ мектептерінде қалай оқыту жөнінде, сағат сандарының бөлінулері мен қазіргі кезде педагог ұстаздар сабақ барысында, яғни оқытуда қандай да әдіс-тәсілдерді қолдану тиімді екені жайында тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ал енді етістік туралы зерттеуші ғалымдардың көзқарастары жайында тоқталар болсақ, етістіктер жөнінде зерттеушілердің зерттеген еңбектері біршама. Бұл еңбектерді атап кететін болсақ, мысалы: Н.Т.Сауранбаевтың «Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы», Ә.Төлеуовтың «Сөз таптары» және «Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категорияларыв», Т.Қордабаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы» т.б. ғалымдардың зерттеулерінде етістікті жан-жақты қарастырып, өз пікірлерін білдірген.
Енді етістікті қазақ мектептерінде оқытуда сағат сандарының бөлінулеріне келетін болсақ, жалпы сөз таптары ұғымы бастауыш сыныптардан бастап оқытылады. Екінші сыныпта сөздердің лексикалық мағынасына, грамматикалық белгілеріне қарай белгілі бір таптарға бөлінетіні аңғартылады және де ережелерімен, сұрақтарымен танысады. Мысалы: заттардың қимылын, ісін, қозғалысын білдіретін сөздерді етістіктер дейміз. Олар не істеді? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді деп қысқаша түрде өтеміз. Ал, үшінші саныпқа келгенде етістіктердің өзіне тән қасиеттерін меңгереді. Демек, (сағат санының бөлінуіне қарай) етістіктің түрлері мен ережелеріне кеңінен тоқталып таныс болады. Етістікті төртінші сыныпта үшінші тоқсанда өтеді. Бұнда етістіктің түрлері, емлесі, қызметі таныс болып, оқиды.
ҮІ-ҮІІ сыныптарға келгенде оқушылар бастауыш сыныптардан алған білімдерін одан әрі қарай кеңейтеді. Мысалы: ҮІ сыныпта етістікті оқытуға 14 сағат берілген. Онда етістіктің мағыналық түрлерін түгелдей қарастырылады да, ҮІІ сыныпқа келгенде оның түрленуі меңгертіледі.
Етістікті оқытуда оқушыларға ұғыныңқы, әрі түсінікті болу үшін мұғалімдер қауымы сабақ барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолданған өте тиімді. Жалпы, әдіс-тәсілдерге тоқталмас бұрын, бүгінгі таңда білім беру ісі ерекше қолға алынуда. Яғни, білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа оқыту технологиялары бар. Осыған сәйкес жаңа бағдарламалардың жаңа технологиялық әдіс-тәсілдерін Қазақстан мектептерінде ұстаздар ұжымы, профессор әрі ғалым Ж.Қаратаевтың «Оқытудың педагогикалық технологиясы» атты еңбегін басшылыққа ала отырып кеңінен пайдаланып жүр.
Ж.Қаратаевтың «Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы» атты еңбегінде әртүрлі жаңа оқыту технологиялары енген. Атап айтар болсам, олар: модульдік оқыту технологиясы, деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы, тірек белгілері арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы, жобалап оқыту технологиясы және т.б. оқыту технологиялары кірген.
Осындай әртүрлі жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін әр мұғалім өзінің білім-біліктілігіне қарай оқыту жолдарында қолданыла алса, сонда ғана әр оқушының ой-өрісін, логикалық ойлау қабілетін дамыта түсуге, шығармашылық жұмыс жасауға, яғни топпен ынтымақтаса отырып бір ұжым құруға дағдыланып, дағды арқылы оқуға деген ынта-зейіні артып, білімдері біршама кеңейеді.
Жаңа оқыту технологиялардың, жаңа оқыту үрдістердің әдіс-тәсілдерін қолданымен қатар мектептерде оқушылардың санасына сәуле түсіріп, олардың ұғымдарын молынан кеңейтіп, білімдерін жүйелі түрде қалыптастырып, жеке оқышуның қабілетін дамытуда «Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасын қолға алып, осы бағдарламаның стратегиялық әдіс-тәсілдерін педагог ұстаздар сабақтарынд ажүйелі қолданып келеді. Бұл жаңа үрдіс, жаңа оқыту «Қарапайымнан күрделіге көшу» деп те аталады. Сонымен, «Сын тұрғысынан ойлау» атты оқыту бағдарламасына енген стратегиялық әдіс-тәсілдер әр түрлі атаулармен аталады. Осы оқыту стратегиялардың өзіне тән әдіс-тәсілдерін де мұғалімдер сабақтарында балалардың белсенділіктерін, беделділіктерін арттырып отырады.
Тақырыптың өзектілігі. Мектепте қазақ тілін оқыту оқушылар қауымына қазақ тілінің мазмұны мен жүйесін, оның өзіндік грамматикалық құрылысын сөйлеу тілі мен байлығын, сауатты және әдемі жазу шеберлігіне төселдіру, мәдениетті сөйлеуді қалыптастыру, дұрыс оқу, оқығанын түсініп айтып беруге жаттықтыру. Оқушылардың өздерін іздендіріп, көркем шығармаларды өздігінен оқып үйренуге дағдыландырады. Ал етістіктің формаларын оқыту мәселесі өте күрделі.
Қазақ тілін оқыту тек тілді ғана меңгеруге шектелмейді, сонымен қоса оқушылардың тілден алған білімдерін, басқа ғылым салаларын меңгеруге құрал ету болып есептеледі. Демек, оқушылар өмірдегі қоғам шындығын тіл арқылы біледі, үйренеді. Мәселен, оқушылар химия, география, физика, тарих, математика және т.б. пәндерден алған білімдерін қазақ тілінде оқып, творчестволық жұмыстарға дағдыланады. Олай болса оқушылардың техника мен ғылымды меңгеруі, оған жұмсалған талабы мен ынтасы және өзінің өмірін түсінуі мен сүюі, ең алдымен тілді жақсы білуіне байланысты.
Осыған байланысты менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Етістіктің формаларын оқыту». Мұндағы алға қойған мақсатым – етістіктің формаларын қазақ мектептерінде қалай оқыту жөнінде, сағат сандарының бөлінулері мен қазіргі кезде педагог ұстаздар сабақ барысында, яғни оқытуда қандай да әдіс-тәсілдерді қолдану тиімді екені жайында тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ал енді етістік туралы зерттеуші ғалымдардың көзқарастары жайында тоқталар болсақ, етістіктер жөнінде зерттеушілердің зерттеген еңбектері біршама. Бұл еңбектерді атап кететін болсақ, мысалы: Н.Т.Сауранбаевтың «Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы», Ә.Төлеуовтың «Сөз таптары» және «Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категорияларыв», Т.Қордабаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы» т.б. ғалымдардың зерттеулерінде етістікті жан-жақты қарастырып, өз пікірлерін білдірген.
Енді етістікті қазақ мектептерінде оқытуда сағат сандарының бөлінулеріне келетін болсақ, жалпы сөз таптары ұғымы бастауыш сыныптардан бастап оқытылады. Екінші сыныпта сөздердің лексикалық мағынасына, грамматикалық белгілеріне қарай белгілі бір таптарға бөлінетіні аңғартылады және де ережелерімен, сұрақтарымен танысады. Мысалы: заттардың қимылын, ісін, қозғалысын білдіретін сөздерді етістіктер дейміз. Олар не істеді? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді деп қысқаша түрде өтеміз. Ал, үшінші саныпқа келгенде етістіктердің өзіне тән қасиеттерін меңгереді. Демек, (сағат санының бөлінуіне қарай) етістіктің түрлері мен ережелеріне кеңінен тоқталып таныс болады. Етістікті төртінші сыныпта үшінші тоқсанда өтеді. Бұнда етістіктің түрлері, емлесі, қызметі таныс болып, оқиды.
ҮІ-ҮІІ сыныптарға келгенде оқушылар бастауыш сыныптардан алған білімдерін одан әрі қарай кеңейтеді. Мысалы: ҮІ сыныпта етістікті оқытуға 14 сағат берілген. Онда етістіктің мағыналық түрлерін түгелдей қарастырылады да, ҮІІ сыныпқа келгенде оның түрленуі меңгертіледі.
Етістікті оқытуда оқушыларға ұғыныңқы, әрі түсінікті болу үшін мұғалімдер қауымы сабақ барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолданған өте тиімді. Жалпы, әдіс-тәсілдерге тоқталмас бұрын, бүгінгі таңда білім беру ісі ерекше қолға алынуда. Яғни, білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа оқыту технологиялары бар. Осыған сәйкес жаңа бағдарламалардың жаңа технологиялық әдіс-тәсілдерін Қазақстан мектептерінде ұстаздар ұжымы, профессор әрі ғалым Ж.Қаратаевтың «Оқытудың педагогикалық технологиясы» атты еңбегін басшылыққа ала отырып кеңінен пайдаланып жүр.
Ж.Қаратаевтың «Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы» атты еңбегінде әртүрлі жаңа оқыту технологиялары енген. Атап айтар болсам, олар: модульдік оқыту технологиясы, деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы, тірек белгілері арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы, жобалап оқыту технологиясы және т.б. оқыту технологиялары кірген.
Осындай әртүрлі жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін әр мұғалім өзінің білім-біліктілігіне қарай оқыту жолдарында қолданыла алса, сонда ғана әр оқушының ой-өрісін, логикалық ойлау қабілетін дамыта түсуге, шығармашылық жұмыс жасауға, яғни топпен ынтымақтаса отырып бір ұжым құруға дағдыланып, дағды арқылы оқуға деген ынта-зейіні артып, білімдері біршама кеңейеді.
Жаңа оқыту технологиялардың, жаңа оқыту үрдістердің әдіс-тәсілдерін қолданымен қатар мектептерде оқушылардың санасына сәуле түсіріп, олардың ұғымдарын молынан кеңейтіп, білімдерін жүйелі түрде қалыптастырып, жеке оқышуның қабілетін дамытуда «Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасын қолға алып, осы бағдарламаның стратегиялық әдіс-тәсілдерін педагог ұстаздар сабақтарынд ажүйелі қолданып келеді. Бұл жаңа үрдіс, жаңа оқыту «Қарапайымнан күрделіге көшу» деп те аталады. Сонымен, «Сын тұрғысынан ойлау» атты оқыту бағдарламасына енген стратегиялық әдіс-тәсілдер әр түрлі атаулармен аталады. Осы оқыту стратегиялардың өзіне тән әдіс-тәсілдерін де мұғалімдер сабақтарында балалардың белсенділіктерін, беделділіктерін арттырып отырады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ысќаќов А. Ана тілін оќытудыњ тиімді мєселелері. // Ќазаќ тілі м±ѓалімдерініњ іс-тєжірибесі. Жинаќ. -Алматы, 1972.
2. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќыту єдісі. -Алматы, 1950.
3. Ќазаќ тілін тиімді оќыту мєселелері. -Алматы, 2001.
4. Байт±рсынов А. Тіл таѓылымы. -Алматы: Ана тілі, 1992.
5. Алтынсарин Ы. Тањдамалы шыѓармалар. -Алматы, 1955.
6. Дидактика средней школы. Москва: Просвещение. 1975.
7. Исабаев Є. Ќазаќ тілін оќытудыњ дидактикалыќ негізі. –Алматы: Ана тілі, 1980. -220 б.
8. Єлімжанов Д., Маманов Ы. Ќазаќ тілін оќыту методикасы. –Алматы: Ана тілі, 1990. -350 б.
9. Алтынсарин Ы. Таза б±лаќ. –Алматы: Жазушы, 1988. -370 б.
10. Ќ±лмаѓамбетова Б. Ќазаќ тілі сабаѓында техникалыќ ќ±ралдарды пайдалану. -Алматы: 1975. -240 б.
11. Қазақ грамматикасы. –Астана: Елорда, 2002. –789 б.
12. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. -Алматы, 1964. 170 б.
13. Жаппаров А. Қазақ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1985. –160 б.
14. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Арыс, 1992. –215 б.
15. Жүнісова М. Тіл тарихы: етіс категориясы. –Алматы: Дарын, 2006. –173 б.
16. Омарбекова Р. Есімшелі оралым. –Алматы: Қазақ Университеті, 2003. –110 б.
17. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. –Алматы: Дарын, 1991. –195 б.
18. Кәтенбаева Б.Ш. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау. –Алматы: Арыс, 1992. -360 б.
19. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы: Арыс, 1990. -340 б.
20. Қалыбаева А. Қазақ тілінің етіс категориясы. –Алматы, 1951.
21. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы. –Алматы, 1953.
22. Қосымова, Исаев, Назарғалиева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. -380 б.
23. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің аналитикалық форманттары. –Алматы, 1975.
24. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. –Алматы, 1980.
25. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары. –Алматы, 1975.
26. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктердің құрылысы мен мағынасы. –Алматы, 1979.
27. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. –Алматы: Санат, 2001. -280 б.
28. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. (бақылау-пысықтау жаттығулар кешені) – Алматы: Санат, 2003. -240 б.
29. Құлмағанбетова Б., Исанова А., Исинғарина М. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы: Білім, 2000. -250 б.
30. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. –Алматы: Қаз.унив-ті, 1999. –159 б.
31. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы: Санат, 1995. -260 б.
32. Қазақ
1. Ысќаќов А. Ана тілін оќытудыњ тиімді мєселелері. // Ќазаќ тілі м±ѓалімдерініњ іс-тєжірибесі. Жинаќ. -Алматы, 1972.
2. Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќыту єдісі. -Алматы, 1950.
3. Ќазаќ тілін тиімді оќыту мєселелері. -Алматы, 2001.
4. Байт±рсынов А. Тіл таѓылымы. -Алматы: Ана тілі, 1992.
5. Алтынсарин Ы. Тањдамалы шыѓармалар. -Алматы, 1955.
6. Дидактика средней школы. Москва: Просвещение. 1975.
7. Исабаев Є. Ќазаќ тілін оќытудыњ дидактикалыќ негізі. –Алматы: Ана тілі, 1980. -220 б.
8. Єлімжанов Д., Маманов Ы. Ќазаќ тілін оќыту методикасы. –Алматы: Ана тілі, 1990. -350 б.
9. Алтынсарин Ы. Таза б±лаќ. –Алматы: Жазушы, 1988. -370 б.
10. Ќ±лмаѓамбетова Б. Ќазаќ тілі сабаѓында техникалыќ ќ±ралдарды пайдалану. -Алматы: 1975. -240 б.
11. Қазақ грамматикасы. –Астана: Елорда, 2002. –789 б.
12. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. -Алматы, 1964. 170 б.
13. Жаппаров А. Қазақ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1985. –160 б.
14. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Арыс, 1992. –215 б.
15. Жүнісова М. Тіл тарихы: етіс категориясы. –Алматы: Дарын, 2006. –173 б.
16. Омарбекова Р. Есімшелі оралым. –Алматы: Қазақ Университеті, 2003. –110 б.
17. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. –Алматы: Дарын, 1991. –195 б.
18. Кәтенбаева Б.Ш. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау. –Алматы: Арыс, 1992. -360 б.
19. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы: Арыс, 1990. -340 б.
20. Қалыбаева А. Қазақ тілінің етіс категориясы. –Алматы, 1951.
21. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы. –Алматы, 1953.
22. Қосымова, Исаев, Назарғалиева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы: Қазақ университеті, 2002. -380 б.
23. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктердің аналитикалық форманттары. –Алматы, 1975.
24. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. –Алматы, 1980.
25. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары. –Алматы, 1975.
26. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктердің құрылысы мен мағынасы. –Алматы, 1979.
27. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. –Алматы: Санат, 2001. -280 б.
28. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. (бақылау-пысықтау жаттығулар кешені) – Алматы: Санат, 2003. -240 б.
29. Құлмағанбетова Б., Исанова А., Исинғарина М. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы: Білім, 2000. -250 б.
30. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. –Алматы: Қаз.унив-ті, 1999. –159 б.
31. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы: Санат, 1995. -260 б.
32. Қазақ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс 9
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Етістік туралы жалпы 15
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3 Етістік формаларын 22
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.1 Етістікті оқыту 22
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3.2 Етістіктің шақтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3.3 Етістіктің райларын 33
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.4 Көсемше мен есімшені 38
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.5 Етістерді 44
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.6 Қазақ мектептерінде етістікті деңгейлік тапсырмалар арқылы 48
оқыту ... .
3.7 Етістікті оқытуда модульдік оқыту технологиясын 53
қолдану ... ... ... ... ...
3.8 Етістікті ойын түрлері арқылы 56
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мектепте қазақ тілін оқыту оқушылар қауымына
қазақ тілінің мазмұны мен жүйесін, оның өзіндік грамматикалық құрылысын
сөйлеу тілі мен байлығын, сауатты және әдемі жазу шеберлігіне төселдіру,
мәдениетті сөйлеуді қалыптастыру, дұрыс оқу, оқығанын түсініп айтып беруге
жаттықтыру. Оқушылардың өздерін іздендіріп, көркем шығармаларды өздігінен
оқып үйренуге дағдыландырады. Ал етістіктің формаларын оқыту мәселесі өте
күрделі.
Қазақ тілін оқыту тек тілді ғана меңгеруге шектелмейді, сонымен қоса
оқушылардың тілден алған білімдерін, басқа ғылым салаларын меңгеруге құрал
ету болып есептеледі. Демек, оқушылар өмірдегі қоғам шындығын тіл арқылы
біледі, үйренеді. Мәселен, оқушылар химия, география, физика, тарих,
математика және т.б. пәндерден алған білімдерін қазақ тілінде оқып,
творчестволық жұмыстарға дағдыланады. Олай болса оқушылардың техника мен
ғылымды меңгеруі, оған жұмсалған талабы мен ынтасы және өзінің өмірін
түсінуі мен сүюі, ең алдымен тілді жақсы білуіне байланысты.
