Қазақ балалар драмасының шағын түрлері
Кіріспе
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ұлттық драматургияның қалыптасу тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XX ғасырдың 20.30 жылдардағы ұлттық драма жанры ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақ драматургиясының жанрлық толысуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... . 23
2 Қазақ балалар драмасының туу, даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.1 Балалар драматургиясының алғашқы бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қазақ балалар драмасының шағын түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ұлттық драматургияның қалыптасу тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XX ғасырдың 20.30 жылдардағы ұлттық драма жанры ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақ драматургиясының жанрлық толысуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... . 23
2 Қазақ балалар драмасының туу, даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.1 Балалар драматургиясының алғашқы бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қазақ балалар драмасының шағын түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі қазақ балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз бар. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы – ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зертеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Ең алдымен балалар әдебиетіне көңіл бөліп, балалар әдебиеті мәселесіне мақала арнаған І.Жансүгіров болды. Осы орайда балаларға арналған алғашқы пьесаның ("Мектеп" пьесасы) авторы да І.Жансүгіров екенін еске алған орынды [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар драмасын зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бірқатар маңызды еңбектер жазылды. Бұл ретте ең алдымен: В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, М.Горький, К.Чуковскийдің т.б. балалар әдебиетіне арналған еңбектерін атаған жөн [2].
Қазақ балалар әдебиетінің зерттелу тарихына көз салсақ, белгілі ақын, жазушы, ғалымдар: І.Жансүгіров, Ш.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Нұрқатов, Б.Ыбырайым, Қ.Ергөбеков, т.б. еңбектері де назар аударарлық [3].
Тікелей қазақ балалар драмасына арналмаса да жалпы қазақ драмасы туралы зерттеулер: М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, Р.Нұрғалиев, Р.Рүстембекова, М.Дүйсенов, С.Ордалиев еңбектері бұл салаға бастау боларлық, бағыт боларлық үлгілер [4].
Ал, қазақ балалар драматургиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулер жазыла қоймаса да, әр кезде, әр дәрежеде жекелеген ізденістер, пікір айтулар баршылық. Ерекше атап өтерлік мәселе, қазақ балалар драматургиясы туралы 2003 жылы зерттеуші А. Ақтанова "Қазіргі қазақ балалар драматургиясы" [5] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған.
Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан" ("Қазақстан пионері"), "Ақ желкен" ("Пионер"), "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды.
Балаларға арналған пьесалардың арнайы жинақ болып шығуы да балалар драматургиясының дамып, қалыптасуына өз үлесін тигізді. Алғашқы балалар жинағының бірі ретінде 1959 жылы жарық көрген Б.Ысқақовтың "Кішкене театр" кітабын атауға болады. Зерттеуші Ш.Ахметов өз еңбегінде қаламгер шығармашылығына былайша баға береді: "Б.Ысқақов – қазақ балалар драматургиясын жасауға және оны дамытуға ат салысып келе жатқан қаламгерлердің бірі. Оның мектеп сахнасына арналған "Екі оқушы", "Түймедейден түйедей", "Ағалық ақыл", "Жаңа жыл кешінде", "Бейбітшілік жеңеді" атты пьесалары мен инсценировкалары "Пионер" журналы мен "Қазақстан пионері" газеттерінде жарық көрді. Ал 1959 жылы оның мектеп сахнасына арналған пьесалары "Кішкене театр" деген атпен өз алдына жеке кітап болып шықты. Автордың бұл пьесаларының қайсысы болса да қызықты сюжет, тартымды оқиғаларға құрылған. Оларда балалар бойында зеректік, тәртіптілік, еңбек сүйгіштік, адалдық, адамгершілік, ұйымшылдық сияқты асыл қасиеттер дәріптеледі, ал кейбір балалардың бойында кездесетін тентектік, өтірікшілік, жалқаулық, дөрекілік, мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтар әшкереленеді" [6, 198]. Ш.Ахметовтың аталған еңбегі балалар әдебиетіне арналған алғашқы зерттеу еңбек болуымен ерекше.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі қазақ балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз бар. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы – ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зертеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Ең алдымен балалар әдебиетіне көңіл бөліп, балалар әдебиеті мәселесіне мақала арнаған І.Жансүгіров болды. Осы орайда балаларға арналған алғашқы пьесаның ("Мектеп" пьесасы) авторы да І.Жансүгіров екенін еске алған орынды [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар драмасын зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бірқатар маңызды еңбектер жазылды. Бұл ретте ең алдымен: В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, М.Горький, К.Чуковскийдің т.б. балалар әдебиетіне арналған еңбектерін атаған жөн [2].
Қазақ балалар әдебиетінің зерттелу тарихына көз салсақ, белгілі ақын, жазушы, ғалымдар: І.Жансүгіров, Ш.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Нұрқатов, Б.Ыбырайым, Қ.Ергөбеков, т.б. еңбектері де назар аударарлық [3].
Тікелей қазақ балалар драмасына арналмаса да жалпы қазақ драмасы туралы зерттеулер: М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, Р.Нұрғалиев, Р.Рүстембекова, М.Дүйсенов, С.Ордалиев еңбектері бұл салаға бастау боларлық, бағыт боларлық үлгілер [4].
Ал, қазақ балалар драматургиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулер жазыла қоймаса да, әр кезде, әр дәрежеде жекелеген ізденістер, пікір айтулар баршылық. Ерекше атап өтерлік мәселе, қазақ балалар драматургиясы туралы 2003 жылы зерттеуші А. Ақтанова "Қазіргі қазақ балалар драматургиясы" [5] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған.
Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан" ("Қазақстан пионері"), "Ақ желкен" ("Пионер"), "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды.
Балаларға арналған пьесалардың арнайы жинақ болып шығуы да балалар драматургиясының дамып, қалыптасуына өз үлесін тигізді. Алғашқы балалар жинағының бірі ретінде 1959 жылы жарық көрген Б.Ысқақовтың "Кішкене театр" кітабын атауға болады. Зерттеуші Ш.Ахметов өз еңбегінде қаламгер шығармашылығына былайша баға береді: "Б.Ысқақов – қазақ балалар драматургиясын жасауға және оны дамытуға ат салысып келе жатқан қаламгерлердің бірі. Оның мектеп сахнасына арналған "Екі оқушы", "Түймедейден түйедей", "Ағалық ақыл", "Жаңа жыл кешінде", "Бейбітшілік жеңеді" атты пьесалары мен инсценировкалары "Пионер" журналы мен "Қазақстан пионері" газеттерінде жарық көрді. Ал 1959 жылы оның мектеп сахнасына арналған пьесалары "Кішкене театр" деген атпен өз алдына жеке кітап болып шықты. Автордың бұл пьесаларының қайсысы болса да қызықты сюжет, тартымды оқиғаларға құрылған. Оларда балалар бойында зеректік, тәртіптілік, еңбек сүйгіштік, адалдық, адамгершілік, ұйымшылдық сияқты асыл қасиеттер дәріптеледі, ал кейбір балалардың бойында кездесетін тентектік, өтірікшілік, жалқаулық, дөрекілік, мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтар әшкереленеді" [6, 198]. Ш.Ахметовтың аталған еңбегі балалар әдебиетіне арналған алғашқы зерттеу еңбек болуымен ерекше.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Жансүгіров І. Шығармалар жинағы. Т. 5. –Алматы: Жазушы, 1988. -241 б.
2. Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: жазушы, 1984. -212 б.
3. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. –Алматы: Мектеп, 1965, -187 б.
4. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. –Алматы: Жазушы, 1981. -672 б.
5. Ыбырайымов Б. Ой мен сөз. – Алматы: Жазушы, 1985. -181 б.
6. Сөзстан. 6-кітап. –Алматы: Қаламгер, 1988. -245 б.
7. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. -413 б.
8. Нұрғали Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. –Алматы: Аруна, 2001. -279 б.
9. Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. –Алматы: Жазушы, 1971. -191 б.
10. Сейфуллин С. «Манап»драмасы туралы /Кітапта: 5-томдық шығармалар жинағы, 5-том. –Алматы: Жазушы, -1988. -296 б.
11. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Дайк пресс, 1995. -362 б.
12. Бағыбек Қ. Театр туралы толғаныстар. –Алматы: Өнер, 2006. – 181 б.
13. Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. –Алматы: Жазушы, 1971. -581 б.
14. Мүсірепов Ғ. Бес томдыќ шыѓармалар жинаѓы. Т.4. –Алматы: Жазушы, 1975. -412 б.
15. Н±рѓалиев Р. Трагедия табиѓаты. –Алматы: Жазушы, 1968. – 213 б.
16. Дүйсенов М. Ќазаќ драматургиясыныњ жанр, стиль мєселесі. –Алматы: Ѓылым, 1977. -179 б.
17. Н±рѓалиев Р. Айдын. –Алматы: Жазушы, 1986. – 212 б.
18. Ордалиев С. Конфликт жєне характер. –Алматы: Жазушы, 1976. -179 б.
19. Байтұрсынов А. Ақ жол. (құрастырған Р.Нұрғали). –Алматы: Ана тілі, 1991. - 416 б.
20. Рүстембекова Р. Б.Майлинніњ драматургиясы –Алматы: Жазушы, 1969. -181 б.
21. Детская литература. - Москва, 1989. – 478 с.
22. Нұрғалиев Р. Арқау. Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1991. -512 б.
23. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Жазушы, 1992. -316 б.
24. Ордалиев С. Қазақ совет драматургиясының очеркі. –Алматы: Жазушы, 1964. -196 б.
25. Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. –Алматы: Қазақстан, 1979. -245 б.
26. Нұрғали Р. Драма өнері. –Алматы: Темірқазық, 2001. -324 б.
27. Қуандықов Қ. Театрда туған ойлар. –Алматы: Жазушы, 1972. -241 б.
28. Мектеп кеші көңілді / Құрастырушы: Боранғалиев Т. –Алматы: Балауса, 1990. -321 б.
29. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі / Құрастырушылар: Ахметов З., Шаңбаев Т. –Алматы: Ана тілі, 1998. -342 б.
30. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. –Алматы: Балдырған, 1992. -141 б.
31. Табылдиев Ә. Тәрбие өрнектері. – Алматы: Балдырған, 1989. -189 б.
32. Ыбырайым Б. Сырлы әлем. –Алматы: Өнер, 1997. -181 б.
1. Жансүгіров І. Шығармалар жинағы. Т. 5. –Алматы: Жазушы, 1988. -241 б.
2. Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: жазушы, 1984. -212 б.
3. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. –Алматы: Мектеп, 1965, -187 б.
4. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. –Алматы: Жазушы, 1981. -672 б.
5. Ыбырайымов Б. Ой мен сөз. – Алматы: Жазушы, 1985. -181 б.
6. Сөзстан. 6-кітап. –Алматы: Қаламгер, 1988. -245 б.
7. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. -413 б.
8. Нұрғали Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. –Алматы: Аруна, 2001. -279 б.
9. Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. –Алматы: Жазушы, 1971. -191 б.
10. Сейфуллин С. «Манап»драмасы туралы /Кітапта: 5-томдық шығармалар жинағы, 5-том. –Алматы: Жазушы, -1988. -296 б.
11. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –Алматы: Дайк пресс, 1995. -362 б.
12. Бағыбек Қ. Театр туралы толғаныстар. –Алматы: Өнер, 2006. – 181 б.
13. Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. –Алматы: Жазушы, 1971. -581 б.
14. Мүсірепов Ғ. Бес томдыќ шыѓармалар жинаѓы. Т.4. –Алматы: Жазушы, 1975. -412 б.
15. Н±рѓалиев Р. Трагедия табиѓаты. –Алматы: Жазушы, 1968. – 213 б.
16. Дүйсенов М. Ќазаќ драматургиясыныњ жанр, стиль мєселесі. –Алматы: Ѓылым, 1977. -179 б.
17. Н±рѓалиев Р. Айдын. –Алматы: Жазушы, 1986. – 212 б.
18. Ордалиев С. Конфликт жєне характер. –Алматы: Жазушы, 1976. -179 б.
19. Байтұрсынов А. Ақ жол. (құрастырған Р.Нұрғали). –Алматы: Ана тілі, 1991. - 416 б.
20. Рүстембекова Р. Б.Майлинніњ драматургиясы –Алматы: Жазушы, 1969. -181 б.
21. Детская литература. - Москва, 1989. – 478 с.
22. Нұрғалиев Р. Арқау. Т. 1. –Алматы: Жазушы, 1991. -512 б.
23. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Жазушы, 1992. -316 б.
24. Ордалиев С. Қазақ совет драматургиясының очеркі. –Алматы: Жазушы, 1964. -196 б.
25. Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. –Алматы: Қазақстан, 1979. -245 б.
26. Нұрғали Р. Драма өнері. –Алматы: Темірқазық, 2001. -324 б.
27. Қуандықов Қ. Театрда туған ойлар. –Алматы: Жазушы, 1972. -241 б.
28. Мектеп кеші көңілді / Құрастырушы: Боранғалиев Т. –Алматы: Балауса, 1990. -321 б.
29. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі / Құрастырушылар: Ахметов З., Шаңбаев Т. –Алматы: Ана тілі, 1998. -342 б.
30. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. –Алматы: Балдырған, 1992. -141 б.
31. Табылдиев Ә. Тәрбие өрнектері. – Алматы: Балдырған, 1989. -189 б.
32. Ыбырайым Б. Сырлы әлем. –Алматы: Өнер, 1997. -181 б.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі қазақ балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз бар. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы - ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зертеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Ең алдымен балалар әдебиетіне көңіл бөліп, балалар әдебиеті мәселесіне мақала арнаған І.Жансүгіров болды. Осы орайда балаларға арналған алғашқы пьесаның ("Мектеп" пьесасы) авторы да І.Жансүгіров екенін еске алған орынды [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар драмасын зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бірқатар маңызды еңбектер жазылды. Бұл ретте ең алдымен: В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, М.Горький, К.Чуковскийдің т.б. балалар әдебиетіне арналған еңбектерін атаған жөн [2].
Қазақ балалар әдебиетінің зерттелу тарихына көз салсақ, белгілі ақын, жазушы, ғалымдар: І.Жансүгіров, Ш.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Нұрқатов, Б.Ыбырайым, Қ.Ергөбеков, т.б. еңбектері де назар аударарлық [3].
Тікелей қазақ балалар драмасына арналмаса да жалпы қазақ драмасы туралы зерттеулер: М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, Р.Нұрғалиев, Р.Рүстембекова, М.Дүйсенов, С.Ордалиев еңбектері бұл салаға бастау боларлық, бағыт боларлық үлгілер [4].
Ал, қазақ балалар драматургиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулер жазыла қоймаса да, әр кезде, әр дәрежеде жекелеген ізденістер, пікір айтулар баршылық. Ерекше атап өтерлік мәселе, қазақ балалар драматургиясы туралы 2003 жылы зерттеуші А. Ақтанова "Қазіргі қазақ балалар драматургиясы" [5] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған.
Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан" ("Қазақстан пионері"), "Ақ желкен" ("Пионер"), "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды.
Балаларға арналған пьесалардың арнайы жинақ болып шығуы да балалар драматургиясының дамып, қалыптасуына өз үлесін тигізді. Алғашқы балалар жинағының бірі ретінде 1959 жылы жарық көрген Б.Ысқақовтың "Кішкене театр" кітабын атауға болады. Зерттеуші Ш.Ахметов өз еңбегінде қаламгер шығармашылығына былайша баға береді: "Б.Ысқақов - қазақ балалар драматургиясын жасауға және оны дамытуға ат салысып келе жатқан қаламгерлердің бірі. Оның мектеп сахнасына арналған "Екі оқушы", "Түймедейден түйедей", "Ағалық ақыл", "Жаңа жыл кешінде", "Бейбітшілік жеңеді" атты пьесалары мен инсценировкалары "Пионер" журналы мен "Қазақстан пионері" газеттерінде жарық көрді. Ал 1959 жылы оның мектеп сахнасына арналған пьесалары "Кішкене театр" деген атпен өз алдына жеке кітап болып шықты. Автордың бұл пьесаларының қайсысы болса да қызықты сюжет, тартымды оқиғаларға құрылған. Оларда балалар бойында зеректік, тәртіптілік, еңбек сүйгіштік, адалдық, адамгершілік, ұйымшылдық сияқты асыл қасиеттер дәріптеледі, ал кейбір балалардың бойында кездесетін тентектік, өтірікшілік, жалқаулық, дөрекілік, мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтар әшкереленеді" [6, 198]. Ш.Ахметовтың аталған еңбегі балалар әдебиетіне арналған алғашқы зерттеу еңбек болуымен ерекше.
Ғалым С.Ордалиевтің "Қазақ совет драматургиясының очеркі" атты еңбегіндегі 1950-60 жылдардағы қазақ балалар драматургиясының мәселесін көтерген көлемді мақаласының да маңызы зор. Мақаланың авторы 1950-60 жылдардағы балаларға арналған пьесалардың біраз бөлігін идеялық, тақырыптық жағынан талдаған. Мақалада сол кездегі драматургиядағы тартыссыздық мәселесіне тоқтала келіп, Қ.Бадыров пен М.Ақынжановтың "Алтын сақа", М.Ақынжановтың "Ыбырай Алтынсарин", Ш.Құсайыновтың "Нұрлы тас", Ш.Байжановтың "Әлия Молдағұлова" және т.б. авторлардың шығармаларын талдап, өз бағасын береді.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Балаларға арналған туындылардың ерекшеліктері, балалар үшін жазылған шығармалардың көкейкесті мәселелері туралы сыншы Қ.Ергөбековтің құрастыруымен жарыққа шыққан "Сөзстан" кітабының айтары көп. Кітапта С.Маршак, А.Барто, С.Михалков, С.Бегалин, Ө.Тұрманжанов, С.Омаров, М.Әлімбаев, Б.Соқпақбаев, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Ыдырысов т.б. балалар жазушыларының шығармашылықтары туралы және де балалар әдебиетінің мәселелері туралы мақалалар бар. "Ақ кеме алыстап барады" деген мақаласында Б.Сарбалаев қазақ балалар прозасындағы өрлеу, өсу туралы айтса, Қ.Ергөбеков "Мейір гүлденген жүрек" мақаласында ақын Ә.Дүйсенбиевтің ақындық шеберлігіне тоқталады. Б.Кенжебаев "Көне дәуірдің көркем мұрасы" деген сұхбатында ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетінің байланысына назар аудартады. Осылайша жинаққа енген мақалаларда балалар әдебиетінің проза, поэзия саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер туралы сыр шертіледі.
Балаларға арналған драмалық шығармаларды жас ерекшелігіне сәйкес шартты түрде негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Бүлдіршіндерге арналған драмалық шығармалар.
2. Мектеп оқушыларына арналған драмалық шығармалар.
Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес өз ішінде тағы да екі топқа:
а) төменгі сынып оқушыларына арналған,
ә) жоғарғы сынып (яғни ересектерге) арналған туындылар деп тағы жіктеуге болады [5, 4].
Зерттеу нысаны. Жұмыста қазақ драмасының қалыптасу жолы айтыла келіп, балаларға арналған драмалық туындылардың шағын түрлері зерттеу нысанына алынды. Шағын драмалық туындылардың қатарына мектеп, балабақша өмірінде жеткіншектерге тәрбие беру мақсатында, тілді дамыту мақсатында қойылған скетчтер, инсценировкалар, интермедиялар мен тақырыптық қойылымдар алынды. Жұмыс көлемінде балаларға арналған шағын пьесалардың тақырыптық-идеялық мақсатын ашумен бірге көркемдік дәрежесін саралауды жөн деп санадық. Жас жеткіншекке сөз қадірін түсіндіріп, көркем сөздің құдіретін бағалауға тәрбиелейтін драмалық туындылардың мәні зор.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолы бар жеке арна екенін айқындау, балаларға арналған драмалық туындыларды жіктеп, жас ерекшелігіне сәйкес саралап, олардың көркемдік дәрежесін ашып көрсету.
Осы мақсаттан барып мынадай міндеттер шығады:
oo қазақ балалар драматургиясының туу кезеңін анықтау, алғашқы пьесаларға объективті талдау жасау;
oo қазақ балалар драматургиясын кезең-кезеңге жіктеп, кейіпкерлердің жас ерекшелігіне қарай сараптау және әр жастағылар үшін жазылған туындылардың ерекшеліктерін ашу;
oo балаларға арналған шағын драмалық шығармаларды тақырыптық, идеялық, бейнелілік тұрғысынан таразылап, дәстүр мен жаңашылдық нысанасы тұрғысынан қарап мәнін ашу;
oo балаларға арналған драмалық шығармалардың көркемдік, тілдік жағына назар аударып, олардың ұқсастығы мен өзгешелігін анықтау.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 Ұлттық драматургияның қалыптасу тарихынан
1.1 XX ғасырдың 20-30 жылдардағы ұлттық драма жанры
Қазақ драматургиясының әлем халықтарының драматургиясымен салыстырғанда тууы, дамуы, зерттелуі жағынан кейінірек. Қазақ сөз өнерінде драматургия классикалық үлгіде неміс, ағылшын, грек, орыс драма жанрымен салыстырмалы түрде ХХ ғасырдың басында қалыптасты. Қазақ әдебиетінде драматургия басқа әдеби жанрларға қарағанда көп кейін туды. Қазақтың ауыз әдебиетінің халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына тән шығармаларында: жар-жар, беташар, бәдік жыры сияқты өлеңдерде, айтыстарда драмалық элементтердің барлығы аңғарылады.
Қазақ халқының ғұлама ғалымы Мұхтар Әуезов: Анығында ақындар айтысының негізінде, өзгеше жанрлық бітім мазмұнында қолдану дәстүрінде қазақтың халықтық театрлық өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының дән ұрығы бар деуге болады [7, 145-147],-деп айтқан болатын.
Қазақ жастары ұйымдастырған әдеби ойын-сауық кештері ұлттық сахналық өнер мен драматургияның бастамасы болды. Бұлардың тәжірибелері отандық драматургияның пайда болуына, ұлттық драмалық шығармалардың жазылуына ықпал жасады. Қазақстанның әр түкпіріндегі алғашқы сахналық талпыныстар Қазан төңкерісімен ілесе, ұлттық драматургияның дүниеге келуіне негіз болды. Алғашқы қазақ драмалары 1910-1915 жылдары пайда болды. Алғашқы пьесалар авторлары К. Тоғысов Надандық құрбаны, И. Мендіханов Малдыбай, Тамырлар, Байғұстар, А. Лиханов Манап, Б. Серкебаев Бақсы, Ғазиза, Жер дауы. 1915 жылы К.Тоғысовтың Надандық құрбаны драмасы жеке кітап болып Уфада басылып шықты. Одан кейін Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, М. Дулатов, Қошке Кемеңгеров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин тағы басқалардың алғашқы драмалық шығармалары ұлттық драматургияның негізін қалады.
Еуропалық үлгіде драматургияның қыры мен сырын меңгеруге қазақ топырағында алғаш рет ден қойған Жүсіпбек Аймауытов. Оның тұңғыш үш пьесасы Рабиға, Мансапқорлар, Қанапия-Шәрбану 1916-1917 жылдары, ал Ел қорғаны, Шернияз, Сылаң қыз 1920-1925 жылдар ішінде жазылған.
XX ғасырдың 20-жылдарындағы Отандық драматургияда әйел бостандығы мен теңдігі басты тақырыпқа айналды. Ж.Аймауытов, К.Кемеңгеров, М.Дулатов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ж. Шанин, Б. Майлин шығармаларында туған халқының тарихы мен тағдыры, еркіндігі мен теңдігі қос арнадай ағынды ағыс құрайды. Қандай да бір пьеса болса да ел өмірінің тұрмыс-тіршілігі сол кездегі басты тақырыптары - 1916 жыл оқиғасы, би-болыстар мен қалың көптің арасындағы тартыс, әйел теңдігі мәселесі, түрлі әлеуметтік қайшылықтар тағы басқа мәселелер көтеріліп, театр сахнасында қойылды. Мысалы, 1926 жылы К.Кемеңгеровтың Алтын сақина, Ескі оқу пьесалары Қазақ драма театр сахнасында қойылған. Бұл пьесалардың негізгі тақырыбы - әйел теңсіздігі мен қазақ балаларының ауыл молдасынан ескіше сауат ашып, білім алуы суреттеледі. Қазақ драматургиясының қалыптасып өрістеген дәуірі XX ғасырдың алғашқы ширегі болатын. Қазақ драматургиясының туу, қалыптасу және даму процесі сахналық драмалық өнері орыс, украин, армян және грузин халықтарын былай қойғанда, туысқан өзбек, татар халықтары драматургиясының даму процесінен өзгеше [8, 145-147]. Себебі, қазақ халқы бұрыннан өз өнерлерін тойларда көрсеткен болатын. Қазақ драматургиясының ұрығы ерте заманда елдің әдет-салтынан, ойын - сауығынан, ән - күйі мен өлең жырларынан басталған. Оған дәлел суырып салма ақындардың өнері, айтыс өлеңдер, ертегі, аңыздар бола алады.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры деп атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген тұста көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде ерекше орны бар. Қазақтың кең даласының әр түкпірінде тұңғыш әуесқойлық қойылымдар мен драматургиялық шығармалардың тууы халық шығармашылығының көркемдік құдіреті [9, 11]. Дәлел ретінде Жүсіпбек Аймауытовты келтіруге болады. Жүсіпбек Аймауытов Семейде оқып жүрген жылдары жастардың ойын-сауық кештеріне қатысып, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған және өзі басты ролдерде ойнап, өз өнерін халыққа паш еткен. 1917 жылы 17 желтоқсанда Семейде оқитын жастардың әдеби кеші болып, онда Ж. Аймауытовтың Ескі тәртіппен бала оқыту, Рабиға атты бір перделі пьесалары қойылған. Осы кезден бастап Ж.Аймауытов әрі жазушы, әрі драматург, әрі режиссер, әрі актер ретінде көзге түсе бастады.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай - 1905 жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-демократ оқығандарының келуі. Және осы кезде татар труппаларының Қазақстанда гастрольдері басталған. Міне, осы театрдың ойындарын көрген қазақтың беделді жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-ғұрыптарын, ұлттық ойындарын сахналаудан бастайды. Осы кезде көркем үйірмелер ұйымдастырылады. Қазақ жастары үйірмелерге қатысып, азды-көпті тәжірибе жинайды. Көркем үйірмелер әдебиетіміздегі драматургия жанрының дамуына ұйытқы болады. Бұған кәсіби театрымыз құрылмай тұрғаны кездегі Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин және тағы басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел бола алады. Олардың драматургиялық қадамына көркем үйірменің ықпалы зор болған. Осындай ірі жазушыларымыздың әдеби сапарларының бастауында драматургия жанрының батыл енуі кездейсоқ оқиға емес.
С.Сейфуллиннің Бақыт жолына атты пьесасының негізгі тақырыбы - өмірі қорлық пен күндікте өткен бұрынғы қазақ әйелдерінің өмірі революция жеңісі нәтижесінде теңдікке, бостандыққа ие болуы, сүйгеніне қосылуға мүмкіндіктің тууы. Пьесадағы оқиға шағын да ықшамды, бірақ драмалық тартысқа толы. 1916 жылғы майданның қара жұмысына жігіт алу кезіндегі атақты дүрбелеңнің күндерінде Терлікбай деген шал өзінің кіші баласы Телжанды қалайда аман алып қалу мақсатымен жас қызы Мүслиманы елудегі Нөкербай деген болысқа бермек болады. Бірақ орысша оқыған үлкен баласы әке ниетіне қарсы шығып, қаладағы жолдастарының көмегімен қарындасына бостандық әпереді, оның сүйген жігіті Біржанға қосылуына мүмкіндік жасайды.
Бұл пьеса Жүсіпбек Аймауытовтың Қанапия мен Шәрбану, Рабиға пьесаларына ұқсас келеді. Яғни бұл екі жазушы сол кездегі таптық күресті, әйелдердің революция жеңісі нәтижесінде теңдік алып, өз сүйгендеріне қосылуы суреттеліп көрсетіледі. Мысалы, Қанапия мен Шәрбану пьесасындағы Жасасын бостандық! Жасасын әйел теңдігі! Жасасын бұқара өкіметі!, - деп комиссардың сөзін барлығы шулап алып кетуі Жасасын, жасасын!, Рабиға пьесасында да Рабиғаның әйелдерді теңдікке, бостандыққа шақыруы суреттеледі. Міне, пьесадағы суреттелінетін тақырыптың қысқаша баяндамасы осы. Бірақ бір адамның үй ішінде болған осы бір кішкентай оқиғаны автор драмалық тартыс дәрежесіне жеткізіп, мәселеге саяси мән беріп, суреттейді.
Адамды әрекет үстінде көрсету - драманың негізгі талабы. Бұл талап драмалық шығарманың табиғи жаратылысының жанрлық ерекшелегінен туған заңды талап. Драманың спецификалық ерекшелігі болып табылатын әрекетте, драмалық мазмұнды ашу, бейнелеу тәсілі болып есептелінетін мінезде драма жазған жазушылардан адамның ой-арманы мен іс-әрекетін жай сырттай баяндамай, солардың тікелей әрекеті арқылы көрсетуді талап етеді. Сөйтіп, суреттелініп отырған оқиғаға жазушының көзқарасын кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінезі арқылы танытудың қажеттігінен туады.
Драманың өзіндік осы бір ерекшелігін жазушы М.Горький жоғары бағалап, драманы әдебиеттің ең қиын жанры деп есептеген. Оның қиындығы суреттелінген оқиғаға қатысушы адамдар өздерінің бүкіл қасиеттерін роман, повестерден автордың баяндауындай емес, әрекет, қимыл үстінде көрсетуінде. Пьеса авторды еркін араласуына жол бермейді, пьесада көрушіге оның түсіндірушінің, баяндауының қажеттігі мүлде жойылады, - деген жазушы.
М.Горькийден басқа орыстың белгілі жазушылары драманың осы қасиетін сан рет айтқан болатын. Кеңес жазушыларының бірі А.Н.Толстой да драматургияның жанрлық ерекшелігін айта келіп драматургтің өз атынан ештеңе айта алмайтындығын, тек пьесадағы кейіпкерлердің ой-өрісі, іс-әрекеті, психологиясы арқылы ғана өз мақсатына жететіндігін айтқандығы мәлім.
Театрдың жаны - драма, - деп Гоголь айтқандай, драмалық шығармасыз сахналық өнердің тууы мүмкін емес. Төңкерістен бұрын бұдан басқа да пьесалардың сахнаға қойылғаны туралы мәліметтер кездеседі. Мұндай дүниелер аз болғанымен, солардың кейбіреуінің авторы белгісіз, әрі баспаға басылмай қолжазба күйінде тарағандықтан, аты болмаса, заты бейтаныс болғандықтан, олардың көркемдік-идеялық мазмұнын айту қиын. Ал, баспаға басылып, жарық көрген пьесалар саусақпен санарлықтай болды [9, 18-19]. Жоғарыда айтып кеткен пьесалар 1915 жылы жеке кітап болып Уфада басылып шыққан Көлбай Тоғысовтың Надандық құрбаны мен уездік крестьян начальнигі А.И. Лихановтың Манап атты драмалары Айқап журналының бірнеше санына жарияланды. Бұл екі пьесада қазақ даласындағы ескіліктің шырмауын, феодалдық дәстүрдің пасық кәделерін пайдаланып, халыққа зорлық жасаған жуандардың сорақы қылықтары, әйелге деген қылмыстары көрсетіледі. Пьеса авторы заң орындарындағы шенеуніктердің, адвокаттардың, тілмаштардың ақшаға сатылып жасайтын әдет-қылықтарын дұрыс бейнелеген. Манап драмасына байланысты сыни пікірлер көп кездеседі. Мысалы, Айқап журналының бетінде Манап драмасы туралы Сәкен Сейфуллиннің мақаласы жарияланған. Осы мақалада драма біраз сынға алынды. Біріншіден жазушы қазақ тұрмысын білмегендіктен, қазақты мазақ қылып жазғаны және бұл шығарма қазақ тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына сай емес - дейді Сәкен Сейфуллин. Жазушының олай айтуының себептерін мына жағдайлардан көруге болады. Мысалы, Әлімбек шал өз немересіне айттырған Гүлбаһрамды, немересі қайтыс болғаннан кейін, өзіне әмеңгерлікке алуы. Манап драмасындағы қазақ әйелдерінің начальникке барып күйеуінің ұрғаны, малай қылғаны жайлы айтып, күйеулерінің үстінен арыз қылады. Бұны да Сәкен Сейфуллин жоққа шығарады. Қазақтың әйелдері өйтіп топтанып та, жеке барып та начальникке арыз қылмайды - дейді Сәкен Сейфуллин [10, 7].
Манап драмасының тағы бір кемшілігі драманың қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылғандығы (аударған Мұхамбетқали Есенкелдин). Манап драмасында қазақ халқына тән емес әдет-ғұрыптар көп кездеседі және орыс драмасына тән құбылыстар бар.
1919 жылы халық үйінің қасынан Ақмола жастарының тұрақты драмалық көркем үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасында Қошке Кемеңгеровтың Бостандық жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты пьесалары мен Асаубаевтың Бейнетті мал пьесалары қойылды. Қазақстан қалаларында театрлар ашылып, қазақ жазушыларының пьесалары қойыла бастады.
20-30-шы жылдарда жазылған пьесаларда көтерілген мәселелер: ескі мен жаңаның күресі, сол кездегі кертартпа элементтерді әшкерелеу, молдаларды сықақ ету тағы басқа тақырыбы жағынан алғанда 1920-30 жылдардағы шағын пьесалар негізінен өмір талабынан қалыспай, оған сай дамыды. Осындай тақырыптарды қамтыған шағын пьесалардың Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Міржақып Дулатов, Бейімбет Майлин, Қошке. Кемеңгеров, Мұхтар Әуезов тағы басқа жазушылар қаламынан туғанын көреміз. Драматург-жазушылардың сол кездегі кертартпа жағдайларды, ескі мен жаңаның арасындағы жағдайды әшкерелеп жазғанын, өз шығармаларына арқау етіп алғанын пьесаларынан көруге болады. 20-30-шы жылдары жас қазақ драматургиясының тақырыбының шеңбері онша кең бола алған жоқ. Революция, әйел теңдігі, махаббат, ескі салт-санаға қарсы күрес, жаңа өмір шындығының кейбір көріністеріне арналып жазылған үлкенді-кішілі пьесалар болатын. Қазақ драматургиясы тарихында өз дәуіріне белгілі болған шығармалар: Жүсіпбек Аймауытовтың Рабиға, Шернияз, Қанапия-Шәрбану, Сылаң қызы, Сәкен Сейфуллиннің Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлары, М.Әуезовтің Түнгі сарын, Бәйбіше-тоқал, Еңлік-Кебек, Қаракөзі, Ж. Шаниннің Арқалық батыры, Б. Майлиннің Майдан, Ауыл мектебі, Шаншар молда, Неке қияр, Ж.Тілепбергеновтің Перизат-Рамазан және Е. Ерданаев, С. Абланов, Асқар Тоқмағамбетов тағы басқа драматург-жазушылардың пьесалары ауылдағы көркем өнерпаздар үйірмелерінде, жаңа құрыла бастаған қазақ театрының сахналарында қойылып, көпшілік қауымның назарын аударды.
30-шы жылдары қазақ драматургиясына Мұхтар Әуезовтің Түнгі сарын, Айман-Шолпан, Абай, Ілияс Жансүгіровтің Кен, Бейімбет Майлиннің Аманкелді, Талтаңбайдың тәртібі, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты пьесалары сахна төрінен орын ала бастады. Қазақ драматургиясының ішкі жанрлық сипаты (драма, трагедия, комедия, водевиль, скечь) айқындалды. Қазақ драматургиясында тап тартысы, революция, революциялық жеңісті баянды ету сияқты өзекті тақырыптарға: Қызыл сұңқарлар, Майдан, Түнгі сарын, Аманкелді сияқты пьесалар жазылғанмен халық өміріне түбегейлі өзгеріс енгізген ұлы революция туралы айтылар сөз әлі де болса алда кезек күтіп тұрған шындығы бар еді [11, 7-10]. Бұған қоса Жүсіпбек Аймауытов пьесаларында айтуға болады. Жүсіпбек Аймауытов пьесаларынан 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс көріністерін, революцияның халық өміріне әкелген өзгерістерін айқын көре аламыз.
Драматургия - қазақ әдебиетінде 20-ғасырдың басында әлеуметтік - қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды жемісі ретінде туған жаңа жанрлық түр. Драматургияның тез өсіп, жедел жетілуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - халықтың ғасырлар бойы жинақталған, сұрыпталған, екшелген бай фольклоры.
Фольклорымыздың күрделі, бай, мағыналы арнасының бірі - айтыс халықтық драма, халықтық театр. Мұнда сахна өнерінің, драманың барлық элементтері: көрермен, орындаушы, салтанат, диалог, монолог, музыка - бәрі бар. Осы ұлттық драма, ұлттық театр, айтыс негізінде ғасырлар бойы халықпен бірге жасаған өнер біздің заманымызда социалистік қазақ ұлтының театры, драматургиясы болып, қайта туып, тез, қауырт даму жолына түсті, рухани қазынамызға айналды [8, 4] - деп Рымғали Нұрғали өз ойын білдірген.
Тұңғыш қазақ пьесаларына ауыз әдебиетінің жасаған әсер ықпалы жанрлық форманың дамуындағы күрделі процестен айқын көрінеді. Алғашқы драматургтар эпостық материалдарды арқау ете отырып, Еуропа, орыс татар әдебиетіндегі драмалық формаларды пайдаланып, жаң жанрлардың үлгілерін жасады. Сюжеті, образдары эпостан алынған Жұмат Шаниннің Арқалдық батыр, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш - Баян сұлу пьесалары драматургияның жанрлық сырларын, поэтикалық ерекшеліктерін меңгерудегі қазақ әдебиетінде ең алғаш тәжірибелер. Бұл пьесаларда эпоста баяндалатын оқиғаларды диалогқа көшіру, жырдағы толғауларды өз қалпында алу, детальдарды, сөйлемдерді сөзбе - сөз пайдалану жиі кездеседі. Эпос үлгілерін сахна ерекшелігіне қарай ықшамдап, артистер ойынына лайықтап, драмалық формаға түсіре, инсценировкалау тәжірибесі де көрінеді. Фольклор материалдарына сүйеніп жасаған Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов шығармалары бұл жанрға деген жаңаша көзқарастың, әдебиеттің дамуы жолындағы жауапкершіліктің айғағы. Эпостан алынған дүниелер көп зерттеліп, авторлық идеал, суреткерлік концепция тұрғысынан қайтадан сомдалып шыққан. Олар фольклор үлгілерін, сөзбе - сөз көшіріп, вариация жасамайды, белгілі мотивтерді қайталамайды. Халық даналығына өз тараптарынан терең ой қосып, реалистік, типтік деңгейге көтерілген образдар жасау, арқылы өнерді байыта түседі. Мұхтар Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қара Қыпшақ Қобыланды, Айман-Шолпан, Ғабит Мүсіреповтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек пьесалары - эпостық дәстүрлер мен әлемдік драматургия сабақтарын шебер ұштастырудан туған кесік шығармалар, әдеби дамуға ықпал еткен ұлттық классика. Қазақ драматургтарының реализм әдісін меңгеру жолындағы ізденістерді ең алдымен жаңа тақырыптарды, Қазан революциясы тудырған әлеуметтік өзгерістерді, халық сахнасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен терең ұштасып жатыр. Бұл жаңалық Сәкен Сейфуллиннің революционер бейнесін жасаған Қызыл сұңқарлар драмасынан басталып, қазақ әдебиетіндегі берекелі, жемісті мақсатқа айналды. Мұхтар Әуезовтің ескі ауылды көрсететін пьесалар топтамасының өмірдегі құбылысқа лайық түр тауып, негізінен трагедия болуында заңдылық бар. Бұл туындылар формасы жөнінен Еуропа, орыс әдебиетіндегі классикалық пьесаларға ұқсас. Қазақ ұлтының өміріндегі елеулі кезеңдердің бірінде де драматургтар үн қосып отырды. Бұл орайда Мұхтар Әуезовтің жаңа адамды, кеңестік шындықты, социализм мұратын апқау еткен пьесалары тақырыптың әр алуандығымен көзге түседі. Революционерлер, тарихи адамдар бейнесі (Октябрь үшін), кеңестік интеллегенцияның қалыптасуы (Тартыс, Алма баяғыда, Дос-бедел дос), семяның тууы (Тас түлек), Ұлы Отан соғысындағы халық қаһармандығы (Сын сағатта, Қынаптан қылыш, Намыс гвардиясы, Асыл нәсілдер) партия қызметкерлерінің, коммунистерінің тұлғасы (Шекарада, Алуа) - осы секілді әр саладағы идеялық - эстетикалық ізденістердің өзегі типтік ортада шынайы тартыс үстінде көрінген типтік характерлер жасау, қаһармандардың психологиясын ашу талаптары болып табылады. Мұхтар Әуезовтің кеңестік өмірді бейнелейтін пьесаларында ұзақ мерзімді тартысты қамту, көпшілік көріністеріне айрықша мән беру, астар, символ, шарттылық, фантастика, эпика элементтерін кірістіру секілді қазақ драматургиясында тұңғыш рет қолданылған формалық жаңа сипаттар бар. Алғашқы қазақ комедияларының арқауы-халық арасында ұрпақтан - ұрпаққа жетіп, үнемі жетілдірумен келген аңыздар, күлкілі әңгімелер болған оқиғалар. Жұмат Шаниннің шағын көлемді, қысқа қайырылған Торсықбай, Айдарбек секілді комедияның сюжеті ел аузында айтылатын қалпынан көп өзгеріске түспеген. Фольклор материалын сахнаға лайықтау, диалогтар жасау, кейіпкерлер мінезін айқындау, тартысты күшейту драматург - аңыздан төл шығарма жасаған. Жұмат Шаниннің Қара құлып, Жанды сурет сияқты авторлық қиялдан туған. Қазақтың тұңғыш сатиралық комедиясы Үш бажа - эпостық дәстүрлер арнасынан әлі шығып болмаған, сюжетін, ситуациясын, көркемдік құралдарын фольклордан алып жасайтын кезеңнің жемісі. Айман - Шолпан пьесасының соңғы вариантында Мұхтар Әуезов фольклорды пайдалана отырып, реалистік комедия жасаудың творчестволық үлгісін көрсетті [12, 207].
Қазақ драматургиясында драма жанрымен бірге комедия жанры да дамыды. Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматургтердің комедиялары сол кездегі қазақ ауылындағы ескіліктің, надандықтың сарқыншақтарын, келеңсіз көріністерін сатира негізіне салып өз пьесаларында көрсеткен. Бейімбет Майлин қаламынан туған Неке қияр, Көзілдірік, Шаншар молда, Ауыл мектебі, Қос қақпан, Жүсіпбек Аймауытовтың Сылаң қызы 20-30 жылдары сахна төрінен орын ала бастады.
Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин комедиялары атының өзі, кейіпкерлерінің есімі олардың әлеуметтік ортасының идеялынан жақсы хабар береді. Кейіпкерлер тілі лексикалық, синтаксистік, интонациялық жағынан өзара дараланып берілген. Әлеуметтік мәнді мәселелерге құрылған, әр түрлі мінез-құлықтары бар, сан алуан күлкіге негізделген, жанр шарттарына толық жауап беретін Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматург-жазушылардың реалистік комедиялары қазақ драматургиясының кейінгі дамуына үлкен әсер етті. Қазақ комедияларында адам мінезіндегі олқылықтар, махаббат тұрлаусыздығы, дүние- қоңыздық, парақорлық, зиянкестілік, жағымпаздық күлкі болады. Әр драматург дәл фактіні, нақты деректі, негізгі оқиғаны пьесаға арқау еткенде өзінің идеалына мұратына орай оларды әр түрлі пайдаланады. Қазақ драматургиясының дамып, өсуіне классикалық туындыларды аудару тәжірибесі үлкен әсер етті. 20-30-шы жылдары қазақ театрының сахнасына орыс, еуропа халықтарының ең үздік саналған драмалық шығармаларының кейбіреулері аударылып, қойыла бастады. Алғашқы аудармашылардың бірі М.Дәулетбаев, Н.В.Гогольдың Үйленуін, У.Шекспирдің Гамлетін қазақ тіліне аударса, М. Әуезов аударманың драматургиядағы классикалық үлгілерін тудырды. (Ревизор, Отелло, Асауға-тұсау, т.б.) [8, 207-208]. Айта кетсек, алғашқы аудармашылардың қатарына Ж. Аймауытовты да жатқызуға болады. Ж. Аймауытов жазушы-драматург қана емес аударма саласымен айналысқанын көреміз. Ж. Аймауытов А.С.Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман пьесаларын қазақ тіліне аударып, драматургия саласын кеңейте түсті.
Жүсіпбек Аймауытов пьесалары да тақырыбы жағынан оның прозасында кең қойылған халықтың азаттығы идеясын сахна тілімен бейнелеуге арналады. Ол қазақ қоғамының мешеу, кертартпа жақтарын сынай отырып, халықты оқу - білімге, өнерге үгіттейді, теңдік жолындағы күреске шақырады. Елдің бас көтеретін азаматтарын ел қорғау ісіне үндеп, әйелдердің бас бостандығын көп шығармаларына арқау етеді. Оны біз жазушының проза саласынан Ақбілек, Қартқожа, Күнікейдің жазығы және драматургия саласынан Шернияз, Қанапия-Шәрбану, Ел қорғаны, Мансапқорларда аңғарамыз. Халықтың азаттығы мәселесіне қатысты осы сияқты тақырыптарды ол революция дәуірінің шындығына сүйене отырып, шешеді. Жүсіпбек пьесаларының кейіпкерлері өз бақыты үшін күреске шыққан қарапайым халық өкілдері. Олар өздерін езіп, қанап, жігерін, ойын матап байлап келген ортаның шырмауынан босауды ойлайды. Ескі салт қосақтаған шалдан басына бостандық алып бара жатып: Кел қазақтың күң қыздары, қол ұстасып, бостандық тұрмысқа жетейік, - деп ұран салған Рабиға, оқу оқып, жаңаша өмір сүре бастаған Ақбілек те, жаңа өкіметтің арқасында өз бастарына азаттық алған қос ғашық Шәрбану мен Қанапия да осыны анық байқатады, көрсетеді.
Ел қорғаны пьесасында Жүсіпбек Аймауытов елдің бас көтерер азаматтарын қашқан ақ әскерлерінің елге жасаған зәбір-зорлықтарына қарсы бас көтеріп, қызыл отрядқа жазылып, елге қорған болуға шақырады. Пьесаның аса бір бағалы жағы - онда жазушы азаттық үшін күрес үстінде өткен әрқилы көзқарастарға, жеке адамдардың өміріндегі қайшылықты ұғымдарға талдау жасайды. Біз де автономия алу жағындамыз, - дейді, пьесаның бас кейіпкері оқыған азамат. Бірақ, біздің көздегеніміз - байдың автономиясы емес. Елді кедей билейтін автономия алмақпыз. Алашорданың басындағы патшаға бұрын қызмет қылған төрелер, ақсүйектер ескі оқығандар болатын. Олар саясатты білген жоқ, төңкерістің бағытын болжай алмады. Адасқандығын кейбірі жаңа білді. Енді ғана жаңаша оқыған, жаңаша көзқарасты адамдарға қосыла бастап, елдегі зорлық -зомбылықты жою олардың мақсаты болды. Абай журналында, Сарыарқа газетінде ертерек жазған кебір мақалаларында Жүсіпбек Аймауытовтың Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы бұрмалаушылықтарды, жекелеген белсенділер мен асыра сілтеушілердің қылығын большевиктерден көріп, оларға тіл тигізген кездері де болған еді. Жазушы аталған пьесасында сол бір көзқарасын қайта қараудан да құр емес. Жалғыз - жарым кигені қырып жібере жаздайды - дегеніне, оқыған азамат: Елге қатаң келетіндері де бар шығар, жоқ деп айта алмаймын. Көптің ішінен не шықпайды. Аласапыран төңкеріс заманы. Мұндайда лай судан балық аулайтындар да боялып большевик болып жүр, - деп түсіндіреді. Бұл үзінділер Ж. Аймауытовтың кеңес жағына шығу кейбір сол тұстың белсенділері ойлағандай, алдау, жасырын жаулық жүргізу ниетімен емес, адал көңілден, халық қамын ойлаған азаматтық туған елімен бірге болу мақсатынан туғанын дәлелдей түседі. Оның шығармалары түгелдей жаңаруды жаңа көзқарасты жақтаудан тұрады. Одан ұлтшылдықтың, жат пиғылдың зәредей салқынын іздеп таба алмаймыз. Жүсіпбек Аймауытов пьесалары тек идеялық мазмұнының байлығымен ғана емес, драмалық тартыстың өткірлігімен, мінез жасаудағы ізденістерінің әрқилығымен ерекшеленеді. Ол адам бойындағы озбырлық, мансапқорлық, пәлеқорлық мінездерді шебер ашады. Әлеуметтік әділетсіздік тудырған зорлықтың қоғамдық зұлымдыққа ұласып жатқанын шенейді. Осыларға қарсы күресті ол оқыған азаматтардың мойнына артады. Олардың күрес жолындағы өмірінің қиындығын, қайшылықты шындықтың характерді күрделендіріп жатқанын біз Шернияз бейнесінен анық танимыз.
Жүсіпбек Аймауытов педагог, жазушы, драматург, аудармашы, режиссер, актер, ақын адам. Ол өлең жазушы есебінде емес, бар сөз байлығымен, ойлау жүйесімен, тілінің бейнелілігімен, ырғақты, тапқыр ұйқасымен барлық өзі жазған жанрдағы ақын. Оның ырғақты прозасы мен ақ өлең үлгісінде жазылған драмалық шығармалары (Күнікейдің жазығы, Шернияз,т.б.) мұны анық мойындатады.
Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров тағы басқалар әр түрлі салада жұмыс істеп, қазақ әдебиетінің бір жанры драматургия саласын дамыта түсті.
лы жазушы, драматург М+-хтар Єуезовтыњ ќаламынан елуге тарта тuл єрі аударма пьесалар, киносценарийлер д%.ниеге келгенін ескерсек, бір адамныњ ѓ+-мыры %.шін аз д%.ние емес екендігі белгілі. Оныњ %.стіне драматургтіњ кuпшілік драмалыќ шыѓармалары єлемдік классикалыќ драматургия ќатарынан орын алѓанына назар аударсаќ, ќарышты ќаламгердіњ шыѓармашылыќ єлемініњ зор ќуаттылыѓын танимыз. Автордыњ б+-л салада алѓаш рет жазѓан шыѓармалары - Ењлік-Кебек (1917), Бєйбіше-Тоќал (1918), Ќаракuз (1926) т.б. трагедиялары да бірден классикалыќ дєрежеге кuтерілген болатын.
Ќазаќ драматургиясын зерттеуші Є.Тєжібаев: Ењілік-Кебек ел ќ+-лаѓын тосырќатпай, uздерініњ кuп тыњдап ж%.рген батырлар дастанындай, ѓашыќтар жырындай ќабылданды да кетті. Демек, драм ењ алдымен аќындыќ шыѓарма, ол неѓ+-рлым к%.шті поэзия болса, неѓ+-рлым оныњ оќиѓалыќ драмасы ќуатты болса, солѓ+-рлым оныњ оќушысы мен кuрермені бірдей кuп болады екен. Сuйтіп жап-жас балѓын М+-хтар жазѓан ірі Ењілік-Кебек трагедиясы тарихќа ќазаќ драматургиясы туѓанын мєлімдеді [13, 414] - деп жазады.
Сuз жоќ, Ењілік-Кебек ќазаќ драматургиясыныњ ќтарѓа ќосылѓандыѓын, дамудыњ жања белесіне кuтерілгендігін дєлелдеді.
М.Єуезов б+-дан кейін де тоќырап ќалмай, %.немі шыѓармашылыќ ізденіс %.стінде ж%.рді. 1921 жылы Ел аѓасы драмасын жазды. ¤кінішке орай, пьеса жазылѓан жылы Семейдегі Затон ж+-мысшыларыныњ алдында ќойылып, кейіннен пьеса мєтіні жоѓалып кеткен. Б+-дан соњ драматургтіњ 1918 жылы жазылѓан Бєйбіше-тоќал трагедиясы 1923 жылы жарияланды.
Автордыњ драматургия саласында кuп ізденіп, драма, комедия жанрларында да ќалам ќарымын сынап кuрген кезењі отызыншы жылдар. Ол 1930 жылдары ќазаќ драматургия жанрларыныњ дамымай отырѓандыѓын ескеріп, барлыќ жанрда драмалыќ шыѓарма жазуѓа ќызу кірісіп кетті. Осы кездегі М+-хтар Єуезовтыњ uнімді ењбегін академик жазушы Ѓ.М%.сірепов:
Драматургия М+-хтар мен Ѓабиттіњ, Сєбит жолдастардыњ монополиясына айналып отыр [14, 158] - деп орынды бейнелеген болатын. Алѓашќы трагедиялыќ шыѓармалары классикалыќ дєрежеден кuрінген авторѓа халыќ, басќа комедия, драма жанрларында да сол uлшем биіктен кuрінуін талап етті. Сондыќтан да М+-хтар Єуезовтыњ кейбір драмалыќ шыѓармалары Ењлік-Кебек дењгейінде кuрінбесе, автор uз м%.мкіндігінен єлдеќайда тuмен дєрежеден кuрінді деп баѓаланып келді. Алайда:
М+-хтар Єуезов - творчествосы +-лттыќ шењберден шыѓандап кuтеріліп, єлемдік мєдениеттіњ ќымбат ќазынасына толымды ќор болып ќосылѓан +-лы суреткер. Сондыќтан б%.гінгі тањда туѓан жекелеген байсалды ењбектерге ќарамастан, оныњ м+-расы єлі +-заќ уаќыт жан-жаќты, сан алуан, єр баѓыттаѓы зерттеулердіњ обьектісі болуы ќажет. Табысына тањдай ќаѓып, тапшысына бас шайќау - єдебиеттанудыњ марќайѓан кезіне жараспайтын мінез. Ќазаќ єлемдік ойы тарихында ерекше ќ+-былыс - М.Єуезов туындылары идеялыќ-кuркемдік, образдыќ, жанрлыќ ретінен де, ізденіс uрістері, ќаламгерлік эволюция т+-рѓысынан да аќтара ќарап саралауды талап етеді [15, 5].
Оныњ %.стіне соњѓы жылдары ќоѓамдыќ, саяси салада, санада болып жатќан жањалыќтар мен жањѓырыќтар, жетпіс жыл бойы єкесіз баланыњ к%.йін кешкен uнеріміз бен мєдениетіміз +-лттыќ т+-рпатта ќайта сараланып, толыќтырылуына бет б+-рды. Тегінде, М.Єуезовтыњ классикалыќ дєрежеге кuтерілген драмалыќ шыѓармаларыныњ негізін де осы +-лттыќ сипат, халыќтыќ ќасиет жатќандыѓы белгілі. Сондыќтан да кењестік uмір шындыѓы, социалистік реализммен жазылѓан шыѓармалардыњ автордыњ ќаламына т+-сау болып, кuзіне кuлењке т%.сіргені аныќ. Содан да драматургтіњ сєтсіз деп баѓаланѓан шыѓармалары д%.ниеге келді.
М.Єуезов отызыншы жылдары драматургия саласында uнімді ењбек етті дедік. Єсіресе, єлемдік классика %.лгілерімен Б.Пруттыњ Жойќын князь Мистислав (1933), А.Афиногеновтыњ Ќорќыныш (1934), Н.Гогольдіњ Ревизор (1937), Н.Погодинніњ Аќс%.йектер (1937), В.Шекспирдіњ Отелло (1939), К.Треневтіњ Любовь Яровая (1937), Н.Погодинніњ Мылтыќты адам (1939) сияќты шыѓармаларын табысты аударып шыќты.
Сондай-аќ, аударма пьесаларымен бір мезгілде онѓа тарта uзініњ драмалыќ шыѓармаларын д%.ниеге єкелді. Єсіресе, айналасы екі-%.ш жылдыњ кuлемінде Хан Кене, Т%.нгі сарын трагедияларын (1934), Айман-Шолпан (1934), Алма баѓында (1934) комедияларын, Тартыс (1934), Тас т%.лек (1935), Аќан-Зайра (1935) драмаларын жазды.
Драматургтіњ отызыншы жылдары жазѓан пьесаларында кuбінесе, замандас бейнесін, интеллегенттер образын жасауѓа +-мтылу ерекше байќалады. М+-ндай +-мтылысты Тас т%.лек пьесасынан да айќын ањѓаруѓа болады.
Драматург жања uмір туѓызѓан адамдардыњ психоло-гиясындаѓы, uмірді танудаѓы, алдарына ќоятын арман-тілектеріндегі uзгерістерді кuркем шыѓарма арќылы кuрсеткен болды. Пьесаныњ негізгі ќаћармандары совет мектептерінен тєрбие алѓан жастар, олардыњ совет ќ+-рылысын ныѓайту жолындаѓы кедергілерге ќарсы к%.рестері, сuз жоќ, бір uте ќ+-нды таќырып, игілікті ќадам [16, 67-68] - ретінде баѓаланды.
Пьесада Ќазаќстандаѓы ірі байларды конфискациялау дєуіріндегі Ќамбар, Бuлтірік, Сафар, Алатай, Сuлкебай, Алтын сияќты интеллигенция uкілдерініњ кењес %.кіметіне ќарсы топты жењуі суреттелген. Сол арќылы кењес %.кіметініњ ортасында оќып-жетілген, саяси санасы оянѓан, идеялыќ т+-рѓыдан толысќан жиырмасыншы жылдардыњ соњындаѓы ќазаќ аќындарыныњ бейнесі жасалѓан. Алайда, соѓан ќарамастан, пьесаныњ елеулі кемшіліктері кезінде орынды сыналѓан. Мєселен, єдебиет зерттеуші, ѓалым Ы.Д%.йсенбаев:
Жалпы алѓанда, пьесаныњ кuркемдік сапасы да тuмен жатыр, драматургиялыќ ќ+-рылысында олќылыќтар кuп. Жоѓарыда айттыќ, ењбекші шаруалардыњ кuпшілігі айќын бейнеленбей, кuмескі берілген деп, сондай-аќ басты жаѓымды кейіпкерлердіњ ниеттерініњ д+-рыстыѓы мен к%.рес єрекеттері болмаса, іс-єрекеттері кuњілдегідей кuрсетілмеген.
Єйтсе де, Тас т%.лек пьесасы ќазаќ даласындаѓы жања uмірді кuрсетудегі алѓашќы ќадам екенін, кезінде жас мєдениетіміздіњ аз да болса, табысыныњ бірі болѓандыѓын естен шыѓармауымыз ќажет [16, 70-71] - деген болатын.
Автордыњ Тас т%.лек драмасына сєл-пєл тоќталып отырѓан себебіміз - б+-л драма біздіњ алдаѓы ќарастыратын Шекарада драмасымен таќырып жаѓынан орайлас. Екеуінде де ќарапайым колхозшылар мен оќыѓан азаматтар бірлесе отырып тап жауларымен к%.реседі. Ол жuнінде алда кењірек тоќталамыз. Сонымен ќатар автордыњ оќыѓан азаматтар uмірінен алынѓан Тартыс драмасы да зерттеушілер тарапынан кемшілікті шыѓарма ретінде баѓаланѓан. Оны автордыњ uзі де мойындаѓан. Б+-л жuнінде М.Ќаратаев былай еске алады:
Драматургтіњ Алматыѓа келгеннен кейінгі алѓашќы шыѓармасы Тартыс пьесасы еді. Б+-л пьесаѓа ж+-ртшылыќ айрыќша назар тікті. Оныњ себебі т%.сінікті. Ењдік-Кебек пен Ќаракuз авторыныњ жања туындысына осылай ќарау зањды да еді. Асыѓыс жєне б%.гінгі к%.нніњ тыњ таќырыбына жазылѓан шыѓарма кuркемдігі жuнінен драматургтыњ пьесаларыныњ дєрежесінен табылмады. Біраќ соныњ uзінде б+-л туынды М+-хањныњ алынбаѓан ќамал іспетті идеялыќ, таќырыптыќ межеге ойысќан ш+-ѓыл бетб+-рысыныњ айѓаѓы ретінде елеулі туынды. Осы ойларымды айтып мен Єдебиет майданы журналына Тартыс жєне кейбір мєселелер деген маќала жаздым. Сол журналда таѓы Сєбит М+-ќановтыњ Екпінді повесі туралы Сырттан пішкен тон деген маќаласы жарияланѓан. Б+-л екі маќала жарияланѓан кезде мен Ленинградтыњ аспирантурасына ж%.ріп кеткем. Кейін М+-ќањ Ленинградќа келіп, жолыѓысќанымызда, єлгі екі маќала жuнінде сuз ќозѓап, Тартыс туралы сынныњ батыл емес екенін айтты.
- Драматургия туралы пікіріњ теріс емес, біраќ меніњ пьесамныњ кемшілігін терењірек кuрсете алмапсыњ. Оныњ шикілігін uзім де білемін. М%.мкін, ізет еткен шыѓарсыњ [17, 236].
Тартыс сияќты Тас т%.лек драмасында да олќылыќтарѓа орын бергендігін +-лы жазушы М.Єуезов uзі айтып отырѓан. Автордыњ осы кезењде жазылѓан жоѓарыдаѓы драмаларымен салыстырѓанда сєтті шыќќан драмасы Шекарада.
М+-хамеджан Ќаратев:
Пьесаныњ оќиѓалары жанды, ќимылды. Єрбір картинасы кісіні кuтеріп, желпіп отырады. Оќиѓалардыњ драмалыќ жаѓдайлары да нанымды, шын. Образдар осы оќиѓалармен ќабыстырылып берілген, - деп жазады.
Кuрнекті єдебиет зерттеуші, ѓалым Есмаѓамбет Ысмайлов:
М+-хтардыњ б+-л пьесасы ќазаќтыњ советтік драматургиясын жасаудыњ жањалыќ проблемасын, болѓанда д+-рыс жолмен uсуініњ проблемасын алѓа ќоя білген. Автор пьесада алѓан темасы негізінде мењгеріп, идеялыќ тенденциясын д+-рыс шешіп шыѓа алѓан. Б+-л пьеса єншейін жазыла салѓан хроникалы инсцинировка емес, uзініњ алѓан темасына кuркем т%.йіндеу (обобщение) берген, жања %.лгілі патриот адамдардыњ образын жасаѓан толыќ маѓыналы драма, - деп жазды. Ал, Ќапан Сатыбалдин болса:
М+-хтар Шекарада еліміздегі тап тартысыныњ ќазіргі кездегі кезењдерін толыќ шолып кuрсете білген, - деп жазды [18, 342].
Єрине, драманыњ тап тартысына ќ+-рылуы да, оны баѓалауда маркстік-лениндік єдіснаманы басшылыќќа алуѓа мєжб%.р етіп отырды. Б+-л аталѓан драмалардыњ барлыѓында да тура сол кезењдегі адамдардыњ бейнесі жасалѓан, єрі драмалыќ тартысќа ішкі жєне тысќы ќайшылыќтар ќатар uзек болѓан. Яѓни кењес %.кіметініњ жасап жатќан іс-шараларына кедергі келтіретіндер б+-рынѓы алашордашылар немесе бай-кулактардыњ оќыѓан, зиялы +-рпаќтары болып келеді. Сондыќтан да аталѓан драмалардыњ ќай-ќайсысында болмасын таптыќ сипат ерекше кuрінеді.
Драмалыќ шешім ескілік атаулыныњ жењілуімен, алашордашы, бай-кулактардыњ ќуѓындалып, аластатылуымен аяќталып отырады. Єрине, сюжет тап тартысына ќ+-рылѓандыќтан, драмалардыњ таќырыптыќ салмаѓы сол кезењніњ ењ uзекті, ірі оќиѓасына арналѓан болып шыѓады. Драматургтіњ аталмыш драмаларынан uз кезењініњ оќыѓан азаматтарыныњ бейнесін жасауы жаѓынан сарындас келетін шыѓармасы - Алма баѓында пьесасы.
Пьесаныњ жоѓарыда аталѓан драмалардан ењ басты ерекшелігі - таптыќ сипаттан аулаќтыѓы. Пьеса негізінен жања uсіп келе жатќан отызыншы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі қазақ балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз бар. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы - ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зертеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Ең алдымен балалар әдебиетіне көңіл бөліп, балалар әдебиеті мәселесіне мақала арнаған І.Жансүгіров болды. Осы орайда балаларға арналған алғашқы пьесаның ("Мектеп" пьесасы) авторы да І.Жансүгіров екенін еске алған орынды [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Балалар драмасын зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бірқатар маңызды еңбектер жазылды. Бұл ретте ең алдымен: В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, М.Горький, К.Чуковскийдің т.б. балалар әдебиетіне арналған еңбектерін атаған жөн [2].
Қазақ балалар әдебиетінің зерттелу тарихына көз салсақ, белгілі ақын, жазушы, ғалымдар: І.Жансүгіров, Ш.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Нұрқатов, Б.Ыбырайым, Қ.Ергөбеков, т.б. еңбектері де назар аударарлық [3].
Тікелей қазақ балалар драмасына арналмаса да жалпы қазақ драмасы туралы зерттеулер: М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, Р.Нұрғалиев, Р.Рүстембекова, М.Дүйсенов, С.Ордалиев еңбектері бұл салаға бастау боларлық, бағыт боларлық үлгілер [4].
Ал, қазақ балалар драматургиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулер жазыла қоймаса да, әр кезде, әр дәрежеде жекелеген ізденістер, пікір айтулар баршылық. Ерекше атап өтерлік мәселе, қазақ балалар драматургиясы туралы 2003 жылы зерттеуші А. Ақтанова "Қазіргі қазақ балалар драматургиясы" [5] деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған.
Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан" ("Қазақстан пионері"), "Ақ желкен" ("Пионер"), "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды.
Балаларға арналған пьесалардың арнайы жинақ болып шығуы да балалар драматургиясының дамып, қалыптасуына өз үлесін тигізді. Алғашқы балалар жинағының бірі ретінде 1959 жылы жарық көрген Б.Ысқақовтың "Кішкене театр" кітабын атауға болады. Зерттеуші Ш.Ахметов өз еңбегінде қаламгер шығармашылығына былайша баға береді: "Б.Ысқақов - қазақ балалар драматургиясын жасауға және оны дамытуға ат салысып келе жатқан қаламгерлердің бірі. Оның мектеп сахнасына арналған "Екі оқушы", "Түймедейден түйедей", "Ағалық ақыл", "Жаңа жыл кешінде", "Бейбітшілік жеңеді" атты пьесалары мен инсценировкалары "Пионер" журналы мен "Қазақстан пионері" газеттерінде жарық көрді. Ал 1959 жылы оның мектеп сахнасына арналған пьесалары "Кішкене театр" деген атпен өз алдына жеке кітап болып шықты. Автордың бұл пьесаларының қайсысы болса да қызықты сюжет, тартымды оқиғаларға құрылған. Оларда балалар бойында зеректік, тәртіптілік, еңбек сүйгіштік, адалдық, адамгершілік, ұйымшылдық сияқты асыл қасиеттер дәріптеледі, ал кейбір балалардың бойында кездесетін тентектік, өтірікшілік, жалқаулық, дөрекілік, мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтар әшкереленеді" [6, 198]. Ш.Ахметовтың аталған еңбегі балалар әдебиетіне арналған алғашқы зерттеу еңбек болуымен ерекше.
Ғалым С.Ордалиевтің "Қазақ совет драматургиясының очеркі" атты еңбегіндегі 1950-60 жылдардағы қазақ балалар драматургиясының мәселесін көтерген көлемді мақаласының да маңызы зор. Мақаланың авторы 1950-60 жылдардағы балаларға арналған пьесалардың біраз бөлігін идеялық, тақырыптық жағынан талдаған. Мақалада сол кездегі драматургиядағы тартыссыздық мәселесіне тоқтала келіп, Қ.Бадыров пен М.Ақынжановтың "Алтын сақа", М.Ақынжановтың "Ыбырай Алтынсарин", Ш.Құсайыновтың "Нұрлы тас", Ш.Байжановтың "Әлия Молдағұлова" және т.б. авторлардың шығармаларын талдап, өз бағасын береді.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Балаларға арналған туындылардың ерекшеліктері, балалар үшін жазылған шығармалардың көкейкесті мәселелері туралы сыншы Қ.Ергөбековтің құрастыруымен жарыққа шыққан "Сөзстан" кітабының айтары көп. Кітапта С.Маршак, А.Барто, С.Михалков, С.Бегалин, Ө.Тұрманжанов, С.Омаров, М.Әлімбаев, Б.Соқпақбаев, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Ыдырысов т.б. балалар жазушыларының шығармашылықтары туралы және де балалар әдебиетінің мәселелері туралы мақалалар бар. "Ақ кеме алыстап барады" деген мақаласында Б.Сарбалаев қазақ балалар прозасындағы өрлеу, өсу туралы айтса, Қ.Ергөбеков "Мейір гүлденген жүрек" мақаласында ақын Ә.Дүйсенбиевтің ақындық шеберлігіне тоқталады. Б.Кенжебаев "Көне дәуірдің көркем мұрасы" деген сұхбатында ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетінің байланысына назар аудартады. Осылайша жинаққа енген мақалаларда балалар әдебиетінің проза, поэзия саласындағы жетістіктер мен кемшіліктер туралы сыр шертіледі.
Балаларға арналған драмалық шығармаларды жас ерекшелігіне сәйкес шартты түрде негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Бүлдіршіндерге арналған драмалық шығармалар.
2. Мектеп оқушыларына арналған драмалық шығармалар.
Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес өз ішінде тағы да екі топқа:
а) төменгі сынып оқушыларына арналған,
ә) жоғарғы сынып (яғни ересектерге) арналған туындылар деп тағы жіктеуге болады [5, 4].
Зерттеу нысаны. Жұмыста қазақ драмасының қалыптасу жолы айтыла келіп, балаларға арналған драмалық туындылардың шағын түрлері зерттеу нысанына алынды. Шағын драмалық туындылардың қатарына мектеп, балабақша өмірінде жеткіншектерге тәрбие беру мақсатында, тілді дамыту мақсатында қойылған скетчтер, инсценировкалар, интермедиялар мен тақырыптық қойылымдар алынды. Жұмыс көлемінде балаларға арналған шағын пьесалардың тақырыптық-идеялық мақсатын ашумен бірге көркемдік дәрежесін саралауды жөн деп санадық. Жас жеткіншекке сөз қадірін түсіндіріп, көркем сөздің құдіретін бағалауға тәрбиелейтін драмалық туындылардың мәні зор.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолы бар жеке арна екенін айқындау, балаларға арналған драмалық туындыларды жіктеп, жас ерекшелігіне сәйкес саралап, олардың көркемдік дәрежесін ашып көрсету.
Осы мақсаттан барып мынадай міндеттер шығады:
oo қазақ балалар драматургиясының туу кезеңін анықтау, алғашқы пьесаларға объективті талдау жасау;
oo қазақ балалар драматургиясын кезең-кезеңге жіктеп, кейіпкерлердің жас ерекшелігіне қарай сараптау және әр жастағылар үшін жазылған туындылардың ерекшеліктерін ашу;
oo балаларға арналған шағын драмалық шығармаларды тақырыптық, идеялық, бейнелілік тұрғысынан таразылап, дәстүр мен жаңашылдық нысанасы тұрғысынан қарап мәнін ашу;
oo балаларға арналған драмалық шығармалардың көркемдік, тілдік жағына назар аударып, олардың ұқсастығы мен өзгешелігін анықтау.
Жұмыс құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 Ұлттық драматургияның қалыптасу тарихынан
1.1 XX ғасырдың 20-30 жылдардағы ұлттық драма жанры
Қазақ драматургиясының әлем халықтарының драматургиясымен салыстырғанда тууы, дамуы, зерттелуі жағынан кейінірек. Қазақ сөз өнерінде драматургия классикалық үлгіде неміс, ағылшын, грек, орыс драма жанрымен салыстырмалы түрде ХХ ғасырдың басында қалыптасты. Қазақ әдебиетінде драматургия басқа әдеби жанрларға қарағанда көп кейін туды. Қазақтың ауыз әдебиетінің халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына тән шығармаларында: жар-жар, беташар, бәдік жыры сияқты өлеңдерде, айтыстарда драмалық элементтердің барлығы аңғарылады.
Қазақ халқының ғұлама ғалымы Мұхтар Әуезов: Анығында ақындар айтысының негізінде, өзгеше жанрлық бітім мазмұнында қолдану дәстүрінде қазақтың халықтық театрлық өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының дән ұрығы бар деуге болады [7, 145-147],-деп айтқан болатын.
Қазақ жастары ұйымдастырған әдеби ойын-сауық кештері ұлттық сахналық өнер мен драматургияның бастамасы болды. Бұлардың тәжірибелері отандық драматургияның пайда болуына, ұлттық драмалық шығармалардың жазылуына ықпал жасады. Қазақстанның әр түкпіріндегі алғашқы сахналық талпыныстар Қазан төңкерісімен ілесе, ұлттық драматургияның дүниеге келуіне негіз болды. Алғашқы қазақ драмалары 1910-1915 жылдары пайда болды. Алғашқы пьесалар авторлары К. Тоғысов Надандық құрбаны, И. Мендіханов Малдыбай, Тамырлар, Байғұстар, А. Лиханов Манап, Б. Серкебаев Бақсы, Ғазиза, Жер дауы. 1915 жылы К.Тоғысовтың Надандық құрбаны драмасы жеке кітап болып Уфада басылып шықты. Одан кейін Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, М. Дулатов, Қошке Кемеңгеров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин тағы басқалардың алғашқы драмалық шығармалары ұлттық драматургияның негізін қалады.
Еуропалық үлгіде драматургияның қыры мен сырын меңгеруге қазақ топырағында алғаш рет ден қойған Жүсіпбек Аймауытов. Оның тұңғыш үш пьесасы Рабиға, Мансапқорлар, Қанапия-Шәрбану 1916-1917 жылдары, ал Ел қорғаны, Шернияз, Сылаң қыз 1920-1925 жылдар ішінде жазылған.
XX ғасырдың 20-жылдарындағы Отандық драматургияда әйел бостандығы мен теңдігі басты тақырыпқа айналды. Ж.Аймауытов, К.Кемеңгеров, М.Дулатов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ж. Шанин, Б. Майлин шығармаларында туған халқының тарихы мен тағдыры, еркіндігі мен теңдігі қос арнадай ағынды ағыс құрайды. Қандай да бір пьеса болса да ел өмірінің тұрмыс-тіршілігі сол кездегі басты тақырыптары - 1916 жыл оқиғасы, би-болыстар мен қалың көптің арасындағы тартыс, әйел теңдігі мәселесі, түрлі әлеуметтік қайшылықтар тағы басқа мәселелер көтеріліп, театр сахнасында қойылды. Мысалы, 1926 жылы К.Кемеңгеровтың Алтын сақина, Ескі оқу пьесалары Қазақ драма театр сахнасында қойылған. Бұл пьесалардың негізгі тақырыбы - әйел теңсіздігі мен қазақ балаларының ауыл молдасынан ескіше сауат ашып, білім алуы суреттеледі. Қазақ драматургиясының қалыптасып өрістеген дәуірі XX ғасырдың алғашқы ширегі болатын. Қазақ драматургиясының туу, қалыптасу және даму процесі сахналық драмалық өнері орыс, украин, армян және грузин халықтарын былай қойғанда, туысқан өзбек, татар халықтары драматургиясының даму процесінен өзгеше [8, 145-147]. Себебі, қазақ халқы бұрыннан өз өнерлерін тойларда көрсеткен болатын. Қазақ драматургиясының ұрығы ерте заманда елдің әдет-салтынан, ойын - сауығынан, ән - күйі мен өлең жырларынан басталған. Оған дәлел суырып салма ақындардың өнері, айтыс өлеңдер, ертегі, аңыздар бола алады.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры деп атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген тұста көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде ерекше орны бар. Қазақтың кең даласының әр түкпірінде тұңғыш әуесқойлық қойылымдар мен драматургиялық шығармалардың тууы халық шығармашылығының көркемдік құдіреті [9, 11]. Дәлел ретінде Жүсіпбек Аймауытовты келтіруге болады. Жүсіпбек Аймауытов Семейде оқып жүрген жылдары жастардың ойын-сауық кештеріне қатысып, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған және өзі басты ролдерде ойнап, өз өнерін халыққа паш еткен. 1917 жылы 17 желтоқсанда Семейде оқитын жастардың әдеби кеші болып, онда Ж. Аймауытовтың Ескі тәртіппен бала оқыту, Рабиға атты бір перделі пьесалары қойылған. Осы кезден бастап Ж.Аймауытов әрі жазушы, әрі драматург, әрі режиссер, әрі актер ретінде көзге түсе бастады.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай - 1905 жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-демократ оқығандарының келуі. Және осы кезде татар труппаларының Қазақстанда гастрольдері басталған. Міне, осы театрдың ойындарын көрген қазақтың беделді жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-ғұрыптарын, ұлттық ойындарын сахналаудан бастайды. Осы кезде көркем үйірмелер ұйымдастырылады. Қазақ жастары үйірмелерге қатысып, азды-көпті тәжірибе жинайды. Көркем үйірмелер әдебиетіміздегі драматургия жанрының дамуына ұйытқы болады. Бұған кәсіби театрымыз құрылмай тұрғаны кездегі Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин және тағы басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел бола алады. Олардың драматургиялық қадамына көркем үйірменің ықпалы зор болған. Осындай ірі жазушыларымыздың әдеби сапарларының бастауында драматургия жанрының батыл енуі кездейсоқ оқиға емес.
С.Сейфуллиннің Бақыт жолына атты пьесасының негізгі тақырыбы - өмірі қорлық пен күндікте өткен бұрынғы қазақ әйелдерінің өмірі революция жеңісі нәтижесінде теңдікке, бостандыққа ие болуы, сүйгеніне қосылуға мүмкіндіктің тууы. Пьесадағы оқиға шағын да ықшамды, бірақ драмалық тартысқа толы. 1916 жылғы майданның қара жұмысына жігіт алу кезіндегі атақты дүрбелеңнің күндерінде Терлікбай деген шал өзінің кіші баласы Телжанды қалайда аман алып қалу мақсатымен жас қызы Мүслиманы елудегі Нөкербай деген болысқа бермек болады. Бірақ орысша оқыған үлкен баласы әке ниетіне қарсы шығып, қаладағы жолдастарының көмегімен қарындасына бостандық әпереді, оның сүйген жігіті Біржанға қосылуына мүмкіндік жасайды.
Бұл пьеса Жүсіпбек Аймауытовтың Қанапия мен Шәрбану, Рабиға пьесаларына ұқсас келеді. Яғни бұл екі жазушы сол кездегі таптық күресті, әйелдердің революция жеңісі нәтижесінде теңдік алып, өз сүйгендеріне қосылуы суреттеліп көрсетіледі. Мысалы, Қанапия мен Шәрбану пьесасындағы Жасасын бостандық! Жасасын әйел теңдігі! Жасасын бұқара өкіметі!, - деп комиссардың сөзін барлығы шулап алып кетуі Жасасын, жасасын!, Рабиға пьесасында да Рабиғаның әйелдерді теңдікке, бостандыққа шақыруы суреттеледі. Міне, пьесадағы суреттелінетін тақырыптың қысқаша баяндамасы осы. Бірақ бір адамның үй ішінде болған осы бір кішкентай оқиғаны автор драмалық тартыс дәрежесіне жеткізіп, мәселеге саяси мән беріп, суреттейді.
Адамды әрекет үстінде көрсету - драманың негізгі талабы. Бұл талап драмалық шығарманың табиғи жаратылысының жанрлық ерекшелегінен туған заңды талап. Драманың спецификалық ерекшелігі болып табылатын әрекетте, драмалық мазмұнды ашу, бейнелеу тәсілі болып есептелінетін мінезде драма жазған жазушылардан адамның ой-арманы мен іс-әрекетін жай сырттай баяндамай, солардың тікелей әрекеті арқылы көрсетуді талап етеді. Сөйтіп, суреттелініп отырған оқиғаға жазушының көзқарасын кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінезі арқылы танытудың қажеттігінен туады.
Драманың өзіндік осы бір ерекшелігін жазушы М.Горький жоғары бағалап, драманы әдебиеттің ең қиын жанры деп есептеген. Оның қиындығы суреттелінген оқиғаға қатысушы адамдар өздерінің бүкіл қасиеттерін роман, повестерден автордың баяндауындай емес, әрекет, қимыл үстінде көрсетуінде. Пьеса авторды еркін араласуына жол бермейді, пьесада көрушіге оның түсіндірушінің, баяндауының қажеттігі мүлде жойылады, - деген жазушы.
М.Горькийден басқа орыстың белгілі жазушылары драманың осы қасиетін сан рет айтқан болатын. Кеңес жазушыларының бірі А.Н.Толстой да драматургияның жанрлық ерекшелігін айта келіп драматургтің өз атынан ештеңе айта алмайтындығын, тек пьесадағы кейіпкерлердің ой-өрісі, іс-әрекеті, психологиясы арқылы ғана өз мақсатына жететіндігін айтқандығы мәлім.
Театрдың жаны - драма, - деп Гоголь айтқандай, драмалық шығармасыз сахналық өнердің тууы мүмкін емес. Төңкерістен бұрын бұдан басқа да пьесалардың сахнаға қойылғаны туралы мәліметтер кездеседі. Мұндай дүниелер аз болғанымен, солардың кейбіреуінің авторы белгісіз, әрі баспаға басылмай қолжазба күйінде тарағандықтан, аты болмаса, заты бейтаныс болғандықтан, олардың көркемдік-идеялық мазмұнын айту қиын. Ал, баспаға басылып, жарық көрген пьесалар саусақпен санарлықтай болды [9, 18-19]. Жоғарыда айтып кеткен пьесалар 1915 жылы жеке кітап болып Уфада басылып шыққан Көлбай Тоғысовтың Надандық құрбаны мен уездік крестьян начальнигі А.И. Лихановтың Манап атты драмалары Айқап журналының бірнеше санына жарияланды. Бұл екі пьесада қазақ даласындағы ескіліктің шырмауын, феодалдық дәстүрдің пасық кәделерін пайдаланып, халыққа зорлық жасаған жуандардың сорақы қылықтары, әйелге деген қылмыстары көрсетіледі. Пьеса авторы заң орындарындағы шенеуніктердің, адвокаттардың, тілмаштардың ақшаға сатылып жасайтын әдет-қылықтарын дұрыс бейнелеген. Манап драмасына байланысты сыни пікірлер көп кездеседі. Мысалы, Айқап журналының бетінде Манап драмасы туралы Сәкен Сейфуллиннің мақаласы жарияланған. Осы мақалада драма біраз сынға алынды. Біріншіден жазушы қазақ тұрмысын білмегендіктен, қазақты мазақ қылып жазғаны және бұл шығарма қазақ тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына сай емес - дейді Сәкен Сейфуллин. Жазушының олай айтуының себептерін мына жағдайлардан көруге болады. Мысалы, Әлімбек шал өз немересіне айттырған Гүлбаһрамды, немересі қайтыс болғаннан кейін, өзіне әмеңгерлікке алуы. Манап драмасындағы қазақ әйелдерінің начальникке барып күйеуінің ұрғаны, малай қылғаны жайлы айтып, күйеулерінің үстінен арыз қылады. Бұны да Сәкен Сейфуллин жоққа шығарады. Қазақтың әйелдері өйтіп топтанып та, жеке барып та начальникке арыз қылмайды - дейді Сәкен Сейфуллин [10, 7].
Манап драмасының тағы бір кемшілігі драманың қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылғандығы (аударған Мұхамбетқали Есенкелдин). Манап драмасында қазақ халқына тән емес әдет-ғұрыптар көп кездеседі және орыс драмасына тән құбылыстар бар.
1919 жылы халық үйінің қасынан Ақмола жастарының тұрақты драмалық көркем үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасында Қошке Кемеңгеровтың Бостандық жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты пьесалары мен Асаубаевтың Бейнетті мал пьесалары қойылды. Қазақстан қалаларында театрлар ашылып, қазақ жазушыларының пьесалары қойыла бастады.
20-30-шы жылдарда жазылған пьесаларда көтерілген мәселелер: ескі мен жаңаның күресі, сол кездегі кертартпа элементтерді әшкерелеу, молдаларды сықақ ету тағы басқа тақырыбы жағынан алғанда 1920-30 жылдардағы шағын пьесалар негізінен өмір талабынан қалыспай, оған сай дамыды. Осындай тақырыптарды қамтыған шағын пьесалардың Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Міржақып Дулатов, Бейімбет Майлин, Қошке. Кемеңгеров, Мұхтар Әуезов тағы басқа жазушылар қаламынан туғанын көреміз. Драматург-жазушылардың сол кездегі кертартпа жағдайларды, ескі мен жаңаның арасындағы жағдайды әшкерелеп жазғанын, өз шығармаларына арқау етіп алғанын пьесаларынан көруге болады. 20-30-шы жылдары жас қазақ драматургиясының тақырыбының шеңбері онша кең бола алған жоқ. Революция, әйел теңдігі, махаббат, ескі салт-санаға қарсы күрес, жаңа өмір шындығының кейбір көріністеріне арналып жазылған үлкенді-кішілі пьесалар болатын. Қазақ драматургиясы тарихында өз дәуіріне белгілі болған шығармалар: Жүсіпбек Аймауытовтың Рабиға, Шернияз, Қанапия-Шәрбану, Сылаң қызы, Сәкен Сейфуллиннің Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлары, М.Әуезовтің Түнгі сарын, Бәйбіше-тоқал, Еңлік-Кебек, Қаракөзі, Ж. Шаниннің Арқалық батыры, Б. Майлиннің Майдан, Ауыл мектебі, Шаншар молда, Неке қияр, Ж.Тілепбергеновтің Перизат-Рамазан және Е. Ерданаев, С. Абланов, Асқар Тоқмағамбетов тағы басқа драматург-жазушылардың пьесалары ауылдағы көркем өнерпаздар үйірмелерінде, жаңа құрыла бастаған қазақ театрының сахналарында қойылып, көпшілік қауымның назарын аударды.
30-шы жылдары қазақ драматургиясына Мұхтар Әуезовтің Түнгі сарын, Айман-Шолпан, Абай, Ілияс Жансүгіровтің Кен, Бейімбет Майлиннің Аманкелді, Талтаңбайдың тәртібі, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты пьесалары сахна төрінен орын ала бастады. Қазақ драматургиясының ішкі жанрлық сипаты (драма, трагедия, комедия, водевиль, скечь) айқындалды. Қазақ драматургиясында тап тартысы, революция, революциялық жеңісті баянды ету сияқты өзекті тақырыптарға: Қызыл сұңқарлар, Майдан, Түнгі сарын, Аманкелді сияқты пьесалар жазылғанмен халық өміріне түбегейлі өзгеріс енгізген ұлы революция туралы айтылар сөз әлі де болса алда кезек күтіп тұрған шындығы бар еді [11, 7-10]. Бұған қоса Жүсіпбек Аймауытов пьесаларында айтуға болады. Жүсіпбек Аймауытов пьесаларынан 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс көріністерін, революцияның халық өміріне әкелген өзгерістерін айқын көре аламыз.
Драматургия - қазақ әдебиетінде 20-ғасырдың басында әлеуметтік - қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды жемісі ретінде туған жаңа жанрлық түр. Драматургияның тез өсіп, жедел жетілуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - халықтың ғасырлар бойы жинақталған, сұрыпталған, екшелген бай фольклоры.
Фольклорымыздың күрделі, бай, мағыналы арнасының бірі - айтыс халықтық драма, халықтық театр. Мұнда сахна өнерінің, драманың барлық элементтері: көрермен, орындаушы, салтанат, диалог, монолог, музыка - бәрі бар. Осы ұлттық драма, ұлттық театр, айтыс негізінде ғасырлар бойы халықпен бірге жасаған өнер біздің заманымызда социалистік қазақ ұлтының театры, драматургиясы болып, қайта туып, тез, қауырт даму жолына түсті, рухани қазынамызға айналды [8, 4] - деп Рымғали Нұрғали өз ойын білдірген.
Тұңғыш қазақ пьесаларына ауыз әдебиетінің жасаған әсер ықпалы жанрлық форманың дамуындағы күрделі процестен айқын көрінеді. Алғашқы драматургтар эпостық материалдарды арқау ете отырып, Еуропа, орыс татар әдебиетіндегі драмалық формаларды пайдаланып, жаң жанрлардың үлгілерін жасады. Сюжеті, образдары эпостан алынған Жұмат Шаниннің Арқалдық батыр, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш - Баян сұлу пьесалары драматургияның жанрлық сырларын, поэтикалық ерекшеліктерін меңгерудегі қазақ әдебиетінде ең алғаш тәжірибелер. Бұл пьесаларда эпоста баяндалатын оқиғаларды диалогқа көшіру, жырдағы толғауларды өз қалпында алу, детальдарды, сөйлемдерді сөзбе - сөз пайдалану жиі кездеседі. Эпос үлгілерін сахна ерекшелігіне қарай ықшамдап, артистер ойынына лайықтап, драмалық формаға түсіре, инсценировкалау тәжірибесі де көрінеді. Фольклор материалдарына сүйеніп жасаған Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов шығармалары бұл жанрға деген жаңаша көзқарастың, әдебиеттің дамуы жолындағы жауапкершіліктің айғағы. Эпостан алынған дүниелер көп зерттеліп, авторлық идеал, суреткерлік концепция тұрғысынан қайтадан сомдалып шыққан. Олар фольклор үлгілерін, сөзбе - сөз көшіріп, вариация жасамайды, белгілі мотивтерді қайталамайды. Халық даналығына өз тараптарынан терең ой қосып, реалистік, типтік деңгейге көтерілген образдар жасау, арқылы өнерді байыта түседі. Мұхтар Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қара Қыпшақ Қобыланды, Айман-Шолпан, Ғабит Мүсіреповтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек пьесалары - эпостық дәстүрлер мен әлемдік драматургия сабақтарын шебер ұштастырудан туған кесік шығармалар, әдеби дамуға ықпал еткен ұлттық классика. Қазақ драматургтарының реализм әдісін меңгеру жолындағы ізденістерді ең алдымен жаңа тақырыптарды, Қазан революциясы тудырған әлеуметтік өзгерістерді, халық сахнасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен терең ұштасып жатыр. Бұл жаңалық Сәкен Сейфуллиннің революционер бейнесін жасаған Қызыл сұңқарлар драмасынан басталып, қазақ әдебиетіндегі берекелі, жемісті мақсатқа айналды. Мұхтар Әуезовтің ескі ауылды көрсететін пьесалар топтамасының өмірдегі құбылысқа лайық түр тауып, негізінен трагедия болуында заңдылық бар. Бұл туындылар формасы жөнінен Еуропа, орыс әдебиетіндегі классикалық пьесаларға ұқсас. Қазақ ұлтының өміріндегі елеулі кезеңдердің бірінде де драматургтар үн қосып отырды. Бұл орайда Мұхтар Әуезовтің жаңа адамды, кеңестік шындықты, социализм мұратын апқау еткен пьесалары тақырыптың әр алуандығымен көзге түседі. Революционерлер, тарихи адамдар бейнесі (Октябрь үшін), кеңестік интеллегенцияның қалыптасуы (Тартыс, Алма баяғыда, Дос-бедел дос), семяның тууы (Тас түлек), Ұлы Отан соғысындағы халық қаһармандығы (Сын сағатта, Қынаптан қылыш, Намыс гвардиясы, Асыл нәсілдер) партия қызметкерлерінің, коммунистерінің тұлғасы (Шекарада, Алуа) - осы секілді әр саладағы идеялық - эстетикалық ізденістердің өзегі типтік ортада шынайы тартыс үстінде көрінген типтік характерлер жасау, қаһармандардың психологиясын ашу талаптары болып табылады. Мұхтар Әуезовтің кеңестік өмірді бейнелейтін пьесаларында ұзақ мерзімді тартысты қамту, көпшілік көріністеріне айрықша мән беру, астар, символ, шарттылық, фантастика, эпика элементтерін кірістіру секілді қазақ драматургиясында тұңғыш рет қолданылған формалық жаңа сипаттар бар. Алғашқы қазақ комедияларының арқауы-халық арасында ұрпақтан - ұрпаққа жетіп, үнемі жетілдірумен келген аңыздар, күлкілі әңгімелер болған оқиғалар. Жұмат Шаниннің шағын көлемді, қысқа қайырылған Торсықбай, Айдарбек секілді комедияның сюжеті ел аузында айтылатын қалпынан көп өзгеріске түспеген. Фольклор материалын сахнаға лайықтау, диалогтар жасау, кейіпкерлер мінезін айқындау, тартысты күшейту драматург - аңыздан төл шығарма жасаған. Жұмат Шаниннің Қара құлып, Жанды сурет сияқты авторлық қиялдан туған. Қазақтың тұңғыш сатиралық комедиясы Үш бажа - эпостық дәстүрлер арнасынан әлі шығып болмаған, сюжетін, ситуациясын, көркемдік құралдарын фольклордан алып жасайтын кезеңнің жемісі. Айман - Шолпан пьесасының соңғы вариантында Мұхтар Әуезов фольклорды пайдалана отырып, реалистік комедия жасаудың творчестволық үлгісін көрсетті [12, 207].
Қазақ драматургиясында драма жанрымен бірге комедия жанры да дамыды. Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматургтердің комедиялары сол кездегі қазақ ауылындағы ескіліктің, надандықтың сарқыншақтарын, келеңсіз көріністерін сатира негізіне салып өз пьесаларында көрсеткен. Бейімбет Майлин қаламынан туған Неке қияр, Көзілдірік, Шаншар молда, Ауыл мектебі, Қос қақпан, Жүсіпбек Аймауытовтың Сылаң қызы 20-30 жылдары сахна төрінен орын ала бастады.
Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин комедиялары атының өзі, кейіпкерлерінің есімі олардың әлеуметтік ортасының идеялынан жақсы хабар береді. Кейіпкерлер тілі лексикалық, синтаксистік, интонациялық жағынан өзара дараланып берілген. Әлеуметтік мәнді мәселелерге құрылған, әр түрлі мінез-құлықтары бар, сан алуан күлкіге негізделген, жанр шарттарына толық жауап беретін Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматург-жазушылардың реалистік комедиялары қазақ драматургиясының кейінгі дамуына үлкен әсер етті. Қазақ комедияларында адам мінезіндегі олқылықтар, махаббат тұрлаусыздығы, дүние- қоңыздық, парақорлық, зиянкестілік, жағымпаздық күлкі болады. Әр драматург дәл фактіні, нақты деректі, негізгі оқиғаны пьесаға арқау еткенде өзінің идеалына мұратына орай оларды әр түрлі пайдаланады. Қазақ драматургиясының дамып, өсуіне классикалық туындыларды аудару тәжірибесі үлкен әсер етті. 20-30-шы жылдары қазақ театрының сахнасына орыс, еуропа халықтарының ең үздік саналған драмалық шығармаларының кейбіреулері аударылып, қойыла бастады. Алғашқы аудармашылардың бірі М.Дәулетбаев, Н.В.Гогольдың Үйленуін, У.Шекспирдің Гамлетін қазақ тіліне аударса, М. Әуезов аударманың драматургиядағы классикалық үлгілерін тудырды. (Ревизор, Отелло, Асауға-тұсау, т.б.) [8, 207-208]. Айта кетсек, алғашқы аудармашылардың қатарына Ж. Аймауытовты да жатқызуға болады. Ж. Аймауытов жазушы-драматург қана емес аударма саласымен айналысқанын көреміз. Ж. Аймауытов А.С.Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман пьесаларын қазақ тіліне аударып, драматургия саласын кеңейте түсті.
Жүсіпбек Аймауытов пьесалары да тақырыбы жағынан оның прозасында кең қойылған халықтың азаттығы идеясын сахна тілімен бейнелеуге арналады. Ол қазақ қоғамының мешеу, кертартпа жақтарын сынай отырып, халықты оқу - білімге, өнерге үгіттейді, теңдік жолындағы күреске шақырады. Елдің бас көтеретін азаматтарын ел қорғау ісіне үндеп, әйелдердің бас бостандығын көп шығармаларына арқау етеді. Оны біз жазушының проза саласынан Ақбілек, Қартқожа, Күнікейдің жазығы және драматургия саласынан Шернияз, Қанапия-Шәрбану, Ел қорғаны, Мансапқорларда аңғарамыз. Халықтың азаттығы мәселесіне қатысты осы сияқты тақырыптарды ол революция дәуірінің шындығына сүйене отырып, шешеді. Жүсіпбек пьесаларының кейіпкерлері өз бақыты үшін күреске шыққан қарапайым халық өкілдері. Олар өздерін езіп, қанап, жігерін, ойын матап байлап келген ортаның шырмауынан босауды ойлайды. Ескі салт қосақтаған шалдан басына бостандық алып бара жатып: Кел қазақтың күң қыздары, қол ұстасып, бостандық тұрмысқа жетейік, - деп ұран салған Рабиға, оқу оқып, жаңаша өмір сүре бастаған Ақбілек те, жаңа өкіметтің арқасында өз бастарына азаттық алған қос ғашық Шәрбану мен Қанапия да осыны анық байқатады, көрсетеді.
Ел қорғаны пьесасында Жүсіпбек Аймауытов елдің бас көтерер азаматтарын қашқан ақ әскерлерінің елге жасаған зәбір-зорлықтарына қарсы бас көтеріп, қызыл отрядқа жазылып, елге қорған болуға шақырады. Пьесаның аса бір бағалы жағы - онда жазушы азаттық үшін күрес үстінде өткен әрқилы көзқарастарға, жеке адамдардың өміріндегі қайшылықты ұғымдарға талдау жасайды. Біз де автономия алу жағындамыз, - дейді, пьесаның бас кейіпкері оқыған азамат. Бірақ, біздің көздегеніміз - байдың автономиясы емес. Елді кедей билейтін автономия алмақпыз. Алашорданың басындағы патшаға бұрын қызмет қылған төрелер, ақсүйектер ескі оқығандар болатын. Олар саясатты білген жоқ, төңкерістің бағытын болжай алмады. Адасқандығын кейбірі жаңа білді. Енді ғана жаңаша оқыған, жаңаша көзқарасты адамдарға қосыла бастап, елдегі зорлық -зомбылықты жою олардың мақсаты болды. Абай журналында, Сарыарқа газетінде ертерек жазған кебір мақалаларында Жүсіпбек Аймауытовтың Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы бұрмалаушылықтарды, жекелеген белсенділер мен асыра сілтеушілердің қылығын большевиктерден көріп, оларға тіл тигізген кездері де болған еді. Жазушы аталған пьесасында сол бір көзқарасын қайта қараудан да құр емес. Жалғыз - жарым кигені қырып жібере жаздайды - дегеніне, оқыған азамат: Елге қатаң келетіндері де бар шығар, жоқ деп айта алмаймын. Көптің ішінен не шықпайды. Аласапыран төңкеріс заманы. Мұндайда лай судан балық аулайтындар да боялып большевик болып жүр, - деп түсіндіреді. Бұл үзінділер Ж. Аймауытовтың кеңес жағына шығу кейбір сол тұстың белсенділері ойлағандай, алдау, жасырын жаулық жүргізу ниетімен емес, адал көңілден, халық қамын ойлаған азаматтық туған елімен бірге болу мақсатынан туғанын дәлелдей түседі. Оның шығармалары түгелдей жаңаруды жаңа көзқарасты жақтаудан тұрады. Одан ұлтшылдықтың, жат пиғылдың зәредей салқынын іздеп таба алмаймыз. Жүсіпбек Аймауытов пьесалары тек идеялық мазмұнының байлығымен ғана емес, драмалық тартыстың өткірлігімен, мінез жасаудағы ізденістерінің әрқилығымен ерекшеленеді. Ол адам бойындағы озбырлық, мансапқорлық, пәлеқорлық мінездерді шебер ашады. Әлеуметтік әділетсіздік тудырған зорлықтың қоғамдық зұлымдыққа ұласып жатқанын шенейді. Осыларға қарсы күресті ол оқыған азаматтардың мойнына артады. Олардың күрес жолындағы өмірінің қиындығын, қайшылықты шындықтың характерді күрделендіріп жатқанын біз Шернияз бейнесінен анық танимыз.
Жүсіпбек Аймауытов педагог, жазушы, драматург, аудармашы, режиссер, актер, ақын адам. Ол өлең жазушы есебінде емес, бар сөз байлығымен, ойлау жүйесімен, тілінің бейнелілігімен, ырғақты, тапқыр ұйқасымен барлық өзі жазған жанрдағы ақын. Оның ырғақты прозасы мен ақ өлең үлгісінде жазылған драмалық шығармалары (Күнікейдің жазығы, Шернияз,т.б.) мұны анық мойындатады.
Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров тағы басқалар әр түрлі салада жұмыс істеп, қазақ әдебиетінің бір жанры драматургия саласын дамыта түсті.
лы жазушы, драматург М+-хтар Єуезовтыњ ќаламынан елуге тарта тuл єрі аударма пьесалар, киносценарийлер д%.ниеге келгенін ескерсек, бір адамныњ ѓ+-мыры %.шін аз д%.ние емес екендігі белгілі. Оныњ %.стіне драматургтіњ кuпшілік драмалыќ шыѓармалары єлемдік классикалыќ драматургия ќатарынан орын алѓанына назар аударсаќ, ќарышты ќаламгердіњ шыѓармашылыќ єлемініњ зор ќуаттылыѓын танимыз. Автордыњ б+-л салада алѓаш рет жазѓан шыѓармалары - Ењлік-Кебек (1917), Бєйбіше-Тоќал (1918), Ќаракuз (1926) т.б. трагедиялары да бірден классикалыќ дєрежеге кuтерілген болатын.
Ќазаќ драматургиясын зерттеуші Є.Тєжібаев: Ењілік-Кебек ел ќ+-лаѓын тосырќатпай, uздерініњ кuп тыњдап ж%.рген батырлар дастанындай, ѓашыќтар жырындай ќабылданды да кетті. Демек, драм ењ алдымен аќындыќ шыѓарма, ол неѓ+-рлым к%.шті поэзия болса, неѓ+-рлым оныњ оќиѓалыќ драмасы ќуатты болса, солѓ+-рлым оныњ оќушысы мен кuрермені бірдей кuп болады екен. Сuйтіп жап-жас балѓын М+-хтар жазѓан ірі Ењілік-Кебек трагедиясы тарихќа ќазаќ драматургиясы туѓанын мєлімдеді [13, 414] - деп жазады.
Сuз жоќ, Ењілік-Кебек ќазаќ драматургиясыныњ ќтарѓа ќосылѓандыѓын, дамудыњ жања белесіне кuтерілгендігін дєлелдеді.
М.Єуезов б+-дан кейін де тоќырап ќалмай, %.немі шыѓармашылыќ ізденіс %.стінде ж%.рді. 1921 жылы Ел аѓасы драмасын жазды. ¤кінішке орай, пьеса жазылѓан жылы Семейдегі Затон ж+-мысшыларыныњ алдында ќойылып, кейіннен пьеса мєтіні жоѓалып кеткен. Б+-дан соњ драматургтіњ 1918 жылы жазылѓан Бєйбіше-тоќал трагедиясы 1923 жылы жарияланды.
Автордыњ драматургия саласында кuп ізденіп, драма, комедия жанрларында да ќалам ќарымын сынап кuрген кезењі отызыншы жылдар. Ол 1930 жылдары ќазаќ драматургия жанрларыныњ дамымай отырѓандыѓын ескеріп, барлыќ жанрда драмалыќ шыѓарма жазуѓа ќызу кірісіп кетті. Осы кездегі М+-хтар Єуезовтыњ uнімді ењбегін академик жазушы Ѓ.М%.сірепов:
Драматургия М+-хтар мен Ѓабиттіњ, Сєбит жолдастардыњ монополиясына айналып отыр [14, 158] - деп орынды бейнелеген болатын. Алѓашќы трагедиялыќ шыѓармалары классикалыќ дєрежеден кuрінген авторѓа халыќ, басќа комедия, драма жанрларында да сол uлшем биіктен кuрінуін талап етті. Сондыќтан да М+-хтар Єуезовтыњ кейбір драмалыќ шыѓармалары Ењлік-Кебек дењгейінде кuрінбесе, автор uз м%.мкіндігінен єлдеќайда тuмен дєрежеден кuрінді деп баѓаланып келді. Алайда:
М+-хтар Єуезов - творчествосы +-лттыќ шењберден шыѓандап кuтеріліп, єлемдік мєдениеттіњ ќымбат ќазынасына толымды ќор болып ќосылѓан +-лы суреткер. Сондыќтан б%.гінгі тањда туѓан жекелеген байсалды ењбектерге ќарамастан, оныњ м+-расы єлі +-заќ уаќыт жан-жаќты, сан алуан, єр баѓыттаѓы зерттеулердіњ обьектісі болуы ќажет. Табысына тањдай ќаѓып, тапшысына бас шайќау - єдебиеттанудыњ марќайѓан кезіне жараспайтын мінез. Ќазаќ єлемдік ойы тарихында ерекше ќ+-былыс - М.Єуезов туындылары идеялыќ-кuркемдік, образдыќ, жанрлыќ ретінен де, ізденіс uрістері, ќаламгерлік эволюция т+-рѓысынан да аќтара ќарап саралауды талап етеді [15, 5].
Оныњ %.стіне соњѓы жылдары ќоѓамдыќ, саяси салада, санада болып жатќан жањалыќтар мен жањѓырыќтар, жетпіс жыл бойы єкесіз баланыњ к%.йін кешкен uнеріміз бен мєдениетіміз +-лттыќ т+-рпатта ќайта сараланып, толыќтырылуына бет б+-рды. Тегінде, М.Єуезовтыњ классикалыќ дєрежеге кuтерілген драмалыќ шыѓармаларыныњ негізін де осы +-лттыќ сипат, халыќтыќ ќасиет жатќандыѓы белгілі. Сондыќтан да кењестік uмір шындыѓы, социалистік реализммен жазылѓан шыѓармалардыњ автордыњ ќаламына т+-сау болып, кuзіне кuлењке т%.сіргені аныќ. Содан да драматургтіњ сєтсіз деп баѓаланѓан шыѓармалары д%.ниеге келді.
М.Єуезов отызыншы жылдары драматургия саласында uнімді ењбек етті дедік. Єсіресе, єлемдік классика %.лгілерімен Б.Пруттыњ Жойќын князь Мистислав (1933), А.Афиногеновтыњ Ќорќыныш (1934), Н.Гогольдіњ Ревизор (1937), Н.Погодинніњ Аќс%.йектер (1937), В.Шекспирдіњ Отелло (1939), К.Треневтіњ Любовь Яровая (1937), Н.Погодинніњ Мылтыќты адам (1939) сияќты шыѓармаларын табысты аударып шыќты.
Сондай-аќ, аударма пьесаларымен бір мезгілде онѓа тарта uзініњ драмалыќ шыѓармаларын д%.ниеге єкелді. Єсіресе, айналасы екі-%.ш жылдыњ кuлемінде Хан Кене, Т%.нгі сарын трагедияларын (1934), Айман-Шолпан (1934), Алма баѓында (1934) комедияларын, Тартыс (1934), Тас т%.лек (1935), Аќан-Зайра (1935) драмаларын жазды.
Драматургтіњ отызыншы жылдары жазѓан пьесаларында кuбінесе, замандас бейнесін, интеллегенттер образын жасауѓа +-мтылу ерекше байќалады. М+-ндай +-мтылысты Тас т%.лек пьесасынан да айќын ањѓаруѓа болады.
Драматург жања uмір туѓызѓан адамдардыњ психоло-гиясындаѓы, uмірді танудаѓы, алдарына ќоятын арман-тілектеріндегі uзгерістерді кuркем шыѓарма арќылы кuрсеткен болды. Пьесаныњ негізгі ќаћармандары совет мектептерінен тєрбие алѓан жастар, олардыњ совет ќ+-рылысын ныѓайту жолындаѓы кедергілерге ќарсы к%.рестері, сuз жоќ, бір uте ќ+-нды таќырып, игілікті ќадам [16, 67-68] - ретінде баѓаланды.
Пьесада Ќазаќстандаѓы ірі байларды конфискациялау дєуіріндегі Ќамбар, Бuлтірік, Сафар, Алатай, Сuлкебай, Алтын сияќты интеллигенция uкілдерініњ кењес %.кіметіне ќарсы топты жењуі суреттелген. Сол арќылы кењес %.кіметініњ ортасында оќып-жетілген, саяси санасы оянѓан, идеялыќ т+-рѓыдан толысќан жиырмасыншы жылдардыњ соњындаѓы ќазаќ аќындарыныњ бейнесі жасалѓан. Алайда, соѓан ќарамастан, пьесаныњ елеулі кемшіліктері кезінде орынды сыналѓан. Мєселен, єдебиет зерттеуші, ѓалым Ы.Д%.йсенбаев:
Жалпы алѓанда, пьесаныњ кuркемдік сапасы да тuмен жатыр, драматургиялыќ ќ+-рылысында олќылыќтар кuп. Жоѓарыда айттыќ, ењбекші шаруалардыњ кuпшілігі айќын бейнеленбей, кuмескі берілген деп, сондай-аќ басты жаѓымды кейіпкерлердіњ ниеттерініњ д+-рыстыѓы мен к%.рес єрекеттері болмаса, іс-єрекеттері кuњілдегідей кuрсетілмеген.
Єйтсе де, Тас т%.лек пьесасы ќазаќ даласындаѓы жања uмірді кuрсетудегі алѓашќы ќадам екенін, кезінде жас мєдениетіміздіњ аз да болса, табысыныњ бірі болѓандыѓын естен шыѓармауымыз ќажет [16, 70-71] - деген болатын.
Автордыњ Тас т%.лек драмасына сєл-пєл тоќталып отырѓан себебіміз - б+-л драма біздіњ алдаѓы ќарастыратын Шекарада драмасымен таќырып жаѓынан орайлас. Екеуінде де ќарапайым колхозшылар мен оќыѓан азаматтар бірлесе отырып тап жауларымен к%.реседі. Ол жuнінде алда кењірек тоќталамыз. Сонымен ќатар автордыњ оќыѓан азаматтар uмірінен алынѓан Тартыс драмасы да зерттеушілер тарапынан кемшілікті шыѓарма ретінде баѓаланѓан. Оны автордыњ uзі де мойындаѓан. Б+-л жuнінде М.Ќаратаев былай еске алады:
Драматургтіњ Алматыѓа келгеннен кейінгі алѓашќы шыѓармасы Тартыс пьесасы еді. Б+-л пьесаѓа ж+-ртшылыќ айрыќша назар тікті. Оныњ себебі т%.сінікті. Ењдік-Кебек пен Ќаракuз авторыныњ жања туындысына осылай ќарау зањды да еді. Асыѓыс жєне б%.гінгі к%.нніњ тыњ таќырыбына жазылѓан шыѓарма кuркемдігі жuнінен драматургтыњ пьесаларыныњ дєрежесінен табылмады. Біраќ соныњ uзінде б+-л туынды М+-хањныњ алынбаѓан ќамал іспетті идеялыќ, таќырыптыќ межеге ойысќан ш+-ѓыл бетб+-рысыныњ айѓаѓы ретінде елеулі туынды. Осы ойларымды айтып мен Єдебиет майданы журналына Тартыс жєне кейбір мєселелер деген маќала жаздым. Сол журналда таѓы Сєбит М+-ќановтыњ Екпінді повесі туралы Сырттан пішкен тон деген маќаласы жарияланѓан. Б+-л екі маќала жарияланѓан кезде мен Ленинградтыњ аспирантурасына ж%.ріп кеткем. Кейін М+-ќањ Ленинградќа келіп, жолыѓысќанымызда, єлгі екі маќала жuнінде сuз ќозѓап, Тартыс туралы сынныњ батыл емес екенін айтты.
- Драматургия туралы пікіріњ теріс емес, біраќ меніњ пьесамныњ кемшілігін терењірек кuрсете алмапсыњ. Оныњ шикілігін uзім де білемін. М%.мкін, ізет еткен шыѓарсыњ [17, 236].
Тартыс сияќты Тас т%.лек драмасында да олќылыќтарѓа орын бергендігін +-лы жазушы М.Єуезов uзі айтып отырѓан. Автордыњ осы кезењде жазылѓан жоѓарыдаѓы драмаларымен салыстырѓанда сєтті шыќќан драмасы Шекарада.
М+-хамеджан Ќаратев:
Пьесаныњ оќиѓалары жанды, ќимылды. Єрбір картинасы кісіні кuтеріп, желпіп отырады. Оќиѓалардыњ драмалыќ жаѓдайлары да нанымды, шын. Образдар осы оќиѓалармен ќабыстырылып берілген, - деп жазады.
Кuрнекті єдебиет зерттеуші, ѓалым Есмаѓамбет Ысмайлов:
М+-хтардыњ б+-л пьесасы ќазаќтыњ советтік драматургиясын жасаудыњ жањалыќ проблемасын, болѓанда д+-рыс жолмен uсуініњ проблемасын алѓа ќоя білген. Автор пьесада алѓан темасы негізінде мењгеріп, идеялыќ тенденциясын д+-рыс шешіп шыѓа алѓан. Б+-л пьеса єншейін жазыла салѓан хроникалы инсцинировка емес, uзініњ алѓан темасына кuркем т%.йіндеу (обобщение) берген, жања %.лгілі патриот адамдардыњ образын жасаѓан толыќ маѓыналы драма, - деп жазды. Ал, Ќапан Сатыбалдин болса:
М+-хтар Шекарада еліміздегі тап тартысыныњ ќазіргі кездегі кезењдерін толыќ шолып кuрсете білген, - деп жазды [18, 342].
Єрине, драманыњ тап тартысына ќ+-рылуы да, оны баѓалауда маркстік-лениндік єдіснаманы басшылыќќа алуѓа мєжб%.р етіп отырды. Б+-л аталѓан драмалардыњ барлыѓында да тура сол кезењдегі адамдардыњ бейнесі жасалѓан, єрі драмалыќ тартысќа ішкі жєне тысќы ќайшылыќтар ќатар uзек болѓан. Яѓни кењес %.кіметініњ жасап жатќан іс-шараларына кедергі келтіретіндер б+-рынѓы алашордашылар немесе бай-кулактардыњ оќыѓан, зиялы +-рпаќтары болып келеді. Сондыќтан да аталѓан драмалардыњ ќай-ќайсысында болмасын таптыќ сипат ерекше кuрінеді.
Драмалыќ шешім ескілік атаулыныњ жењілуімен, алашордашы, бай-кулактардыњ ќуѓындалып, аластатылуымен аяќталып отырады. Єрине, сюжет тап тартысына ќ+-рылѓандыќтан, драмалардыњ таќырыптыќ салмаѓы сол кезењніњ ењ uзекті, ірі оќиѓасына арналѓан болып шыѓады. Драматургтіњ аталмыш драмаларынан uз кезењініњ оќыѓан азаматтарыныњ бейнесін жасауы жаѓынан сарындас келетін шыѓармасы - Алма баѓында пьесасы.
Пьесаныњ жоѓарыда аталѓан драмалардан ењ басты ерекшелігі - таптыќ сипаттан аулаќтыѓы. Пьеса негізінен жања uсіп келе жатќан отызыншы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz