М.Дулатов поэзиясындағы фольклорлық дәстүр
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
М.Дулатұлының әдеби.шығармашылық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Ақынның саяси.әлеуметтік тақырыптағы шығармалары ... ... ... ... ... ... .. 8
М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы ... ... ... ... ... ... 20
М.Дулатов шығармаларындағы фольклорлық элементтер ... ... ... ... ... 37
Ақын поэзиясында фольклорлық жанрлар мен сюжеттердің берілуі... 37
М.Дулатов поэзиясындағы фольклорлық амал.тәсілдердің берілуі ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
М.Дулатұлының әдеби.шығармашылық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Ақынның саяси.әлеуметтік тақырыптағы шығармалары ... ... ... ... ... ... .. 8
М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы ... ... ... ... ... ... 20
М.Дулатов шығармаларындағы фольклорлық элементтер ... ... ... ... ... 37
Ақын поэзиясында фольклорлық жанрлар мен сюжеттердің берілуі... 37
М.Дулатов поэзиясындағы фольклорлық амал.тәсілдердің берілуі ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..61
Тақырыптың өзектілігі. Аса көрнекті ақын, жазушы, драматург, педагог, публицист, аудармашы Міржақып Дулатов қазақ халқының арман-мүддесін терең түсіне біліп, қазақ қоғамында жаңадан өрістеп келе жатқан демократияшыл идеялардың жаршысы болды. Адамдарды ескіліктен, мешеуліктен, зорлық-зомбылықтан, қанау мен езуден құтқаратын күшті құрал – оқу-білім, өнер-ғылым, адал еңбек, әділдік пен адамгершілік мәселелерін көтерген “Оян, қазақ!” жыр кітабы бірден қазақ елінің ұранына айналды. Ақынның көңіл-күй лирикалары да саяси-әлеуметтік мәселелерді қозғады.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды өз шығармаларында айқын көрсетіп, қажетті ойды ашып айта білген сөз шеберінің бірегейі – Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси қайраткер ретінде де танылды. Сан қырлы дарын иесінің мол мұрасының ішінде, әрине, әдеби шығармашылығының орны бөлек-ақ. Әдебиетке өзінің тұңғыш туындысымен “Оян, қазақ!” деп ұрандата келген ол, қазақ әдебиетіне өршіл сарын, тіліп түсер өткір сөз, ойлы пікір әкелді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріХалқының ой-арманының діттеген жерінен шыққан ақын өлеңдері талай ұрпақтың жүрегінде жатталып, көкірегінен жылы орын тепкені анық. Міржақып есімі азаматтық пен күрескерліктің символындай еді. Кейбір әдеби зерттеу еңбектерге сыналай кіріп, сыналып жатса да, сол шағын үзінділерден-ақ, Міржақыптың халық қасіретін жанымен түсініп, шығармашылығына алтын арқау еткен жан екені сезіліп-ақ тұратын. Бүкіл ғұмырын елінің бостандығы мен теңдігі жолында сарп еткен азаматтың шығармашылығы мен тума таланттың болмысын нақты танығандаймыз.
Ол – қандай тақырыпқа жазбасын және қай жанрға қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ тағдырының шындығына бойлап, өзекті мәселелерді екшей талдап, ежіктей түсіндіріп жаза білген. Ақын жанын жегідей жеген өткір сұрақтарды алдымен өзі терең түйсініп алып, сонан соң өлеңмен өрілген асыл ойлары арқылы оқырманға жеткізуге ұмтылады. Сондықтан да ХХ ғасырдың басындағы “әдебиетті ардың ісі” деп түсінген қарымды қаламгерлеріміздің бірі – Міржақып Дулатов екенінде дау болмаса керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
- ақын поэзиясындағы фольклорлық дәстүрі бар өлең жолдарын тауып, талдау жасау;
- өлеңде көркемдік өрнектерді қолданудағы шеберлігін айқындау;
- фольклорлық амал-құралдарының көркемдік қызметін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті:
- Ақын поэзиясында қазақ халқының шежіресі, тілі мен мәдениеті, рухани қазыналарын анықтау.
- Ақынның поэзиясындағы фольклорлық сюжеттер мен жанрлардың берілуін, дәстүрлі бейнелеу құралдарын айқындау.
- Қаламгер стиліндегі фольклор элементтерінің қолданылу дәрежесін, ұлттық фольклор мен әдебиет сөздерінің қатынас жүйесін қандай әлеуметтік контексте жұмсалғанын анықтау.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды өз шығармаларында айқын көрсетіп, қажетті ойды ашып айта білген сөз шеберінің бірегейі – Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси қайраткер ретінде де танылды. Сан қырлы дарын иесінің мол мұрасының ішінде, әрине, әдеби шығармашылығының орны бөлек-ақ. Әдебиетке өзінің тұңғыш туындысымен “Оян, қазақ!” деп ұрандата келген ол, қазақ әдебиетіне өршіл сарын, тіліп түсер өткір сөз, ойлы пікір әкелді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріХалқының ой-арманының діттеген жерінен шыққан ақын өлеңдері талай ұрпақтың жүрегінде жатталып, көкірегінен жылы орын тепкені анық. Міржақып есімі азаматтық пен күрескерліктің символындай еді. Кейбір әдеби зерттеу еңбектерге сыналай кіріп, сыналып жатса да, сол шағын үзінділерден-ақ, Міржақыптың халық қасіретін жанымен түсініп, шығармашылығына алтын арқау еткен жан екені сезіліп-ақ тұратын. Бүкіл ғұмырын елінің бостандығы мен теңдігі жолында сарп еткен азаматтың шығармашылығы мен тума таланттың болмысын нақты танығандаймыз.
Ол – қандай тақырыпқа жазбасын және қай жанрға қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ тағдырының шындығына бойлап, өзекті мәселелерді екшей талдап, ежіктей түсіндіріп жаза білген. Ақын жанын жегідей жеген өткір сұрақтарды алдымен өзі терең түйсініп алып, сонан соң өлеңмен өрілген асыл ойлары арқылы оқырманға жеткізуге ұмтылады. Сондықтан да ХХ ғасырдың басындағы “әдебиетті ардың ісі” деп түсінген қарымды қаламгерлеріміздің бірі – Міржақып Дулатов екенінде дау болмаса керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
- ақын поэзиясындағы фольклорлық дәстүрі бар өлең жолдарын тауып, талдау жасау;
- өлеңде көркемдік өрнектерді қолданудағы шеберлігін айқындау;
- фольклорлық амал-құралдарының көркемдік қызметін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті:
- Ақын поэзиясында қазақ халқының шежіресі, тілі мен мәдениеті, рухани қазыналарын анықтау.
- Ақынның поэзиясындағы фольклорлық сюжеттер мен жанрлардың берілуін, дәстүрлі бейнелеу құралдарын айқындау.
- Қаламгер стиліндегі фольклор элементтерінің қолданылу дәрежесін, ұлттық фольклор мен әдебиет сөздерінің қатынас жүйесін қандай әлеуметтік контексте жұмсалғанын анықтау.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 кітап. /Ред. Басқарған: Кәкішұлы Т. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. -455 б.
2 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
3 Қирабаев С. Шығармалар. Екі томдық. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1992. -544 б.
4 Жұмағали З. жылдар, ойлар... - Қарағанды, 2004. - 352 б.
5 Әшімбаев С. парасатқа құштарлық. –Алм аты: Жазушы, 1985. – 248 б.
6 Майтанов Б.Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы: Жазушы, 1987, -232 б.
7 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
8 Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. / Құрас: Д.Әшімханов. –Алматы: Жалын, 1992. -544 б.
9 Дербісәлин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. – Алматы: Ғылым, 1990. -296 б.
10 Елеукенов Ш. жаңа жолдан. –Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
11 Далгат У. Литература и фольклор. –Москва: наука, 1981. – 232 с.
12 Дулатов М. Оян, қазақ! –Алматы: Ана тілі, 2003. -84 б.
13 Әбсемет М.О. Міржақып (өмірі мен шығармашылығы). –Алматы: Жазушы, 1995. -189 б.
14 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Ғылым академиясы баспасы, 1997. -731 б.
15 Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1968. -257 б.
16 Аристотель. Об искусстве поэзии. –Москва: Наука, 1957. -271 с.
17 Соколов Ю. Русский фольклор. –Алма-Ата, 1941. -181 с.
18 Байтанаев Б. Устно-поэтические традиции в художественной структуре казахского романа. Автореферат докт. диссер. - Алматы, 1994. -28 б.
19 Бердібай Р. Кәусар бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1989. -321 б.
20 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: 1978. -318 б.
21 Мұқанов С. Шығармалар жинағы. 1 том, өлеңдер. –Алматы: Жазушы, 1972. -356 б.
22 Бердібай Р. Эпос мұраты. –Алматы: Жазушы, 1997. -258 б.
23 Дулатұлы М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1996. -327 б.
24 Батырлар жыры. 1 том. –Алматы: Жазушы, 1986. -298 б.
25 Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты. ф.ғ.к., дис. авторефераты. -Алматы, 1997. -28 б.
26 Заман-ай. –Алматы: Жазушы, 1991. – 571 б.
27 Қасқабасов С. Абай және фольклор. –Алматы: Өнер, 1995. -218 б.
28 Тілеужанов М. Ел әдебиеті. –Алматы: Ғылым, 1992. -157 б.
29 Базарбаев М. Казахская поэзия. –Алма-Ата: Наука, 1995. -278 с.
30 Ыбырашев Ш. Қазақ эпосы. –Алматы: Ғылым, 1987. – 378 б.
31 Қанарбаева Б. Мағжан шығармаларының фольклорлық қырлары. –Алматы: Қазақстан, 1995. 195 б.
1 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2 кітап. /Ред. Басқарған: Кәкішұлы Т. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. -455 б.
2 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
3 Қирабаев С. Шығармалар. Екі томдық. 2 том. – Алматы: Жазушы, 1992. -544 б.
4 Жұмағали З. жылдар, ойлар... - Қарағанды, 2004. - 352 б.
5 Әшімбаев С. парасатқа құштарлық. –Алм аты: Жазушы, 1985. – 248 б.
6 Майтанов Б.Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы: Жазушы, 1987, -232 б.
7 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
8 Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. / Құрас: Д.Әшімханов. –Алматы: Жалын, 1992. -544 б.
9 Дербісәлин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. – Алматы: Ғылым, 1990. -296 б.
10 Елеукенов Ш. жаңа жолдан. –Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
11 Далгат У. Литература и фольклор. –Москва: наука, 1981. – 232 с.
12 Дулатов М. Оян, қазақ! –Алматы: Ана тілі, 2003. -84 б.
13 Әбсемет М.О. Міржақып (өмірі мен шығармашылығы). –Алматы: Жазушы, 1995. -189 б.
14 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Ғылым академиясы баспасы, 1997. -731 б.
15 Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1968. -257 б.
16 Аристотель. Об искусстве поэзии. –Москва: Наука, 1957. -271 с.
17 Соколов Ю. Русский фольклор. –Алма-Ата, 1941. -181 с.
18 Байтанаев Б. Устно-поэтические традиции в художественной структуре казахского романа. Автореферат докт. диссер. - Алматы, 1994. -28 б.
19 Бердібай Р. Кәусар бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1989. -321 б.
20 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: 1978. -318 б.
21 Мұқанов С. Шығармалар жинағы. 1 том, өлеңдер. –Алматы: Жазушы, 1972. -356 б.
22 Бердібай Р. Эпос мұраты. –Алматы: Жазушы, 1997. -258 б.
23 Дулатұлы М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1996. -327 б.
24 Батырлар жыры. 1 том. –Алматы: Жазушы, 1986. -298 б.
25 Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты. ф.ғ.к., дис. авторефераты. -Алматы, 1997. -28 б.
26 Заман-ай. –Алматы: Жазушы, 1991. – 571 б.
27 Қасқабасов С. Абай және фольклор. –Алматы: Өнер, 1995. -218 б.
28 Тілеужанов М. Ел әдебиеті. –Алматы: Ғылым, 1992. -157 б.
29 Базарбаев М. Казахская поэзия. –Алма-Ата: Наука, 1995. -278 с.
30 Ыбырашев Ш. Қазақ эпосы. –Алматы: Ғылым, 1987. – 378 б.
31 Қанарбаева Б. Мағжан шығармаларының фольклорлық қырлары. –Алматы: Қазақстан, 1995. 195 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
. 6
1
М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
8
1.1
Ақынның саяси-әлеуметтік тақырыптағы шығармалары ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2
М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы ... ... ... ... ... ...
20
2
М.Дулатов шығармаларындағы фольклорлық элементтер ... ... ... ... ...
37
2.1
Ақын поэзиясында фольклорлық жанрлар мен сюжеттердің берілуі...
37
2.2
М.Дулатов поэзиясындағы фольклорлық амал-тәсілдердің берілуі ... ... ...
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Аса көрнекті ақын, жазушы, драматург, педагог, публицист, аудармашы Міржақып Дулатов қазақ халқының арман-мүддесін терең түсіне біліп, қазақ қоғамында жаңадан өрістеп келе жатқан демократияшыл идеялардың жаршысы болды. Адамдарды ескіліктен, мешеуліктен, зорлық-зомбылықтан, қанау мен езуден құтқаратын күшті құрал - оқу-білім, өнер-ғылым, адал еңбек, әділдік пен адамгершілік мәселелерін көтерген "Оян, қазақ!" жыр кітабы бірден қазақ елінің ұранына айналды. Ақынның көңіл-күй лирикалары да саяси-әлеуметтік мәселелерді қозғады.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды өз шығармаларында айқын көрсетіп, қажетті ойды ашып айта білген сөз шеберінің бірегейі - Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси қайраткер ретінде де танылды. Сан қырлы дарын иесінің мол мұрасының ішінде, әрине, әдеби шығармашылығының орны бөлек-ақ. Әдебиетке өзінің тұңғыш туындысымен "Оян, қазақ!" деп ұрандата келген ол, қазақ әдебиетіне өршіл сарын, тіліп түсер өткір сөз, ойлы пікір әкелді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріХалқының ой-арманының діттеген жерінен шыққан ақын өлеңдері талай ұрпақтың жүрегінде жатталып, көкірегінен жылы орын тепкені анық. Міржақып есімі азаматтық пен күрескерліктің символындай еді. Кейбір әдеби зерттеу еңбектерге сыналай кіріп, сыналып жатса да, сол шағын үзінділерден-ақ, Міржақыптың халық қасіретін жанымен түсініп, шығармашылығына алтын арқау еткен жан екені сезіліп-ақ тұратын. Бүкіл ғұмырын елінің бостандығы мен теңдігі жолында сарп еткен азаматтың шығармашылығы мен тума таланттың болмысын нақты танығандаймыз.
Ол - қандай тақырыпқа жазбасын және қай жанрға қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ тағдырының шындығына бойлап, өзекті мәселелерді екшей талдап, ежіктей түсіндіріп жаза білген. Ақын жанын жегідей жеген өткір сұрақтарды алдымен өзі терең түйсініп алып, сонан соң өлеңмен өрілген асыл ойлары арқылы оқырманға жеткізуге ұмтылады. Сондықтан да ХХ ғасырдың басындағы "әдебиетті ардың ісі" деп түсінген қарымды қаламгерлеріміздің бірі - Міржақып Дулатов екенінде дау болмаса керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
ақын поэзиясындағы фольклорлық дәстүрі бар өлең жолдарын тауып, талдау жасау;
өлеңде көркемдік өрнектерді қолданудағы шеберлігін айқындау;
фольклорлық амал-құралдарының көркемдік қызметін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті:
Ақын поэзиясында қазақ халқының шежіресі, тілі мен мәдениеті, рухани қазыналарын анықтау.
Ақынның поэзиясындағы фольклорлық сюжеттер мен жанрлардың берілуін, дәстүрлі бейнелеу құралдарын айқындау.
Қаламгер стиліндегі фольклор элементтерінің қолданылу дәрежесін, ұлттық фольклор мен әдебиет сөздерінің қатынас жүйесін қандай әлеуметтік контексте жұмсалғанын анықтау.
Жұмыс құрылымы - кіріспе, және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық мұрасы
1.2 Ақынның саяси-әлеуметтік тақырыптағы шығармалары
Көркем әдебиетті басқа өнердің түрінен бөліп алудың өзі оның сан қырлы, мол арналы екенін танытады. Әдебиет пен фольклордың тарихи өзара байланысы әлем әдебиеті дамуының ең бір мәнді заңдылығын байқатады. Сондықтан фольклор мәселесі әдебиеттің теориясы мен тарихын жасауда, қаламгердің шығармашылық мұрасын игеруде көрнекті орын алады. Әр дәуірде әдебиеттің фольклорға бет бұруы, күрделі тарихи заңдылықтардың ашылуы.
зақ жылдар бойы қатаң тыйым салынып келіп, енді ғана асыл мұраларымен халқына қайтып оралған ардақты есімдердің арасында Міржақып Дулатов аты - ерекше кұрметқе лайық. Қиын-қыстау uмірінің өн бойында тынымсыз жалғасқан қарекетімен, тындырып кеткен ұлан-ғайыр істерімен халық жадында біржола сақталып ќалған бірегей тұлғалардың бірі.
М.Дулатовтың бүкіл өмірі осы ғасырдың бас кезінде халқымыздың рухани көсемдерінің бірі ретінде танылған Ахмет Байт+-рсынов есімімен тығыз байланысты. Бұл да сондай, бойындағы барлық қайраты мен білімін туған халқының бостандығы мен бақыты жолына бағыштаған қоғамдық-саяси қайраткер, ойлы сөзімен халық санасын оятќан дарынды ақын, ағартушы ұстаз, жалынды публицист [1, 83].
Міржақып Дулатов 1885 жылы қарашаның аяќ кезінде бұрынғы Торғай уезінің Сарыќопа болысындағы №1 ауылда, қазіргі Торғай облысының Жангелдин ауданына ќарасты Қызбел совхозыныњ жерінде туған.
Екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған жас uспірімнің кейінгі тәрбие қамқорлығы Асқар дейтін оқыған ағасының мойнында болады. Б+-ған дейін ауылда қара танып қалған жас талап 1897 жылы Торғай қаласындағы екі кластық орыс-ќазақ мектебіне түседі де, бес жыл оќып, ауыл м+-ғалімі деген куәлік алып шығады. Содан алты-жеті жыл бойы ел ішінде, ауыл мектептерінде бала оқытады.
Әлі шәкірт жасындағы ұстаз жігіттің кейінгі өмірінде кеңінен өріс алған белсенді әлеуметтік, саяси, шығармашылыќ қызметі, міне, осы кездерден басталады.
Б+-л ќай кез еді? Уақыт жағынан алсақ, талай халықтардың басынан небір сұрапыл дауылдарды соқтырып өткен XX ғасырдың басы. Ал, ќазақ ќауымының хал-жайына орайластыра ой жіберсек, ғасырлар бойы үйқыда жатқан меңіреу даланың денесіне жан бітіп, қимылға келе бастаған кезі. . -
Әлеуметтік-саяси жағынан алғанда, б+-л кезењ - патшалықтыњ ќазақ даласында отаршылдықты күрт күшейтіп, онсыз да қағажу елге тізесін батыра түскен жылдары еді. Өткен ғасырдың аяқ кезінде қауымнан босатылған орыс шаруалары жаппай қазақ өлкесіне көшіріліп, патша әкімшілігінің зорлығымен жергілікті халықтың оты-суы мол, ең шұрайлы жерлері қоныстанушыларға тартып әперілді.
Бұл жағдай сол кезде ұлттық сана-сезімдері оянып, туған халқының қамын ойлай бастаған казақтың зиялы азаматтарына қозғау салды. Олар адамзаттың тарихи көшінен қаға беріс қалып, қалыњ ұйқыда марғау жатқан караңғы елдің тығырықтан шығар жолын іздестіріп шарқ ұрды. Сол қапастан қ+-тылудың ең бірінші қадамы - надандықтан арылу, ілгері елдердің ќатарына қосылып, өнер-білімге тартылу деп білді де, олар осы бағытта насихат жұмысын өрістетті.
Міне, осындай тарихи- ахуалда ел ішінде жас ұрпақка білім ұрығын сеуіп жүрген Міржақып сияқты кuзі ашық, көкірегі ояу жас мұғалім халықтың тағдырына байланысты саяси-әлеуметтік мәселелерден оқшауланып ќала алмады. Қалыњ қазақы ортадан шығып, айналасы 4-5 жылдыњ ішінде уездік мектепте дүниелік пәндерден жалпы мағлұмат алып шыққан жас жігіттіњ алдынан күрескер азаматтық жолы осылай ашылып еді.
Өрелі ой мен өршіл талап uз бойынан сәтті ұштастық тапқан жайсањ жас, алыс қияндарды аңсаған алғыр қырандай, өмірден кењ uріс іздейді, игі мақсаттар мен ізгі мұраттар жолында құлаш жая қимыл жасайтын кең даңғылды аңсайды. Осындай талапқа бекінген мұғалім жігіт 1904 жылы Арқадағы ќазақ оқығаидарының бас қосатын бір орталығы - Омбы қаласына аттанады.
Осы сапарында өзінің болашақ ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі. Соған еріп Қарқаралы барады, ондағы ұлттық-демократиялық қозғалысқа белсене араласады. Отты сөзімен, орнықты ісімен көзге түскен жиырмадағы жас жігіт сол жердегі зиялы топтың өкілі ретінде қазақ конституциялық-демократиялық партиясының Оралдағы съезіне қатысады да, соныњ делегаттары қатарында 1906 жылы Петербургке барады.
Кеше ғана Торғай топырағынан аттанған ауыл мұғалімінің әлеуметтік-саяси кuзқарасының қалыптасуында, ой өрісінің кеңейіп, ішкі сенімдерінің беки түсуінде - бұл сапардың шешуші маңызы болады. Саяси күрескерліктің алғашқы сабақтарын Омбы бен Қарќаралыда Ахаң мектебінен алған Міржақып астанаға барғанда одан әрі кеңейтіп, пысықтай түседі.
1907 жылы Петербургте жалғыз ғана нөмірі шыќқан Серке газетінде Міржақыптың Жастарға деген uлењі басылады. Ал, осы газеттің жарық көре алмай кеткен екінші санына Дулатов Біздің маќсаттарымыз атты бас мақала жазған екен, газеттің шықпай жатып т+-ншықтырылуына басты бір себеп болған осы мақала екен деген де деректер бар.
Бұл кезде Міржақып белсенді қайраткер, саяси күрескер ғана емес, сонымен бірге шабытты ақын ретінде де таныла бастаған. Оның тұңғыш uлендер жинағы 1909 жылы Қазан ќаласындағы Шарқ баспасынан Оян, қазақ! деген атпен басылып шығады.
Жаңа ғана оқу-білімге тартылып, ана тіліндегі алғащқы басылымдарға ынта-ықыласы арта түскен қазақ оқырмандары арасында бұл кітаптың әсері өте күшті болады. Ауыл арасында қолдан-қолға, ауыздан-ауызға тарап, аз уақыттың ішінде ақынныњ атақ-данқы ете алыс қияндарға танымал болады.
Бірақ, бұл кітап жас авторға халық арасындағы абырой-бедел-мен бірге патша әкімдерінің тарапынан қуғын-сүргінді ала келеді. Мұғалім жігіт тергеу органдарының бақылауына алынады. Ақыры, ол туған жерден тайғақтап, өзі көрген Омбы жаққа, Ақмола облысындағы Қызылжар қаласына қарай жылыстап кетеді. Осының артынпіа Оян, қазақ! та кәмпіскеленеді [2, 116].
Қызылжарға барғаннан кейін бақылауда жүрген Міржақыптың ресми орындарда еркін жұмыс істеуіне мүмкіндігі болмайды. Сот кеңсесінде там-тұмдап тілмәштық қызмет атқарып, күн көрістік каражат тауып жүреді. Жеке адамдарға жалданып, мүғалімдік қызметін де жалғастырады. Қазақ балаларына орыс тілінде сабақ береді. Сол кезде одан біраз уақыт Мағжан да дәріс алған.
Революция толқыны күшпен басылып, ел ішін реакцияның қара түнегі қайта торлаған кезде, әрбір қадамы санаулы болған саяси сенімсіз жігіт белсенді қоғамдық қаракетке бара алмай, көбінесе көркем шығармашылыққа шоғырланады. Поэзияда ќаламы төселіп қалған автор енді жаңа бір шабытпен проза саласында, күрделі жанрда күш сынап кuрмек болады. Ол дереу роман жазуға кіріседі. Шығарма тез жазылады да, 1910 жылы Қазандағы Каримовтар баспасынан Бақытсыз Жамал деген атпен жарық көреді. Қазаќ әдебиеті тарихындағы тұңғыш роман дүниеге осылай келеді.
Бұл кезде Міржақып өз шығармашылығын өлең мен проза жанрында қатар дамытады. Әр жерде шығатын қазақ басылымдарына, әсіресе, Айқап журналына үзбей жазып тұрады. Сонымен бірге ќағілез жігіт қазақ даласындағы әлеуметтік өмірден де қол үзбей, жіті ќ+-лақ түріп, халық тұрмысының жай-жапсарын қадағалап отырады.
Әр өлкедегі ел тұрмысын өз көзімен көріп-білгісі келеді. Осындай ниетпен 1911 жылы ќазаќ ауылдарын аралап, Қызылжардан Семей облысына қарай саяхатқа шығады. Бірақ, бұл кезде патша тыңшыларының қатты аңдуына алынған азамат Семей ќаласына келгенде полицияның қолына түседі. Осында бір жарым жыл қамауда отырады.
Абақтыдан шыќқан бойда Міржақып ел шетінен жер аударылған Ахаңның ізімен Орынборға қарай беттейді. М+-нда келгеннен кейін осындағы азғана топ қазақ зиялылары ақыл ќосып, ел санасын оята беру, бәсеңсіп қалған жұртшылық қозғалысына қайтадан дем салу мақсатымен, баспасөз қызметін қолға алуды ұйғарады. Қыр өлкесінің ағартушылық демократияшылдық бағыттағы тұњғыш биресми басылымы - айтулы Қазақ газетін шығару женіндегі Байтұрсынов пен Дулатовтың бірлескен қызметі басталады.
Әдепкіде баспахана жалдап, ақыға шығарылған газет көп ұзамай өзіндік баспаханасы, қағаз қоры, айналым қаржысы, шағын кітапханасы, тағы басқа керек-жарағы бар әжептәуір кеңселі мекеме дәрежесіне көтеріледі. Алғашқыда 3 мыњ дана болып басылған газет тиражы аз уақыттың ішінде 8 мыңға жетеді.
Оян, қазақ! кітабынан соңғы кезеңде жазылған өлеңдерін 1913 жылы осы Орынборда Азамат деген атпен жинақ етіп шығарып, 1914 жылы Бақытсыз Жамалды Қазанда қайтадан бастырып, 1915 жылы Терме атты жинақпен Оян қазақтағы өлењдерін Орынборда тағы бір жаңғыртып шығарады да, өзінің ақын-жазушылық қалпын нығайтып, Міржақып осы жылдары журналистік, публицистік дарынын да мейлінше аша т%.седі.
Қазақ газеті 1913 жылдың бас кезінен 1918 жылдың наурызына дейін шығып тұрды. Алғашында айқын ағартушылық, дәйекті демократияшылдық бағытта болған бұл басылым Ақпан революциясын мойындап, ал Қазан революциясын қабылдай алмады.
Бірақ, оқиғалардың кейінгі аяқ алысында Алаш басшылары, оныњ ішінде М.Дулатов та, жаңа құрылыс жағына шығып, қалған өмірін түгелдей туған халқының мәдениетін көркейту мақсатына арнауға бекінеді.
Әлбетте, аумалы-тuкпелі заманның аласапыраны кезінде жасалған бұл батыл ќадамныњ қатерлі тәуекелі де жоқ емес еді. Осының айғағындай, алғашында Ташкентке барып, аз уақыт Ақжол газетініњ редакциясында, одан кейін Семей облысыныњ сот органдарында қызмет аткарған Міржақып 1922 жылы ешбір себепсіз абақтыға жабылады. Бірақ, бұл әділетсіздік ұзаққа созылмай, Семейден Орынборға жөнелтілген бойда ќамаудан босатылады.