Осыған байланысты менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Етістіктің
формаларын оқыту. Мұндағы алға қойған мақсатым – етістіктің формаларын
қазақ мектептерінде қалай оқыту жөнінде, сағат сандарының бөлінулері мен
қазіргі кезде педагог ұстаздар сабақ барысында, яғни оқытуда қандай да әдіс-
тәсілдерді қолдану тиімді екені жайында тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ал енді етістік туралы зерттеуші
ғалымдардың көзқарастары жайында тоқталар болсақ, етістіктер жөнінде
зерттеушілердің зерттеген еңбектері біршама. Бұл еңбектерді атап кететін
болсақ, мысалы: Н.Т.Сауранбаевтың Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы,
Ә.Төлеуовтың Сөз таптары және Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық
категорияларыв, Т.Қордабаевтың Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ
категориясы т.б. ғалымдардың зерттеулерінде етістікті жан-жақты
қарастырып, өз пікірлерін білдірген.
Енді етістікті қазақ мектептерінде оқытуда сағат сандарының бөлінулеріне
келетін болсақ, жалпы сөз таптары ұғымы бастауыш сыныптардан бастап
оқытылады. Екінші сыныпта сөздердің лексикалық мағынасына, грамматикалық
белгілеріне қарай белгілі бір таптарға бөлінетіні аңғартылады және де
ережелерімен, сұрақтарымен танысады. Мысалы: заттардың қимылын, ісін,
қозғалысын білдіретін сөздерді етістіктер дейміз. Олар не істеді? қайтті?
деген сұрақтарға жауап береді деп қысқаша түрде өтеміз. Ал, үшінші саныпқа
келгенде етістіктердің өзіне тән қасиеттерін меңгереді. Демек, (сағат
санының бөлінуіне қарай) етістіктің түрлері мен ережелеріне кеңінен
тоқталып таныс болады. Етістікті төртінші сыныпта үшінші тоқсанда өтеді.
Бұнда етістіктің түрлері, емлесі, қызметі таныс болып, оқиды.
ҮІ-ҮІІ сыныптарға келгенде оқушылар бастауыш сыныптардан алған
білімдерін одан әрі қарай кеңейтеді. Мысалы: ҮІ сыныпта етістікті оқытуға
14 сағат берілген. Онда етістіктің мағыналық түрлерін түгелдей
қарастырылады да, ҮІІ сыныпқа келгенде оның түрленуі меңгертіледі.
Етістікті оқытуда оқушыларға ұғыныңқы, әрі түсінікті болу үшін
мұғалімдер қауымы сабақ барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолданған
өте тиімді. Жалпы, әдіс-тәсілдерге тоқталмас бұрын, бүгінгі таңда білім
беру ісі ерекше қолға алынуда. Яғни, білім берудің әртүрлі нұсқадағы
мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа оқыту
технологиялары бар. Осыған сәйкес жаңа бағдарламалардың жаңа технологиялық
әдіс-тәсілдерін Қазақстан мектептерінде ұстаздар ұжымы, профессор әрі ғалым
Ж.Қаратаевтың Оқытудың педагогикалық технологиясы атты еңбегін басшылыққа
ала отырып кеңінен пайдаланып жүр.
Ж.Қаратаевтың Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы атты еңбегінде
әртүрлі жаңа оқыту технологиялары енген. Атап айтар болсам, олар: модульдік
оқыту технологиясы, деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы, тірек белгілері
арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы,
жобалап оқыту технологиясы және т.б. оқыту технологиялары кірген.
Осындай әртүрлі жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін әр мұғалім
өзінің білім-біліктілігіне қарай оқыту жолдарында қолданыла алса, сонда
ғана әр оқушының ой-өрісін, логикалық ойлау қабілетін дамыта түсуге,
шығармашылық жұмыс жасауға, яғни топпен ынтымақтаса отырып бір ұжым құруға
дағдыланып, дағды арқылы оқуға деген ынта-зейіні артып, білімдері біршама
кеңейеді.
Жаңа оқыту технологиялардың, жаңа оқыту үрдістердің әдіс-тәсілдерін
қолданымен қатар мектептерде оқушылардың санасына сәуле түсіріп, олардың
ұғымдарын молынан кеңейтіп, білімдерін жүйелі түрде қалыптастырып, жеке
оқышуның қабілетін дамытуда Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасын
қолға алып, осы бағдарламаның стратегиялық әдіс-тәсілдерін педагог ұстаздар
сабақтарынд ажүйелі қолданып келеді. Бұл жаңа үрдіс, жаңа оқыту
Қарапайымнан күрделіге көшу деп те аталады. Сонымен, Сын тұрғысынан
ойлау атты оқыту бағдарламасына енген стратегиялық әдіс-тәсілдер әр түрлі
атаулармен аталады. Осы оқыту стратегиялардың өзіне тән әдіс-тәсілдерін де
мұғалімдер сабақтарында балалардың белсенділіктерін, беделділіктерін
арттырып отырады.
Сондай-ақ осындай жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін қолдануда
үйрету мен үйренуден, үйренудің қызығушылығынан туатын бұл әдістер
оқушылардың білім теңізіне жетелейтінін, сонымен қатар мұғалімдердің де
тынымсыз ізденісін қажет ететінін аңғарамыз.
Б‰гінгі тањда ќазаќ тілін оќытуда ќолданылатын єдіс т‰рлері сан алуан.
Дегенмен, єдіс т‰рлерін ќай сабаќта ќалай ќолдануды єр м±ѓалім µзінше
т‰сінеді.
Осы орайда ењ басты маќсат оќушыныњ тілге деген ќызыѓушылыѓын арттыру
екендігі даусыз.
Жұмысымыздың мақсаты мен міндеттері. Ќазаќ тілін оќытуда ќай єдісті
тиімді ќолдау керек деген мєселе педагогикалыќ практика µту барысында мені
де кµп ойландырды. Себебі, жылдар бойы ќазаќ тілінен терењ теориялыќ
біліммен даруландыќ дегенімізбен, сол білімді оќушыѓа практикалыќ т±рѓыда
мењгеру жолында біраз ќиындыќтарды бастан кешірдік. Ол ќиындыќ - біз сµз
еткелі отыѓан єдіс т‰рлеріне байланысты. М±ѓалімніњ білімді болуымен бірге,
оныњ оќыту єдістерін тиімді пайдалануы сабаќтыњ саралы µтуіне ‰лкен єсер
ететіндігін байќадым. Осы себеп мені дипломдыќ ж±мыс жазуыма итермеледі.
Дипломдыќ ж±мысты жазу ‰шін алдыма тµмендегідей міндеттерді ќойдым.
1. Ќазаќ тілін оќытуда ќолданылатын єдіс т‰рлерін теориялыќ т±рѓыда
т‰сіну. Б±л орайда, аталѓан таќырып бойынша жазылѓан методист ѓалымдардыњ
теориялыќ ењбектерімен таныстым.
2. Теориялыќ ќолданѓан етістікті оќыту мєселелеріне назар аудардым.
3. Етістіктіњ формалары бойынша талдай отырып сабаќ µткізу барысында
єдістерді ќолдана отырып, ќорытынды жасадым.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс түрлері
Методика- метод гректіњ metodos деген сµзінен шыќќан, ќазаќша зерттеу
жолы деген маѓынаны білдіреді.
Ќазаќ тілі методикасы – ана тілін ±ѓынудыњ зањдылыќтарын жєне тіл туралы
білімді балаларѓа ‰йрету жолдары мен ќ±ралдарын зерттейтін педагогикалыќ
ѓылым.
Кењес ‰кіметініњ алѓашќы жылдарында ќазаќ тілініњ оќулыѓын жазу,
баѓдарламасын жасау, оќытуды жаќсарту жайындаѓы 1931, 1932 жылѓы
ќаулылардыњ талаптарын ќазаќ тілі єдістемесініњ негізін салуѓа жєрдемі
тиді. А.Ысќаќов [1, 19] Ана тілін оќытудыњ т‰йінді мєселелері ењбегінде
20-30-жылдарда тіл мамандары алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі
оќулыќтары, грамматикалар, сµздіктер жєне т.б. ќ±ралдар жасаудыњ
айналасында ењбек етті, - дейді.
1935 жылѓа дейін ќазаќ тілін оќыту методикасына арналѓан маќалалар ѓана
болды. Онан кейін Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќыту єдісі деген жинаќ
шыќты [2, 20] (1936) орта мектептіњ ‡-‡І сыныптарына арналѓан С.Жиенбаевтыњ
Грамматика талдауыш (1938), ‡лкендерге хат танытудыњ методикасы [3, 4]
(1939), Бастауыш мектепте кітап оќытудыњ методикасы (1941), Ќазаќ тілі
методикасы деген ењбектер жарыќ кµреді [3, 4].
Сонымен ќатар, ќазаќ тілін оќыту мєселелері Ыбырай Алтынсарин есімімен
байланысты. Ы.Алтынсарин ±лы орыс халќы мєдениетініњ демократияшыл
идеяларынан сусындады. Мектеп – ќазаќтарѓа білім берудіњ басты ќ±ралы,
біздіњ барлыќ ‰мітіміз, ќазаќ халќыныњ келешегі осы, тек ќана осы
мектептерде деген Ы.Алтынсарин Ќазаќ хрестоматиясы жєне Ќазаќтарѓа орыс
тілін ‰йретудіњ бастауыш ќ±ралы оќулыќтарын жазды.
А.Байт±рсынов [4, 23] ќазаќ тілін оќыту методикасыныњ іргетасын ќалаушы
болып саналады. Ол – ќазаќ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру єдісініњ
негізін салушы. 1912 жылдан бастап Баяншы атты кітапшасы жарыќ кµрген.
Автор б±л ќ±ралды 14 жыл бойы бала оќытќан тєжірибесінен шыѓарып жазѓан.
Кµлемі жаѓынан шаѓын болѓанымен наѓыз методикалыќ ќ±рал. Сауат аштыру
єдістерініњ жµн-жобасын А.Байт±рсынов Єліп-би астары атты ењбегінде де
кµрсетеді. 1927-28 жылдары Жања мектеп журналында Ана тілініњ єдісі,
Зерттеу мен с‰гіретшілік єдісі туралы, Жалќылаулы-жалпылау єдісі деген
методика мєселелерін сµз ететін бірнеше маќала жариялайды.
Сондай-аќ, Ќ.Ж±банов [3, 4] Ќазаќ тілініњ грамматикасы, С.Аманжолов
Ќазаќ тілініњ грамматикасы, Ш.Сарыбаев Ќазаќ тілі методикасыныњ
мєселелері, Д.Єлімжанов, Ы.Маманов Ќазаќ тілін оќыту методикасы деген
ењбектер жарыќ кµрді. Осы аталѓан ењбектерде ќазаќ тілін оќытудыњ
міндеттері, білім берудіњ єдіс-тєсілдері сараланып берілді.
Ы.Алтынсарин µзініњ жазѓан Хрестоматиясында былай деген: М±ѓалімніњ
ж±мысы – балалар. Егер балалар бірдемені т‰сінбейтін болса, онда оќытушы
олардыњ кµкейіне ќондыра алмаѓаны ‰шін µзін-µзі кіналауѓа тиіс дейді [5,
27]. Яѓни б±л жерде Ы.Алтынсарин тек єдемі сµйлеп ќана ќоймай, ѓылыми
терминдерді ќолданып, маќтанып ќоймай, білім беруде оќытушыныњ єдіс-
тєсілдерді жете білуін ќалайды.
Ќазаќ тілін оќытуда оќушыларѓа тиянаќты, сапалы да саналы білім беру –
м±ѓалімніњ оќыту єдістері мен тєсілдерін шебер мењгеруі арќылы ж‰зеге
асады. Ол жаќсы ±йымдастырылѓан оќытушы мен оќушы арасындаѓы ќызметтен
кµрінеді. М±ѓалім сабаќ т‰сіндіреді, ол - т‰сіндіру єдісі, оќушылар кітап
оќиды, ол – кітаппен ж±мыс єдісі, оќушы жаттыѓу жазады, ол – жаттыѓу єдісі,
оќушы єр т‰рлі сурет, таблица арќылы білім береді, ол – кµрнекілік єдісі,
техникалыќ ќ±рал пайдаланса, ол – демонстрациялыќ єдіс, т.б. толып жатќан
єдістер бар. Салыстырып ќарайтын болсаќ [6, 146] Дидактика средней школы
деген ењбекте И.Я.Лернер мен М.Н.Скатин оќыту єдісініњ бес т‰рін кµрсетеді.
1.Обьяснительно-иллюстративный или информационно-рецептивный;
2.Репродуктивный;
3.Проблемное изложение;
4.Частично-поисковый или эвристический;
5.Исследовательские, - деп оќытудыњ бес т‰рлі єдісіне тоќталса,
Г.А.Ильина Педагогика ењбегінде оќыту єлдістемесініњ 4 т‰ріне тоќталады.
Ал академик Ю.К.Бабанский де осындай оќыту єдістерініњ т‰рлеріне тоќталып,
осы оќытушыныњ шыѓармашылыќ ењбегініњ нєтижесі деп кµрсетеді.
Є.Исабаевтыњ Ќазаќ тілін оќытудыњ дидактикалыќ негіздері деген [7, 33]
ењбегінде оќыту єдістерін: єњгіме, хабарлау, тєжірибе т‰сіндіру жєне
кітапты пайдалану єдісі деп теориялыќ практикалыќ жаќтан ‰йрету єдістері
деп тµрт т‰ріне тоќталады.
Оќытудыњ теориясын зерттеген ѓалымдар ѓылыми ењбектерінде оќыту
єдістерініњ аныќтамасын былай берген И.Д.Зверев: Оќыту єдістемесі
дегеніміз – м±ѓалім мен оќушылардыњ µзара єрекетініњ барысында білім алу
жолдары [8, 78]. Д.Єлімжанов, Ы.Маманов та мынадай аныќтама берген: Ќазаќ
тілін оќыту єдістемесі – ќазаќ тілін оќытудаѓы м±ѓалімдердіњ озыќ
тєжірибелерініњ ќорытындыларына негізделген оќыту єдістерініњ жиынтыѓы
туралы ѓылыми пєн, - деген.
Енді жинаќтап, топтастыратын болсаќ, єдістердіњ жіктелуі тµмендегідей:
1.Т‰сіндіру єдісі. Б±л єдіске ауызша баяндау-т‰сіндіру, єњгіме, с±раќ-
жауап, лекция т‰рлері жатады.
2.Кітаппен ж±мыс істеу єдісі: м±ѓалімніњ т‰сіндіргенін кітаптан ќарау –
аныќтама, т‰сініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сµздікпен
т.б. ж±мыстар.
3.Кµрнекілік єдіс, экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану
т.б.
4.Техникалыќ ќ±ралмен ж±мыс істеу єдісініњ бірі – демонстрациялыќ єдіс:
экран бейнесі арќылы диафильм, кино, фрагмент т.б. Техникалыќ ќ±ралмен
ж±мыс істеу єдісініњ таѓы бір т‰рі: кодоскоп, эпидоскоп, компьютермен ж±мыс
т.б.
5.Жаттыѓу єдісі – ауызша, жазбаша жєне суретпен ж±мыс, таќтамен ж±мыс,
µз бетімен ж±мыс, ќайталау, пысыќтау кезінде ±лттыќ ойын элементтерін
пайдалану ж±мысы.
Єрќайсысына жеке-жеке тоќталып, т‰сіндіріп кетейік.
1. М±ѓалім к‰ні б±рын µзініњ баяндайтын сµзін ойланып алуы керек, егер
б±рын баяндау жолына ысылмаѓан болса, мазм±ндаманыњ жобасын жазып алѓаны
д±рыс. Ауызша баяндап, мазм±ндап берудіњ ‰ш т‰рі бар: єњгіме єдісі,
т‰сіндіру, лекция т‰рі.
2. Єњгіме єдісі – жања материалды т‰сіндіргенде ж‰ргізілетін єдіс немесе
с±раќ-жауап єдісі. Єњгіме єдісіне кµбіне с±раќ-жауап арќылы диалогтыќ
сµйлеу формасында ж‰реді. Мысалы: ќазаќ тілінен сµз жасамды немесе сµз
тіркесін µткенде, оќушыларды µздігінен іздендіру ‰шін с±раќтар ќойѓызып,
оѓан жауап ќайтарѓызу, жауаптарыныњ д±рыс-б±рыстыѓын оќушылардан с±рап
т‰зеттіру арќылы ж‰ргізіледі. Єњгімелеу т‰рлері жања материалды
т‰сіндіргенде, білім ж‰йесін єњгімелеу, білімді ќорытындылаѓанда,
єњгімелесу, ауызша с±рау-жаттыѓулар тексергенде, µткен материалды
ќайталаѓанда бала оќып-білгенін саналы т‰рде мењгерген сєттерін білу ‰шін
ж‰ргізіледі. Єњгіме єдісін ±йымдастыру м±ѓалімніњ шеберлігіне байланысты.
Оќушылардыњ білімді т‰сініп, сабаќќа белсенді ќатысуы ‰шін єњгіменіњ
эвристикалыќ т‰рі кењес ‰кіметі т±сында болды. Эврико грек сµзі – табамын,
ашамын деген ±ѓымды береді. Ќазіргі уаќытта єр таќырыптыњ ережесін
проблемалыќ ситуация туѓыза отырып, оќушыѓа таптыру єдісі кењ µріс алуда.
Єњгіменіњ нєтижелі болуы – с±раќты д±рыс, дєл, т‰сінікті ќоя білуіне
байланысты. М±ѓалім с±раќты д±рыс ќоя алмаса, оќушылар да асып-сасып жауап
бере алмайды. Оќушы ќиналѓан кезде жетелеп с±раќтар беру м±ѓалімніњ
іскерлігін кµрсетеді.
3. Т‰сіндіру єдісі – ќазаќ тілінен берілетін белгілі бір таќырыпты
т‰сіндіруде м±ѓалім кµрнекі ќ±рал, таблица т.б. ќ±ралдарды пайдалана
отырып, сабаќтыњ мазм±нын т‰сіндіреді. Т‰сіндіру барысында оќушылардыњ
назарын аудара отырып, єр т‰рлі єдіс-тєсілді пайдаланып ќызыќты т‰сіндірсе,
оќушы сол таќырыпты ынталы т‰рде тыњдай отырып, сол проблемалыќ мєселені
µздері шешуге талаптанады.
Лекция – жоѓарѓы баяндау єдісі – ќазаќ тілінен оќушыларѓа белгілі
таќырып бойынша берілетін білімді м±ѓалімдердіњ т‰сіндірудегі єрекеті –
ауызша баяндаудан басталады. М±ѓалімніњ оќушыларѓа жања білімді баяндап
айтып беруін – ауызша баяндау єдісі дейміз. Ауызша баяндау єдісі
оќушылардыњ жас шамасына ќарай, ќысќа не ±заќ баяндалуы м‰мкін. Сыныптардыњ
оќушыларына ќазаќ тілін факультативтік сабаќтарда, 9-сыныпта ќазаќ тілі
сабаѓында ж‰реді. Баѓдарламада берілген таќырыптарды т‰сіндіруде лекция
єдісін пайдаланады. Мектеп лекциясы жай темпте, кµбіне ќазаќ тілінен µткен
материалдарды ќайталауда, не соѓан ќосымша ретінде, не к‰рделі т‰рде лекция
оќылуы арќылы таќырыпќа т‰сінік беріледі.
4. Кітаппен ж±мыс єдісі. Оќышуларѓа таќырыптарды т‰сіндіруде немесе
т‰сіндіріп болѓаннан кейін, пысыќтау, ќайталау сєттерінде оќушылар кітабын
ашып оќып, жаттыѓу ж±мысын ауызша немесе жазбаша орындайды. Оќушылардыњ оќу
ќ±ралымен, не басќа єдеби кітаптармен ж±мыс істеуі - µз бетінше білім
алуѓа, ізденуге баѓыт алады. Кейде µз бетінше оќыѓан кітаптарынан: жоспар
ќ±ру, тезис, контекст жасау т.б. айтылып шыѓарма, не мазм±ндама жазѓызады.
Кµбіне кітаппен ж±мыс істеуде сабаќта, сабаќтан тыс кезде оќу ќ±ралдарын
жєне жеке шаѓын маќала, балаларѓа арналѓан энциклопедия т.б. сабаќ
таќырыбына байланысты пайдалану ‰йретіледі. Кітаппен ж±мыс істеу
оќушылардыњ алѓан білімін толыќтырады, екіншіден, µз бетінше білім алуѓа
‰йретіледі.
5. Кµрнекілік єдіс. Тілдіњ грамматикалыќ ќ±рылысын, оныњ жекелеген
категорияларын оќушыларѓа жан-жаќты т‰сіндіруде таќырыптыќ талапќа сай
жасалѓан кµрнекі ќ±ралдарды пайдаланудыњ ‰лкен мањызы бар. Ќазаќ тіліндегі
берілген таќырып бойынша жања сабаќты т‰сіндіру, µткен материалды ќайталау,
не бекіту, жаттыѓу жаздыру кезінде пайдаланылѓан кµрнекілік єрбір сабаќтыњ
єсерлігін жєне мазм±нын арттырып, оќушыѓа білімді ќызыќты, жалыќтырмай
игеруге себебін тигізеді. Кейде оќушылардыњ ќабылдау ерекшеліктеріне сєйкес
келетін жылжымалы таблица жєне т‰сіндірме таблица, перфокарта пайдалану
жаќсы нєтиже береді. Орыстыњ ±лы педагогы К.Д.Уминский. Бала табиѓаты
‰немі кµрнекілікті талап етіп отырады к‰нбе-к‰н кµрнекілікпен ж±мыс
істеудіњ жаќсы нєтиже беретінін айтады.
Ы.Алтынсарин: ...шєкірттердіњ барлыќ сезім м‰шелерініњ кµз, ќол, есту
ќабылетін, тілді, зейінді даѓдыландыру баланыњ барлыќ ќабілетін кµрнекілік
арќылы, жаттыќтыру арќылы ж±мыс істеу керектігі жайында єдістемелік н±сќау
береді.
Кµрнекіліктіњ т‰рлері кµп. Оны сабаќтыњ мазм±нына ќарай, м±ѓалім
басшылыѓымен ж‰зеге асырып отырады. Ќазаќ тілі сабаѓында кµбірек
ќолданылатын кµрнекіліктер: схемалар, кестелер, картина, табиѓат суреттері,
техникалыќ ќ±ралдар т.б.
Ќазаќ тіліне арналѓан кестелер: фонетикалыќ, орфографиялыќ,
пунктуациялыќ, лексикалыќ кесетелер. Кестелер бір таќырыпќа арналѓан, не
жинаќтау т‰рінде болуы м‰мкін.
Сабаќты пысыќтау кезінде шаѓын шыѓарманы картина-сурет арќылы жаздыруѓа
болады. Кµрнекіліктіњ б±л т‰рі – картинамен ж±мыс.
Жања таќырыпты таныту, т‰сіндіру барысында ќолданылатын т‰сіндірмелі-
иллюстративті єдіс оќушыларѓа білімді мењгеруге пайдаланылса, жаттыѓу
кездерінде де осы єдісті пайдалану арќылы ж‰ргізген ж±мыс нєтижелі болады.
Кµрнекілікті пайдалануда иллюстрациялы-т‰сіндірмелі єдіс –
баѓдарламадаѓы материалдыњ ќай-ќайсысын оќытуда ќолданылып келген, єлі де
ќолданыла беретін тиімді єдістіњ бірі. Кµрнекілік оќушыныњ сезімдік т‰йсік
ќабілетін, ынтасын, теориялыќ білімді іс ж‰зінде игеруге, оны практикада
ж‰зеге асыруда ‰лкен кµмегін тигізеді.
Техникалыќ ќ±ралдармен ж±мыс істеу єдісі
Мектептерде техникалыќ ќ±ралдарды оќу-тєрбие ж±мысына енгізу 1960-70
жылдары басталды. Алѓашќылардыњ бірі болып – С.И.Архангелиский,
Н.М.Шахмаев, Т.К.Кирш таѓы басќалары оќу-тєрбие ісінде техникалыќ ќ±ралды
пайдалануѓа зор м‰мкіндіктер барлыѓын ѓылыми-зерттеу ж±мыстары арќылы
дєлелдеп берді.
Соњѓы кезде біздіњ елімізде сабаќта жања технологиямен ж±мыс істеу –
мысалы, компьютермен ж±мыс істеу де ќолѓа алынуда.
Ќазаќ тілі сабаѓы бойынша сабаќта техникалыќ ќ±ралдары пайдалану
жолдарын Б.Ќ±лмаѓанбетова зерттеп, ќ±нды пікір айтты: ...техникалыќ
ќ±ралдарды пайдаланып µткізген сабаќта оќушылар жалыќпай тыњдаѓан жања оќу
материалын ќабылдау процесінде олардыњ єр т‰рлі сезім м‰шелері (кµру, есту
т.б.) ќатынасатындыѓын, соныњ нєтижесінде оќушылардыњ ќызыѓушылыѓы артып,
т‰сіндірілген материалдардыњ бєрін ќабылдауѓа м‰мкіндік туѓызады, - дейді
[10, 25] Б.Ќ±лмаѓамбетова.
Ана тілі сабаѓына магнитафон, диафильм, оќу фильмі, кадоскоп, эпидоскоп,
диапозитивтерді, лингафон т.б. пайдалану арќылы оќытуѓа болады.
Ќазаќ тілі сабаѓында техникалыќ ќ±ралдарды пайдалану: біріншіден, уаќыт
‰немделеді, екіншіден, сабаќтыњ сапасын кµтереді, ‰шіншіден, ынтасы мен
белсенділігі артады, тµртіншіден, оќушылардыњ µз бетінше ж±мыс істеуін
ќалыптастырады.
Жаттыѓу єдісі.
Жаттыѓу ж±мыстары білімніњ беріктік принципін ж‰зеге асыруѓа м‰мкіндік
жасайды. Жаттыѓу ж±мысы – білімді бекіту, пысыќтау, ќайталау кездерінде
ж‰ргізіліп, оќушыларды іскерлік пен даѓдыѓа ќалыптастырады. М±ѓалім жања
сабаќ т‰сіндіріп болѓаннан кейін, сол берілген білімді оќушыныњ санасына
бекіту ‰шін жаттыѓудыњ бірнеше т‰рін: ауызша, жазбаша да, таќтаѓа шыѓарып
та, кітаппен ж±мыс істеп те, суретпен де, карточкамен де, техникалыќ
ќ±ралды пайдалану т.б. бірнеше єдіс-тєсілді пайдалана отырып, жаттыќтырудыњ
тиімді єдісін іздестіреді. Білімді бекіту ‰шін ж‰ргізілетін жаттыѓудыњ
бірнеше т‰рі д±рыс та, ќызыќ ±йым-дастырылса, оќушы білімі соѓ±рлым берік
те, есте ќалып ныѓая бермек.
Жаттыѓуды теориялыќ-практикалыќ жаќтан ‰йрету єдістеріне байланыстырып
µту, т‰сінікті сµздерді ‰йрету, диологтыќ жєне монологтыќ сµйлеуді ‰йрету,
ауызша т‰сіндіру, ауызша мазм±ндау жєне мєнерлеп оќу, дайын материалды
талдау, шыѓарма жаздыру, орфографиялыќ талдау, кµшіріп жазу, диктант жазу
т.б. єдістері кµп. Осылайша т‰рлендіріп оќытудыњ єдістері оќушыларѓа сапалы
білім беруге ќол жеткізеді.
Грамматикалыќ ойындар – берілген білімді бекіту мен тіл дамытудыњ бірден-
бір єсерлі жолы. Оќушылардыњ ойлау динамикасын дамыту, шапшањдыќ, тез
тапќыштыѓын ќалыптастыруда грамматкалыќ ойынныњ мањызы зор. Міне,
грамматикалыќ ойындар оќушылардыњ белсенділігін арттырып, грамматикадан
алѓан теориялыќ білімдерін санада мењгеріп бекітуге жєне шапшањдыќ даѓдысын
ќалыптастырады.
1992 жылы желтоќсан айынан бастап саралап, даралап оќу єдісін ќолѓа ала
бастады. Басќаша айтќанда оќушылармен дифференциялыќ ќатынас. Оќушыларѓа
адамгершілікпен ќарау, сабаќты жаќсы не нашар ‰лгеріп ж‰рген себептерін
білу, єрбір оќушыныњ ж‰регіне жол таба отырып оќыту мєселесіне кµњіл
бµлмейді.
Ќазаќ тілін оќытудыњ єдістемесін жањарту, оќушыныњ психологиясымен
санаса отырып, жаќсы жаѓдай жасау, ыќыласпен т‰сіндіру мєселесі м±ѓалімніњ
міндеті.
Сабаќта компьютерді ќолдану.
Компьютермен оќыту ж‰йесі ењ алдымен шет елде кµрініс алѓан. Ќазір
біздіњ елімізде де ерекше орын алып, тілдіњ лексика мен лексикографиясында,
фонетика мен лексикографияда, фонетика мен грамматикада, тіпті жазба
текстерді сипаттап хатќа т‰сіру, тілді зерттеуде де ќолданылып отыр.
Компьютермен ж±мыс істеу µте ќызыќты. Оќушы компьютермен еркін сырласа
отырып, ойлануѓа ќолын жеткізеді. Сонымен бірге оќушыныњ танымдыќ ќабілетін
арттыра отырып, білім нєтижесіне кµзін жеткізеді. Ойлауѓа уаќыты жеткілікті
болѓандыќтан, компьютермен оќу оќушыныњ логикалыќ ойлау мен танымдыќ
ќабілетін дамытуѓа себебін тигізеді.
Ќазаќ тілі сабаѓында логикалыќ ж‰йеге біріккен компьютерді пайдалану,
µтілген пєнді ќайталау кезінде, пысыќтап, білімді ќорытып еске т‰сіру
кезінде пайдаланылады. Ќазаќ тілі сабаѓында компьютерді ќолдану жања
т‰рдегі мєндер мен имформацияларды білуге жол ашады. Б±рын адам ойында
болмаѓан оќытудыњ жања єдістерін ±йымдастыруѓа болады. Оќушылар ќолданбалы
баѓдарламаларды компьютерге енгізіп, дискеттегі ќ±былысты µз беттерінше
зерттеуге ‰йренеді. Сµйтіп, компьютер оќушылардыњ аќыл-ойын дамытумен бірге
µз бетінше жања м‰мкіндіктер ашуѓа септігін тигізеді.
Жалќылау, жалпылау єдістер.
Жалќылау, жалпылау єдістері индукция, дедукция деген атпен белгілі.
Ќазаќ тілінде жалпылау, жалќылау єдіс деген терминді т±њѓыш рет ќолданѓан
А.Байт±рсынов деп жоѓарыда айтып кеткенбіз. Осы єдістерге арнап маќала
жазѓан. Осы маќалада былай деп жазѓан Жалќылау єдісі-жалпылау єдіске ќарсы
єдіс, жалпылаудыњ асылы ±саќтан ірілету болса, жалќылаудыњ асылы- іріден
±саќтату сол. Б±л екі єдісті керегіне ќарай орынды ќолдану керек. Осы
єдістерді ќолданып оќытуда, олардыњ µзіне ќорытынды жасатып немесе
оќытылатын мєселеніњ ішкі т‰рлеріне мысал келтірту де мєселені саналы
т‰сінуге кµмектеседі. Тек б±л єдістерді оќытылатын материалѓа ќарай орынды
ќолдана білу керек [4, 364].
2. Етістік туралы жалпы мәселелер
Етістік – тілімізде ең бай (сан, сапа жағынан да) сөз табы. Ол зат
есімнен де лексика-семантикалық, грамматикалық форма, категория жағынан
басым жатады. Себебі ол – тек субьектінің ғана емес, табиғат, қоғам,
ойлаудың нәтижесінде туындап жататын сан-алуан іс-әрекеттердің бүкіл
процесін қамтитын сөз табы. Сондықтан оның лексика-семантикалық, лексика-
грамматикалық және грамматикалық категорияларға бай әрі басқа сөз таптарына
ұқсамайтын сөз тудыру жүйесі, сөз түрлендіру формалары, шақ, рай, етіс,
амалдың өту сипаты, есімше, көсемше, болымды, болымсыз, жақ т.б. секілді әр
түрлі категориялары бар үлкен сөз табы болып табылады.
Етістіктің лексика-семантикалық сипаты дегенде – қазақ тілінде қанша
етістік болса әрқайсысы соншалықты түрлі лексикалық мағынаға ие екені
белгілі. Бірақ белгілі бір әр түрлі мағынадағы етістіктерді қалай болған
күнде де жүйелі түрде семантикалық топтарға бөлуге болады. Дей тұрғанмен
қазіргі қазақ тілінде морфология саласында лексика-семантикалық, лексика-
грамматикалық мағыналар деген терминдерді бірінің орнына бірін қолданылып
жүрген тұстары да кездеседі. Мәселен, Ә.Төлеуов Сөз таптары [11, 72]:
Етістіктің семантикасы... – сөйлем құрылысына әсер етпейтін, тек
етістіктің мәнін өңдей, кеңейте құбылды. Бұған: есімше, көсемше және
болымды, болымсыз етістіктері жатады. Сондықтан мұны – лексика-
грамматикалық деп те атайды, - дейді. Әрине етістіктерді бұлайша топтау –
грамматиканың қатысымен келетініне ешкімнің дауы жоқ шығар. Сондықтан оны
лексика-грамматикалық ерекшелігіне жатқызған жөн. Ал, А.Ысқақов [12, 235]
етістіктің мағына жақындығы жағынан мына секілді семантикалық топтарын
атайды: ... амал-әрекет етістіктері (босат, аудар, домала, секір т.б.;
қалып-сапа етістіктері (жантай, тұр, күт, ұлғай т.б.); ойлау-сөйлеу
етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта); өсу-өну етістіктері (балала,
жапырақта, әкет т.б.); бағыт-бағдар етістіктері: (бар, кет, әпер, әкет
т.б.); көңіл-күй етістіктері (жыла, қайғыр, өкін, қуан т.б.); бейнелеу-
еліктеу (жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда, сыртылда т.б.) сол секілді:
дыбыс етістіктері, көру-есту етістіктері, мінез-құлық етістіктері, сол
сықылды мағына алшақтығы – мазмұн ұқсастық, алшақтықтарына орай омоним,
синоним, антоним етістіктеріне бөлуге болады - дейді. Бірақ ғалым
етістіктерді лексика-семантикалық жақтан бұлай бөлу лексика, семасиология,
стилистика сияқты салаларда болмаса, грамматикада қолдану үнемі ыңғайлы
болмайтынын ескертіп, мұндай жағдайда грамматиканың семантиканы басшылыққа
алғанды жөн көріп, оларды үш үлкен топқа жіктейді.
Етістіктерді мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары
сияқты, белгілі бір мақсатқа не нысанаға орайлас құрылуы қажет. Өйткені
жоғарыдағы топтаулар лексикология, лексикография, семасиология, стилистика,
тіл тарихы ғылымдары үшін қонымды болғандарымен, грамматиканың талап-
талғамы үшін, әрине, сондайлықты ұтымды бола қоймайды. Ендеше, етістіктің
грамматикалық формалары мен қызметтерін дұрыс айқындау үшін, олардың түбір
формалардың, туынды синтетикалық және аналитикалық формалардың семантикалық
құрылымдарына орай жіктеп, сырын ашу – олардың формалары мен мазмұндарының
арақатынастарын анықтауға тиімді де, қонымды да болмақ. Себебі –
грамматикалық семантика, қашан да болсын, сөздің құрылысы мен құрамына
байланысты болады. Сондықтан жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктер мен
кемі екі сөзден құралатын күрделі етістіктердің семантикалық құрылымы
жайында – оларға арналған тиісті тақырыптарда сөз болмақшы да, төменде тек
түбір етістіктердің семантикалық жүйесі жөнінде қысқаша түсінік берілмекші.
Өйткені, әдетте, есімдерге және басқа сөз топтарына қатысты (байырғы я
кірме болуы шарт емес) сөздерден жұрнақ арқылы туған жалаң етістіктер де
кемі екі сөзден құралып жасалған күрделі етістіктер де барлығы тіліміздегі
ежелгі түбір етістіктердің семантикалық жүйесіне, морфологиялық формасына
және синтаксистік функциясына орай құралып, солардың негізгі заңдарына
лайық қалыптасып отырған. Онан қала берді, байырғы түбірлер, қашан да
болсын, өзге туынды етістіктерге, әсіресе мағыналық құрылымы мен
грамматикалық функциясы жағынан әрі ұйытқы, әрі өрнек есебінде қызмет
еткен. Ал сол байырғы түбір етістіктерді грамматикалық семантикасына, соған
сәйкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай мынадай үш салаға бөлуге
болады: Бірінші топқа: үнемі дербес лексикалық мағынасы сақталатын,
сөйлемде дербес қызмет атқаратын және жетекшілік қызметте жұмсалатындар:
айт, аш, байла, бақ, ек, жар, жаз, жақ, күл, қала, жорт, кеш т.б. Екінші
топқа: лексиканың толық мағынасын сақтағанмен, дербес мүше бола алғанымен,
жетекші етістікпен тіркескенде қосымша грамматикалық мағына үстеп, жәрдемші
ретінде де қызмет атқара алатын етістіктер. Яғни, бірде жетекші, бірде
көмекші бола алатындай 30 шақты етістіктерді жатқызады: бар, ал, бер, біл,
жат, жүр, тұр, отыр, сал, таста т.б. Үшінші топтағылардың саны аз, олар
лексикалық мағынадан не жартылай, не бүтіндей айырылған көмекшілік
қабілеттегі етістіктер: е, еді, екен, жазда. Бұлар тек грамматикалық мағына
ғана үстесе, бірыңғай көмекші есебінде ғана жұмсалатындар.
Баяндауыш грамматикалық формасы жағынан бастауышқа бағынышты мүше.
Сөйлемді қалыптастыратын предикативтік форма осы баяндауыш бойынан
табылады”, - деп көрсетілген [13, 634].
Жалпы сөйлем мүшелерінің жасалуына белгілі-белгілі бір сөз таптары негіз
болады. Сол сияқты баяндауыштардың жасалуында ең негізгі сөз табының бірі –
етістік.
Етістік – басқа сөз таптарына қарағанда ең күрделі сөз табы. Етістік
қимылды білдіруге байланысты сөйлемді тиянақтаудың басты шарты болуы тиіс.
Бірақ етістіктердің әртүрлі категорияларының баяндауыш болуында әрқайсысы
өзіндік ерекшеліктері бар. Мұның өзі оның құрамдық ерекшеліктерінен де анық
байқалады [14, 46].
1. Етістікті дара баяндауыш. Етістікті дара баяндауыш негізінде
синтетикалық тәсіл арқылы дербес мағынасы бар етістіктерден ғана жасалады.
Жалпы алғанда, мұндай кезде, яғни баяндауыш болатын сөз табы етістік десек,
ол оның ең негізгі қызметі болып табылады. Етістіктер негізінде баяндауыш
болған кезінде сөйлемді тиянақтап, көбіне сөйлемнің соңында келуі арқылы
мол жұмсалады.
Әрине, дара етістікті баяндауыштың жасалуы туралы барлық әдебиеттерде
айтылады. Бірақ ол туралы қазіргі ғылыми әдебиеттерде онша бірізділік жоқ.
Орыс тіл білімінде В.В.Бабайцева (краткая грамматика русского языка. –М:
1993; 95-стр.) дара баяндауышқа райлар, негізгі етістіктер, демеулік
шылаулардың тіркесуі, фразеологиялық тұтастықтардың соңғы сыңары етістіктен
құралған түрлерін жатқызса, ал Е.С.Скобликова тек жіктік жалғаулы
етістіктерді ғана айтумен шектеледі. Ал туркологияда А.Жаппарова дара
баяндауыштардың жасалуында райлардың да баяндауыш болуының ішінде тек
шартты рай туралы айтып қайырма ал қалған райлар туралв сөз қозғамайды да,
көбіне дара баяндауыштардың шақ тұлғасынан сөз етеді. Сонымен бірге автор
дара есімше, кейде ондай есімшелерге екен көмекші етістіктерінің де тіркесі
арқылы жасалуын да дара етістікті баяндауышқа қосуына келісе алмаймыз.
Бірақ автордың қимыл есімді дара баяндауыш туралы жеке тоқталмағанымен,
ондай тұлғалы етістіктерге –шы жұрнағының қосылуы арқылы дара баяндауыш деп
көрсетуі орынды [15, 72].
Ал қазақ тіл білімінде етістікті дара баяндауыштар туралы әр түрлі
көзқарастарды көруге болады. М.Балақаевтың дара етістікті баяндауыштар рай,
шақ, етіс, салт, сабақты, болымды, болымсыз және есімше мен көсемшелер
(соңғы тек сабақтас құрмалас сөйлемдерде) арқылы жасалатынын көрсетсе [16,
92], ал мектеп грамматикасында райлар, тұйық етістік және есімшелер арқылы
жасалатынын көруге болады. Ал Қазақ тілі грамматикасында сөйлем мүшелерін
жазған М.Томанов дара етістікті баяндауыштардың есімше және көсемше арқылы
берілуін көрсеткен [17, 115].
Міне, бұған қарағанда дара атістікті баяндауыштардың жасалуында олардың
етістіктің қай түрінен болуында онша бірізділік жоқ. Бұл пікірді
М.Балақаевтың салт, сабақты түрлері сол көрсетілген басқа да етістікті
тұлғаларын толықтыра түссе керек. Сол сияқты болымды, болымсыз етістіктер
туралы да осылай айтуға болады. Бұл арада дара етістікті баяндауштардың
жасалуында мектеп грамматиасының пікірлері жан-жақты қаралған деп білуіміз
керек. Көсемше жай сөйлемдерде тек күрделі түрді ғана жұмсалатыны белгілі.
Етістіктер дара күйінде бұйрық рай, шартты рай, көсемше, есімше, қимыл
есімі, түрлі етісті жұрнақтар арқылы және түрлі туынды түрінде де жұмсала
береді. Бірақ осылардың ішінде жай сөйлемнің немесе құрмалас сөйлемнің
басыңқы сыңарының баяндауыштары, яғни тиянақты баяндуышы ретінде бұйрық
рай, есімше, қимыл есімі мен туынды етістіктер ғана жұмсалса, ал шартты
райлы немесе көсемшелер әдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде арнайы
жұмсала алмайды. Өйткені, олар сөйлемде тиянақтау процесіне онша қатысы
бола бермейді. Дегенмен, соңғы кезде мұндай процестен ауытқу жағын да
көруге болады.
Әдетте шартты райлы баяндауыштар сабақтас құрмалас сөйлемнің ғана
құрамында жұмсалса, енді өз алдында да жұмсалатын дәрежеге ие болып отыр.
Мысалы: Тек әлі де шындап жетілдіре түссе, өте жақсы маман дәрежесіне
жеткізсе (Б.Соқпақбаев), осындағы шартты райлы етістігі баяндауыш
қызметінде жұмсалып, сөйлемді тиянақтау дәрежесіне көтеріліп отыр.
Екіншіден, көсемшелер де тек сабақтас сөйлемнің бағыныңқы қызметінде ғана
жұмсалып қана қоймай, әдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалуы
да соңғы кездің жемісі. Мысалы: - Әй, анау үйге Дүйсекең келді, - қайдан
таныдың. –Е, ұстазымды танымай! (Б.Соқпақбаев). Бірақ өте сирек құбылыс.
Енді осыларға жеке-жеке тоқталайық:
Бұйрық райлы дара етістікті баяндауыш. а) Барабан, ұр барабан, сілкінсін
жер! Серпілсін, сергіп, қуанып сілкінсін ел... дайынбысың туыңды әкел
(Б.Майлин). Дастархан үстіндегі семіз қойдың тоңазыған еті, күлше нан,
жантая бір қара торсық тұр. – Ей, бері қара, кел, отыр, біз Жалпақсазға
барамыз (Ш.Айтманов). Тілімізді алсаң, мұнда тұра көрме, шырағым! Біздің
үйге жүр (Б.Соқпақбаев).
ә) -ғын, -гін, -қын, -кін. Көп жыл өтті арада, Келдің Әлім, Түсінеің
ағайын, сөздің мәнін. Ешкі емес, Сүйінбайға жылқы бітті. Қымыз ішкңн,
отырғын, тартқан дәмін (Ғ.Мүсірепов).
б) Бұйрық райлы етістіктер жіктеліп келіп те жұмсала береді. Мысалы:
қалаға қонайын, өз тамағымды өзім тауып жей алам (С.Мұқанов). Бақыт беріп,
бақ беріп еңбектен өрнек салғызды (Жамбыл.).
в) Қалау рай арқылы: Жақсы ағаның зор дәмесін үнемі ақтағайсың
(Б.Соқпақбаев).
Әдетте шартты райлы баяндауыш сабақтас құрмалас сөйлемде ғана жұмсалады
делініп келеді. Оның олай болу себебі шартты райлы етістіктерде тиянақтяляқ
болмауынан деп білеміз. Бірақ тіл үнемі даму процесінде болатына белгілі.
Сондай даму немесе әдеттегі сөйлемдерді тиянақтау шартты райлы етістіктерге
де тән құбылыс болу – кейінгі кездің жемісі. “Шартты райлы етістіктердің
баяндауыш болуының басты тәсілі бар. Соның бірі шартты райлы етістіктердің
таза күйде келіп жұмсалуы болып табылады”, - дейді ғалым [16, 98]. Мысалы:
Әйелге ердің шашы ағарғаны, бетінің әжімденгені есеп емес, тек ер құшағында
әйелді өртей білсе (Б.Соқпақбаев). Етістіктердің негізгі сыңары көсемше
тұлғалы етістік, яғни негізгі мән өртеу етістігінде екендігі белгілі. Бірақ
көсемше де өз алдына жай сөйлемде баяндауыш бола алмайды. Сонда осы арада
өртеу де, білсе де – екі мұндай тұлғалы етістіктер де былайша алғанда
тиянақты баяндауыштық тұлға бола алмайды. Осы тұрғысында олар абақтас
құрмалас сөйлемнің тиянақсыз түрі болып жұмсалуы тиіс. Дегенмен осы екі
етістік дәл осы жерде сөйлемді тиянақтау процесне ие болып отыр. Міне,
сондықтанда таза түрде де шартты райлы тиянақты баяндауышты сөйлемдер
жасала келіп, олар бір сабақтас құрмалас сөйлемдердегі шарттылық мәнін бұл
жерде де сақтай алады демекпіз.
Шартты райлы етістіктер сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы ретінде
жіктеліп те жұмсала беретіні белгілі. Ондай тұлғада олар қалай да бағыныңқы
сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалғанмен, кейде олар жалғаудан соң-шы,
-ші жұрнағының қосылуы арқылы енді тиянақты баяндауыш қызметінде де жұмсала
алады. Мысалы: Өшірет демекші, аузыма қайдан түсті өзі, жарықтық, арақтың
өшіретін айтсаңшы (Ш.Сариева).
2. Етістікті күрделі баяндауыштар.
Шартты райлы етістіктердің тиянақты баяндауыш қызметінде жұмсалуында
көмекші сөздердің қызметі ерекше. Тек көмекші етістік немесе модаль сөздер
тіркесіп жұмсалуы арқылы оларда тиянақтылық нақтылана түседі де, сол
тобымен күрделі баяндауыш ретінде жұмсала алады. Ал ондай кезде көмекші
сөздер дара немесе бірнеше көмекші етістіктерде бірлітке келе береді.
“Шартты райлы ондай баяндауыштар көбіне жай немесе құрмалас сөйлемнің
басыңқы сыңарларында ғана жұмсалып қоймай, салалас сөйлемдердің бірінші
сыңарында да жұмсала береді”, - деп көрсетілген [18, 150]. Мысалы:
Естімеген елде көп дейтін қазақтың қанатты сөзінің мән-мағынасы осынау
қилы-қилы өмірімізде адам айтса нанғысыз құбылыс, оқиғалардың болып тұра
беретіндігіне мегзесе керек.
Мысалы: Ендеше, мен неге тығылам, - деді Шоқан. – Ауылға шапса дегенім
ғой (С.Мұқанов). Әбдірахмен мектепті бітіргенде дауысы жер жарды. Өте зерек
болғаны ғой, учительдері де мақтаса керек (Б.Майлин). Бір сөзді күллі
жұртқа жайғың келсе, біздің үйдің көршісіне ешкімге айтпа деп айтсаң болды,
сол бойда алдыңнан шығады (Б.Соқпақбаев).
Етістіктің дербесв мағыналы тобы да, көмекші тобы да, көмекші тобы да
тілімізде мол жұмсалғанымен, синтаксистік қызметі тек дербес мағыналы
топтраныда ғана болады да, ал көмекші етістіктер өз алдына сөйлем мүшесі
бола алмайтыны белгілі. Ал дербес мағыналы етістктерге есімше, көсемше,
қимыл есімі, шартты рай, е,тістіктер тобы мен жақты білдіретін сөздер
жататын болса, сол топтарының ретіне қарай сөйлемде баяндауыш қызметінде
жұмсалуы сөз болғаны белгілі. Сонда етістіктердің сол категориялары жеке-
жеке баяндауыш қызметінде мол жұмсалатындығы және ондай кезде олардың
модельдері де баршылық.
Етістіктің осы топтары зерттеу барысында олар тек жеке-дара баяндауыш
болып қоймай, өзара араласып келіп те баяндауыш қызметінде жұмсалатыны
айқындалады. Мұндай құбылыс бұрыннан бар болғанымен, олардың баяндауыш
қызметінде жұмсалуы үлгілері арнайы көп сөз болған емес. Біз бұл етістікті
топтардың бір-бірімен араласып келуінде есімші, көсемше, шақ, етіс, қимыл
есімі, т.б. көьіне екі тобының ғана бірігіп, сол тобымен күрделі баяндауыш
болуын көп кездестірдік. Екіншіден, мұндай топты етістіктердің бұлайша
баяндауыш болуында міндетті түрде бірінші сыңарды құруға көсемше тұлғалы
етістіктің ғана келетіні, яғни аралас құрамды етістікті күрделі
баяндауыштардың арнайы сыңары міндетті түрде көсемше болатындығын көреміз.
Онан кейін басқа категориялары ретін қарай жұмсала береді. Жалпы мұндай
аралас баяндауыштар құрамына қарай екі, үш тіпті бірнеше сөзді бола отырып,
оның үстіне көсемше етістіктер көмекшілік қызметте жұмсалады. Әрине, мұнда
көмекші сыңарлары дегенде көмекші етістіктерден гөрі етістіктің есімше,
қимыл есімі түрлері тәрізді толық мағыналы сөздерін негізге аламыз. Бірақ
екі етістік қатар келгенде оның біріншісі негізгі мағынаға ие болып, онан
кейінгі етістіктер қанша дербес мағыналы болғанымен, бәрібір көмекшілік
қызмет атқаратын белгілі. Міне олай болса: “Аралас құрамды етістікті
күрделі баяндауыштың негізгі сыңары көсемше (ондай кезде көбіне -а, -е, -й;
-ып,- іп, -п жұрнақтары көп кездеседі) де көмекші сыңарлары есімше, қимыл
есімі, етістіктер, -нікі, -дікі жұрнақтары есімшелер, т.б. жұрнақты сөздер
де кездесе береді”, - деген пікірге қосыламыз [19, 46]. Сонымен бірге ондай
кезде кейбір модаль сөздер мен демеуліктер де кездесіп отырады. Енді оларды
жеке-жеке көрсетелік.
Таза көсемше мен етістіктің тіркесі арқылы; Жазғы ауылдардың киіз-кілем
сияқты үй жиһаздарын тонап кеткен (Б.Соқпақбаев). Өзі шөп басын
сындырмайды, от басының бар бейнетін кемпіріне артып қойған (Ғ.Мүсірепов).
Кейде осындай құрамында баяндауыштың есімше тұлғалары жіктеліп және -нікі,
-дікі жұрнағын қабылдап та жұмсала береді: Бұрын кең киімге үйреніп
қалғандікі ғой (Қ.Жұмаділов). Сен де мені аяғым кесілген күні тастап
кетерсің (Б.Соқпақбаев). Сол күні келушілер өте аз болады. Жұмыс аяғы
құралдарымды жинастырып жатқанмын (Б.Соқпақбаев).
а) Көсемше мен еімшеге көекші етістіктердің тіркесі арқылы: Мен келсем,
менен әлдеқашан бұрын жұрт жиналып қойған екен (Б.Майлин). Сенгішпін ашық
жандарға, өзім де оларды сендіру үшін ештемені аяп көрген емеспін
(Ә.Тәжібаев).
ә) Көсемше +дай жұрнақты есімшеге және ондай кезде көмекші етістіктердің
тіркесуі арқылы: Балада мың албасты ойнақ салып, мың пері мен сансыз жын
соғысып жатқандай (Е.Айнабаев). Үйіне кірген сәті әлгі ізіне ерген қара
табалдырық алдынан қайтып кеткендей көрінді (Ғ.Мүсірепов). От төгіп, өлім
еккен күшті жау қаланың шыбын жанын алқымына әкеліп қалған кезі еді
(Ғ.Мүсірепов).
б) Көсемше есімшеге модаль сөздердің тіркесуі арқылы: Көзі ұясынан шығып
барады, есінен танып бара жатқан тәрізді (Ғ.Мүсірепов). Әпел буаз, іші
тегенедей төңкеріліп, алқымына тіреліп тұрған сияқты (Б.Соқпақбаев).
в) Көсемше есімшеге жоқ сөзінің тіркесі арқылы: Жасыратыны жоқ, су
шаруашылығына ғылымның соңғы табысын толық қолданып отырған жоқпыз
(С.Мұқанов).
г) Көсемше мен тәуелдік жалғаулы есімшенің тіркесі арқылы: Тағы бір
саулық жол-жөнекей суда қоздағалы жатқаны да. Ылғи жылы келіп, қан
соқтыратын Сырдың суы ұрланып келіп басып алғаны да. (Ғ.Мүсірепов).
д) Бірнеше көсемше мен тәуелдік жалғаулы (кейде көптеліп, кейде дара
түрінде де жұмсалады) есімшенің тіркесі арқылы: Кәріліктің демдей бастағаны
ма, насыбайын атып, анда-санда таяғын тықылдытап қойыа отырғаны
(Ш.Қалиақбаров). Күнде осылай таңдай қағысып, бас шайқасып айран-асыр болып
түнеме үйлеріне қайтып келе жанқандары (Ә.Кекілбаев). Негізгі сыңары
көсемшеге -дай, -дей жұрнақтары есімшелердің тіркесі арқылы: Ол өлең айтып
бара жатқандай (Ғ.Мүсірепов).
з) Көсемшеге -мақ, -мек жұрнақтары есімше, онан соң көмекші
етістіктердің тіркесі арқылы: Жалма-жан атты жектіріп мен алып жүрмекші
болдым (Б.Майлин).
Көсемше мен қимыл есімнің (тұйық райлы етістік) тіркесі арқылы: а)
көсемше мен таза қимыл есімі немесе оның тәуелдік жалғауы арқылы: Хан-
иемнің ойы, солар жеткенше, Керей мен Уақты алдастырып ұстай тұру
(С.Мұқанов). Рахаттың ең зоры – басқалардың сіз істей алмайды дегенін істей
алуыңыз (Б.Соқпақбаев).
ә) Көсемше мен қимыл есіміне модаль сөздердің тіркесі арқылы: Оларды
қайта қаңғыртып жіберу керек.
б) Бір не бірнеше көсемшеге барыс жалғаулы қимыл есімі және оған көмекші
етістіктердің тркесі арқылы: Енді суық түскенде, кәрі шешесін және Ұлжан
қолындағы жас балаларын тоңдырып отыра беруге болмады (М.Әуезов). Әр неге
бі бой ұрып, күш-қуатты шаша беруге болмайды (С.Омаров).
Көсемше мен етістіктер де тіркесіп келуі арқылы: Әу десек, әу дейік,
басымыз қосыла бермес (Б.Соқпақбаев).
Көсемше мен қимыл есіміне –шы жұрнақтыра қимыл есіміне көмекші
етістіктердің тіркесуі арқылы: Көкке аунап, көлге шомылмай кетпейтін
күндеріміз қандай қызық еді! Далаға да қона салушы едік. (Ғ.Мүсірепов). Бұл
аталған зор шаһардың заңғар мұнарлары, заңғар күмбездері көрініп тұршы еді
(Б.Соқпақбаев).
3 Етістік формаларын оқыту
3.1 Етістікті оқыту жолдары
Етістіктіњ маѓыналыќ, т±лѓалыќ ерекшеліктерініњ к‰рделілігіне байланысты
оны оќыту басќа сµз таптарына ќараѓанда анаѓ±рлым ќиын. Етістік сµздердіњ
µз ішіндегі ерекшеліктерін былай ќойѓанда, етістік деген атаудыњ µзі
абстрактылы, м±ны оќушыѓа бірден т‰сіндіру м‰мкін емес. Б±л ‰шін етістіктіњ
грамматикалыќ белгілеріне терењ ‰њіле тусіп, жан-жаќты талдау жасап,
ќалайда ±тымды мењгерту жолына шыѓармашылыќ жасалу ќажет.
Етістік атауыныњ маѓынасын т‰сіндіруде м±ѓалім єњгіме єдісін басшылыќ
етуі ќажет. Єњгіме процесініњ барысында етістіктіњ ќимыл ±ѓымыныњ атауы
екендігін, олардыњ ‰немі зат объектімен, уаќытпен байланыстылыѓын ањѓартуды
маќсат ету керек. Б±л маќсатты іске асыруда шаѓын текст алып, оныњ
мазм±нын, ондаѓы іс-єрекетке, істіњ ќашан істелгеніне талдау жасалады.
Текст мазм±ны мењгерілген соњ, оныњ ќ±рамынан бірнеше сµйлем алынып,
таќтаѓа жазылып, ол сµйлемдегі істі істеуші, істелген заттардыњ атауларын
оќушылардыњ µздеріне тапќызады. Программа бойынша морфологиялыќ етістік
тарауы ‡-‡І сыныптарда µтіледі. Сµз таптарыныњ ішінде етістік кµлемі
жаѓынан, материалы жаѓынан ‰лкен де ќалыњ тарау болып саналѓандыќтан,
етістікті жаќсы білмейінше оќушылар ‡І-‡ІІ сыныптарда µтілетін жай сµйлем
мен ќ±рмалас сµйлем синтаксисін жаќсы мењгере алмайды. Кµптеген
орфографиялыќ ережелер де осы етістікпен байланысты.
‡-сынып оќушылары бастауыш мектепте етістік туралы жалпы т‰сінік алады.
Сондыќтан етістікті µткенде, бірінші сабаќты етістіктіњ аныќтамасын оќудан
бастайды. Оќыѓан аныќтаманы сынып болып талќылап, соныњ тµњірегінде єњгіме
ж‰ргізіледі. Соныњ нєтижесінде етістікке тєн басты белгілері бµлек-бµлек
‰йретіледі.
1.Етістік дегеніміз заттыњ ќимылын білдіретін сµз.
2.Етістік дегеніміз заттыњ ісін білдіретін сµз.
3.Етістік деніміз не істеді?, не істейді?, не істемек?, не ќылды?, не
ќылады? деген с±рауларѓа жауап беретін сµздер.
4.Етістік дегеніміз шаќ, рай формаларымен µзгеретін сµздер.
Соныњ артынан таќтаѓа бірнеше сµйлем жазып немесе арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс 9
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Етістік туралы жалпы 15
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3 Етістік формаларын 22
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.1 Етістікті оқыту 22
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3.2 Етістіктің шақтарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3.3 Етістіктің райларын 33
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.4 Көсемше мен есімшені 38
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.5 Етістерді 44
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.6 Қазақ мектептерінде етістікті деңгейлік тапсырмалар арқылы 48
оқыту ... .
3.7 Етістікті оқытуда модульдік оқыту технологиясын 53
қолдану ... ... ... ... ...
3.8 Етістікті ойын түрлері арқылы 56
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мектепте қазақ тілін оқыту оқушылар қауымына
қазақ тілінің мазмұны мен жүйесін, оның өзіндік грамматикалық құрылысын
сөйлеу тілі мен байлығын, сауатты және әдемі жазу шеберлігіне төселдіру,
мәдениетті сөйлеуді қалыптастыру, дұрыс оқу, оқығанын түсініп айтып беруге
жаттықтыру. Оқушылардың өздерін іздендіріп, көркем шығармаларды өздігінен
оқып үйренуге дағдыландырады. Ал етістіктің формаларын оқыту мәселесі өте
күрделі.
Қазақ тілін оқыту тек тілді ғана меңгеруге шектелмейді, сонымен қоса
оқушылардың тілден алған білімдерін, басқа ғылым салаларын меңгеруге құрал
ету болып есептеледі. Демек, оқушылар өмірдегі қоғам шындығын тіл арқылы
біледі, үйренеді. Мәселен, оқушылар химия, география, физика, тарих,
математика және т.б. пәндерден алған білімдерін қазақ тілінде оқып,
творчестволық жұмыстарға дағдыланады. Олай болса оқушылардың техника мен
ғылымды меңгеруі, оған жұмсалған талабы мен ынтасы және өзінің өмірін
түсінуі мен сүюі, ең алдымен тілді жақсы білуіне байланысты.
Осыған байланысты менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Етістіктің
формаларын оқыту. Мұндағы алға қойған мақсатым – етістіктің формаларын
қазақ мектептерінде қалай оқыту жөнінде, сағат сандарының бөлінулері мен
қазіргі кезде педагог ұстаздар сабақ барысында, яғни оқытуда қандай да әдіс-
тәсілдерді қолдану тиімді екені жайында тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ал енді етістік туралы зерттеуші
ғалымдардың көзқарастары жайында тоқталар болсақ, етістіктер жөнінде
зерттеушілердің зерттеген еңбектері біршама. Бұл еңбектерді атап кететін
болсақ, мысалы: Н.Т.Сауранбаевтың Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы,
Ә.Төлеуовтың Сөз таптары және Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық
категорияларыв, Т.Қордабаевтың Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің шақ
категориясы т.б. ғалымдардың зерттеулерінде етістікті жан-жақты
қарастырып, өз пікірлерін білдірген.
Енді етістікті қазақ мектептерінде оқытуда сағат сандарының бөлінулеріне
келетін болсақ, жалпы сөз таптары ұғымы бастауыш сыныптардан бастап
оқытылады. Екінші сыныпта сөздердің лексикалық мағынасына, грамматикалық
белгілеріне қарай белгілі бір таптарға бөлінетіні аңғартылады және де
ережелерімен, сұрақтарымен танысады. Мысалы: заттардың қимылын, ісін,
қозғалысын білдіретін сөздерді етістіктер дейміз. Олар не істеді? қайтті?
деген сұрақтарға жауап береді деп қысқаша түрде өтеміз. Ал, үшінші саныпқа
келгенде етістіктердің өзіне тән қасиеттерін меңгереді. Демек, (сағат
санының бөлінуіне қарай) етістіктің түрлері мен ережелеріне кеңінен
тоқталып таныс болады. Етістікті төртінші сыныпта үшінші тоқсанда өтеді.
Бұнда етістіктің түрлері, емлесі, қызметі таныс болып, оқиды.
ҮІ-ҮІІ сыныптарға келгенде оқушылар бастауыш сыныптардан алған
білімдерін одан әрі қарай кеңейтеді. Мысалы: ҮІ сыныпта етістікті оқытуға
14 сағат берілген. Онда етістіктің мағыналық түрлерін түгелдей
қарастырылады да, ҮІІ сыныпқа келгенде оның түрленуі меңгертіледі.
Етістікті оқытуда оқушыларға ұғыныңқы, әрі түсінікті болу үшін
мұғалімдер қауымы сабақ барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолданған
өте тиімді. Жалпы, әдіс-тәсілдерге тоқталмас бұрын, бүгінгі таңда білім
беру ісі ерекше қолға алынуда. Яғни, білім берудің әртүрлі нұсқадағы
мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа оқыту
технологиялары бар. Осыған сәйкес жаңа бағдарламалардың жаңа технологиялық
әдіс-тәсілдерін Қазақстан мектептерінде ұстаздар ұжымы, профессор әрі ғалым
Ж.Қаратаевтың Оқытудың педагогикалық технологиясы атты еңбегін басшылыққа
ала отырып кеңінен пайдаланып жүр.
Ж.Қаратаевтың Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы атты еңбегінде
әртүрлі жаңа оқыту технологиялары енген. Атап айтар болсам, олар: модульдік
оқыту технологиясы, деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы, тірек белгілері
арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы,
жобалап оқыту технологиясы және т.б. оқыту технологиялары кірген.
Осындай әртүрлі жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін әр мұғалім
өзінің білім-біліктілігіне қарай оқыту жолдарында қолданыла алса, сонда
ғана әр оқушының ой-өрісін, логикалық ойлау қабілетін дамыта түсуге,
шығармашылық жұмыс жасауға, яғни топпен ынтымақтаса отырып бір ұжым құруға
дағдыланып, дағды арқылы оқуға деген ынта-зейіні артып, білімдері біршама
кеңейеді.
Жаңа оқыту технологиялардың, жаңа оқыту үрдістердің әдіс-тәсілдерін
қолданымен қатар мектептерде оқушылардың санасына сәуле түсіріп, олардың
ұғымдарын молынан кеңейтіп, білімдерін жүйелі түрде қалыптастырып, жеке
оқышуның қабілетін дамытуда Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасын
қолға алып, осы бағдарламаның стратегиялық әдіс-тәсілдерін педагог ұстаздар
сабақтарынд ажүйелі қолданып келеді. Бұл жаңа үрдіс, жаңа оқыту
Қарапайымнан күрделіге көшу деп те аталады. Сонымен, Сын тұрғысынан
ойлау атты оқыту бағдарламасына енген стратегиялық әдіс-тәсілдер әр түрлі
атаулармен аталады. Осы оқыту стратегиялардың өзіне тән әдіс-тәсілдерін де
мұғалімдер сабақтарында балалардың белсенділіктерін, беделділіктерін
арттырып отырады.
Сондай-ақ осындай жаңа оқыту технологиялардың әдіс-тәсілдерін қолдануда
үйрету мен үйренуден, үйренудің қызығушылығынан туатын бұл әдістер
оқушылардың білім теңізіне жетелейтінін, сонымен қатар мұғалімдердің де
тынымсыз ізденісін қажет ететінін аңғарамыз.
Б‰гінгі тањда ќазаќ тілін оќытуда ќолданылатын єдіс т‰рлері сан алуан.
Дегенмен, єдіс т‰рлерін ќай сабаќта ќалай ќолдануды єр м±ѓалім µзінше
т‰сінеді.
Осы орайда ењ басты маќсат оќушыныњ тілге деген ќызыѓушылыѓын арттыру
екендігі даусыз.
Жұмысымыздың мақсаты мен міндеттері. Ќазаќ тілін оќытуда ќай єдісті
тиімді ќолдау керек деген мєселе педагогикалыќ практика µту барысында мені
де кµп ойландырды. Себебі, жылдар бойы ќазаќ тілінен терењ теориялыќ
біліммен даруландыќ дегенімізбен, сол білімді оќушыѓа практикалыќ т±рѓыда
мењгеру жолында біраз ќиындыќтарды бастан кешірдік. Ол ќиындыќ - біз сµз
еткелі отыѓан єдіс т‰рлеріне байланысты. М±ѓалімніњ білімді болуымен бірге,
оныњ оќыту єдістерін тиімді пайдалануы сабаќтыњ саралы µтуіне ‰лкен єсер
ететіндігін байќадым. Осы себеп мені дипломдыќ ж±мыс жазуыма итермеледі.
Дипломдыќ ж±мысты жазу ‰шін алдыма тµмендегідей міндеттерді ќойдым.
1. Ќазаќ тілін оќытуда ќолданылатын єдіс т‰рлерін теориялыќ т±рѓыда
т‰сіну. Б±л орайда, аталѓан таќырып бойынша жазылѓан методист ѓалымдардыњ
теориялыќ ењбектерімен таныстым.
2. Теориялыќ ќолданѓан етістікті оќыту мєселелеріне назар аудардым.
3. Етістіктіњ формалары бойынша талдай отырып сабаќ µткізу барысында
єдістерді ќолдана отырып, ќорытынды жасадым.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын әдіс түрлері
Методика- метод гректіњ metodos деген сµзінен шыќќан, ќазаќша зерттеу
жолы деген маѓынаны білдіреді.
Ќазаќ тілі методикасы – ана тілін ±ѓынудыњ зањдылыќтарын жєне тіл туралы
білімді балаларѓа ‰йрету жолдары мен ќ±ралдарын зерттейтін педагогикалыќ
ѓылым.
Кењес ‰кіметініњ алѓашќы жылдарында ќазаќ тілініњ оќулыѓын жазу,
баѓдарламасын жасау, оќытуды жаќсарту жайындаѓы 1931, 1932 жылѓы
ќаулылардыњ талаптарын ќазаќ тілі єдістемесініњ негізін салуѓа жєрдемі
тиді. А.Ысќаќов [1, 19] Ана тілін оќытудыњ т‰йінді мєселелері ењбегінде
20-30-жылдарда тіл мамандары алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі
оќулыќтары, грамматикалар, сµздіктер жєне т.б. ќ±ралдар жасаудыњ
айналасында ењбек етті, - дейді.
1935 жылѓа дейін ќазаќ тілін оќыту методикасына арналѓан маќалалар ѓана
болды. Онан кейін Бастауыш мектепте ќазаќ тілін оќыту єдісі деген жинаќ
шыќты [2, 20] (1936) орта мектептіњ ‡-‡І сыныптарына арналѓан С.Жиенбаевтыњ
Грамматика талдауыш (1938), ‡лкендерге хат танытудыњ методикасы [3, 4]
(1939), Бастауыш мектепте кітап оќытудыњ методикасы (1941), Ќазаќ тілі
методикасы деген ењбектер жарыќ кµреді [3, 4].
Сонымен ќатар, ќазаќ тілін оќыту мєселелері Ыбырай Алтынсарин есімімен
байланысты. Ы.Алтынсарин ±лы орыс халќы мєдениетініњ демократияшыл
идеяларынан сусындады. Мектеп – ќазаќтарѓа білім берудіњ басты ќ±ралы,
біздіњ барлыќ ‰мітіміз, ќазаќ халќыныњ келешегі осы, тек ќана осы
мектептерде деген Ы.Алтынсарин Ќазаќ хрестоматиясы жєне Ќазаќтарѓа орыс
тілін ‰йретудіњ бастауыш ќ±ралы оќулыќтарын жазды.
А.Байт±рсынов [4, 23] ќазаќ тілін оќыту методикасыныњ іргетасын ќалаушы
болып саналады. Ол – ќазаќ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру єдісініњ
негізін салушы. 1912 жылдан бастап Баяншы атты кітапшасы жарыќ кµрген.
Автор б±л ќ±ралды 14 жыл бойы бала оќытќан тєжірибесінен шыѓарып жазѓан.
Кµлемі жаѓынан шаѓын болѓанымен наѓыз методикалыќ ќ±рал. Сауат аштыру
єдістерініњ жµн-жобасын А.Байт±рсынов Єліп-би астары атты ењбегінде де
кµрсетеді. 1927-28 жылдары Жања мектеп журналында Ана тілініњ єдісі,
Зерттеу мен с‰гіретшілік єдісі туралы, Жалќылаулы-жалпылау єдісі деген
методика мєселелерін сµз ететін бірнеше маќала жариялайды.
Сондай-аќ, Ќ.Ж±банов [3, 4] Ќазаќ тілініњ грамматикасы, С.Аманжолов
Ќазаќ тілініњ грамматикасы, Ш.Сарыбаев Ќазаќ тілі методикасыныњ
мєселелері, Д.Єлімжанов, Ы.Маманов Ќазаќ тілін оќыту методикасы деген
ењбектер жарыќ кµрді. Осы аталѓан ењбектерде ќазаќ тілін оќытудыњ
міндеттері, білім берудіњ єдіс-тєсілдері сараланып берілді.
Ы.Алтынсарин µзініњ жазѓан Хрестоматиясында былай деген: М±ѓалімніњ
ж±мысы – балалар. Егер балалар бірдемені т‰сінбейтін болса, онда оќытушы
олардыњ кµкейіне ќондыра алмаѓаны ‰шін µзін-µзі кіналауѓа тиіс дейді [5,
27]. Яѓни б±л жерде Ы.Алтынсарин тек єдемі сµйлеп ќана ќоймай, ѓылыми
терминдерді ќолданып, маќтанып ќоймай, білім беруде оќытушыныњ єдіс-
тєсілдерді жете білуін ќалайды.
Ќазаќ тілін оќытуда оќушыларѓа тиянаќты, сапалы да саналы білім беру –
м±ѓалімніњ оќыту єдістері мен тєсілдерін шебер мењгеруі арќылы ж‰зеге
асады. Ол жаќсы ±йымдастырылѓан оќытушы мен оќушы арасындаѓы ќызметтен
кµрінеді. М±ѓалім сабаќ т‰сіндіреді, ол - т‰сіндіру єдісі, оќушылар кітап
оќиды, ол – кітаппен ж±мыс єдісі, оќушы жаттыѓу жазады, ол – жаттыѓу єдісі,
оќушы єр т‰рлі сурет, таблица арќылы білім береді, ол – кµрнекілік єдісі,
техникалыќ ќ±рал пайдаланса, ол – демонстрациялыќ єдіс, т.б. толып жатќан
єдістер бар. Салыстырып ќарайтын болсаќ [6, 146] Дидактика средней школы
деген ењбекте И.Я.Лернер мен М.Н.Скатин оќыту єдісініњ бес т‰рін кµрсетеді.
1.Обьяснительно-иллюстративный или информационно-рецептивный;
2.Репродуктивный;
3.Проблемное изложение;
4.Частично-поисковый или эвристический;
5.Исследовательские, - деп оќытудыњ бес т‰рлі єдісіне тоќталса,
Г.А.Ильина Педагогика ењбегінде оќыту єлдістемесініњ 4 т‰ріне тоќталады.
Ал академик Ю.К.Бабанский де осындай оќыту єдістерініњ т‰рлеріне тоќталып,
осы оќытушыныњ шыѓармашылыќ ењбегініњ нєтижесі деп кµрсетеді.
Є.Исабаевтыњ Ќазаќ тілін оќытудыњ дидактикалыќ негіздері деген [7, 33]
ењбегінде оќыту єдістерін: єњгіме, хабарлау, тєжірибе т‰сіндіру жєне
кітапты пайдалану єдісі деп теориялыќ практикалыќ жаќтан ‰йрету єдістері
деп тµрт т‰ріне тоќталады.
Оќытудыњ теориясын зерттеген ѓалымдар ѓылыми ењбектерінде оќыту
єдістерініњ аныќтамасын былай берген И.Д.Зверев: Оќыту єдістемесі
дегеніміз – м±ѓалім мен оќушылардыњ µзара єрекетініњ барысында білім алу
жолдары [8, 78]. Д.Єлімжанов, Ы.Маманов та мынадай аныќтама берген: Ќазаќ
тілін оќыту єдістемесі – ќазаќ тілін оќытудаѓы м±ѓалімдердіњ озыќ
тєжірибелерініњ ќорытындыларына негізделген оќыту єдістерініњ жиынтыѓы
туралы ѓылыми пєн, - деген.
Енді жинаќтап, топтастыратын болсаќ, єдістердіњ жіктелуі тµмендегідей:
1.Т‰сіндіру єдісі. Б±л єдіске ауызша баяндау-т‰сіндіру, єњгіме, с±раќ-
жауап, лекция т‰рлері жатады.
2.Кітаппен ж±мыс істеу єдісі: м±ѓалімніњ т‰сіндіргенін кітаптан ќарау –
аныќтама, т‰сініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сµздікпен
т.б. ж±мыстар.
3.Кµрнекілік єдіс, экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану
т.б.
4.Техникалыќ ќ±ралмен ж±мыс істеу єдісініњ бірі – демонстрациялыќ єдіс:
экран бейнесі арќылы диафильм, кино, фрагмент т.б. Техникалыќ ќ±ралмен
ж±мыс істеу єдісініњ таѓы бір т‰рі: кодоскоп, эпидоскоп, компьютермен ж±мыс
т.б.
5.Жаттыѓу єдісі – ауызша, жазбаша жєне суретпен ж±мыс, таќтамен ж±мыс,
µз бетімен ж±мыс, ќайталау, пысыќтау кезінде ±лттыќ ойын элементтерін
пайдалану ж±мысы.
Єрќайсысына жеке-жеке тоќталып, т‰сіндіріп кетейік.
1. М±ѓалім к‰ні б±рын µзініњ баяндайтын сµзін ойланып алуы керек, егер
б±рын баяндау жолына ысылмаѓан болса, мазм±ндаманыњ жобасын жазып алѓаны
д±рыс. Ауызша баяндап, мазм±ндап берудіњ ‰ш т‰рі бар: єњгіме єдісі,
т‰сіндіру, лекция т‰рі.
2. Єњгіме єдісі – жања материалды т‰сіндіргенде ж‰ргізілетін єдіс немесе
с±раќ-жауап єдісі. Єњгіме єдісіне кµбіне с±раќ-жауап арќылы диалогтыќ
сµйлеу формасында ж‰реді. Мысалы: ќазаќ тілінен сµз жасамды немесе сµз
тіркесін µткенде, оќушыларды µздігінен іздендіру ‰шін с±раќтар ќойѓызып,
оѓан жауап ќайтарѓызу, жауаптарыныњ д±рыс-б±рыстыѓын оќушылардан с±рап
т‰зеттіру арќылы ж‰ргізіледі. Єњгімелеу т‰рлері жања материалды
т‰сіндіргенде, білім ж‰йесін єњгімелеу, білімді ќорытындылаѓанда,
єњгімелесу, ауызша с±рау-жаттыѓулар тексергенде, µткен материалды
ќайталаѓанда бала оќып-білгенін саналы т‰рде мењгерген сєттерін білу ‰шін
ж‰ргізіледі. Єњгіме єдісін ±йымдастыру м±ѓалімніњ шеберлігіне байланысты.
Оќушылардыњ білімді т‰сініп, сабаќќа белсенді ќатысуы ‰шін єњгіменіњ
эвристикалыќ т‰рі кењес ‰кіметі т±сында болды. Эврико грек сµзі – табамын,
ашамын деген ±ѓымды береді. Ќазіргі уаќытта єр таќырыптыњ ережесін
проблемалыќ ситуация туѓыза отырып, оќушыѓа таптыру єдісі кењ µріс алуда.
Єњгіменіњ нєтижелі болуы – с±раќты д±рыс, дєл, т‰сінікті ќоя білуіне
байланысты. М±ѓалім с±раќты д±рыс ќоя алмаса, оќушылар да асып-сасып жауап
бере алмайды. Оќушы ќиналѓан кезде жетелеп с±раќтар беру м±ѓалімніњ
іскерлігін кµрсетеді.
3. Т‰сіндіру єдісі – ќазаќ тілінен берілетін белгілі бір таќырыпты
т‰сіндіруде м±ѓалім кµрнекі ќ±рал, таблица т.б. ќ±ралдарды пайдалана
отырып, сабаќтыњ мазм±нын т‰сіндіреді. Т‰сіндіру барысында оќушылардыњ
назарын аудара отырып, єр т‰рлі єдіс-тєсілді пайдаланып ќызыќты т‰сіндірсе,
оќушы сол таќырыпты ынталы т‰рде тыњдай отырып, сол проблемалыќ мєселені
µздері шешуге талаптанады.
Лекция – жоѓарѓы баяндау єдісі – ќазаќ тілінен оќушыларѓа белгілі
таќырып бойынша берілетін білімді м±ѓалімдердіњ т‰сіндірудегі єрекеті –
ауызша баяндаудан басталады. М±ѓалімніњ оќушыларѓа жања білімді баяндап
айтып беруін – ауызша баяндау єдісі дейміз. Ауызша баяндау єдісі
оќушылардыњ жас шамасына ќарай, ќысќа не ±заќ баяндалуы м‰мкін. Сыныптардыњ
оќушыларына ќазаќ тілін факультативтік сабаќтарда, 9-сыныпта ќазаќ тілі
сабаѓында ж‰реді. Баѓдарламада берілген таќырыптарды т‰сіндіруде лекция
єдісін пайдаланады. Мектеп лекциясы жай темпте, кµбіне ќазаќ тілінен µткен
материалдарды ќайталауда, не соѓан ќосымша ретінде, не к‰рделі т‰рде лекция
оќылуы арќылы таќырыпќа т‰сінік беріледі.
4. Кітаппен ж±мыс єдісі. Оќышуларѓа таќырыптарды т‰сіндіруде немесе
т‰сіндіріп болѓаннан кейін, пысыќтау, ќайталау сєттерінде оќушылар кітабын
ашып оќып, жаттыѓу ж±мысын ауызша немесе жазбаша орындайды. Оќушылардыњ оќу
ќ±ралымен, не басќа єдеби кітаптармен ж±мыс істеуі - µз бетінше білім
алуѓа, ізденуге баѓыт алады. Кейде µз бетінше оќыѓан кітаптарынан: жоспар
ќ±ру, тезис, контекст жасау т.б. айтылып шыѓарма, не мазм±ндама жазѓызады.
Кµбіне кітаппен ж±мыс істеуде сабаќта, сабаќтан тыс кезде оќу ќ±ралдарын
жєне жеке шаѓын маќала, балаларѓа арналѓан энциклопедия т.б. сабаќ
таќырыбына байланысты пайдалану ‰йретіледі. Кітаппен ж±мыс істеу
оќушылардыњ алѓан білімін толыќтырады, екіншіден, µз бетінше білім алуѓа
‰йретіледі.
5. Кµрнекілік єдіс. Тілдіњ грамматикалыќ ќ±рылысын, оныњ жекелеген
категорияларын оќушыларѓа жан-жаќты т‰сіндіруде таќырыптыќ талапќа сай
жасалѓан кµрнекі ќ±ралдарды пайдаланудыњ ‰лкен мањызы бар. Ќазаќ тіліндегі
берілген таќырып бойынша жања сабаќты т‰сіндіру, µткен материалды ќайталау,
не бекіту, жаттыѓу жаздыру кезінде пайдаланылѓан кµрнекілік єрбір сабаќтыњ
єсерлігін жєне мазм±нын арттырып, оќушыѓа білімді ќызыќты, жалыќтырмай
игеруге себебін тигізеді. Кейде оќушылардыњ ќабылдау ерекшеліктеріне сєйкес
келетін жылжымалы таблица жєне т‰сіндірме таблица, перфокарта пайдалану
жаќсы нєтиже береді. Орыстыњ ±лы педагогы К.Д.Уминский. Бала табиѓаты
‰немі кµрнекілікті талап етіп отырады к‰нбе-к‰н кµрнекілікпен ж±мыс
істеудіњ жаќсы нєтиже беретінін айтады.
Ы.Алтынсарин: ...шєкірттердіњ барлыќ сезім м‰шелерініњ кµз, ќол, есту
ќабылетін, тілді, зейінді даѓдыландыру баланыњ барлыќ ќабілетін кµрнекілік
арќылы, жаттыќтыру арќылы ж±мыс істеу керектігі жайында єдістемелік н±сќау
береді.
Кµрнекіліктіњ т‰рлері кµп. Оны сабаќтыњ мазм±нына ќарай, м±ѓалім
басшылыѓымен ж‰зеге асырып отырады. Ќазаќ тілі сабаѓында кµбірек
ќолданылатын кµрнекіліктер: схемалар, кестелер, картина, табиѓат суреттері,
техникалыќ ќ±ралдар т.б.
Ќазаќ тіліне арналѓан кестелер: фонетикалыќ, орфографиялыќ,
пунктуациялыќ, лексикалыќ кесетелер. Кестелер бір таќырыпќа арналѓан, не
жинаќтау т‰рінде болуы м‰мкін.
Сабаќты пысыќтау кезінде шаѓын шыѓарманы картина-сурет арќылы жаздыруѓа
болады. Кµрнекіліктіњ б±л т‰рі – картинамен ж±мыс.
Жања таќырыпты таныту, т‰сіндіру барысында ќолданылатын т‰сіндірмелі-
иллюстративті єдіс оќушыларѓа білімді мењгеруге пайдаланылса, жаттыѓу
кездерінде де осы єдісті пайдалану арќылы ж‰ргізген ж±мыс нєтижелі болады.
Кµрнекілікті пайдалануда иллюстрациялы-т‰сіндірмелі єдіс –
баѓдарламадаѓы материалдыњ ќай-ќайсысын оќытуда ќолданылып келген, єлі де
ќолданыла беретін тиімді єдістіњ бірі. Кµрнекілік оќушыныњ сезімдік т‰йсік
ќабілетін, ынтасын, теориялыќ білімді іс ж‰зінде игеруге, оны практикада
ж‰зеге асыруда ‰лкен кµмегін тигізеді.
Техникалыќ ќ±ралдармен ж±мыс істеу єдісі
Мектептерде техникалыќ ќ±ралдарды оќу-тєрбие ж±мысына енгізу 1960-70
жылдары басталды. Алѓашќылардыњ бірі болып – С.И.Архангелиский,
Н.М.Шахмаев, Т.К.Кирш таѓы басќалары оќу-тєрбие ісінде техникалыќ ќ±ралды
пайдалануѓа зор м‰мкіндіктер барлыѓын ѓылыми-зерттеу ж±мыстары арќылы
дєлелдеп берді.
Соњѓы кезде біздіњ елімізде сабаќта жања технологиямен ж±мыс істеу –
мысалы, компьютермен ж±мыс істеу де ќолѓа алынуда.
Ќазаќ тілі сабаѓы бойынша сабаќта техникалыќ ќ±ралдары пайдалану
жолдарын Б.Ќ±лмаѓанбетова зерттеп, ќ±нды пікір айтты: ...техникалыќ
ќ±ралдарды пайдаланып µткізген сабаќта оќушылар жалыќпай тыњдаѓан жања оќу
материалын ќабылдау процесінде олардыњ єр т‰рлі сезім м‰шелері (кµру, есту
т.б.) ќатынасатындыѓын, соныњ нєтижесінде оќушылардыњ ќызыѓушылыѓы артып,
т‰сіндірілген материалдардыњ бєрін ќабылдауѓа м‰мкіндік туѓызады, - дейді
[10, 25] Б.Ќ±лмаѓамбетова.
Ана тілі сабаѓына магнитафон, диафильм, оќу фильмі, кадоскоп, эпидоскоп,
диапозитивтерді, лингафон т.б. пайдалану арќылы оќытуѓа болады.
Ќазаќ тілі сабаѓында техникалыќ ќ±ралдарды пайдалану: біріншіден, уаќыт
‰немделеді, екіншіден, сабаќтыњ сапасын кµтереді, ‰шіншіден, ынтасы мен
белсенділігі артады, тµртіншіден, оќушылардыњ µз бетінше ж±мыс істеуін
ќалыптастырады.
Жаттыѓу єдісі.
Жаттыѓу ж±мыстары білімніњ беріктік принципін ж‰зеге асыруѓа м‰мкіндік
жасайды. Жаттыѓу ж±мысы – білімді бекіту, пысыќтау, ќайталау кездерінде
ж‰ргізіліп, оќушыларды іскерлік пен даѓдыѓа ќалыптастырады. М±ѓалім жања
сабаќ т‰сіндіріп болѓаннан кейін, сол берілген білімді оќушыныњ санасына
бекіту ‰шін жаттыѓудыњ бірнеше т‰рін: ауызша, жазбаша да, таќтаѓа шыѓарып
та, кітаппен ж±мыс істеп те, суретпен де, карточкамен де, техникалыќ
ќ±ралды пайдалану т.б. бірнеше єдіс-тєсілді пайдалана отырып, жаттыќтырудыњ
тиімді єдісін іздестіреді. Білімді бекіту ‰шін ж‰ргізілетін жаттыѓудыњ
бірнеше т‰рі д±рыс та, ќызыќ ±йым-дастырылса, оќушы білімі соѓ±рлым берік
те, есте ќалып ныѓая бермек.
Жаттыѓуды теориялыќ-практикалыќ жаќтан ‰йрету єдістеріне байланыстырып
µту, т‰сінікті сµздерді ‰йрету, диологтыќ жєне монологтыќ сµйлеуді ‰йрету,
ауызша т‰сіндіру, ауызша мазм±ндау жєне мєнерлеп оќу, дайын материалды
талдау, шыѓарма жаздыру, орфографиялыќ талдау, кµшіріп жазу, диктант жазу
т.б. єдістері кµп. Осылайша т‰рлендіріп оќытудыњ єдістері оќушыларѓа сапалы
білім беруге ќол жеткізеді.
Грамматикалыќ ойындар – берілген білімді бекіту мен тіл дамытудыњ бірден-
бір єсерлі жолы. Оќушылардыњ ойлау динамикасын дамыту, шапшањдыќ, тез
тапќыштыѓын ќалыптастыруда грамматкалыќ ойынныњ мањызы зор. Міне,
грамматикалыќ ойындар оќушылардыњ белсенділігін арттырып, грамматикадан
алѓан теориялыќ білімдерін санада мењгеріп бекітуге жєне шапшањдыќ даѓдысын
ќалыптастырады.
1992 жылы желтоќсан айынан бастап саралап, даралап оќу єдісін ќолѓа ала
бастады. Басќаша айтќанда оќушылармен дифференциялыќ ќатынас. Оќушыларѓа
адамгершілікпен ќарау, сабаќты жаќсы не нашар ‰лгеріп ж‰рген себептерін
білу, єрбір оќушыныњ ж‰регіне жол таба отырып оќыту мєселесіне кµњіл
бµлмейді.
Ќазаќ тілін оќытудыњ єдістемесін жањарту, оќушыныњ психологиясымен
санаса отырып, жаќсы жаѓдай жасау, ыќыласпен т‰сіндіру мєселесі м±ѓалімніњ
міндеті.
Сабаќта компьютерді ќолдану.
Компьютермен оќыту ж‰йесі ењ алдымен шет елде кµрініс алѓан. Ќазір
біздіњ елімізде де ерекше орын алып, тілдіњ лексика мен лексикографиясында,
фонетика мен лексикографияда, фонетика мен грамматикада, тіпті жазба
текстерді сипаттап хатќа т‰сіру, тілді зерттеуде де ќолданылып отыр.
Компьютермен ж±мыс істеу µте ќызыќты. Оќушы компьютермен еркін сырласа
отырып, ойлануѓа ќолын жеткізеді. Сонымен бірге оќушыныњ танымдыќ ќабілетін
арттыра отырып, білім нєтижесіне кµзін жеткізеді. Ойлауѓа уаќыты жеткілікті
болѓандыќтан, компьютермен оќу оќушыныњ логикалыќ ойлау мен танымдыќ
ќабілетін дамытуѓа себебін тигізеді.
Ќазаќ тілі сабаѓында логикалыќ ж‰йеге біріккен компьютерді пайдалану,
µтілген пєнді ќайталау кезінде, пысыќтап, білімді ќорытып еске т‰сіру
кезінде пайдаланылады. Ќазаќ тілі сабаѓында компьютерді ќолдану жања
т‰рдегі мєндер мен имформацияларды білуге жол ашады. Б±рын адам ойында
болмаѓан оќытудыњ жања єдістерін ±йымдастыруѓа болады. Оќушылар ќолданбалы
баѓдарламаларды компьютерге енгізіп, дискеттегі ќ±былысты µз беттерінше
зерттеуге ‰йренеді. Сµйтіп, компьютер оќушылардыњ аќыл-ойын дамытумен бірге
µз бетінше жања м‰мкіндіктер ашуѓа септігін тигізеді.
Жалќылау, жалпылау єдістер.
Жалќылау, жалпылау єдістері индукция, дедукция деген атпен белгілі.
Ќазаќ тілінде жалпылау, жалќылау єдіс деген терминді т±њѓыш рет ќолданѓан
А.Байт±рсынов деп жоѓарыда айтып кеткенбіз. Осы єдістерге арнап маќала
жазѓан. Осы маќалада былай деп жазѓан Жалќылау єдісі-жалпылау єдіске ќарсы
єдіс, жалпылаудыњ асылы ±саќтан ірілету болса, жалќылаудыњ асылы- іріден
±саќтату сол. Б±л екі єдісті керегіне ќарай орынды ќолдану керек. Осы
єдістерді ќолданып оќытуда, олардыњ µзіне ќорытынды жасатып немесе
оќытылатын мєселеніњ ішкі т‰рлеріне мысал келтірту де мєселені саналы
т‰сінуге кµмектеседі. Тек б±л єдістерді оќытылатын материалѓа ќарай орынды
ќолдана білу керек [4, 364].
2. Етістік туралы жалпы мәселелер
Етістік – тілімізде ең бай (сан, сапа жағынан да) сөз табы. Ол зат
есімнен де лексика-семантикалық, грамматикалық форма, категория жағынан
басым жатады. Себебі ол – тек субьектінің ғана емес, табиғат, қоғам,
ойлаудың нәтижесінде туындап жататын сан-алуан іс-әрекеттердің бүкіл
процесін қамтитын сөз табы. Сондықтан оның лексика-семантикалық, лексика-
грамматикалық және грамматикалық категорияларға бай әрі басқа сөз таптарына
ұқсамайтын сөз тудыру жүйесі, сөз түрлендіру формалары, шақ, рай, етіс,
амалдың өту сипаты, есімше, көсемше, болымды, болымсыз, жақ т.б. секілді әр
түрлі категориялары бар үлкен сөз табы болып табылады.
Етістіктің лексика-семантикалық сипаты дегенде – қазақ тілінде қанша
етістік болса әрқайсысы соншалықты түрлі лексикалық мағынаға ие екені
белгілі. Бірақ белгілі бір әр түрлі мағынадағы етістіктерді қалай болған
күнде де жүйелі түрде семантикалық топтарға бөлуге болады. Дей тұрғанмен
қазіргі қазақ тілінде морфология саласында лексика-семантикалық, лексика-
грамматикалық мағыналар деген терминдерді бірінің орнына бірін қолданылып
жүрген тұстары да кездеседі. Мәселен, Ә.Төлеуов Сөз таптары [11, 72]:
Етістіктің семантикасы... – сөйлем құрылысына әсер етпейтін, тек
етістіктің мәнін өңдей, кеңейте құбылды. Бұған: есімше, көсемше және
болымды, болымсыз етістіктері жатады. Сондықтан мұны – лексика-
грамматикалық деп те атайды, - дейді. Әрине етістіктерді бұлайша топтау –
грамматиканың қатысымен келетініне ешкімнің дауы жоқ шығар. Сондықтан оны
лексика-грамматикалық ерекшелігіне жатқызған жөн. Ал, А.Ысқақов [12, 235]
етістіктің мағына жақындығы жағынан мына секілді семантикалық топтарын
атайды: ... амал-әрекет етістіктері (босат, аудар, домала, секір т.б.;
қалып-сапа етістіктері (жантай, тұр, күт, ұлғай т.б.); ойлау-сөйлеу
етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта); өсу-өну етістіктері (балала,
жапырақта, әкет т.б.); бағыт-бағдар етістіктері: (бар, кет, әпер, әкет
т.б.); көңіл-күй етістіктері (жыла, қайғыр, өкін, қуан т.б.); бейнелеу-
еліктеу (жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда, сыртылда т.б.) сол секілді:
дыбыс етістіктері, көру-есту етістіктері, мінез-құлық етістіктері, сол
сықылды мағына алшақтығы – мазмұн ұқсастық, алшақтықтарына орай омоним,
синоним, антоним етістіктеріне бөлуге болады - дейді. Бірақ ғалым
етістіктерді лексика-семантикалық жақтан бұлай бөлу лексика, семасиология,
стилистика сияқты салаларда болмаса, грамматикада қолдану үнемі ыңғайлы
болмайтынын ескертіп, мұндай жағдайда грамматиканың семантиканы басшылыққа
алғанды жөн көріп, оларды үш үлкен топқа жіктейді.
Етістіктерді мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары
сияқты, белгілі бір мақсатқа не нысанаға орайлас құрылуы қажет. Өйткені
жоғарыдағы топтаулар лексикология, лексикография, семасиология, стилистика,
тіл тарихы ғылымдары үшін қонымды болғандарымен, грамматиканың талап-
талғамы үшін, әрине, сондайлықты ұтымды бола қоймайды. Ендеше, етістіктің
грамматикалық формалары мен қызметтерін дұрыс айқындау үшін, олардың түбір
формалардың, туынды синтетикалық және аналитикалық формалардың семантикалық
құрылымдарына орай жіктеп, сырын ашу – олардың формалары мен мазмұндарының
арақатынастарын анықтауға тиімді де, қонымды да болмақ. Себебі –
грамматикалық семантика, қашан да болсын, сөздің құрылысы мен құрамына
байланысты болады. Сондықтан жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктер мен
кемі екі сөзден құралатын күрделі етістіктердің семантикалық құрылымы
жайында – оларға арналған тиісті тақырыптарда сөз болмақшы да, төменде тек
түбір етістіктердің семантикалық жүйесі жөнінде қысқаша түсінік берілмекші.
Өйткені, әдетте, есімдерге және басқа сөз топтарына қатысты (байырғы я
кірме болуы шарт емес) сөздерден жұрнақ арқылы туған жалаң етістіктер де
кемі екі сөзден құралып жасалған күрделі етістіктер де барлығы тіліміздегі
ежелгі түбір етістіктердің семантикалық жүйесіне, морфологиялық формасына
және синтаксистік функциясына орай құралып, солардың негізгі заңдарына
лайық қалыптасып отырған. Онан қала берді, байырғы түбірлер, қашан да
болсын, өзге туынды етістіктерге, әсіресе мағыналық құрылымы мен
грамматикалық функциясы жағынан әрі ұйытқы, әрі өрнек есебінде қызмет
еткен. Ал сол байырғы түбір етістіктерді грамматикалық семантикасына, соған
сәйкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай мынадай үш салаға бөлуге
болады: Бірінші топқа: үнемі дербес лексикалық мағынасы сақталатын,
сөйлемде дербес қызмет атқаратын және жетекшілік қызметте жұмсалатындар:
айт, аш, байла, бақ, ек, жар, жаз, жақ, күл, қала, жорт, кеш т.б. Екінші
топқа: лексиканың толық мағынасын сақтағанмен, дербес мүше бола алғанымен,
жетекші етістікпен тіркескенде қосымша грамматикалық мағына үстеп, жәрдемші
ретінде де қызмет атқара алатын етістіктер. Яғни, бірде жетекші, бірде
көмекші бола алатындай 30 шақты етістіктерді жатқызады: бар, ал, бер, біл,
жат, жүр, тұр, отыр, сал, таста т.б. Үшінші топтағылардың саны аз, олар
лексикалық мағынадан не жартылай, не бүтіндей айырылған көмекшілік
қабілеттегі етістіктер: е, еді, екен, жазда. Бұлар тек грамматикалық мағына
ғана үстесе, бірыңғай көмекші есебінде ғана жұмсалатындар.
Баяндауыш грамматикалық формасы жағынан бастауышқа бағынышты мүше.
Сөйлемді қалыптастыратын предикативтік форма осы баяндауыш бойынан
табылады”, - деп көрсетілген [13, 634].
Жалпы сөйлем мүшелерінің жасалуына белгілі-белгілі бір сөз таптары негіз
болады. Сол сияқты баяндауыштардың жасалуында ең негізгі сөз табының бірі –
етістік.
Етістік – басқа сөз таптарына қарағанда ең күрделі сөз табы. Етістік
қимылды білдіруге байланысты сөйлемді тиянақтаудың басты шарты болуы тиіс.
Бірақ етістіктердің әртүрлі категорияларының баяндауыш болуында әрқайсысы
өзіндік ерекшеліктері бар. Мұның өзі оның құрамдық ерекшеліктерінен де анық
байқалады [14, 46].
1. Етістікті дара баяндауыш. Етістікті дара баяндауыш негізінде
синтетикалық тәсіл арқылы дербес мағынасы бар етістіктерден ғана жасалады.
Жалпы алғанда, мұндай кезде, яғни баяндауыш болатын сөз табы етістік десек,
ол оның ең негізгі қызметі болып табылады. Етістіктер негізінде баяндауыш
болған кезінде сөйлемді тиянақтап, көбіне сөйлемнің соңында келуі арқылы
мол жұмсалады.
Әрине, дара етістікті баяндауыштың жасалуы туралы барлық әдебиеттерде
айтылады. Бірақ ол туралы қазіргі ғылыми әдебиеттерде онша бірізділік жоқ.
Орыс тіл білімінде В.В.Бабайцева (краткая грамматика русского языка. –М:
1993; 95-стр.) дара баяндауышқа райлар, негізгі етістіктер, демеулік
шылаулардың тіркесуі, фразеологиялық тұтастықтардың соңғы сыңары етістіктен
құралған түрлерін жатқызса, ал Е.С.Скобликова тек жіктік жалғаулы
етістіктерді ғана айтумен шектеледі. Ал туркологияда А.Жаппарова дара
баяндауыштардың жасалуында райлардың да баяндауыш болуының ішінде тек
шартты рай туралы айтып қайырма ал қалған райлар туралв сөз қозғамайды да,
көбіне дара баяндауыштардың шақ тұлғасынан сөз етеді. Сонымен бірге автор
дара есімше, кейде ондай есімшелерге екен көмекші етістіктерінің де тіркесі
арқылы жасалуын да дара етістікті баяндауышқа қосуына келісе алмаймыз.
Бірақ автордың қимыл есімді дара баяндауыш туралы жеке тоқталмағанымен,
ондай тұлғалы етістіктерге –шы жұрнағының қосылуы арқылы дара баяндауыш деп
көрсетуі орынды [15, 72].
Ал қазақ тіл білімінде етістікті дара баяндауыштар туралы әр түрлі
көзқарастарды көруге болады. М.Балақаевтың дара етістікті баяндауыштар рай,
шақ, етіс, салт, сабақты, болымды, болымсыз және есімше мен көсемшелер
(соңғы тек сабақтас құрмалас сөйлемдерде) арқылы жасалатынын көрсетсе [16,
92], ал мектеп грамматикасында райлар, тұйық етістік және есімшелер арқылы
жасалатынын көруге болады. Ал Қазақ тілі грамматикасында сөйлем мүшелерін
жазған М.Томанов дара етістікті баяндауыштардың есімше және көсемше арқылы
берілуін көрсеткен [17, 115].
Міне, бұған қарағанда дара атістікті баяндауыштардың жасалуында олардың
етістіктің қай түрінен болуында онша бірізділік жоқ. Бұл пікірді
М.Балақаевтың салт, сабақты түрлері сол көрсетілген басқа да етістікті
тұлғаларын толықтыра түссе керек. Сол сияқты болымды, болымсыз етістіктер
туралы да осылай айтуға болады. Бұл арада дара етістікті баяндауштардың
жасалуында мектеп грамматиасының пікірлері жан-жақты қаралған деп білуіміз
керек. Көсемше жай сөйлемдерде тек күрделі түрді ғана жұмсалатыны белгілі.
Етістіктер дара күйінде бұйрық рай, шартты рай, көсемше, есімше, қимыл
есімі, түрлі етісті жұрнақтар арқылы және түрлі туынды түрінде де жұмсала
береді. Бірақ осылардың ішінде жай сөйлемнің немесе құрмалас сөйлемнің
басыңқы сыңарының баяндауыштары, яғни тиянақты баяндуышы ретінде бұйрық
рай, есімше, қимыл есімі мен туынды етістіктер ғана жұмсалса, ал шартты
райлы немесе көсемшелер әдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде арнайы
жұмсала алмайды. Өйткені, олар сөйлемде тиянақтау процесіне онша қатысы
бола бермейді. Дегенмен, соңғы кезде мұндай процестен ауытқу жағын да
көруге болады.
Әдетте шартты райлы баяндауыштар сабақтас құрмалас сөйлемнің ғана
құрамында жұмсалса, енді өз алдында да жұмсалатын дәрежеге ие болып отыр.
Мысалы: Тек әлі де шындап жетілдіре түссе, өте жақсы маман дәрежесіне
жеткізсе (Б.Соқпақбаев), осындағы шартты райлы етістігі баяндауыш
қызметінде жұмсалып, сөйлемді тиянақтау дәрежесіне көтеріліп отыр.
Екіншіден, көсемшелер де тек сабақтас сөйлемнің бағыныңқы қызметінде ғана
жұмсалып қана қоймай, әдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалуы
да соңғы кездің жемісі. Мысалы: - Әй, анау үйге Дүйсекең келді, - қайдан
таныдың. –Е, ұстазымды танымай! (Б.Соқпақбаев). Бірақ өте сирек құбылыс.
Енді осыларға жеке-жеке тоқталайық:
Бұйрық райлы дара етістікті баяндауыш. а) Барабан, ұр барабан, сілкінсін
жер! Серпілсін, сергіп, қуанып сілкінсін ел... дайынбысың туыңды әкел
(Б.Майлин). Дастархан үстіндегі семіз қойдың тоңазыған еті, күлше нан,
жантая бір қара торсық тұр. – Ей, бері қара, кел, отыр, біз Жалпақсазға
барамыз (Ш.Айтманов). Тілімізді алсаң, мұнда тұра көрме, шырағым! Біздің
үйге жүр (Б.Соқпақбаев).
ә) -ғын, -гін, -қын, -кін. Көп жыл өтті арада, Келдің Әлім, Түсінеің
ағайын, сөздің мәнін. Ешкі емес, Сүйінбайға жылқы бітті. Қымыз ішкңн,
отырғын, тартқан дәмін (Ғ.Мүсірепов).
б) Бұйрық райлы етістіктер жіктеліп келіп те жұмсала береді. Мысалы:
қалаға қонайын, өз тамағымды өзім тауып жей алам (С.Мұқанов). Бақыт беріп,
бақ беріп еңбектен өрнек салғызды (Жамбыл.).
в) Қалау рай арқылы: Жақсы ағаның зор дәмесін үнемі ақтағайсың
(Б.Соқпақбаев).
Әдетте шартты райлы баяндауыш сабақтас құрмалас сөйлемде ғана жұмсалады
делініп келеді. Оның олай болу себебі шартты райлы етістіктерде тиянақтяляқ
болмауынан деп білеміз. Бірақ тіл үнемі даму процесінде болатына белгілі.
Сондай даму немесе әдеттегі сөйлемдерді тиянақтау шартты райлы етістіктерге
де тән құбылыс болу – кейінгі кездің жемісі. “Шартты райлы етістіктердің
баяндауыш болуының басты тәсілі бар. Соның бірі шартты райлы етістіктердің
таза күйде келіп жұмсалуы болып табылады”, - дейді ғалым [16, 98]. Мысалы:
Әйелге ердің шашы ағарғаны, бетінің әжімденгені есеп емес, тек ер құшағында
әйелді өртей білсе (Б.Соқпақбаев). Етістіктердің негізгі сыңары көсемше
тұлғалы етістік, яғни негізгі мән өртеу етістігінде екендігі белгілі. Бірақ
көсемше де өз алдына жай сөйлемде баяндауыш бола алмайды. Сонда осы арада
өртеу де, білсе де – екі мұндай тұлғалы етістіктер де былайша алғанда
тиянақты баяндауыштық тұлға бола алмайды. Осы тұрғысында олар абақтас
құрмалас сөйлемнің тиянақсыз түрі болып жұмсалуы тиіс. Дегенмен осы екі
етістік дәл осы жерде сөйлемді тиянақтау процесне ие болып отыр. Міне,
сондықтанда таза түрде де шартты райлы тиянақты баяндауышты сөйлемдер
жасала келіп, олар бір сабақтас құрмалас сөйлемдердегі шарттылық мәнін бұл
жерде де сақтай алады демекпіз.
Шартты райлы етістіктер сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы ретінде
жіктеліп те жұмсала беретіні белгілі. Ондай тұлғада олар қалай да бағыныңқы
сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалғанмен, кейде олар жалғаудан соң-шы,
-ші жұрнағының қосылуы арқылы енді тиянақты баяндауыш қызметінде де жұмсала
алады. Мысалы: Өшірет демекші, аузыма қайдан түсті өзі, жарықтық, арақтың
өшіретін айтсаңшы (Ш.Сариева).
2. Етістікті күрделі баяндауыштар.
Шартты райлы етістіктердің тиянақты баяндауыш қызметінде жұмсалуында
көмекші сөздердің қызметі ерекше. Тек көмекші етістік немесе модаль сөздер
тіркесіп жұмсалуы арқылы оларда тиянақтылық нақтылана түседі де, сол
тобымен күрделі баяндауыш ретінде жұмсала алады. Ал ондай кезде көмекші
сөздер дара немесе бірнеше көмекші етістіктерде бірлітке келе береді.
“Шартты райлы ондай баяндауыштар көбіне жай немесе құрмалас сөйлемнің
басыңқы сыңарларында ғана жұмсалып қоймай, салалас сөйлемдердің бірінші
сыңарында да жұмсала береді”, - деп көрсетілген [18, 150]. Мысалы:
Естімеген елде көп дейтін қазақтың қанатты сөзінің мән-мағынасы осынау
қилы-қилы өмірімізде адам айтса нанғысыз құбылыс, оқиғалардың болып тұра
беретіндігіне мегзесе керек.
Мысалы: Ендеше, мен неге тығылам, - деді Шоқан. – Ауылға шапса дегенім
ғой (С.Мұқанов). Әбдірахмен мектепті бітіргенде дауысы жер жарды. Өте зерек
болғаны ғой, учительдері де мақтаса керек (Б.Майлин). Бір сөзді күллі
жұртқа жайғың келсе, біздің үйдің көршісіне ешкімге айтпа деп айтсаң болды,
сол бойда алдыңнан шығады (Б.Соқпақбаев).
Етістіктің дербесв мағыналы тобы да, көмекші тобы да, көмекші тобы да
тілімізде мол жұмсалғанымен, синтаксистік қызметі тек дербес мағыналы
топтраныда ғана болады да, ал көмекші етістіктер өз алдына сөйлем мүшесі
бола алмайтыны белгілі. Ал дербес мағыналы етістктерге есімше, көсемше,
қимыл есімі, шартты рай, е,тістіктер тобы мен жақты білдіретін сөздер
жататын болса, сол топтарының ретіне қарай сөйлемде баяндауыш қызметінде
жұмсалуы сөз болғаны белгілі. Сонда етістіктердің сол категориялары жеке-
жеке баяндауыш қызметінде мол жұмсалатындығы және ондай кезде олардың
модельдері де баршылық.
Етістіктің осы топтары зерттеу барысында олар тек жеке-дара баяндауыш
болып қоймай, өзара араласып келіп те баяндауыш қызметінде жұмсалатыны
айқындалады. Мұндай құбылыс бұрыннан бар болғанымен, олардың баяндауыш
қызметінде жұмсалуы үлгілері арнайы көп сөз болған емес. Біз бұл етістікті
топтардың бір-бірімен араласып келуінде есімші, көсемше, шақ, етіс, қимыл
есімі, т.б. көьіне екі тобының ғана бірігіп, сол тобымен күрделі баяндауыш
болуын көп кездестірдік. Екіншіден, мұндай топты етістіктердің бұлайша
баяндауыш болуында міндетті түрде бірінші сыңарды құруға көсемше тұлғалы
етістіктің ғана келетіні, яғни аралас құрамды етістікті күрделі
баяндауыштардың арнайы сыңары міндетті түрде көсемше болатындығын көреміз.
Онан кейін басқа категориялары ретін қарай жұмсала береді. Жалпы мұндай
аралас баяндауыштар құрамына қарай екі, үш тіпті бірнеше сөзді бола отырып,
оның үстіне көсемше етістіктер көмекшілік қызметте жұмсалады. Әрине, мұнда
көмекші сыңарлары дегенде көмекші етістіктерден гөрі етістіктің есімше,
қимыл есімі түрлері тәрізді толық мағыналы сөздерін негізге аламыз. Бірақ
екі етістік қатар келгенде оның біріншісі негізгі мағынаға ие болып, онан
кейінгі етістіктер қанша дербес мағыналы болғанымен, бәрібір көмекшілік
қызмет атқаратын белгілі. Міне олай болса: “Аралас құрамды етістікті
күрделі баяндауыштың негізгі сыңары көсемше (ондай кезде көбіне -а, -е, -й;
-ып,- іп, -п жұрнақтары көп кездеседі) де көмекші сыңарлары есімше, қимыл
есімі, етістіктер, -нікі, -дікі жұрнақтары есімшелер, т.б. жұрнақты сөздер
де кездесе береді”, - деген пікірге қосыламыз [19, 46]. Сонымен бірге ондай
кезде кейбір модаль сөздер мен демеуліктер де кездесіп отырады. Енді оларды
жеке-жеке көрсетелік.
Таза көсемше мен етістіктің тіркесі арқылы; Жазғы ауылдардың киіз-кілем
сияқты үй жиһаздарын тонап кеткен (Б.Соқпақбаев). Өзі шөп басын
сындырмайды, от басының бар бейнетін кемпіріне артып қойған (Ғ.Мүсірепов).
Кейде осындай құрамында баяндауыштың есімше тұлғалары жіктеліп және -нікі,
-дікі жұрнағын қабылдап та жұмсала береді: Бұрын кең киімге үйреніп
қалғандікі ғой (Қ.Жұмаділов). Сен де мені аяғым кесілген күні тастап
кетерсің (Б.Соқпақбаев). Сол күні келушілер өте аз болады. Жұмыс аяғы
құралдарымды жинастырып жатқанмын (Б.Соқпақбаев).
а) Көсемше мен еімшеге көекші етістіктердің тіркесі арқылы: Мен келсем,
менен әлдеқашан бұрын жұрт жиналып қойған екен (Б.Майлин). Сенгішпін ашық
жандарға, өзім де оларды сендіру үшін ештемені аяп көрген емеспін
(Ә.Тәжібаев).
ә) Көсемше +дай жұрнақты есімшеге және ондай кезде көмекші етістіктердің
тіркесуі арқылы: Балада мың албасты ойнақ салып, мың пері мен сансыз жын
соғысып жатқандай (Е.Айнабаев). Үйіне кірген сәті әлгі ізіне ерген қара
табалдырық алдынан қайтып кеткендей көрінді (Ғ.Мүсірепов). От төгіп, өлім
еккен күшті жау қаланың шыбын жанын алқымына әкеліп қалған кезі еді
(Ғ.Мүсірепов).
б) Көсемше есімшеге модаль сөздердің тіркесуі арқылы: Көзі ұясынан шығып
барады, есінен танып бара жатқан тәрізді (Ғ.Мүсірепов). Әпел буаз, іші
тегенедей төңкеріліп, алқымына тіреліп тұрған сияқты (Б.Соқпақбаев).
в) Көсемше есімшеге жоқ сөзінің тіркесі арқылы: Жасыратыны жоқ, су
шаруашылығына ғылымның соңғы табысын толық қолданып отырған жоқпыз
(С.Мұқанов).
г) Көсемше мен тәуелдік жалғаулы есімшенің тіркесі арқылы: Тағы бір
саулық жол-жөнекей суда қоздағалы жатқаны да. Ылғи жылы келіп, қан
соқтыратын Сырдың суы ұрланып келіп басып алғаны да. (Ғ.Мүсірепов).
д) Бірнеше көсемше мен тәуелдік жалғаулы (кейде көптеліп, кейде дара
түрінде де жұмсалады) есімшенің тіркесі арқылы: Кәріліктің демдей бастағаны
ма, насыбайын атып, анда-санда таяғын тықылдытап қойыа отырғаны
(Ш.Қалиақбаров). Күнде осылай таңдай қағысып, бас шайқасып айран-асыр болып
түнеме үйлеріне қайтып келе жанқандары (Ә.Кекілбаев). Негізгі сыңары
көсемшеге -дай, -дей жұрнақтары есімшелердің тіркесі арқылы: Ол өлең айтып
бара жатқандай (Ғ.Мүсірепов).
з) Көсемшеге -мақ, -мек жұрнақтары есімше, онан соң көмекші
етістіктердің тіркесі арқылы: Жалма-жан атты жектіріп мен алып жүрмекші
болдым (Б.Майлин).
Көсемше мен қимыл есімнің (тұйық райлы етістік) тіркесі арқылы: а)
көсемше мен таза қимыл есімі немесе оның тәуелдік жалғауы арқылы: Хан-
иемнің ойы, солар жеткенше, Керей мен Уақты алдастырып ұстай тұру
(С.Мұқанов). Рахаттың ең зоры – басқалардың сіз істей алмайды дегенін істей
алуыңыз (Б.Соқпақбаев).
ә) Көсемше мен қимыл есіміне модаль сөздердің тіркесі арқылы: Оларды
қайта қаңғыртып жіберу керек.
б) Бір не бірнеше көсемшеге барыс жалғаулы қимыл есімі және оған көмекші
етістіктердің тркесі арқылы: Енді суық түскенде, кәрі шешесін және Ұлжан
қолындағы жас балаларын тоңдырып отыра беруге болмады (М.Әуезов). Әр неге
бі бой ұрып, күш-қуатты шаша беруге болмайды (С.Омаров).
Көсемше мен етістіктер де тіркесіп келуі арқылы: Әу десек, әу дейік,
басымыз қосыла бермес (Б.Соқпақбаев).
Көсемше мен қимыл есіміне –шы жұрнақтыра қимыл есіміне көмекші
етістіктердің тіркесуі арқылы: Көкке аунап, көлге шомылмай кетпейтін
күндеріміз қандай қызық еді! Далаға да қона салушы едік. (Ғ.Мүсірепов). Бұл
аталған зор шаһардың заңғар мұнарлары, заңғар күмбездері көрініп тұршы еді
(Б.Соқпақбаев).
3 Етістік формаларын оқыту
3.1 Етістікті оқыту жолдары
Етістіктіњ маѓыналыќ, т±лѓалыќ ерекшеліктерініњ к‰рделілігіне байланысты
оны оќыту басќа сµз таптарына ќараѓанда анаѓ±рлым ќиын. Етістік сµздердіњ
µз ішіндегі ерекшеліктерін былай ќойѓанда, етістік деген атаудыњ µзі
абстрактылы, м±ны оќушыѓа бірден т‰сіндіру м‰мкін емес. Б±л ‰шін етістіктіњ
грамматикалыќ белгілеріне терењ ‰њіле тусіп, жан-жаќты талдау жасап,
ќалайда ±тымды мењгерту жолына шыѓармашылыќ жасалу ќажет.
Етістік атауыныњ маѓынасын т‰сіндіруде м±ѓалім єњгіме єдісін басшылыќ
етуі ќажет. Єњгіме процесініњ барысында етістіктіњ ќимыл ±ѓымыныњ атауы
екендігін, олардыњ ‰немі зат объектімен, уаќытпен байланыстылыѓын ањѓартуды
маќсат ету керек. Б±л маќсатты іске асыруда шаѓын текст алып, оныњ
мазм±нын, ондаѓы іс-єрекетке, істіњ ќашан істелгеніне талдау жасалады.
Текст мазм±ны мењгерілген соњ, оныњ ќ±рамынан бірнеше сµйлем алынып,
таќтаѓа жазылып, ол сµйлемдегі істі істеуші, істелген заттардыњ атауларын
оќушылардыњ µздеріне тапќызады. Программа бойынша морфологиялыќ етістік
тарауы ‡-‡І сыныптарда µтіледі. Сµз таптарыныњ ішінде етістік кµлемі
жаѓынан, материалы жаѓынан ‰лкен де ќалыњ тарау болып саналѓандыќтан,
етістікті жаќсы білмейінше оќушылар ‡І-‡ІІ сыныптарда µтілетін жай сµйлем
мен ќ±рмалас сµйлем синтаксисін жаќсы мењгере алмайды. Кµптеген
орфографиялыќ ережелер де осы етістікпен байланысты.
‡-сынып оќушылары бастауыш мектепте етістік туралы жалпы т‰сінік алады.
Сондыќтан етістікті µткенде, бірінші сабаќты етістіктіњ аныќтамасын оќудан
бастайды. Оќыѓан аныќтаманы сынып болып талќылап, соныњ тµњірегінде єњгіме
ж‰ргізіледі. Соныњ нєтижесінде етістікке тєн басты белгілері бµлек-бµлек
‰йретіледі.
1.Етістік дегеніміз заттыњ ќимылын білдіретін сµз.
2.Етістік дегеніміз заттыњ ісін білдіретін сµз.
3.Етістік деніміз не істеді?, не істейді?, не істемек?, не ќылды?, не
ќылады? деген с±рауларѓа жауап беретін сµздер.
4.Етістік дегеніміз шаќ, рай формаларымен µзгеретін сµздер.
Соныњ артынан таќтаѓа бірнеше сµйлем жазып немесе арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz