Жыраулар поэзиясында троптардың қолданылуы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақтың халық поэзиясы қазақ тілінде дамыған әдебиеттің алғашқы кезеңі болды. Біздің дәуірімізге негізінен ауызша жетті. ХV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ атымен аталатын мәдениет өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемелдікті, көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы кеткен Қодан Тайшы, Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады. Қодан Тайшы, Сыпыра жырау Сұрғылтайұлының өз атымен бірде бір шығармасы бүгінгі күндерге дейін келіп жетпесе де, олардың есімі қазақ шежірелерінде, жыр-аңыздарында берік сақталған. Елге ер-азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт-бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап кетті. Асан туралы аңыздар ноғай, қырғыз, қарақалпақ халықтарында да сақталған. Мұндағы деректер арасында алшақтық жоқ деуге болады. Асан көптеген нақыл сөздердің, афористік, философиялық толғаулардың авторы. Ол ел іргесі берік, ағайын ұжымы күшті болуын үндейді. Өз өлең, толғауларында мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажетін насихаттайды. Осы орайда академик-жазушы М. Әуезов “Қазақ халқы өзінің тарихы жолында Асан есімін өктемдікке қарсылықтың символындай сезді. Ел мұңын жоқтаған ақындардың Асан есімін ауызға ең алдымен алатыны да осыдан” - деп атап көрсетті. Сахара эпосы тудырушылардың бірі - ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик болған Қазтуғанның (ХV ғ. ) біздің дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілік, өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді.

Жұмыс тақырыбының әдіснамалық негіздері. Көркемдік өнер шығармаларының өзіндік ерекшелігі, эстетикалық сұлулығы - дүниені, болмысты сипаттап сөйлетудегі суретшілік, бейнелілік, өрнектілік. Көркемдік келісім жоқ жерде, өнер шығармасы өмір сүрмейді. Көркемдік - өнер туындысының сапалық көрсеткіші. Көркемдіктің бастау бұлағы, қайнар көзі - суреткердің өміріндегі әдемілікті көре білуі, шебер бейнелеуі, ой-сезімін, жан толғанысын әсерлі әрі шебер жеткізерлік қабілеті, қиялға байлығы. Бұл ретте Ахмет Байтұрсыновтың көркем сөз табиғаты тұрғысындағы пікірі соншалықты бағалы. Ол: “Сөз өнері - адам санасының үш негізіне тіреледі. 1. Ақылға, 2. Қиялға, 3. Көңілге. Ақыл ісі - оңдау яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі - меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеп суреттеп ойлау, көңіл ісі - түю, талғау. Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенше айтуға жарау”.

Ақындар мен жыраулар шығармаларының кейде тоғысып, бір арнаға түсетіні, кейде тіпті, осындай ақын айтты деген туындының мынандай жырау айтқан деп те кездесетіні мәлім. Бұған бірнеше себепті келтіруге болады. Біріншіден, жыраулар шығармалары халық даналығы, сан ғасыр атадан балаға ауызша беріліп, жинақталған, сығымдалған, сұрыпталғандықтан болса, екінші себебі, жыраулар да ақындар да халық мүддесіне қызмет еткендіктен, өмір сүрген орталарындағы әлеуметтік мәселелері ұқсас болғандықтан, жырлайтын тақырыптары үндес болатындығы.

Профессор Н. Келімбетовтың пікірі бойынша: «Дәстүр дегеніміз - бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер». Ғалым дәстүр ұғымын осылай ашып алып, оны дәстүр жалғастығы ұғымымен ұштастырады:

«Дәстүр - халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің рухани енгізі болып табылады. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығына да тікелей қатысты болып келеді. Өйткені әрбір ұрпақ өзінен бұрын ғұмыр кешкен барлық ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады»., - деп түсіндіреді ғалым.

Б. Оспанов «Дәстүр - ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сана, өнер мен поэзияның өмір сүру аясы. Ол әдетте ел тәжірбиесіне сүйенеді [1, 3] », - десе, С. Негимов «Дәстүр - көркемдік тәжірибені сақтап, жаңартудың құралы, жарасымды келісім тудырудың бірегей өлшемі [2, 124] », - деп өзінше бір баға беруге тырысады.

Дәстүр ұғымына Әнуар Дербісалин өзінің «Дәстүр мен жалғастық» еңбегінде кеңінен тоқталып, оған мынандай анықтама береді: « . . . ол дайын күйде тумайды, не өзге біреуден оңай алына салмайды, ол - заманалар жемісі, тәжірбиелер нәтижесі, уақыт сынынан, ұрпақтардың ақыл-ой елегінен мүдірмей өткен, халықтың тіршілік - тұрмысына жауап беру арқылы өміршең сипат алып, әрдайым өсіп, өніп, жалғасып отырған, әрі тұрақты, әрі жанды, белсенді құбылыс», - деп, одан әрі халық поэзиясындағы дәстүр ұғымын нақтылауға тырысады: « . . . бұл ұғымға халық поэзиясының «әу» деп басталатын беташарынан бастап, соңғы тынысына дейінгі барша көркемдік құралдар, әдіс-тәсілдер, қалыптасқан түрлер, пішіндер, көркем ұғымдар мен түсініктер т. б. кіреді. Бұлардың бәрі де халықтың тіршілігіне, тұрмысына, дүние танымына, көркемдік ойының өзіндік қалыптасуы мен даму дәрежесіне, өзге халықтар әдебиетімен, мәдениетімен байланысына және өзгешелігіне т. б. сәйкес, сабақтас өріс алады.

Тіл бейнелілігі, сөз суреттігі - көркемдіктің айрықша көзге түсетін белгілері. Шынайы көркемдік әдебиетке тән көркемдік ойлаудың өзгешелігіне байланысты болады, өмір шындығына терең бойлайтын ойшылдықтан, айрықша сезімталдықтан, суреткерше, ақынша сезіне білу қабілетінен туады. Көркем ойдың өткірлігі, тартымды бейнелілігі, эстетикалық сезімнің нәзіктігі, суреткерлік шеберлік ұштасып келіп, шығармада терең мазмұн мен келісті түр, жарасымды бірлестік тапқанда ғана нағыз көркемдік келіп шығады. Ойдың сонылығы, сезімнің әсерлілігі әр сөзге өң беріп, ажарландырып, бейнелік сипатын арттыра түседі. Сондықтан көркемдік айшықты сөздердің көп болуын, суреттемелердің бояуының қоюырақ, қалыңырақ болуын ғана талап етпейді, көріктеу, әсерлеу, үстемелеп айтумен қатар, қарапайымдылық, нақтылық, орайлы ықшамдылық та жарасымды болады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жыраулар поэзиясы ХХ ғасырда әр қырынан зерттелініп келді. Оны зерттеуге М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, З. Ахметов, Қ. Сыдиықов атсалысты. Ал хандық дәуірдегі әдебиетті зерттеу өткен ғасырдың екінші жартысында қолға алына бастады. Осы тұрғыдан келгенде, жыраулар поэзиясын зерттеуге атсалысқан М. Мағауиннің еңбегін атап өтуіміз керек. Оның “Қобыз сарыны” атты зерттеуінде жыраулар мұрасы тұңғыш рет жан-жақты қарастырылды. Жыраулар поэзиясы тәуелсіздік алғаннан бергі жылдан бері қарай тереңірек зерттеліп келеді. Айталық, М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты профессор Ш. Қ. Сәтбаеваның басқаруымен 2000 жылы “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы” атты көлемді ұжымдық зерттеу кітабын шығарды. Бұл кітапты жазуға көптеген белгілі ғалымдар атсалысты. Мәселен, Ш. Сәтбаева - “Алғы сөз”, “Армиян жазулы қыпшақ ескерткіші “Дана Хикар сөзінің” тарихы мен бейнелілігі”; филология ғылымдарының кандидаты М. Жармұхамедов - “Жыраулық һәм ақындық поэзияның даму жолдары”, “Асан қайғы”, “Бұқар жырау”; филология ғылымдарының докторы Ө. Күмісбаев - “Ақтамберді жырау”, “Үмбетей жырау”, “Шал ақын”; филология ғылымдарының докторы Б. Әбілқасымов - “Әбілғазы Баһадүрханның “Түрік шежіресі”, “Қадырғали би Жалайридың “Жамиғат-ат тауарих” атты еңбегі”; филология ғылымдарының кандидаты Қ. Сыдиықов - “Шәлгез (Шалкиіз) жырау”, “Жыраулар мен ақындар мұрасының көркемдік ерекшеліктері”; филология ғылымдарының докторы С. Негимов - “Билер мен шешен-ділмарлар хақында”, “Асан қайғы”, “Жиренше шешен”, “Қазыбек би”, “Әйтеке би”; филология ғылымдарының докторы Ж. Тілепов - “Жыраулар мұрасы және қазақ халқының елдік тарихы”; филология ғылымдарының кандидаты С. Дәуітов - “Марғасқа жырау”, “Жиембет жырау”, “Тәтіқара ақын”; филология ғылымдарының кандидаты С. Қорабаев - “Төле би”, “Ақтайлақ би”, “Қазтуған жырау”, “Доспамбет жырау”; филология ғылымдарының кандидаты Б. Адамбаев - “Сырым би” атты тарауларды жазды.

Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеттері - ХV-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы троптардың түрлеріне әдеби-көркемдік талдау жүргізу. Сөйтіп поэзияның ұлттық ерекшелігіне де, халықтық сипатын да танытатын, құрайтын осы белгілерді анықтау міндеті қойылады.

Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.

1 Жыраулық пен ақындық поэзиядағы дәстүр жалғастығы

Жыраулар мен ақындар поэзиясын тоғыстыратын тұстар

Кез келген шешендік сөздерге берілген анықтамаларға көз жіберер болсақ, шешендік сөздердің басты белгілерінің бірі-бейнелілігі екендігі аталып көрсетілген.

Шешендік сөздер тек ұйқасқа құралып қоймайды, сонымен қатар әдеби көркемдеу тәсілдерін де барынша пайдаланады. Бұл-жыраулар поэзиясындағы шешендік үлгілерінде де көрініс тапқан. Осы тұрғыдан келгенде шешендік сөздерде ең мол қолданылатын ажарлау тәсілі-аллитерация мен ассонанс. Мәселен, Бұқар жыраудың төмендегі нақылдарына назар аударайық:

Арту-арту бел келсе,

Атан тартар бүгіліп.

Алыстан қара көрінсе,

Арғымақ шабар тігіліп.

Алыстан жанжал сөз келсе,

Азулы сөйлер жүгініп [3, 101] .

Асан қайғыда:

Ойыл деген ойынды,

Отын тапсаң тойынды.

Ойыл көздің жасы еді,

Ойылда кеңес қылмадың,

Ойылдан елді көшірдің [3, 181] …

Алғашқы шумақта «а», ал екіншісінде «о» дыбысы қайталанып келіп, ерекше, үйлесімін тауып, үндестік құрған. Өлеңнің өрнек кестесіне әдемі ажар беріп, оның экспрессивті-эмоционалды бояуын күшейте түскен. Демек, дауысты дыбыстардың үндесуі ақын, жырауларға тән ақтарыла, ағындап, ұрандап, үндеп келетін көтеріңкі пафосты дәл танытады.

Сондай-ақ, Шалкиіздің 45 жолдан тұратын «Мен көремін» толғауының 41 жолы «а»-дан, 4 жолы «о»-дан басталады.

Сол сияқты дауыссыз дыбыстар да жыраулар поэзиясындағы шешендік сөздерді айрықша ажарлылық сипатқа ие ете алады. Мысалы, Шалкиіз жыраудың бір туындысынан мысал келтірейік:

Жағаға жақын қонғанда,

Жайылып сулар алмас па?

Жаманға дос болғанда,

Жазымда басың қалмас па?

Жат туғанды өзі еткен

Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па? [3, 44] .

Әсіресе, қатаң дауыссыз дыбыстардың үндесуі шегелеп айтар ақыл, нақылды, тепсініп толғар тегеурінді күш-қуатты өте әсерлі береді. Мәселен, Асан қайғыда:

Тақырлауға қонған қаз - тырна,

Таң маңынан ұшар ол.

Тауық неше шақырса,

Таң болжалдап атар ол [3, 182] .

Немесе Жиембетте:

Тал шарбаққа мал сақтап,

Тас қалаға жан сақтап,

Тасқан екен мына хан [3, 182] .

Енді Шалкиіздің «Тор балақ құсты қолға алып» тирадасын оқып көрейікші:

Тор балақ құсты қолға алып,

Тор төбел ат мініп ем.

Сенің көп жортқамын соңыңнан,

Көпіртіп не беркініс қолыңнан.

Жалауды тойда жарқа жоқ,

Күдінілген балдан сарқыт жоқ,

Күлімсіреп айтқан сөзде қажау жоқ,

Жазып берші кетейін,

Несібемді жазы түзден іздейін [3, 182] .

Осында қиюласып тұрған ұйқас көрінбейді. Тек мұнда жыраудың берен білігі мен пафосы ғана ұйқасты байқатпай, жыр жолдарындағы т, ж дыбыстарының үндесіп келуі ерекше әсерге бөлейді.

Сонымен қатар, шешендік сөздерде ең көп қолданылатын көркемдеу тәсілі, ажарлаудың бір түрі - теңеу. Теңеуде «суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді [5, 12] . Мысалға, Жиембет жыраудың Есім ханға айтқан арнауынан үзінді келтірейік:

Менің ерлігімді сұрасаң,

Жолбарыс пенен аюдай.

Өрлігімді сұрасаң,

Жылқыдағы асау тайыңдай.

Зорлығымды сұрасаң,

Бекіре менен жайындай.

Беріктігімді сұрасаң,

Қарағай менен қайыңдай [3, 53], -

деп, теңеудің әдемі де сұлу үлгілерін алға тартқан. Өзінің ерлігі мен өрлігін, зорлығы мен беріктігін табиғаттың тамаша туындыларына теңеп, сол арқылы күштілігін, мықтылығын суреттейді. Бір жағынан бұл жырда көркем тәсілдің тағы бір түрі-әсірелеу (гипербола) де бар. Осы жерде ескертетінбір нәрсе-жыраулар да, шешендер де өз туындыларнда көркемдеу тәсілдердің тек бір түрін ғана емес, бірнешеуін түйдектете, қатарынан қолданады. Ол -шығармалардың құндылығын, тартымдылығын, әдемілігі мен әсерлілігін арттырады, тыңдаушыға ләззат сыйлап, құлағының құрышын қандырады. Сонымен, Жиембет жырау өз шығармасында теңеу үшін дүниетанымға жақын заттар мен құбылыстарды мысалға алғандықтан, тыңдарман қауымның қабылдауын жеңілдетіп тұр.

Теңеу сапасы, оның көркемдік қуаты жыраудың табиғи талантына, дүниетанымына, өмір тәжірбиесіне, тіршілік еткен ортасына, айтпақ ойына - авторлық идеясына байланысты. Мәселен, бірнеше жыраулардың шығармаларынан үзінді келтірейік. Шалкиіз жырау:

Тағыдай түн түре қараған,

Таң бегісіп жусаған,

Тарпаңдай тізесі бүгіп су ішкен,

Арқада мезгілсіз жылқы жусаса,

О дағы аш қасқырға жолығар [3, 188] .

Доспамбет:

Екі арыстан жау шапса,

Оқ қылқандай шаншылса,

Қан жусандай егілсе,

Аққан судай төгілсе,

Бетегелі Сарыарқаның бойында

Соғысып өлген өкінбес [3, 188] .

Үмбетей жырау:

Жатқан жері даладай,

Екі өркеші баладай,

Азу тісі қаладай,

Жабуы жамшыдай,

Құйрығы қамшыдай,

Бура сойған не сұмдық? [3, 190] .

Осы үзінділердегі теңеулердің қай-қайсысы да жыраулардың айтпақ ойына айтулы ажар, әдемі әсер беріп, таным-түсінікті тереңдетіп тұр. Шалкиіз өмірдің өзекті бір мәселесі туралы толғайды. Әр нәрсенің өзіндік өлшемі, арнасы, уақыты бар, одан ауытқып, шалғай кетсе, Өмірде небір бұлқыны күшті асаулардың өзі кесапатқа кезігеді демек. «Тағыдай», «тарпаңдай» деп ерекше күш-қуат дарытып суреттеген жырау негізгі ойын осылайша әсерлі жеткізген. Ал, Доспамбеттегі ерлік, батырлық рух, сол өршіл идеяға қызмет еткен құнарлы теңеулер (қылқандай, жусандай, судай) батыр қимылын, ер арманын көз алдымызға елестетеді. Үмбетей мал шаруашылығымен айналысқан елде, тек сол ортада ғұмыр кешкен жырау ғана айта алар теңеулер қолданады (баладай, даладай, қаладай, жамшыдай, қамшыдай) .

Әрбір теңеу белгілі бір ойды, мағынаны білдіреді. Мысалы, емен ауырлық - салмақтың белгісі(«Ер өзіңнен соңыратын, Емен салдай батыр ол», Шалкиіз), кейде мықтылық, беріктік, қайсарлық сипаты («Бұрала біткен емендей, қисық туған адамсың», Үмбетей) . Жырауларда «сары шыпшық» - дәрменсіздік белгісі: «Сары шыпшықтай шырлатып, Ғазірейіл кімдерге құрық салмаған?!» (Шалкиіз) ; «дала» кеңдік белгісіндей: «Омырауы даладай» (Ақтамберді), «Жатқан жері даладай» (Үмбетей) ; «тау» биіктік, ірілік, ұлылық баламасындай: «Жақсылар ағын судай, асқар таудай» (Шал ақын) ; сол сияқты күштілік, мықтылықты - арыстанға: «Арыстандай екі бұтын алшайтып, Арғымақ мінген өкінбес» (Шалкиіз) ; өрлік, асаулық, бұға тағылықты - байланбаған құлынға, асау тайға: «Өрлігімді сұрасаң, жылқыдағы асау тайыңдай» (Жиембет), «Құланы құлындай тулаған» (Бұқар) ; ерлік, батырлықты жолбарысқа: «Менің ерлігімді сұрасаң, жолбарыс пенен аюдай» (Жиембет), «Жолбарыстай жон түзген… табаны жалпақ тарлан боз» (Ақтамберді) ; ұнамсыз әдеттер, жағымсыз құбылыстарды бағзы дәуірден халық санасында жағымсыз бейнеде қалыптасқан аждаһаға, бөріге, буыршынға теңейді: «Буыршындай тіздесті, Жамандықты іздесті. Бірін-бірі күндесті» (Бұқар), «Ақырған аждаһадай аю келін, біз түгіл құдайынан ұяла ма?!», «Нәрсің бір көкжал бөрідей, Иманың бағлан қозыдай» (Шал) .

Бір аңғарған сырымыз, мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі елде өмір сүріп, бар өмірі табиғат аясында өткен жыраулар адам өмірінің қат-қабат құбылыстарын өздері өмір сүрген табиғи орта, мал шаруашылығы, өсімдік әлемі, жануарлар дүниесіне орай сөздермен салыстыра береді.

Жыраулар поэзиясындағы шешендік үлгілерінде эпитет (айқындау) те өзіндік орын алған. Мысалы Асан қайғыда:

Таңдайға біткен қызыл тіл,

Тірлікте не шайнасаң жұтар ол [3, 182] .

Шалкиіз жырауда:

Қара сия, ақ қағаз,

Дестірге өнер төктірдің [3, 182] .

Осы мысалдардағы қара сия, ақ қағаз, қызыл тіл сияқты сөз тіркестері ауыз әдебиетінен, әрісі түркі тілі халықтар әдебиетінен етене таныс болуы мүмкін. Бұл екі жағдайды аңғартады. Біріншіден, Ежелгі поэзиямызданкүні бүгінге дейін әрқилы орайда қолданылып келе жатқан бұл тіркестер - дәстүрлі жалғастықтың куәсі. Екіншіден, сан ғасыр ұғымға орнығып қалыптасқан тұрақты айқындаулар.

Батырлар ерлігін, ат сапасын, қару-жарақ қадірін айқын да айбарлы, ажарлы да ашық реңмен жырлауда айқындау тәсілінің де өзіндік рөл атқарғанын аңғарамыз. Мысалы: саф арғымақ, суын түсті жүйрік, ақ табан ару торы ат, тоқал торы ат (Ер Шонан), қыналы боз (Жиембет), тұмар мойын ат (Ақтамберді), торы төбел ат (Доспамбет) .

Бір топ айқындаулар батыр, батыр арманы, оның құрал-жабдықтарын айқындай түседі: «Жағасы алтын, жеңі жез, шығыршығы торғай көз сауыт киер ме екенбіз?! Жалаулы найза жанға алып, жау қашырар ма екенбіз?!» (Ақтамберді) ; «Толғамалы ақ балта, толғап ұстар күн қайда?! Алты құлаш ақ найза, ұсынып шаншар күн қайда?!» (Доспамбет) .

Эпитеттің бірсыпырасы өмір, мекен-жай, тұрмыс-тіршілік көрінісі, көшпелі өмірге тән әрқилы этнографиялық жайларды айқындай түседі: «Салп-салпыншақ анау үш өзен, салуалы менім ордам қонған жері» (Қазтуған) ; «Зерлі орындық үстінде, Ақ шымылдық ішінде, Тұлымшағын төгілтіп, Ару сүйдім өкінбен», «Ақ білегін жастанып . . . », «Еңсесі биік боз орда, салтанатқа орнатқан», «Омырауы жұпарлы, исі жұпар аңқыған . . . », «Қыздарға қызыл ала тон кигізіп, Қырмызыға малдырып, көшке жорға мінеді» (Бұқар), т. б.

Айқындаудың бір тобы жан-жануарлар дүниесіне орай кездеседі, олар нақтылап айқындау арқылы жыраулардың негізгі ойын аша түсуге қызмет етеді: «Жал-жалп ұшқан жапалақ, жазыда кімге жолдас болмаған», «Көк қоянның қос құлағын тұндырған, көгілдірдің жез қанатын сындырған», Ақ киіктің шабар жері майдан-дүр», «Жез қарғылы құба арлан», «Сақалына сары шіркей ұялап, миығына қара шіркей балалап» (Шалкиіз) ; «Қара бұлан терісін етік қылар күн қайда?», «Торы төбел ат мініп» (Доспамбет) .

Бірқатар эпитеттер табиғи орта, табиғат құбылыстарына орай беріледі: «Қарабас күспен шалдырып, Көк теңіздің үстінде, Көтеріп желкен аштырып, Жүк тиеттің кемеге», «Кендір баулы ақ желкен, Көк теңізді жал толқынға жектірдің», «Ақ ала таудың алдында, Ақ ала жылқы жусайды», «Шағырмақ бұлт жай тастар . . . Ақ желкенді жел бастар», «Арқаның құба жонында, Арыстан ойнар шарқ ұрып», «Жапалақ ұшпас жасыл тау» (Шалкиіз) ; «Ағарып атқан таңды деп, Шолпанды шыққан күнді деп», «Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда?», «Қоғалы көлдер, қом сулар, қоныстар қонған өкінбес» (Доспамбет) ; «Қара судың бетінде сығылып аққан сең едің» (Бұқар) . Немесе Бұқар жыраудың мына толғауынан үзінді келтірейік:

Биік тауға жарасар,

Ығынан тиген панасы.

Терең сайға жарасар,

Тобылғылы саласы.

Ер жігітке жарасар,

Қолына алған найзасы.

Би жігітке жарасар,

Халқына тиген пайдасы [3, 89] .

Мұнда айқындаудың тамаша үлгілері пайдалынылған. Жырау бір ғана айқындау қолданып қоймай, оларды тізбектеп қолданған. Олардың барлығының арқалаған жүгі, көтерген мағыналық салмағы бар. Адамға эстетикалық ләззат сыйлайтын сиқырлы қасиеті бар. Бұл туындыда, сонымен қатар, қайталаудың эпифора деген түрі қолданылған. Яғни «жарасар» деген сөз шығармадағы жолдардың әсерлілігін күшейту үшін үнемі сөздің аяғында қайталанып отырады. Ал Үмбетей жыраудың арнауында:

Кетеген болса түйең жау;

Тебеген болса биең жау;

Ұрысқақ болса ұлың жау;

Керіскек болса келінің жау [3, 74] .

Қайталаудың эпифорадан басқа симплока (ортаңғы қайталау) қолданылған. Яғни «болса» және «жау» сөздерінің қайталануы арқылы бірыңғай ырғақ қалыптасып, сөйлемге дыбыстық, көркемдік, әсемдік сипат дарытқан.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.