Содан кейін ол Орынбордағы Қазақтың халыққа білім беру институтына (КИНО) оқытушы болып орналасып, мұнда 1922 жылдан 1926 жылға дейін ісейді. стаздық қызметке қайта оралғаннан кейінгі осы төрт жыл, одан кейін Қазақстан мемлекеттік баспасында бuлім бастығы, Еңбекші қазақта редактордың стилистика жөніндегі көмекшісі болып істеген кездері - Міржақыптың қарбыта қалам сілтеп, өндірте жұмыс істеген аса бір жемісті жылдары еді.
Атап айтқанда, 1922 жылы ұстаздық қызметке қайта оралған бетте, ол екі бөлімнен тұратын Есеп ќұралын әзірлеп, Ташкент қаласында бастырып шығарды. Балқия атты төрт перделі пьеса жазды. Сол кездегі республика астанасында қазақтыњ ұлттық театрының негізін құрған көркемөнерпаздар үйірмесінде қойылып, зор табысқа ие болған бұл шығарманы - қазаќ кеңес театрының алғашқы репертуарлық бастауларының бірі деуге болады.
1924 жылы Орынборда екі жылдық Қирағат кітабы (хрестоматиялық оқулық), Қызылордада Есеп құралының жаңа басылымы жарық көреді.
Ал, енді осыған әрдайым қапталдасып отырған журналистік, аудармашылық қызметті қоссақ, тынымсыз еңбекпен еткен, қарекетшіл қажыр иесінің өмірі кuзге айқын елестейді. Мәселен, бір ғана 1925 жылдың өзінде ол В.И.Лениннің Жаңа үнем саясаты, 1905 жылғы төңкеріс, Г.Зиновьевтің Ресейлік коммунистік партияныњ тарихы атты еңбектерін аударып, Орынбор мен Қызылордада бастырып шығарады. Соған ілестіре революциядан кейінгі кезеңде қазақ тілінде шығарылған кітаптардыњ екі томдық библиографиялық көрсеткішін әзірлеп бастырады.
Бұл аталған фактілер Міржақыптың осы алты-жеті жыл ішіндегі ұстаздық, баспагерлік, қаламгерлік белсенді қызметінің басты-басты нәтижелері ғана.
Шығармашылық кемел шағына келіп, республикадағы мәдениет революциясы ісіне белсене ат салысып жүрген кезінде Міржақып Дулатов Сталин-Голощекин озбырлығының қармағына тағы да ілінді. Баяғы өткен оқиғалардың жаңғырығы қайта қоздырылып, 1928 жылдың аяғында бір топ қазақ оқығандары қатарында тұтқынға алынды. 1930 жылы ОГПУ коллегиясыньщ үкімі бойынша алғашында ату жазасына кесіліп, кейін б+-л үкім 10 жыл абақты жазасымен алмастырылды. 1935 жылы қазанның 5-і күні, елу жасқа толуына бір ай қалғанда, Ақтењіз-Балтық каналының бойындағы Сосновец станциясында, лагерьдіњ лазаретінде ауыр науқастан қайтыс болды.
М.Дулатовтың қылмысты ісін жан-жақты тексере келіп, Қазақ КСР-нің прокуроры 1988 жылғы қазанның 27-сі күні тиісінше наразылық білдірді де, республика Жоғарғы сотының коллегиясы сол жылғы қарашаның тuртінде қылмыс құрамы болмағандықтан марқұмның есімін білжола ақтады.
Ақынның революциядан сегіз жыл бұрын шыққан алғашқы жинағының жалпы идеясы мен онда топталған өлеңдерінің негізгі мазмұны - Оян, қазақ! деген атынан-ақ көрініп тұр. Автордың алдына қойған мақсаты мен айтайын деген ойы тuрт жолдық беташарға түгел сыйғызылған:
Көзіңді аш, оян, қазаќ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал харап боп,
Ќазағым, енді жату жарамас-ты [2, 12].
Патшалықтыњ отарлау саясаты, халықтық өнер-білімнен маќ+-рым қалуы, тұрмыс к%.йінің к%.йзелісі және осылардан тамыр тартқан тағы басқа алуан түрлі тақсірет - осы төрт жол өлеңде т%.гел қамтылған. Айналасы мың жарым жолдай, яғни ќазіргі замандағы кітап кuлемінің өлшемімен алсақ, екі баспа табақтай ғана бұл шағын жинақта - қасірет зарын көп тартқан қазақ халқының ұзын ырғалы арғы тарихы мен кейінгі қатал замандағы қайғылы тағдыры және сол қараңғы қапастың қалың түнегінен шығар жол қайсы екен деп қарманбаған бейқам елдің болашағы көз алдыңа елестейді.
Жинақты оќып отырғанда, туған халќыныњ басындағы ауыр халді ойлап, бебеу қаққан азамат ақын ж%.регінің құсалы күрсінісі естіледі. Тығырықтан шығар жолды іздеп, шарқ ұрған тынымсыз жанның: ол мынау! - деп қолмен нұќып көрсеткендей, ашыньш айтқан аяулы зары келеді құлаққа. Болашағын ойлауға ақыл-сана сатысы төмендеу соғып жатқан жұртына қозғау салатын, соның игілігіне қызмет етеді дейтін оқыған зиялыларға, болашақ иесі - жастарға шегелеп айтқан ождан сөзінің сарыны еседі [3, 510].
Осындай көңілсіз кuріністің үстінен биіктей көтеріліп, халық өмірінің әрбір дем-тынысына құлаќ түрген, осы жолға өзініњ қажыр-қайратын, uнер-білімін сарқа жұмсауға бел байлаған күрескер, азатшыл, мейлінше ұлт жанды, еркін ойлы, азамат ақын бейнесі т+-лғаланып кuрінеді.
Жинақтың қара сөзбен жазылған қысқаша кіріспесінде автор туған халқыныњ д%.ние сарайыныњ бір ќараңғы түкпірінде ұйықтап, ұмыт қалған секілді болып тұрғанын өкінішпен айта келіп, осы бейқамдықпен жата беретін болсақ, таяудағы болашағымыз бұдан да ауыр күйге ұшырауы мүмкін деген ойды аңғартады. Мұндай мүшкілдікке ұрынбау үшін, ақынның ойынша, екі нәрсе қажет. Біріншіден, мұсылман оқуын жетігірек меңгеріп, дінді тереңірек тану, сuйтіп, надан кuпшіліктің көзі мен көңілін қатар ашу. Б+-л - ана дүниелік ахиреттің қамы. Екіншіден, мына дүние тіршілігіне қажет нәрселердің бәріне қол жеткізіп, жерімізді, малымызды сақтау үшін, басқалардан қорлық кuрмес үшін, орысша оқып, uнерлі болу. Россия мемлекетіндегі үстем тіл - орыс тілі болғандықтан, соны үйрену арқылы елдегі қоғамдық uмірдіњ қырлары мен сырларын түсіну, солардың деңгейіне көтерілу. Бұл іске ењ алдымен, ел ішіндегі азын-аулаќ оқыған азаматтар мұрындық болып, белсене ат салысуға тиіс.
Міне, осы ой, осы мақсат Қазаќ халкының һәм бүгінгі халі деп аталатын алғашќы өлеңнен бастап, жинақтын ақыр-аяғына дейін негізгі арқау етіп алынады да, үнемі ќайталанып, пысықталып, оќушы мен тындаушының көкейіне ќұйылып отырады.
Адасып ќараңғыда сорлы казақ,
Ай тумай, күн һәм шықпай, тұр таң атпай.
Ақын анықтауындағы халықтың жағдайы осындай болғандықтан, бас көтерген әрбір азаматқа қойылар талап та үнемі осы үдеден шығып отыруы қажет:
Жігіттің несі жігіт босқа жүрген,
Ќызметпен пайда беріп халықка жақпай.
Әсем болсаң, бәсењ бол деген қағидаға бағып, елің үшін, дінің үшін, ұлтың үшін жаныңды пида, малыњды тәркі қыл, өнеріњді халықтың мұқтажына жарат. Ақын мұрасындағы азаматтық +-ран да, әлеуметтік әуен де, эстетикалық мұрат та әрдайым осы ойдыњ тuњірегінде uріліп, поэтикалыќ бағдарлама түрінде жүйеленіп, саяси астарын айқындап отырады.
М.Дулатов шығармашылығындағы ең күшті сарын - отаршылдыққа қарсы күрес сарыны. Қазақ халқының отарлық күйі - аспандағы әміршінің б+-йрығымен болған немесе әлдекімдердің ойынан шығарылған әлдеқалай кездейсоқ нәрсе емес, бүкіл қазаќ қауымының талай замандардары тарихи дамуының нәтижесі, саяси-әлеуметтік тіршілік салтының логикалық салдары, қоғамның ішкі қайшылықтарының заңды зардабы еді. Халқының өткен тарихынан мол хабардар ақын оның бүгінгі ауыр халін суреттегенде осындай нақты-тарихи кuзқарас тұрғысынан келеді.
Мәселен, жинақтың бас жағындағы Қазақ жайы атты өлењді алып ќарайық. Онда қазақтың өткен тарихын ақын былай суреттейді. Бір кезде ол байтақ сахарада емін-еркін көшіп-қонып тіршілік еткен. Ешбір патшаға қарамастан, үш жүздің баласы қанаттаса өрбіп, өз хандарына өздері бағынып, алањсыз uмір сүрген. Жер кең, дәулет мол, ешнәрседен алаңы жоқ бейќам ел бейбіт өрбіп, берекелі мекенді жайлаған ол - бір рахатты заман секілді болып елестейді.
Көшсе де мың шақырым жері жайлы,
Аққан бұлаќ шалғыны кuк орайлы.
Тоқты қоздап жүріпті, тай құлындап,
Жер тар болып көрмеді ол уайымды [2, 18].
Бірақ, бұл - белгілі бір өткінші кезеңнің сыртқы бүтіндігі ғана болатын. Қауымды іштен жегідей жеген ала ауыздық бар еді. Күштінің әлсізге тізе батыруы, бірін-бірі шауьш алып, араздықты үсті-%.стіне қоздыра беруі етек алды. Ішкі бүтіндігі іри бастаған елге сыртқы жаулары да көз алартуын жиілете бастады.
Сол кезде біздіњ қазақ ала болған,
Көлденең дұшпандары және болған.
Күштісі нашарларын шауып алып,
Бұрынғыдай болмаған, пәле болған.
Ел шауып, кісі өлтірсе, батыр деген,
Батырлар пақырлардың хақын жеген.
Біз мұндай бұл уақытта болар ма едік,
Істесе халық пайдасын ғақылменен [2, 24].
Осыныњ бәрі ақыр аяғында келіп қазақтардың Ресей мемлекетіне бағынуымен тынды. Әр түрлі әлеуметтік жағдайлардың тоғысуынан туған бұл тарихи қадам әдепкіде халықтың болашақ тағдырын қамтамасыз еткендей де болған. Өйткені, uз еркімен келіп қосылып жатқан халыққа патша әділ боламын, дініңе, жеріңе тимеймін, солдат алмаймын, салықтан басқа ешқандай ауыртпалық түсірмеймін деп уәде берген. Сондықтан Ресей қол астындағы басқа халықтар қатарлас патшаның рақымынан нәсіп кuріп, іргелі елдің игіліктерінен дәмеленуге қазақтар да хақылы еді.
Бірақ, олай болмады. Замандар өте келе, берілген көп уәде аяққа басылып, халықтың мойнына отаршылдық қамыты мықтап тұрып кигізілді. Өз елінде, uз жерінде отырып, ол бұратана атанды. Осының барлығына түу басында кінәлі uзіміз екенін ақын былай жеткізеді:
Кетіпті араздасып бір туысқан,
Барымта ұрлық қылып, мал қуысқан.
Сыя алмай кең дүниеге таласушы еді,
Таршылық енді керіп сығылысқан...
Екі сұңқар таласса, құзғынға жем,
Берекесін бұл қазақ сөйтіп құртқан [2, 27].
М+-ның бәрі - тарихи шындық. Ақын бұл шындықты жөн-жөнімен саралап, әсерлі өлең тілімен жеткізеді, оқушысына ой сала, толғанып жазады.
Қазақ халқыныњ бұрынғы мағишаты атты өлеңінде ол бабалардың uткен uмірін, елдіњ салтын, жақсы дәстүрлерін бұдан да гөрі тереңірек тебіреніспен еске алады. Бірақ, өткендегінің бәрі жаќсы еді деп жоқтамайды, сол заман қайта келсе екен деп көксемейді. Оны халқымыздың басынан өтіп кеткен бір тарихи кезең деп қарайды да, қазіргі тұрмыстың, бүгінгі күннің қам-қарекетін алға тартады. Өткен тарихты ғибрат, тағылым ретінде ғана ұсынады.
Қанекей осы айтқанның бірі бар ма,
Айтылса сөздің кәміл хақиқаты.
Б+-л күнде бұларды ойлап қайғыда жүр,
Бар болған данышпандар парасаты.
Оқыған пайда берер жастарымыз,
Әр істен болса егер мағл+-маты [2, 32].
М.Дулатов поэзиясында бірден-бірге жалғасып, ортақ желідей тартылып отыратын осы күрделі тақырыпқа арналған өлеңдердегі қайғы-қасірет пен мұң-зарға құрылатын ауыр психологиялық ахуал, лирикалық қаһарманның көңіл күйін билеген өкініш-нала, халықтың басындағы ауыр халді көзбен көріп, көңілмен ұққан ақын жанының күйзелісі әрдайым бой көрсетіп отырады.
Жоғарыда аталған Қазақ жайы атты шығармадағы жалпы жағдайдың белгілі бір қырын алып, ерекше уытты әсер күшімен баяндайтын Қазақ жерлері деген uлең - осының айқын айғағы.
Тақырыбынан-ақ кuрініп тұр, мұндағы кuтерілетін мәселе - көшпелі ел тұрмысындағы ең шетін - жер мәселесі. Мал ашуы - жан ашуы дейтін қазақ, бар тіршілігі малмен байланысты болған соң, соған керекті өріс-қонысты қуалап, кең сахараны тынымсыз кезіп жүргенде, оның ой-қырына түгелдей бауыр басып, атадан балаға мұра етіп қалдырған. Сол байтақ даланың әр п+-шпағында қазақ тарихының өшпес ізі, әр заманда қан болып тамып, тер болып төгілген таңбасы, әр ұрпақтыњ өзіне қымбат жәдігерлері бар. Сондықтан да қазақ жерін сөз еткендегі ақын тебіренісінің тереңдігін, сол жерлердегі замандар бойғы тіршілік белгілерінің қолдан шығып, қор болып бара жатқанын көргендегі ақын жаныныњ шырылын - тіпті бүтінгі оқырманның uзі де өзгеше қобалжу сезімі үстінде қабылдағаңдай.
Ақын бұл тұста да тарихи шындықтан ауытқымайды. Бірінші өлеңінде әлеуметтік тығырыққа қамалған казақ қауымының алғашқы легі орыс патшалығына Әбілхайыр хан тұсында бағынғаны айтылса, мына uлеңде бұл оқиғаның 1731 жылы болғаны дәлдеп көрсетіледі. Соған жалғастыра 1868 жылы қазақ жерініњ түгелдей қазыналық деп жарияланғаны еске салынып, одан әрі +-лы қасіреттің басы болған ауыр зардаптары тізбектеліп кетеді. Осының барлығын ақын күнделікті өмірдін нақты көріністері арқылы, ұлттық санаға етене жақын ұғымдармен жеткізеді.
Кір жуып, кіндік кескен кайран жерлер,
Мұжыққа хош-аман боп барасың ба?
Қасиетті бабамыздын зияраты,
Қалдың ғой көшесінің арасында.
Моншаға зияраттың тасын алып,
Ағашын отќа, мұжық, жағасың да...
Айрылсањ ќалған жерден осы күнгі
Топыраққа малды, қазақ, бағасың да... [2, 40].
Отарлау саясатының экономикалық зардабы осындай болғанда, елдік пен егемендікке, дәстүрлі салт-санаға тікелен нұқсан келтірген әлеуметтік зардабының да одан кем болмағаны Сайлаулар хақында деген өлеңнен кuрінеді.
Шыққалы болыс сайлау ќырық жыл өтті,
Сол сайлау байқасаңыз түпке жетті, -
деп басталатын бұл шығарма қазақ жерлерін басқарудыњ жана тәртібі көшпелі қауымда ежелден қалыптаскан билік дәстүрлерін бұзып, ел ішінде ала ауыздық туғызғанын, партияшылдық, мансапқорлық деген жаңа дерттердің бұқара халықты іштен жегідей жей бастағанын сөз етеді.
Бір кезде +-лы Абай Болыс болдым мінекей, Мәз болады болысың атты өлењдерінде қатты мінеп кеткен кесірдің бұл күнде бәсекеге айналып, жаппай етек алғаны, ел ішін кеулеп, барған сайын жұртты аздырып бара жатқаны Міржақып uлеңінде жаңа бір күшпен шенеледі [4, 153].
Патша әкімшілігініњ қыр еліне ықпалы күшейген сайын, ол материалдық және әлеуметтік-саяси езгімен шектелмей, халықтың рухани өмірін де отаршылдықтыњ темір қ+-рсауымен шегендей бастағаны мәлім. Алғашында халықтыњ ауыр тұрмысы мен бұлдыр болашағын өткен тарихымен салғастыра, жай бір ғибрат етіп ұсынған ақын, кейін келе, партиялық тергеу орындарының тыңшылықты күшейткен кезінде, ел ішінде арызқойлық, бас араздықтан туған кuрсетінді сияқты оқиғалар жиілей түскен шақта, жаңағыдай ашық қарсылықтан жасқаньш, т+-спал сөзге ауысқан жәйттерін де байқаймыз. Патшалық - еркін ойлы, азаткерлік идеясына қатты тыйым салып, сәл кuріністерінің өзіне қудалау жасаѓанын Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың өз uмірлерінен айқын көреміз.
Байтүрсыновтың халыққа арнаған алғашқы сөзін аудармадан бастап, мысал түрінде жазуында да ішінара осындай себеп бар еді.
Бүл әдісті кезінде Дулатов та колданған. Ж+-мбақ атты өлеңнің жазылу тарихынан осындай сыр түйеміз.
Патша самодержавиесі т+-сындағы шексіз деспотизмді, оның әкімдері тарапынан жасалған қайырусыз зорлық-зомбылықты ақын арыстан билеген аң патшалығының өзі түсте көрген сиқы арқылы жеткізбек болады. Өзініњ төңірегіне жолбарыс, аю, қасқыр сияқты жыртқыштарды жиып алып, өзге момын жануарлар мен +-сақ жәндіктерді санатқа алмайтын, сол үшін арыз айтып, шағым білдіргенді қатал жазалайтын әділетсіз арыстан мен оныњ жағымпаз жандайшаптарының бейнесінен отаршыл империя шындығы ап-айқын танылады. Соны б+-л аңыз өлеңнің соңғы шумағындағы:
Ойыңа ќалай келсе, солай түсін,
Сыртын көріп құр қойма, аңғар ішін.
Өңдегім деи айтуға қаймығамын,
Секілді еді осылай көрген түсім,-
деген сөздердің өзі-ақ аңғартып тұр.
Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың ақындық қазынасында олардыњ ағартушылық идеялары халыќты оқуға, өнер-білімге шақырған +-рандары көрнекті орын алатыны - бұл күнде баршаға белгілі ақиқат. Осы жағынан келгенде, бұларды өздерінен б+-рынырақ өткен ұлы демократ ойшылдарымыз Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың тікелей мирасќорлары деи атауға болады.
Сонымен бірге; аталмыш екі ақынның өз заманының қоғамдыќ-саяси жағдайына байланысты алдарына қойған мақсаттары мен атқарған наќты іс-әрекеттерінде алдыңғы ізашарларынан елеулі өзгешеліктері де бар еді.
А.Байт+-рсынов пен М.Дулатов әлеуметтік өмір сахнасына шыққан кезде патша үкіметінің Қазаќстанда отарлау саясаты әбден дүрлеп, шыңына шығып т+-рғаны жоғарыда айтылды. Мал баққан елді шұрайлы жерлерінен айырып, алым-салықты көбейтіп, ж+-рттың титығына жетіп жатқанда, орыстыњ тілін білмейтін сауатсыз халық ењ болмаса қазынаға кеткен жерінің ақысын да даулай алмай, көрген қорлық-зорлығын айта алмай, құлақ кесті құл жағдайында қала беретін [5, 202].
Осы әділетсіздікті кuзбен көріп өскен саналы азаматтардың сондағы халыққа айтқан ең бірінші сuзі: теңдігімді алам десең, алдымен әкімдердің тілін үйрен, оқуын оқы, олармен иық теңестіріп, т+-рмыстыќ мүддењді қорғай алатын дәрежеге жет, - деген сияқты үгіт түрінде болды.
Сондықтан Ахмет, Міржақыптардың ағартушылық қызметінде халыќты жалпылама оқу-білімге шақырған ұранмен қатар, осындай салмаќты саяси астар да болды. Бұл астар олардың кейінгі азаткерлік-төњкерісшілдік күш-жігерлеріне дәйек болып, саяси күрескердің сындарлы әлеуметтік көзқарасына айналды.
М.Дулатовтыњ алғашқы өлең жинағына Оян, қазақ! деген ат беріп, соған жалғастыра: жатуың енді, қазақ, жарамасты деп жеделдетуінде, халықты нәтижелі іс-әрекетке, қызу қимылға, саналы тірлікке, елдікке, бірлікке шақыруында - өмірдің өктем талабынан туған осындай көкейкесті зәрулік болатын.
Міржақыптың ағартушылық көзқарасына тән екінші бір өзгешелік - діни оқу мен дүниелік ілім-білімнің арасын табиғи байланыстыра көтеру. Ақын өзі мұсылманша әжептәуір жүйелі білім алып, діни соқыр еенім дәрежесінен жоғары көтерілін кеткендіктен, ќұран, шариғат сөзіндегі адамгершілік, тәлім-тәрбиелік мәнді дұрыс ұғына білген. Сондықтан ол принципінде дінге қарсы емес, керісінше, оны қазақ қауымының рухани қажетіне жарату қамын ойлап, сындарлы пікірлер айтады.
Ахмет ағасы сияқты, ол да дүмше молдаларды сынағанда, ісләмды ұнатпағандықтан емес, қайта, аңқау елге арамзалық жасап, дұға-намаз бен қайыр-фатиханы өздерінің бас пайдасына жаратып жүрген дүниеқоңыздығы мен пасықтығы үшін сынайды. Қазаќ ауылындағы мешіт, медресе жұмысының ұйымдастырылуындағы қара дүрсіндік пен шалағайлықты кuрсетіп, оған жүйелі педагогикалық сипат беруді жақтайды. Бұл - сол кездегі ќазақ оқығандары мен ќазақтан шыққан діни қызметкерлердің көбі көтеріле алмаған деңгей болатын.
Мешіт, медресе хақында, Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта, Қазақ халкына діни бір уағыз атты өлеңдерінде Міржақып мұсылманша оқуды қазақ ауылындағы ағарту ісінің негізгі саласы деп қарап, ондағы дәрістің кәдімгі мектептегіше оқу-методикалық негізде ұйымдастырылуын діттейді.
Осы орайда қазақ ауылындағы м+-сылмандыққа байланысты жол берілген ұшқарылықтың салдарынан, соњғы уақыттарға дейін, әсіресе, сыңар жақ идеологияның үстемдігі тұсында, халқымыздыњ рухани өміріне елеулі нұқсан келтіріліп келгенін өкінішпен айтуға тура келеді.
Біріншіден, мұсылман оқуының мәні жоққа шығарылуы себеп-ті- революцияға дейінгі халықтың сауаттылық көрсеткіші жасанды түрде төмендетіліп, қазақтар 1917 жылға дейін өзіндік жазу-сызуы жоқ жабайы халықтар қатарына қосылып келді.
Екіншіден, қазақ халқы өзінің табиғатында атеист халық еді деген қисын жасалып, оның дінсіздігі жақсы қасиеттерінің бірінен саналып келді. Соны ресмн идеологиямызда әжептәуір мақтан тұтып айттық.
Шындығында осылай ма еді? Жоқ, олай емес екендігіне Міржақып өлеңдерін оқып отырғанда көз жеткізе түсеміз. Мәселен, Мешіт, медресе хақында атты өлеңінде ақын қазақ мұсылмандағыныњ шалалығын, жұрттыњ көбі дін күтпей, құр мұсылман деген атақты малданып жүретінін айта келіп, оныњ себептерін ашады. Ең алдымен, көп ауылдарда мешіт жоќ, барларында оны халыққа рухани ықпал ете алатындай үлгілі дәрежеде +-стайтын білгір имамдар жоқ.
Осы т+-ста Дулатов тағы бір үлкен шындықтың бетін аша кетеді. Бақсақ, көп жерлерде мешіттіњ ашылуына орыстың миссионер топтары кедергі келтіреді екен. Демек, қазақ даласында ісләм дінінің әлсіз болуыныњ бір ұшығы патшалықтыњ отаршылдыќ саясатына барып тіреледі екен. Оның әр жағында шығыстың көптеген +-сақ халықтары арасында қазақты да шоқындыру мақсаты жатқаны белгілі.
Ал, біз болсаќ осының байыбына бармастан, қазақтың мұсылмандығы жай, бер жағы ғана еді деп, бүкіл халыққа ұждан жалғандығын таңып, оны екі жүзді етіп көрсетіп келдік [6, 123].
Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта дейтін өленде қыр балаларының ауыл молдасынан оќуы барып тұрған азап екені, онда сабақтың белгілі бір күн тәртібі, оқу кестесі бойынша жүргізілмейтіні, дәріс бағдарламасының орындалуына қарай шәкірттер оқу топтарына бөлініп, жылма-жыл сынып ауыстырьш, кластан класқа көшіріліп отырмайтыны сыналады. Керек десеңіз, ауылда балалар оқитын арнаулы үй де болмай, сабақ көбінесе төл қораларда, иіс-қоңысты, лас орындарда өткізілетіні үлкен қьшжылыспен айтылады. Өйтетін себебі, ақын ауыл балаларының молда алдынан қара тануын тек қана діннің оқуы деп қарамай, дүниелік өнер-білімге, үлкен ғылымға барар жолдың бастапќы буыны деп қарайды. Сондықтан да өлењнің соңғы қорытынды шумағы мынадай шақырумен аяқталады:
Келер ме өздігінен бізді іздеп,
Қол созып ұмтылмаймыз мағрифатќа.
¤нерлі халықтардан өрнек алып,
Кел енді бұл ғадетті тасталық та.
Балаларға дін уағыздары мен ғылыми пәндерді қатар оқытудыњ кеңейтілген бағдарламасы Қазақ халқына діни бір уағыз атты өлеңде б+-дан де гөрі нақтыланып баяндалады. Оның негізгі мазмұны мынадай. Қазақ халқы Россиядағы мұсылман дінінің ресми орталығына бағындырылсын. Оќу жүйесі ауылдық, болыстық және уездік болып саты-сатыға бөлінсін. Оның басшылығына тағайындалған лауазым иелері діни парыздармен бірге азаматтық рәсім міндеттерін қоса атқарсын. Әр болыста бір медресе +-йымдастырылып, м+-сылманша, орысша сабақ екі жүйе жүргізілсін. Бүкіл оқу процесі ғылыми-педагогикалық ережелерге негіздей қ+-рылсын. Бұл ж+-мысқа жүйелі ќамқорлықты үкімет орындары өз міндетіне алатын болсын.
Әрине, бұл сияқты күрделі жоспарлардың ойдағыдай жүзеге асуы оңай емес. Ол үшін ресми әкімшілік орындарыныњ қолдауымен қатар, жалпы халықтың, әсіресе, бұқара көпшіліктің оќуға, ғылым-білімге деген ынта-ықласын ояту қажет. Халықтың болашақ тағдырының мықты бір кілті осында екенін ел-жұрттың санасына мықтап тұрып кұю ләзім.
Өнермен хисал болған нәрселер атты өлеңде осындай насихаттық және танымдық мол тағылым бар. Өзінің ұлы ұстазы Ыбырай Алтынсариннің Өнер-білім бар жұрттар атты әйгілі өлеңінің дәст%.рінде жазылған бұл шығармасында Міржақып, өз заманындағы ғылым мен техника жетістіктерінің ең соны жаңалықтарын тізбектей баяндай келіп, соның барлығы әлгіндей оќу-ағарту ісініњ жемістері екенін және соның барлығы адам игілігіне қызмет етіп отырғанын түсіндіреді.
Оқу-ағарту ісінің тағдырын шешетін ендігі бір маңызды шарт - осындай ғаламдық маңызы бар игілікке мұрындық бола алатын тәжірибелі ұстаздардың болуы, ақынның дәл өзі сияқты жалынды сөзімен де, жағымды ісімен де бұл үрдіске сүбелі үлес қоса алатын зиялы азаматтардың, әсіресе, жастардың қалыс қалмауы. Сондықтан, ақын бұл бағытга айтар сөзінің бір сарасын соларға арнайды. Өнерін халық пайдасына жұмсап жүрген оқығандарымызға деген және Аќылы кәміл жігіттер, Зейнолла әпендіге жолдадым хат деп басталатын өлеңдерде ақынның ағартушылық қызметін нақ осы тұрғыдан толымды ете түсетін көшелі пікірлер бар.
М.Дулатовтың бүкіл шығармашылық м+-расында бір-біріне жалғастыра жылғаланып отыратын күрделі тақырып - әйел мәселесі. Әр кезеңде әр түрлі жанрда көтеріліп, әр қырынан көркемдік шешімін табатын бұл тақырып алғаш рет Оян, қазақ! жинағында Жесір даулары хақында атты +-зақ өлеңде сөз болады. Онда қазақ халқының сонау ерте замандардан бері қарай ата салтына айналып, бүкіл болмысына сіңіп кеткен жақсы дәстүрлерімен бірге талай ұрпақтардың өміріне залалын тигізіп, талай жандарды бақытсыздыққа ұшыратып келе жатқан қатал зандардың бірі - әйел тағдырына байланысты екені аса бір лепті ақындық әсер күшімен жырланады.
1.2 М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы
Міржақып бұл тақырыпқа тіпті "Қазақ" газеті шықпай тұрғанда, өзі "Оян, қазақ!" үшін тұңғыш қуғын көріп, бой тасалап жүрген кезде-ақ қалам тартып, 1911 жылы "Айқап" журналына "Государственная дума һәм қазақ" деген мақала жазған. Оның мазмұны мынадай: 1905 жылы бірінші революция дүмпуімен патша халыққа бірқатар бостандықтар жариялағаны жоғарыда айтылды. Соның бірі Ресей халықтарының Мемлекеттік думаға өздерінен белгілі көлемде депутат сайлауына құқық берілуі болатын. Бірақ бұл кеңшілік ұзаққа бармады. Демократиялық қозғалыстың толқыны қайтып, ел іші тыныштала бастаған кезде, патша өз жарлығын өзі бұзып, бірсыпыра бұратана халықтарды мемлекет билігінің жоғарғы органына өкіл жіберу еркінен айырған-ды. Солардың ішінде қазақ та бар еді. Осы қорлыққа Жақаң қара басының қайғысындай қапаланады. "Бұған шыдап отыра бермейік, бүкіл халық болып үн қосып, талап етейік", - дейді. Рұқсат беріле қалған күнде жоғарғы заңнамалық орынға халыққа шын жаны ашитын және айтар ойын дәлелді етіп жеткізе алатын білікті адамдарды сайлау қажеттігін айтады. Осы орайда І Мемлекеттік думаның сайлауы кезінде "қазақ үшін өмірін, білімін жұмсап, ауыр жазаларға кіріптар болып, жанын қиып жүрген күллі қазақ халқына бірінші дерлік жолбасшымыз" Әлихан Бөкейханов үстінен Тоқырауын болысының жамандап арыз бергенін қынжылып еске алады (қараңыз: Міржақып Дулатұлы. Бес томдық шығармалар жинағы, "Мектеп", 2003. 38-бет). Бұдан былай мұндай жолсыз - дықтар болмасын деп ескертеді. Ол осы ойларын кейінірек "Қазақ" газетінде "Государственная дума һәм солдаттық мәселесі", "Государственная дума" деген мақалаларында тағы да пысықтап айтады.
Дулатұлының халық тағдырына әрдайым биік мемлекеттік, әлеуметтік тұрғыдан қарайтынына "Қазақ" бетінде жарияланған "Қазақ халқының бас адамдарына", "Жер мәселесі", "Қазақ жайлы", "Қазақта мүфтилік мәселесі", "Бас қосуға рұқсат берілмейді" сияқты мақалалардан айқын көз жеткізуге болады. Халқымыздың сол кездегі экономикалық хал-ахуалын өркениетті жолмен жақсартуға үкімет тарапынан қамқорлық білдіруі жайын ойластырып, газет бетінде "Земство не нәрсе?" деген тақырыпқа сегіз бірдей мақала жазуының өзі көп нәрсені аңғартса керек.
Міржақыптың шынайы қайраткерлігіне патшаның маусым жарлығынан кейін Алаштың өзге басшыларымен бірлесіп жасаған іс-қимылдары айқын дәлел. Жарлық жарияланып, қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алатын болғандығы анықталғаннан кейін, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов үшеуі қол қойып, "Қазақ" газетінде "Алаштың азаматы" деген үндеу жариялады. Олар жарлыққа көнген күндегі тұрмыстың қиындығы мен көнбеген күндегі жойқын қырғынды көзбен көргендей етіп салыстыра келіп, халықты көну жағына шақырды. Патшаның жарлығына қарсы шығып бас көтерген Түркістан уәлаятында соғыс жағдайы жарияланғанын мысалға келтірді. Істің моральдық жағын да ескертті.
Солардың ішіндегі ең көп тарап, ұлттық кеселге айналған түрі - қалыңмал. Тіпті шариғат, низамда жазылмаған бұл ғадет бойынша әкелер еркімен жас сәбилер, кейде, тіпті, дүниеге келмей тұрып та бір-біріне атыстырылып қояды. Олардың өсе келе қандай адам болатыны, ақыл-сана, бой-бітім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
. 6
1
М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
8
1.1
Ақынның саяси-әлеуметтік тақырыптағы шығармалары ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2
М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы ... ... ... ... ... ...
20
2
М.Дулатов шығармаларындағы фольклорлық элементтер ... ... ... ... ...
37
2.1
Ақын поэзиясында фольклорлық жанрлар мен сюжеттердің берілуі...
37
2.2
М.Дулатов поэзиясындағы фольклорлық амал-тәсілдердің берілуі ... ... ...
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Аса көрнекті ақын, жазушы, драматург, педагог, публицист, аудармашы Міржақып Дулатов қазақ халқының арман-мүддесін терең түсіне біліп, қазақ қоғамында жаңадан өрістеп келе жатқан демократияшыл идеялардың жаршысы болды. Адамдарды ескіліктен, мешеуліктен, зорлық-зомбылықтан, қанау мен езуден құтқаратын күшті құрал - оқу-білім, өнер-ғылым, адал еңбек, әділдік пен адамгершілік мәселелерін көтерген "Оян, қазақ!" жыр кітабы бірден қазақ елінің ұранына айналды. Ақынның көңіл-күй лирикалары да саяси-әлеуметтік мәселелерді қозғады.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды өз шығармаларында айқын көрсетіп, қажетті ойды ашып айта білген сөз шеберінің бірегейі - Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси қайраткер ретінде де танылды. Сан қырлы дарын иесінің мол мұрасының ішінде, әрине, әдеби шығармашылығының орны бөлек-ақ. Әдебиетке өзінің тұңғыш туындысымен "Оян, қазақ!" деп ұрандата келген ол, қазақ әдебиетіне өршіл сарын, тіліп түсер өткір сөз, ойлы пікір әкелді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріХалқының ой-арманының діттеген жерінен шыққан ақын өлеңдері талай ұрпақтың жүрегінде жатталып, көкірегінен жылы орын тепкені анық. Міржақып есімі азаматтық пен күрескерліктің символындай еді. Кейбір әдеби зерттеу еңбектерге сыналай кіріп, сыналып жатса да, сол шағын үзінділерден-ақ, Міржақыптың халық қасіретін жанымен түсініп, шығармашылығына алтын арқау еткен жан екені сезіліп-ақ тұратын. Бүкіл ғұмырын елінің бостандығы мен теңдігі жолында сарп еткен азаматтың шығармашылығы мен тума таланттың болмысын нақты танығандаймыз.
Ол - қандай тақырыпқа жазбасын және қай жанрға қалам сілтемесін өзі өмір сүрген тарихи кезеңдегі қазақ тағдырының шындығына бойлап, өзекті мәселелерді екшей талдап, ежіктей түсіндіріп жаза білген. Ақын жанын жегідей жеген өткір сұрақтарды алдымен өзі терең түйсініп алып, сонан соң өлеңмен өрілген асыл ойлары арқылы оқырманға жеткізуге ұмтылады. Сондықтан да ХХ ғасырдың басындағы "әдебиетті ардың ісі" деп түсінген қарымды қаламгерлеріміздің бірі - Міржақып Дулатов екенінде дау болмаса керек.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
ақын поэзиясындағы фольклорлық дәстүрі бар өлең жолдарын тауып, талдау жасау;
өлеңде көркемдік өрнектерді қолданудағы шеберлігін айқындау;
фольклорлық амал-құралдарының көркемдік қызметін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті:
Ақын поэзиясында қазақ халқының шежіресі, тілі мен мәдениеті, рухани қазыналарын анықтау.
Ақынның поэзиясындағы фольклорлық сюжеттер мен жанрлардың берілуін, дәстүрлі бейнелеу құралдарын айқындау.
Қаламгер стиліндегі фольклор элементтерінің қолданылу дәрежесін, ұлттық фольклор мен әдебиет сөздерінің қатынас жүйесін қандай әлеуметтік контексте жұмсалғанын анықтау.
Жұмыс құрылымы - кіріспе, және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.Дулатұлының әдеби-шығармашылық мұрасы
1.2 Ақынның саяси-әлеуметтік тақырыптағы шығармалары
Көркем әдебиетті басқа өнердің түрінен бөліп алудың өзі оның сан қырлы, мол арналы екенін танытады. Әдебиет пен фольклордың тарихи өзара байланысы әлем әдебиеті дамуының ең бір мәнді заңдылығын байқатады. Сондықтан фольклор мәселесі әдебиеттің теориясы мен тарихын жасауда, қаламгердің шығармашылық мұрасын игеруде көрнекті орын алады. Әр дәуірде әдебиеттің фольклорға бет бұруы, күрделі тарихи заңдылықтардың ашылуы.
зақ жылдар бойы қатаң тыйым салынып келіп, енді ғана асыл мұраларымен халқына қайтып оралған ардақты есімдердің арасында Міржақып Дулатов аты - ерекше кұрметқе лайық. Қиын-қыстау uмірінің өн бойында тынымсыз жалғасқан қарекетімен, тындырып кеткен ұлан-ғайыр істерімен халық жадында біржола сақталып ќалған бірегей тұлғалардың бірі.
М.Дулатовтың бүкіл өмірі осы ғасырдың бас кезінде халқымыздың рухани көсемдерінің бірі ретінде танылған Ахмет Байт+-рсынов есімімен тығыз байланысты. Бұл да сондай, бойындағы барлық қайраты мен білімін туған халқының бостандығы мен бақыты жолына бағыштаған қоғамдық-саяси қайраткер, ойлы сөзімен халық санасын оятќан дарынды ақын, ағартушы ұстаз, жалынды публицист [1, 83].
Міржақып Дулатов 1885 жылы қарашаның аяќ кезінде бұрынғы Торғай уезінің Сарыќопа болысындағы №1 ауылда, қазіргі Торғай облысының Жангелдин ауданына ќарасты Қызбел совхозыныњ жерінде туған.
Екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған жас uспірімнің кейінгі тәрбие қамқорлығы Асқар дейтін оқыған ағасының мойнында болады. Б+-ған дейін ауылда қара танып қалған жас талап 1897 жылы Торғай қаласындағы екі кластық орыс-ќазақ мектебіне түседі де, бес жыл оќып, ауыл м+-ғалімі деген куәлік алып шығады. Содан алты-жеті жыл бойы ел ішінде, ауыл мектептерінде бала оқытады.
Әлі шәкірт жасындағы ұстаз жігіттің кейінгі өмірінде кеңінен өріс алған белсенді әлеуметтік, саяси, шығармашылыќ қызметі, міне, осы кездерден басталады.
Б+-л ќай кез еді? Уақыт жағынан алсақ, талай халықтардың басынан небір сұрапыл дауылдарды соқтырып өткен XX ғасырдың басы. Ал, ќазақ ќауымының хал-жайына орайластыра ой жіберсек, ғасырлар бойы үйқыда жатқан меңіреу даланың денесіне жан бітіп, қимылға келе бастаған кезі. . -
Әлеуметтік-саяси жағынан алғанда, б+-л кезењ - патшалықтыњ ќазақ даласында отаршылдықты күрт күшейтіп, онсыз да қағажу елге тізесін батыра түскен жылдары еді. Өткен ғасырдың аяқ кезінде қауымнан босатылған орыс шаруалары жаппай қазақ өлкесіне көшіріліп, патша әкімшілігінің зорлығымен жергілікті халықтың оты-суы мол, ең шұрайлы жерлері қоныстанушыларға тартып әперілді.
Бұл жағдай сол кезде ұлттық сана-сезімдері оянып, туған халқының қамын ойлай бастаған казақтың зиялы азаматтарына қозғау салды. Олар адамзаттың тарихи көшінен қаға беріс қалып, қалыњ ұйқыда марғау жатқан караңғы елдің тығырықтан шығар жолын іздестіріп шарқ ұрды. Сол қапастан қ+-тылудың ең бірінші қадамы - надандықтан арылу, ілгері елдердің ќатарына қосылып, өнер-білімге тартылу деп білді де, олар осы бағытта насихат жұмысын өрістетті.
Міне, осындай тарихи- ахуалда ел ішінде жас ұрпақка білім ұрығын сеуіп жүрген Міржақып сияқты кuзі ашық, көкірегі ояу жас мұғалім халықтың тағдырына байланысты саяси-әлеуметтік мәселелерден оқшауланып ќала алмады. Қалыњ қазақы ортадан шығып, айналасы 4-5 жылдыњ ішінде уездік мектепте дүниелік пәндерден жалпы мағлұмат алып шыққан жас жігіттіњ алдынан күрескер азаматтық жолы осылай ашылып еді.
Өрелі ой мен өршіл талап uз бойынан сәтті ұштастық тапқан жайсањ жас, алыс қияндарды аңсаған алғыр қырандай, өмірден кењ uріс іздейді, игі мақсаттар мен ізгі мұраттар жолында құлаш жая қимыл жасайтын кең даңғылды аңсайды. Осындай талапқа бекінген мұғалім жігіт 1904 жылы Арқадағы ќазақ оқығаидарының бас қосатын бір орталығы - Омбы қаласына аттанады.
Осы сапарында өзінің болашақ ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі. Соған еріп Қарқаралы барады, ондағы ұлттық-демократиялық қозғалысқа белсене араласады. Отты сөзімен, орнықты ісімен көзге түскен жиырмадағы жас жігіт сол жердегі зиялы топтың өкілі ретінде қазақ конституциялық-демократиялық партиясының Оралдағы съезіне қатысады да, соныњ делегаттары қатарында 1906 жылы Петербургке барады.
Кеше ғана Торғай топырағынан аттанған ауыл мұғалімінің әлеуметтік-саяси кuзқарасының қалыптасуында, ой өрісінің кеңейіп, ішкі сенімдерінің беки түсуінде - бұл сапардың шешуші маңызы болады. Саяси күрескерліктің алғашқы сабақтарын Омбы бен Қарќаралыда Ахаң мектебінен алған Міржақып астанаға барғанда одан әрі кеңейтіп, пысықтай түседі.
1907 жылы Петербургте жалғыз ғана нөмірі шыќқан Серке газетінде Міржақыптың Жастарға деген uлењі басылады. Ал, осы газеттің жарық көре алмай кеткен екінші санына Дулатов Біздің маќсаттарымыз атты бас мақала жазған екен, газеттің шықпай жатып т+-ншықтырылуына басты бір себеп болған осы мақала екен деген де деректер бар.
Бұл кезде Міржақып белсенді қайраткер, саяси күрескер ғана емес, сонымен бірге шабытты ақын ретінде де таныла бастаған. Оның тұңғыш uлендер жинағы 1909 жылы Қазан ќаласындағы Шарқ баспасынан Оян, қазақ! деген атпен басылып шығады.
Жаңа ғана оқу-білімге тартылып, ана тіліндегі алғащқы басылымдарға ынта-ықыласы арта түскен қазақ оқырмандары арасында бұл кітаптың әсері өте күшті болады. Ауыл арасында қолдан-қолға, ауыздан-ауызға тарап, аз уақыттың ішінде ақынныњ атақ-данқы ете алыс қияндарға танымал болады.
Бірақ, бұл кітап жас авторға халық арасындағы абырой-бедел-мен бірге патша әкімдерінің тарапынан қуғын-сүргінді ала келеді. Мұғалім жігіт тергеу органдарының бақылауына алынады. Ақыры, ол туған жерден тайғақтап, өзі көрген Омбы жаққа, Ақмола облысындағы Қызылжар қаласына қарай жылыстап кетеді. Осының артынпіа Оян, қазақ! та кәмпіскеленеді [2, 116].
Қызылжарға барғаннан кейін бақылауда жүрген Міржақыптың ресми орындарда еркін жұмыс істеуіне мүмкіндігі болмайды. Сот кеңсесінде там-тұмдап тілмәштық қызмет атқарып, күн көрістік каражат тауып жүреді. Жеке адамдарға жалданып, мүғалімдік қызметін де жалғастырады. Қазақ балаларына орыс тілінде сабақ береді. Сол кезде одан біраз уақыт Мағжан да дәріс алған.
Революция толқыны күшпен басылып, ел ішін реакцияның қара түнегі қайта торлаған кезде, әрбір қадамы санаулы болған саяси сенімсіз жігіт белсенді қоғамдық қаракетке бара алмай, көбінесе көркем шығармашылыққа шоғырланады. Поэзияда ќаламы төселіп қалған автор енді жаңа бір шабытпен проза саласында, күрделі жанрда күш сынап кuрмек болады. Ол дереу роман жазуға кіріседі. Шығарма тез жазылады да, 1910 жылы Қазандағы Каримовтар баспасынан Бақытсыз Жамал деген атпен жарық көреді. Қазаќ әдебиеті тарихындағы тұңғыш роман дүниеге осылай келеді.
Бұл кезде Міржақып өз шығармашылығын өлең мен проза жанрында қатар дамытады. Әр жерде шығатын қазақ басылымдарына, әсіресе, Айқап журналына үзбей жазып тұрады. Сонымен бірге ќағілез жігіт қазақ даласындағы әлеуметтік өмірден де қол үзбей, жіті ќ+-лақ түріп, халық тұрмысының жай-жапсарын қадағалап отырады.
Әр өлкедегі ел тұрмысын өз көзімен көріп-білгісі келеді. Осындай ниетпен 1911 жылы ќазаќ ауылдарын аралап, Қызылжардан Семей облысына қарай саяхатқа шығады. Бірақ, бұл кезде патша тыңшыларының қатты аңдуына алынған азамат Семей ќаласына келгенде полицияның қолына түседі. Осында бір жарым жыл қамауда отырады.
Абақтыдан шыќқан бойда Міржақып ел шетінен жер аударылған Ахаңның ізімен Орынборға қарай беттейді. М+-нда келгеннен кейін осындағы азғана топ қазақ зиялылары ақыл ќосып, ел санасын оята беру, бәсеңсіп қалған жұртшылық қозғалысына қайтадан дем салу мақсатымен, баспасөз қызметін қолға алуды ұйғарады. Қыр өлкесінің ағартушылық демократияшылдық бағыттағы тұњғыш биресми басылымы - айтулы Қазақ газетін шығару женіндегі Байтұрсынов пен Дулатовтың бірлескен қызметі басталады.
Әдепкіде баспахана жалдап, ақыға шығарылған газет көп ұзамай өзіндік баспаханасы, қағаз қоры, айналым қаржысы, шағын кітапханасы, тағы басқа керек-жарағы бар әжептәуір кеңселі мекеме дәрежесіне көтеріледі. Алғашқыда 3 мыњ дана болып басылған газет тиражы аз уақыттың ішінде 8 мыңға жетеді.
Оян, қазақ! кітабынан соңғы кезеңде жазылған өлеңдерін 1913 жылы осы Орынборда Азамат деген атпен жинақ етіп шығарып, 1914 жылы Бақытсыз Жамалды Қазанда қайтадан бастырып, 1915 жылы Терме атты жинақпен Оян қазақтағы өлењдерін Орынборда тағы бір жаңғыртып шығарады да, өзінің ақын-жазушылық қалпын нығайтып, Міржақып осы жылдары журналистік, публицистік дарынын да мейлінше аша т%.седі.
Қазақ газеті 1913 жылдың бас кезінен 1918 жылдың наурызына дейін шығып тұрды. Алғашында айқын ағартушылық, дәйекті демократияшылдық бағытта болған бұл басылым Ақпан революциясын мойындап, ал Қазан революциясын қабылдай алмады.
Бірақ, оқиғалардың кейінгі аяқ алысында Алаш басшылары, оныњ ішінде М.Дулатов та, жаңа құрылыс жағына шығып, қалған өмірін түгелдей туған халқының мәдениетін көркейту мақсатына арнауға бекінеді.
Әлбетте, аумалы-тuкпелі заманның аласапыраны кезінде жасалған бұл батыл ќадамныњ қатерлі тәуекелі де жоқ емес еді. Осының айғағындай, алғашында Ташкентке барып, аз уақыт Ақжол газетініњ редакциясында, одан кейін Семей облысыныњ сот органдарында қызмет аткарған Міржақып 1922 жылы ешбір себепсіз абақтыға жабылады. Бірақ, бұл әділетсіздік ұзаққа созылмай, Семейден Орынборға жөнелтілген бойда ќамаудан босатылады.
Содан кейін ол Орынбордағы Қазақтың халыққа білім беру институтына (КИНО) оқытушы болып орналасып, мұнда 1922 жылдан 1926 жылға дейін ісейді. стаздық қызметке қайта оралғаннан кейінгі осы төрт жыл, одан кейін Қазақстан мемлекеттік баспасында бuлім бастығы, Еңбекші қазақта редактордың стилистика жөніндегі көмекшісі болып істеген кездері - Міржақыптың қарбыта қалам сілтеп, өндірте жұмыс істеген аса бір жемісті жылдары еді.
Атап айтқанда, 1922 жылы ұстаздық қызметке қайта оралған бетте, ол екі бөлімнен тұратын Есеп ќұралын әзірлеп, Ташкент қаласында бастырып шығарды. Балқия атты төрт перделі пьеса жазды. Сол кездегі республика астанасында қазақтыњ ұлттық театрының негізін құрған көркемөнерпаздар үйірмесінде қойылып, зор табысқа ие болған бұл шығарманы - қазаќ кеңес театрының алғашқы репертуарлық бастауларының бірі деуге болады.
1924 жылы Орынборда екі жылдық Қирағат кітабы (хрестоматиялық оқулық), Қызылордада Есеп құралының жаңа басылымы жарық көреді.
Ал, енді осыған әрдайым қапталдасып отырған журналистік, аудармашылық қызметті қоссақ, тынымсыз еңбекпен еткен, қарекетшіл қажыр иесінің өмірі кuзге айқын елестейді. Мәселен, бір ғана 1925 жылдың өзінде ол В.И.Лениннің Жаңа үнем саясаты, 1905 жылғы төңкеріс, Г.Зиновьевтің Ресейлік коммунистік партияныњ тарихы атты еңбектерін аударып, Орынбор мен Қызылордада бастырып шығарады. Соған ілестіре революциядан кейінгі кезеңде қазақ тілінде шығарылған кітаптардыњ екі томдық библиографиялық көрсеткішін әзірлеп бастырады.
Бұл аталған фактілер Міржақыптың осы алты-жеті жыл ішіндегі ұстаздық, баспагерлік, қаламгерлік белсенді қызметінің басты-басты нәтижелері ғана.
Шығармашылық кемел шағына келіп, республикадағы мәдениет революциясы ісіне белсене ат салысып жүрген кезінде Міржақып Дулатов Сталин-Голощекин озбырлығының қармағына тағы да ілінді. Баяғы өткен оқиғалардың жаңғырығы қайта қоздырылып, 1928 жылдың аяғында бір топ қазақ оқығандары қатарында тұтқынға алынды. 1930 жылы ОГПУ коллегиясыньщ үкімі бойынша алғашында ату жазасына кесіліп, кейін б+-л үкім 10 жыл абақты жазасымен алмастырылды. 1935 жылы қазанның 5-і күні, елу жасқа толуына бір ай қалғанда, Ақтењіз-Балтық каналының бойындағы Сосновец станциясында, лагерьдіњ лазаретінде ауыр науқастан қайтыс болды.
М.Дулатовтың қылмысты ісін жан-жақты тексере келіп, Қазақ КСР-нің прокуроры 1988 жылғы қазанның 27-сі күні тиісінше наразылық білдірді де, республика Жоғарғы сотының коллегиясы сол жылғы қарашаның тuртінде қылмыс құрамы болмағандықтан марқұмның есімін білжола ақтады.
Ақынның революциядан сегіз жыл бұрын шыққан алғашқы жинағының жалпы идеясы мен онда топталған өлеңдерінің негізгі мазмұны - Оян, қазақ! деген атынан-ақ көрініп тұр. Автордың алдына қойған мақсаты мен айтайын деген ойы тuрт жолдық беташарға түгел сыйғызылған:
Көзіңді аш, оян, қазаќ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал харап боп,
Ќазағым, енді жату жарамас-ты [2, 12].
Патшалықтыњ отарлау саясаты, халықтық өнер-білімнен маќ+-рым қалуы, тұрмыс к%.йінің к%.йзелісі және осылардан тамыр тартқан тағы басқа алуан түрлі тақсірет - осы төрт жол өлеңде т%.гел қамтылған. Айналасы мың жарым жолдай, яғни ќазіргі замандағы кітап кuлемінің өлшемімен алсақ, екі баспа табақтай ғана бұл шағын жинақта - қасірет зарын көп тартқан қазақ халқының ұзын ырғалы арғы тарихы мен кейінгі қатал замандағы қайғылы тағдыры және сол қараңғы қапастың қалың түнегінен шығар жол қайсы екен деп қарманбаған бейқам елдің болашағы көз алдыңа елестейді.
Жинақты оќып отырғанда, туған халќыныњ басындағы ауыр халді ойлап, бебеу қаққан азамат ақын ж%.регінің құсалы күрсінісі естіледі. Тығырықтан шығар жолды іздеп, шарқ ұрған тынымсыз жанның: ол мынау! - деп қолмен нұќып көрсеткендей, ашыньш айтқан аяулы зары келеді құлаққа. Болашағын ойлауға ақыл-сана сатысы төмендеу соғып жатқан жұртына қозғау салатын, соның игілігіне қызмет етеді дейтін оқыған зиялыларға, болашақ иесі - жастарға шегелеп айтқан ождан сөзінің сарыны еседі [3, 510].
Осындай көңілсіз кuріністің үстінен биіктей көтеріліп, халық өмірінің әрбір дем-тынысына құлаќ түрген, осы жолға өзініњ қажыр-қайратын, uнер-білімін сарқа жұмсауға бел байлаған күрескер, азатшыл, мейлінше ұлт жанды, еркін ойлы, азамат ақын бейнесі т+-лғаланып кuрінеді.
Жинақтың қара сөзбен жазылған қысқаша кіріспесінде автор туған халқыныњ д%.ние сарайыныњ бір ќараңғы түкпірінде ұйықтап, ұмыт қалған секілді болып тұрғанын өкінішпен айта келіп, осы бейқамдықпен жата беретін болсақ, таяудағы болашағымыз бұдан да ауыр күйге ұшырауы мүмкін деген ойды аңғартады. Мұндай мүшкілдікке ұрынбау үшін, ақынның ойынша, екі нәрсе қажет. Біріншіден, мұсылман оқуын жетігірек меңгеріп, дінді тереңірек тану, сuйтіп, надан кuпшіліктің көзі мен көңілін қатар ашу. Б+-л - ана дүниелік ахиреттің қамы. Екіншіден, мына дүние тіршілігіне қажет нәрселердің бәріне қол жеткізіп, жерімізді, малымызды сақтау үшін, басқалардан қорлық кuрмес үшін, орысша оқып, uнерлі болу. Россия мемлекетіндегі үстем тіл - орыс тілі болғандықтан, соны үйрену арқылы елдегі қоғамдық uмірдіњ қырлары мен сырларын түсіну, солардың деңгейіне көтерілу. Бұл іске ењ алдымен, ел ішіндегі азын-аулаќ оқыған азаматтар мұрындық болып, белсене ат салысуға тиіс.
Міне, осы ой, осы мақсат Қазаќ халкының һәм бүгінгі халі деп аталатын алғашќы өлеңнен бастап, жинақтын ақыр-аяғына дейін негізгі арқау етіп алынады да, үнемі ќайталанып, пысықталып, оќушы мен тындаушының көкейіне ќұйылып отырады.
Адасып ќараңғыда сорлы казақ,
Ай тумай, күн һәм шықпай, тұр таң атпай.
Ақын анықтауындағы халықтың жағдайы осындай болғандықтан, бас көтерген әрбір азаматқа қойылар талап та үнемі осы үдеден шығып отыруы қажет:
Жігіттің несі жігіт босқа жүрген,
Ќызметпен пайда беріп халықка жақпай.
Әсем болсаң, бәсењ бол деген қағидаға бағып, елің үшін, дінің үшін, ұлтың үшін жаныңды пида, малыњды тәркі қыл, өнеріњді халықтың мұқтажына жарат. Ақын мұрасындағы азаматтық +-ран да, әлеуметтік әуен де, эстетикалық мұрат та әрдайым осы ойдыњ тuњірегінде uріліп, поэтикалыќ бағдарлама түрінде жүйеленіп, саяси астарын айқындап отырады.
М.Дулатов шығармашылығындағы ең күшті сарын - отаршылдыққа қарсы күрес сарыны. Қазақ халқының отарлық күйі - аспандағы әміршінің б+-йрығымен болған немесе әлдекімдердің ойынан шығарылған әлдеқалай кездейсоқ нәрсе емес, бүкіл қазаќ қауымының талай замандардары тарихи дамуының нәтижесі, саяси-әлеуметтік тіршілік салтының логикалық салдары, қоғамның ішкі қайшылықтарының заңды зардабы еді. Халқының өткен тарихынан мол хабардар ақын оның бүгінгі ауыр халін суреттегенде осындай нақты-тарихи кuзқарас тұрғысынан келеді.
Мәселен, жинақтың бас жағындағы Қазақ жайы атты өлењді алып ќарайық. Онда қазақтың өткен тарихын ақын былай суреттейді. Бір кезде ол байтақ сахарада емін-еркін көшіп-қонып тіршілік еткен. Ешбір патшаға қарамастан, үш жүздің баласы қанаттаса өрбіп, өз хандарына өздері бағынып, алањсыз uмір сүрген. Жер кең, дәулет мол, ешнәрседен алаңы жоқ бейќам ел бейбіт өрбіп, берекелі мекенді жайлаған ол - бір рахатты заман секілді болып елестейді.
Көшсе де мың шақырым жері жайлы,
Аққан бұлаќ шалғыны кuк орайлы.
Тоқты қоздап жүріпті, тай құлындап,
Жер тар болып көрмеді ол уайымды [2, 18].
Бірақ, бұл - белгілі бір өткінші кезеңнің сыртқы бүтіндігі ғана болатын. Қауымды іштен жегідей жеген ала ауыздық бар еді. Күштінің әлсізге тізе батыруы, бірін-бірі шауьш алып, араздықты үсті-%.стіне қоздыра беруі етек алды. Ішкі бүтіндігі іри бастаған елге сыртқы жаулары да көз алартуын жиілете бастады.
Сол кезде біздіњ қазақ ала болған,
Көлденең дұшпандары және болған.
Күштісі нашарларын шауып алып,
Бұрынғыдай болмаған, пәле болған.
Ел шауып, кісі өлтірсе, батыр деген,
Батырлар пақырлардың хақын жеген.
Біз мұндай бұл уақытта болар ма едік,
Істесе халық пайдасын ғақылменен [2, 24].
Осыныњ бәрі ақыр аяғында келіп қазақтардың Ресей мемлекетіне бағынуымен тынды. Әр түрлі әлеуметтік жағдайлардың тоғысуынан туған бұл тарихи қадам әдепкіде халықтың болашақ тағдырын қамтамасыз еткендей де болған. Өйткені, uз еркімен келіп қосылып жатқан халыққа патша әділ боламын, дініңе, жеріңе тимеймін, солдат алмаймын, салықтан басқа ешқандай ауыртпалық түсірмеймін деп уәде берген. Сондықтан Ресей қол астындағы басқа халықтар қатарлас патшаның рақымынан нәсіп кuріп, іргелі елдің игіліктерінен дәмеленуге қазақтар да хақылы еді.
Бірақ, олай болмады. Замандар өте келе, берілген көп уәде аяққа басылып, халықтың мойнына отаршылдық қамыты мықтап тұрып кигізілді. Өз елінде, uз жерінде отырып, ол бұратана атанды. Осының барлығына түу басында кінәлі uзіміз екенін ақын былай жеткізеді:
Кетіпті араздасып бір туысқан,
Барымта ұрлық қылып, мал қуысқан.
Сыя алмай кең дүниеге таласушы еді,
Таршылық енді керіп сығылысқан...
Екі сұңқар таласса, құзғынға жем,
Берекесін бұл қазақ сөйтіп құртқан [2, 27].
М+-ның бәрі - тарихи шындық. Ақын бұл шындықты жөн-жөнімен саралап, әсерлі өлең тілімен жеткізеді, оқушысына ой сала, толғанып жазады.
Қазақ халқыныњ бұрынғы мағишаты атты өлеңінде ол бабалардың uткен uмірін, елдіњ салтын, жақсы дәстүрлерін бұдан да гөрі тереңірек тебіреніспен еске алады. Бірақ, өткендегінің бәрі жаќсы еді деп жоқтамайды, сол заман қайта келсе екен деп көксемейді. Оны халқымыздың басынан өтіп кеткен бір тарихи кезең деп қарайды да, қазіргі тұрмыстың, бүгінгі күннің қам-қарекетін алға тартады. Өткен тарихты ғибрат, тағылым ретінде ғана ұсынады.
Қанекей осы айтқанның бірі бар ма,
Айтылса сөздің кәміл хақиқаты.
Б+-л күнде бұларды ойлап қайғыда жүр,
Бар болған данышпандар парасаты.
Оқыған пайда берер жастарымыз,
Әр істен болса егер мағл+-маты [2, 32].
М.Дулатов поэзиясында бірден-бірге жалғасып, ортақ желідей тартылып отыратын осы күрделі тақырыпқа арналған өлеңдердегі қайғы-қасірет пен мұң-зарға құрылатын ауыр психологиялық ахуал, лирикалық қаһарманның көңіл күйін билеген өкініш-нала, халықтың басындағы ауыр халді көзбен көріп, көңілмен ұққан ақын жанының күйзелісі әрдайым бой көрсетіп отырады.
Жоғарыда аталған Қазақ жайы атты шығармадағы жалпы жағдайдың белгілі бір қырын алып, ерекше уытты әсер күшімен баяндайтын Қазақ жерлері деген uлең - осының айқын айғағы.
Тақырыбынан-ақ кuрініп тұр, мұндағы кuтерілетін мәселе - көшпелі ел тұрмысындағы ең шетін - жер мәселесі. Мал ашуы - жан ашуы дейтін қазақ, бар тіршілігі малмен байланысты болған соң, соған керекті өріс-қонысты қуалап, кең сахараны тынымсыз кезіп жүргенде, оның ой-қырына түгелдей бауыр басып, атадан балаға мұра етіп қалдырған. Сол байтақ даланың әр п+-шпағында қазақ тарихының өшпес ізі, әр заманда қан болып тамып, тер болып төгілген таңбасы, әр ұрпақтыњ өзіне қымбат жәдігерлері бар. Сондықтан да қазақ жерін сөз еткендегі ақын тебіренісінің тереңдігін, сол жерлердегі замандар бойғы тіршілік белгілерінің қолдан шығып, қор болып бара жатқанын көргендегі ақын жаныныњ шырылын - тіпті бүтінгі оқырманның uзі де өзгеше қобалжу сезімі үстінде қабылдағаңдай.
Ақын бұл тұста да тарихи шындықтан ауытқымайды. Бірінші өлеңінде әлеуметтік тығырыққа қамалған казақ қауымының алғашқы легі орыс патшалығына Әбілхайыр хан тұсында бағынғаны айтылса, мына uлеңде бұл оқиғаның 1731 жылы болғаны дәлдеп көрсетіледі. Соған жалғастыра 1868 жылы қазақ жерініњ түгелдей қазыналық деп жарияланғаны еске салынып, одан әрі +-лы қасіреттің басы болған ауыр зардаптары тізбектеліп кетеді. Осының барлығын ақын күнделікті өмірдін нақты көріністері арқылы, ұлттық санаға етене жақын ұғымдармен жеткізеді.
Кір жуып, кіндік кескен кайран жерлер,
Мұжыққа хош-аман боп барасың ба?
Қасиетті бабамыздын зияраты,
Қалдың ғой көшесінің арасында.
Моншаға зияраттың тасын алып,
Ағашын отќа, мұжық, жағасың да...
Айрылсањ ќалған жерден осы күнгі
Топыраққа малды, қазақ, бағасың да... [2, 40].
Отарлау саясатының экономикалық зардабы осындай болғанда, елдік пен егемендікке, дәстүрлі салт-санаға тікелен нұқсан келтірген әлеуметтік зардабының да одан кем болмағаны Сайлаулар хақында деген өлеңнен кuрінеді.
Шыққалы болыс сайлау ќырық жыл өтті,
Сол сайлау байқасаңыз түпке жетті, -
деп басталатын бұл шығарма қазақ жерлерін басқарудыњ жана тәртібі көшпелі қауымда ежелден қалыптаскан билік дәстүрлерін бұзып, ел ішінде ала ауыздық туғызғанын, партияшылдық, мансапқорлық деген жаңа дерттердің бұқара халықты іштен жегідей жей бастағанын сөз етеді.
Бір кезде +-лы Абай Болыс болдым мінекей, Мәз болады болысың атты өлењдерінде қатты мінеп кеткен кесірдің бұл күнде бәсекеге айналып, жаппай етек алғаны, ел ішін кеулеп, барған сайын жұртты аздырып бара жатқаны Міржақып uлеңінде жаңа бір күшпен шенеледі [4, 153].
Патша әкімшілігініњ қыр еліне ықпалы күшейген сайын, ол материалдық және әлеуметтік-саяси езгімен шектелмей, халықтың рухани өмірін де отаршылдықтыњ темір қ+-рсауымен шегендей бастағаны мәлім. Алғашында халықтыњ ауыр тұрмысы мен бұлдыр болашағын өткен тарихымен салғастыра, жай бір ғибрат етіп ұсынған ақын, кейін келе, партиялық тергеу орындарының тыңшылықты күшейткен кезінде, ел ішінде арызқойлық, бас араздықтан туған кuрсетінді сияқты оқиғалар жиілей түскен шақта, жаңағыдай ашық қарсылықтан жасқаньш, т+-спал сөзге ауысқан жәйттерін де байқаймыз. Патшалық - еркін ойлы, азаткерлік идеясына қатты тыйым салып, сәл кuріністерінің өзіне қудалау жасаѓанын Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың өз uмірлерінен айқын көреміз.
Байтүрсыновтың халыққа арнаған алғашқы сөзін аудармадан бастап, мысал түрінде жазуында да ішінара осындай себеп бар еді.
Бүл әдісті кезінде Дулатов та колданған. Ж+-мбақ атты өлеңнің жазылу тарихынан осындай сыр түйеміз.
Патша самодержавиесі т+-сындағы шексіз деспотизмді, оның әкімдері тарапынан жасалған қайырусыз зорлық-зомбылықты ақын арыстан билеген аң патшалығының өзі түсте көрген сиқы арқылы жеткізбек болады. Өзініњ төңірегіне жолбарыс, аю, қасқыр сияқты жыртқыштарды жиып алып, өзге момын жануарлар мен +-сақ жәндіктерді санатқа алмайтын, сол үшін арыз айтып, шағым білдіргенді қатал жазалайтын әділетсіз арыстан мен оныњ жағымпаз жандайшаптарының бейнесінен отаршыл империя шындығы ап-айқын танылады. Соны б+-л аңыз өлеңнің соңғы шумағындағы:
Ойыңа ќалай келсе, солай түсін,
Сыртын көріп құр қойма, аңғар ішін.
Өңдегім деи айтуға қаймығамын,
Секілді еді осылай көрген түсім,-
деген сөздердің өзі-ақ аңғартып тұр.
Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың ақындық қазынасында олардыњ ағартушылық идеялары халыќты оқуға, өнер-білімге шақырған +-рандары көрнекті орын алатыны - бұл күнде баршаға белгілі ақиқат. Осы жағынан келгенде, бұларды өздерінен б+-рынырақ өткен ұлы демократ ойшылдарымыз Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың тікелей мирасќорлары деи атауға болады.
Сонымен бірге; аталмыш екі ақынның өз заманының қоғамдыќ-саяси жағдайына байланысты алдарына қойған мақсаттары мен атқарған наќты іс-әрекеттерінде алдыңғы ізашарларынан елеулі өзгешеліктері де бар еді.
А.Байт+-рсынов пен М.Дулатов әлеуметтік өмір сахнасына шыққан кезде патша үкіметінің Қазаќстанда отарлау саясаты әбден дүрлеп, шыңына шығып т+-рғаны жоғарыда айтылды. Мал баққан елді шұрайлы жерлерінен айырып, алым-салықты көбейтіп, ж+-рттың титығына жетіп жатқанда, орыстыњ тілін білмейтін сауатсыз халық ењ болмаса қазынаға кеткен жерінің ақысын да даулай алмай, көрген қорлық-зорлығын айта алмай, құлақ кесті құл жағдайында қала беретін [5, 202].
Осы әділетсіздікті кuзбен көріп өскен саналы азаматтардың сондағы халыққа айтқан ең бірінші сuзі: теңдігімді алам десең, алдымен әкімдердің тілін үйрен, оқуын оқы, олармен иық теңестіріп, т+-рмыстыќ мүддењді қорғай алатын дәрежеге жет, - деген сияқты үгіт түрінде болды.
Сондықтан Ахмет, Міржақыптардың ағартушылық қызметінде халыќты жалпылама оқу-білімге шақырған ұранмен қатар, осындай салмаќты саяси астар да болды. Бұл астар олардың кейінгі азаткерлік-төњкерісшілдік күш-жігерлеріне дәйек болып, саяси күрескердің сындарлы әлеуметтік көзқарасына айналды.
М.Дулатовтыњ алғашқы өлең жинағына Оян, қазақ! деген ат беріп, соған жалғастыра: жатуың енді, қазақ, жарамасты деп жеделдетуінде, халықты нәтижелі іс-әрекетке, қызу қимылға, саналы тірлікке, елдікке, бірлікке шақыруында - өмірдің өктем талабынан туған осындай көкейкесті зәрулік болатын.
Міржақыптың ағартушылық көзқарасына тән екінші бір өзгешелік - діни оқу мен дүниелік ілім-білімнің арасын табиғи байланыстыра көтеру. Ақын өзі мұсылманша әжептәуір жүйелі білім алып, діни соқыр еенім дәрежесінен жоғары көтерілін кеткендіктен, ќұран, шариғат сөзіндегі адамгершілік, тәлім-тәрбиелік мәнді дұрыс ұғына білген. Сондықтан ол принципінде дінге қарсы емес, керісінше, оны қазақ қауымының рухани қажетіне жарату қамын ойлап, сындарлы пікірлер айтады.
Ахмет ағасы сияқты, ол да дүмше молдаларды сынағанда, ісләмды ұнатпағандықтан емес, қайта, аңқау елге арамзалық жасап, дұға-намаз бен қайыр-фатиханы өздерінің бас пайдасына жаратып жүрген дүниеқоңыздығы мен пасықтығы үшін сынайды. Қазаќ ауылындағы мешіт, медресе жұмысының ұйымдастырылуындағы қара дүрсіндік пен шалағайлықты кuрсетіп, оған жүйелі педагогикалық сипат беруді жақтайды. Бұл - сол кездегі ќазақ оқығандары мен ќазақтан шыққан діни қызметкерлердің көбі көтеріле алмаған деңгей болатын.
Мешіт, медресе хақында, Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта, Қазақ халкына діни бір уағыз атты өлеңдерінде Міржақып мұсылманша оқуды қазақ ауылындағы ағарту ісінің негізгі саласы деп қарап, ондағы дәрістің кәдімгі мектептегіше оқу-методикалық негізде ұйымдастырылуын діттейді.
Осы орайда қазақ ауылындағы м+-сылмандыққа байланысты жол берілген ұшқарылықтың салдарынан, соњғы уақыттарға дейін, әсіресе, сыңар жақ идеологияның үстемдігі тұсында, халқымыздыњ рухани өміріне елеулі нұқсан келтіріліп келгенін өкінішпен айтуға тура келеді.
Біріншіден, мұсылман оқуының мәні жоққа шығарылуы себеп-ті- революцияға дейінгі халықтың сауаттылық көрсеткіші жасанды түрде төмендетіліп, қазақтар 1917 жылға дейін өзіндік жазу-сызуы жоқ жабайы халықтар қатарына қосылып келді.
Екіншіден, қазақ халқы өзінің табиғатында атеист халық еді деген қисын жасалып, оның дінсіздігі жақсы қасиеттерінің бірінен саналып келді. Соны ресмн идеологиямызда әжептәуір мақтан тұтып айттық.
Шындығында осылай ма еді? Жоқ, олай емес екендігіне Міржақып өлеңдерін оқып отырғанда көз жеткізе түсеміз. Мәселен, Мешіт, медресе хақында атты өлеңінде ақын қазақ мұсылмандағыныњ шалалығын, жұрттыњ көбі дін күтпей, құр мұсылман деген атақты малданып жүретінін айта келіп, оныњ себептерін ашады. Ең алдымен, көп ауылдарда мешіт жоќ, барларында оны халыққа рухани ықпал ете алатындай үлгілі дәрежеде +-стайтын білгір имамдар жоқ.
Осы т+-ста Дулатов тағы бір үлкен шындықтың бетін аша кетеді. Бақсақ, көп жерлерде мешіттіњ ашылуына орыстың миссионер топтары кедергі келтіреді екен. Демек, қазақ даласында ісләм дінінің әлсіз болуыныњ бір ұшығы патшалықтыњ отаршылдыќ саясатына барып тіреледі екен. Оның әр жағында шығыстың көптеген +-сақ халықтары арасында қазақты да шоқындыру мақсаты жатқаны белгілі.
Ал, біз болсаќ осының байыбына бармастан, қазақтың мұсылмандығы жай, бер жағы ғана еді деп, бүкіл халыққа ұждан жалғандығын таңып, оны екі жүзді етіп көрсетіп келдік [6, 123].
Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта дейтін өленде қыр балаларының ауыл молдасынан оќуы барып тұрған азап екені, онда сабақтың белгілі бір күн тәртібі, оқу кестесі бойынша жүргізілмейтіні, дәріс бағдарламасының орындалуына қарай шәкірттер оқу топтарына бөлініп, жылма-жыл сынып ауыстырьш, кластан класқа көшіріліп отырмайтыны сыналады. Керек десеңіз, ауылда балалар оқитын арнаулы үй де болмай, сабақ көбінесе төл қораларда, иіс-қоңысты, лас орындарда өткізілетіні үлкен қьшжылыспен айтылады. Өйтетін себебі, ақын ауыл балаларының молда алдынан қара тануын тек қана діннің оқуы деп қарамай, дүниелік өнер-білімге, үлкен ғылымға барар жолдың бастапќы буыны деп қарайды. Сондықтан да өлењнің соңғы қорытынды шумағы мынадай шақырумен аяқталады:
Келер ме өздігінен бізді іздеп,
Қол созып ұмтылмаймыз мағрифатќа.
¤нерлі халықтардан өрнек алып,
Кел енді бұл ғадетті тасталық та.
Балаларға дін уағыздары мен ғылыми пәндерді қатар оқытудыњ кеңейтілген бағдарламасы Қазақ халқына діни бір уағыз атты өлеңде б+-дан де гөрі нақтыланып баяндалады. Оның негізгі мазмұны мынадай. Қазақ халқы Россиядағы мұсылман дінінің ресми орталығына бағындырылсын. Оќу жүйесі ауылдық, болыстық және уездік болып саты-сатыға бөлінсін. Оның басшылығына тағайындалған лауазым иелері діни парыздармен бірге азаматтық рәсім міндеттерін қоса атқарсын. Әр болыста бір медресе +-йымдастырылып, м+-сылманша, орысша сабақ екі жүйе жүргізілсін. Бүкіл оқу процесі ғылыми-педагогикалық ережелерге негіздей қ+-рылсын. Бұл ж+-мысқа жүйелі ќамқорлықты үкімет орындары өз міндетіне алатын болсын.
Әрине, бұл сияқты күрделі жоспарлардың ойдағыдай жүзеге асуы оңай емес. Ол үшін ресми әкімшілік орындарыныњ қолдауымен қатар, жалпы халықтың, әсіресе, бұқара көпшіліктің оќуға, ғылым-білімге деген ынта-ықласын ояту қажет. Халықтың болашақ тағдырының мықты бір кілті осында екенін ел-жұрттың санасына мықтап тұрып кұю ләзім.
Өнермен хисал болған нәрселер атты өлеңде осындай насихаттық және танымдық мол тағылым бар. Өзінің ұлы ұстазы Ыбырай Алтынсариннің Өнер-білім бар жұрттар атты әйгілі өлеңінің дәст%.рінде жазылған бұл шығармасында Міржақып, өз заманындағы ғылым мен техника жетістіктерінің ең соны жаңалықтарын тізбектей баяндай келіп, соның барлығы әлгіндей оќу-ағарту ісініњ жемістері екенін және соның барлығы адам игілігіне қызмет етіп отырғанын түсіндіреді.
Оқу-ағарту ісінің тағдырын шешетін ендігі бір маңызды шарт - осындай ғаламдық маңызы бар игілікке мұрындық бола алатын тәжірибелі ұстаздардың болуы, ақынның дәл өзі сияқты жалынды сөзімен де, жағымды ісімен де бұл үрдіске сүбелі үлес қоса алатын зиялы азаматтардың, әсіресе, жастардың қалыс қалмауы. Сондықтан, ақын бұл бағытга айтар сөзінің бір сарасын соларға арнайды. Өнерін халық пайдасына жұмсап жүрген оқығандарымызға деген және Аќылы кәміл жігіттер, Зейнолла әпендіге жолдадым хат деп басталатын өлеңдерде ақынның ағартушылық қызметін нақ осы тұрғыдан толымды ете түсетін көшелі пікірлер бар.
М.Дулатовтың бүкіл шығармашылық м+-расында бір-біріне жалғастыра жылғаланып отыратын күрделі тақырып - әйел мәселесі. Әр кезеңде әр түрлі жанрда көтеріліп, әр қырынан көркемдік шешімін табатын бұл тақырып алғаш рет Оян, қазақ! жинағында Жесір даулары хақында атты +-зақ өлеңде сөз болады. Онда қазақ халқының сонау ерте замандардан бері қарай ата салтына айналып, бүкіл болмысына сіңіп кеткен жақсы дәстүрлерімен бірге талай ұрпақтардың өміріне залалын тигізіп, талай жандарды бақытсыздыққа ұшыратып келе жатқан қатал зандардың бірі - әйел тағдырына байланысты екені аса бір лепті ақындық әсер күшімен жырланады.
1.2 М.Дулатұлының ағартушылық, сыншылдық көзқарасы
Міржақып бұл тақырыпқа тіпті "Қазақ" газеті шықпай тұрғанда, өзі "Оян, қазақ!" үшін тұңғыш қуғын көріп, бой тасалап жүрген кезде-ақ қалам тартып, 1911 жылы "Айқап" журналына "Государственная дума һәм қазақ" деген мақала жазған. Оның мазмұны мынадай: 1905 жылы бірінші революция дүмпуімен патша халыққа бірқатар бостандықтар жариялағаны жоғарыда айтылды. Соның бірі Ресей халықтарының Мемлекеттік думаға өздерінен белгілі көлемде депутат сайлауына құқық берілуі болатын. Бірақ бұл кеңшілік ұзаққа бармады. Демократиялық қозғалыстың толқыны қайтып, ел іші тыныштала бастаған кезде, патша өз жарлығын өзі бұзып, бірсыпыра бұратана халықтарды мемлекет билігінің жоғарғы органына өкіл жіберу еркінен айырған-ды. Солардың ішінде қазақ та бар еді. Осы қорлыққа Жақаң қара басының қайғысындай қапаланады. "Бұған шыдап отыра бермейік, бүкіл халық болып үн қосып, талап етейік", - дейді. Рұқсат беріле қалған күнде жоғарғы заңнамалық орынға халыққа шын жаны ашитын және айтар ойын дәлелді етіп жеткізе алатын білікті адамдарды сайлау қажеттігін айтады. Осы орайда І Мемлекеттік думаның сайлауы кезінде "қазақ үшін өмірін, білімін жұмсап, ауыр жазаларға кіріптар болып, жанын қиып жүрген күллі қазақ халқына бірінші дерлік жолбасшымыз" Әлихан Бөкейханов үстінен Тоқырауын болысының жамандап арыз бергенін қынжылып еске алады (қараңыз: Міржақып Дулатұлы. Бес томдық шығармалар жинағы, "Мектеп", 2003. 38-бет). Бұдан былай мұндай жолсыз - дықтар болмасын деп ескертеді. Ол осы ойларын кейінірек "Қазақ" газетінде "Государственная дума һәм солдаттық мәселесі", "Государственная дума" деген мақалаларында тағы да пысықтап айтады.
Дулатұлының халық тағдырына әрдайым биік мемлекеттік, әлеуметтік тұрғыдан қарайтынына "Қазақ" бетінде жарияланған "Қазақ халқының бас адамдарына", "Жер мәселесі", "Қазақ жайлы", "Қазақта мүфтилік мәселесі", "Бас қосуға рұқсат берілмейді" сияқты мақалалардан айқын көз жеткізуге болады. Халқымыздың сол кездегі экономикалық хал-ахуалын өркениетті жолмен жақсартуға үкімет тарапынан қамқорлық білдіруі жайын ойластырып, газет бетінде "Земство не нәрсе?" деген тақырыпқа сегіз бірдей мақала жазуының өзі көп нәрсені аңғартса керек.
Міржақыптың шынайы қайраткерлігіне патшаның маусым жарлығынан кейін Алаштың өзге басшыларымен бірлесіп жасаған іс-қимылдары айқын дәлел. Жарлық жарияланып, қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алатын болғандығы анықталғаннан кейін, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов үшеуі қол қойып, "Қазақ" газетінде "Алаштың азаматы" деген үндеу жариялады. Олар жарлыққа көнген күндегі тұрмыстың қиындығы мен көнбеген күндегі жойқын қырғынды көзбен көргендей етіп салыстыра келіп, халықты көну жағына шақырды. Патшаның жарлығына қарсы шығып бас көтерген Түркістан уәлаятында соғыс жағдайы жарияланғанын мысалға келтірді. Істің моральдық жағын да ескертті.
Солардың ішіндегі ең көп тарап, ұлттық кеселге айналған түрі - қалыңмал. Тіпті шариғат, низамда жазылмаған бұл ғадет бойынша әкелер еркімен жас сәбилер, кейде, тіпті, дүниеге келмей тұрып та бір-біріне атыстырылып қояды. Олардың өсе келе қандай адам болатыны, ақыл-сана, бой-бітім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz