Тарихи трагедия табиғаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Мазмұны: Кіріспе . . .

: 6

: 1

Мазмұны: Қазақ әдебиетіндегі драма жанры және оның түрлері . . .

: 10

: 1. 1

Мазмұны: Қазақ ұлттық драматургиясының қалыптасуы туралы зерттеулер . . .

: 10

: 1. 2

Мазмұны: Қазақ әдебиетіндегі алғашқы драмалық шығармалар . . .

: 26

: 2

Мазмұны: Қазақ тарихи трагедияларының туып, қалыптасуы . . .

: 33

: 2. 1

Мазмұны: Алғашқы қазақ тарихи трагедиясы . . .

: 33

: 2. 2

Мазмұны: Тарихи трагедиядағы дәстүр сабақтастығы . . .

: 47

Мазмұны: Қорытынды . . .

: 59

Мазмұны: Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . .

: 61

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басында жанр есебінде дүниеге келіп, басқа халықтардың драма жанры тарихымен салыстыра қарағанда, аз ғана уақыттың ішінде әлемдік деңгейде дамып үлгерген қазақ драматургиясының қалыптасу жолы күрделі.

Қазақ ұлттық драматургиясы - бүгінгі күні жан-жақты даму үстіндегі жанр. Арнайы зерттеу нысанасына алынып және жекелеген белгілі қаламгерлеріміздің шығармашылықтарын қарастыруда да бірнеше құнды еңбектер жазылған. Қазақ драматургиясы өзінің даму жолын, сатысын - әлем, батыс драматургиясының озық шығармаларынан үлгі алып, сабақтастырады.

Драма (грекше drama - қимыл-әрекет) - сахнаға арналған оқиғаны, оған қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл-күйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығармалар. Драмаға оқиғаны қызу тартысқа құрып, мейлінше шиеленістіріп, шарықтау шегіне әбден жеткізіп барып тану - айрықша тән қасиет [1, 130] .

Драматизм сондай-ақ, әрі негізгі ұғым. Қаһармандары өмір сүріп отырған қоғамның тынысы, заманның ағысы, кейіпкерлері атқарған әрекет - барлығы жағдайға байланысты дамиды.

Тартыс пен характер - драма жанрының ең негізгі көркемдік категориясы болып саналады. Егер драмалық шығармаларда тартыс пен характер қызметі солғын болса, онда шығарма көркемдігінің төмен болатыны туралы зерттеушілердің еңбектерінде айтылады.

Әйгілі драматург, әдебиет зерттеушісі М. Әуезов: “Драматургиядағы кофликт мәселесі - пьесаның жанрлық белгісін көрсететін шешуші элементтердің бірі… драматургияның негізгі компоненті. Драматургиялық шығарманы нықтап, проза, поэзиядан бөлектеп тұратын шартты белгі жалғыз осы конфликт” [2, 361], - деп атап көрсеткен. Сондай-ақ, драмалық шығармалардағы тартыс пен характер жайында С. Ордалиевтің, Ә. Тәжібаевтің, Р. Нұрғалидың еңбектерінде де кеңінен қозғалады.

Қазақтың алғашқы пьесаларын заманның талабына сәйкес сомдағандар XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында алаштың ардақты ұлдары Иманғали Меңдіханов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Жұмат Шанин, Сәкен Сейфуллиндер болды.

Драматургия - қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың басында әлеуметтік-қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды жемісі ретінде туған таза жаңа жанрлық түр. Қазақ драматургиясының тез өсіп, жедел жетілуіне әсер еткен негізгі факторлардың бірі - халықтың ғасырлар бойы жинақталған, сұрыпталған, екшеленген бай фольклоры болды. Алғашқы драматургтер эпостық материалдарды арқау ете отырып, жаңа жанрдың үлгілерін жасады. Мәселен, Ж. Шаниннің “Арқалық батыр”, М. Әуезовтің “Еңлік - Кебек”, “Қарақыпшақ Қобыланды”, Ғ. Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш - Баян сұлу”, “Қыз Жібек” пьесалары - эпостық дәстүрлер мен әлемдік драматургия сабақтарын шебер ұштастырудан туған кесек шығармалар, әдеби дамуға ықпал еткен ұлттық классика.

Қазақ драматургтарының жаңа тақырыптарды меңгеру жолындағы ізденістері Қазан төңкерісімен, төңкеріс тудырған әлеуметтік өзгерістерді, халық санасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен терең ұштасып отыр. Бұл жаңалық С. Сейфуллинің “Қызыл сұңқарлар” драмасынан басталып, қазақ әдебиетіндегі берекелі, жемісті мақсатқа айналды.

Қазақ ұлтының өміріндегі елеулі кезеңдердің бәріне де драматургтер үн қосып отырды. Ұлы Отан соғысы жылдарында да драматургтер қаламынан бірқатар айтулы пьесалардың туғандығы белгілі. М. Әуезовтің “Сын сағатта” пьесасынан бастап драматургияда майдан тақырыбы соғыс біткенше жалғасты.

Уақыт озып, әдебиет жанрлары уақыттың, қоғамның талабына сай жаңарып, жаңғыруына байланысты әдебиеттегі драма жанры да осы жалпы даму процесін басынан өткізген.

Драматургия кез-келген қалам иесіне жалына сипатар жанр емес екені баршамызға белгілі. 1970-1990 жылдардағы драмашылар өздерінің драмалық шығармаларында тақырып, образдар, тартыс, характер, драма монологы мен диалогын, кейіпкер сөзін, психологиясын, драмалық жағдай тудыруда шеберліктерін айқын танытуда [3, 64] . Себебі, қазір халыққа бүгінгі күннің тақырыбын қозғайтын асығыс жазылған шығарма емес, оның ақыл-ойына, ар-ұжданына ықпал жасай алатын, жүрегінен мәңгі орын алатын асқан шеберлікпен жазылған құнды пьесалар керек.

Бұл тұрғыда С. Ордалиев: “Соңғы жылдары драматургияға келген жас жазушыларымыздың дайындықтары мол, драманың теориясына да жетік, ізденгіштерін байқатып жүр. Бұл, әсіресе, Қ. Мұқаметжанов, Қ. Шаңғытбаев, С. Жүнісов творчестволарында көзге түседі” [4, 241] - дейді.

Жалпы әдеби шығармаларда өмір шындығы қалай көрсетілгені ең көп талас тудыратын мәселе. Кім де болсын, қандай сыншы болсын шығарма туралы пікір түйгенде, оған баға бергенде, әрине, жазушының суреткерлік шеберлігіне де тоқталады. Бірақ, баяндаған оқиғаларды, кейіпкерлерді тағы басқа жайларды сөз еткенде де шығарманың өмірге жанасымы қандай деген мәселені аттап өтпейді және сол шындық дегеннің өзін таразыға тартып, дәл өлшеп бергендей айтып жатады. Ал, осылай баға беріп, шығармашылық мынандай дегенде қандай шарттар, өлшемдер, критерийлер немесе зерттеу тәсілі негізге алынатынын айқындап алуға тіпті мән бермейді.

Тарихи шындық өткен дәуірде, тарихта болғанды сол болған қалпында түсінуге ұмтылу екені анық. Шығармадағы өмір шындығын, дәлірек айтсақ, өмір шындығының көрінісін көркемдік шындық дейміз, өйткені өмірде болған не болатын жағдайлар, оқиғалар, адамдардың іс-әрекеті, автордың ой-сезімі, пайымдаулары суреткерлік қабілетіне қарай бейнелі сипат алып, жазушының баяндауы арқылы көрінеді. Жазушы болғанды ғана емес, болатынды да, болуға мүмкін жайларды да айтады, бейнелеп көрсетеді. Бұл үлкен теориялық мәні бар қағида. Оны ешкім жоққа шығара алмайды.

Ал, тарихи жанрдағы шығармаларда осы қағида негізінен сақталады. Бірақ, тарихи шығарма болған соң, онда айтылғанның бәрі де сол қалпында өмірде болуы шарт, әйтпесе, тарихи шындықтан алшақ кеткендік болады деген ұғымның көп тарағанын аңғару қиын емес. Әсіресе, кейіпкерлер өмірде прототипі, яғни түп тұлғасы бар бейнелер болса, ол адам өмірде анандай еді, шығармада неге мынандай болып шыққан деген пікірлер жиі айтылады.

Әр ел өз топырағынан жаралған асылдарын ардақ тұтып, мақтаныш етеді, өнер тілінің кейіпкерлеріне айналдырады. Осының бәрі бір елден бір елге, бір заманнан бір заманға, әр ұрпаққа ауысып отыратын үлгі-өнеге. Сайып келгенде дәстүр заңдылығына жатады. Дәстүрдің дамып ілгерілеуі, толысып жаңа сапаға ауысуы жаңашылдық саналады.

Тақырыптың теориялық-әдіснамалық негіздері. Біздің қазақ драматургиясы тарихи драмаға бай. Қазақ жазушылары өткен кезеңдерді түсіндіру, келешек ұрпаққа халық асылдарын таныту мақсатымен өткен тарихқа, белгілі қайраткерлер өміріне ерекше назар аударған. Қазіргі қазақ әдебиетінде тарихи-ғұмырнамалық тақырыптардың кең өріс алғаны байқалады. Қазақ халқының қалыптасуы, ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы аласапыран, Абай, Шоқан, Сәкен т. б. халық зиялыларының өмірінің әрқилы кезеңдерін бейнелейтін тарихи пьесалар көрініс тапты.

Оның жыр дастандардан ауысқан түрі де, өмірнамалық түрі де бар. Атап айтсақ, жыр-дастандардан ауысқан түрі - “Арқалық батыр”, “Айман - Шолпан”, “Еңлік - Кебек”, “Бекет”, өмірнамалық драмалар - “Хан Кене”, “Әл Фараби”, “Абай”, “Шоқан Уәлиханов”, “Ыбырай”, “Махамбет”, “Біржан -Сара”, “Ақан сері”, “Жаяу Мұса”, “Майра”, “Мәди”, “Амангелді”, “Ғани”, “Сәкен Сейфуллин”, “Исатай - Махамбет”, “Төтенше комиссар”, “Ант”, “Ұлан асу” т. б.

Әдебиетіміздің әр жанрында үнемі үздік шығып, үлгі беріп отырған - Мұхтар Әуезов қазақ драматургиясы тарихында алғашқы пьесаның авторы болып қана қойған жоқ, ол тарихи тақырыптағы драманы тудырып, тарихи трагедия дәстүрін салды. Қазақ әдебиетіндегі ең алғашқы тарихи трагедия - М. Әуезовтің “Хан Кене” трагедиясы.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осындай тарихи тақырыпқа арналған шығармалардың біразы бүгінгі күнде біршама зерттелінді. Қазақ әдебиетінің көрнекті қаламгерлері және зерттеушілері А. Нұрқатов, З. Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, С. Қирабаев, Ш. Елеукенов, М. Мырзахметов, Ш. Айтматов, Р. Бердібай, Р. Нұрғали, Д. Ысқақұлы, Б. Майтанов, Ы. Дүйсенбаев, Т. Жұртбай, Ж. Дәдебаев, З. Бисенғали, Д. Қамзабекұлы, К. Сыздықов, К. Әуезхан сондай-ақ белгілі тарихшы ғалымдар Л. Әуезова, А. Нүсіпбеков, С. Танекеевтер әр түрлі деңгейдегі зерттеулер, мақалалар, монографиялар, пікірлер жазды.

Тарихи тақырыпта бұрын қазақ драматургтері, негізінен ғұмырнамалық-биографиялық материалдарды арқау етумен келсе, қазір өте күрделі кезеңдер шындығына қарай ойысу тенденциясы байқалады.

Архив деректерінің, ескі фактілердің жарыққа шығуы, ғалымдардың арнайы зерттеулері, қазақ тарихи романдарының табыстары көзін таба білген кісіге мол байлық. Өткен мұраға тарихи тұрғыдан, реалистік позициядан қарап қалам тербейтін драматург үшін ұлттық тарихымызда сан алуан, шытырман қайғылы халдердің, қат-қабат тағдырлардың мол екендігі айдан анық.

Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында тарихи-генетикалық, салыстырмалы, талдау әдіс-тәсілдері қолданылады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - қазақ әдебиетіндегі тарихи трагедияның озық үлгілерін талдап, саралау.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Қазақ әдебиетіндегі драма жанры және оның түрлері

1. 1 Қазақ ұлттық драматургиясының қалыптасуы туралы зерттеулер

Әдебиет - ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы. Халықтың шындық, әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті - қалың қауым арманынан жаратылған, адам баласы қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.

Қазақ әдебиеті аз ғана уақыт ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың барлығын тудырып, жетілді, өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты. Қазақ әдебиеті мен өнері туралы ғылым салаларының туып, қалыптасып, дамуына А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Қаратаев сияқты ұлы ғалымдарымыз еңбек сіңіріп, жаңа арналардың негізін салды.

Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия, эпикалық проза, роман түбегейлі зерттеліп келе жатыр. Ал драматургия туралы арнаулы еңбектерден С. Ордалиевтің “Қазақ драматургиясының очеркі” (1964), Р. Рүстембекованың “Қазақ совет комедиясы” (1975), М. Дүйсеновтың “Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі” (1977), Е. Жақыповтың “Дастаннан драмаға” (1979), Н. Ғабдуллиннің “Ғ. Мүсірепов - драматург” (1982), Р. Нұрғалидің “Арқау”, “Драма өнері” (2001) зерттеулерін бөліп атау қажет.

Театр сыншылары Ғ. Тоғжанов, І. Жансүгіров, Қ. Қуандықов, Б. Құндақбаев, О. Қайдалова, У. Садықова, А. Тоқпанов, Ә. Сығаев, Қ. Уәлиев еңбектерінде драматургия туралы құнды тұжырымдар бар.

ХХ ғасырдың басында жанр есебінде дүниеге келіп, басқа халықтардың драма жанры тарихымен салыстыра қарағанда, аз ғана уақыттың ішінде әлемдік деңгейде дамып үлгерген қазақ ұлттық драматургиясының қалыптасу жолы күрделі. Егер әлем драматургиясы сан ғасырмен есептелетін ұлан-ғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы әлі ғасырға да жеткен жоқ. Соған қарамастан, қоғамымыздың қауырт өрлеп дамуы, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті жаһан мәдениетіндегі дәстүрлермен қауыша келіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін - драматургия мен театрды өмірге әкелді.

Қазақтың алғашқы пьесаларын заманның талабына сәйкес сомдағандар ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында алаштың ардақты ұлдары Ишанғали Меңдіханов, Жиенғали Тілепбергенов, Жүсіпбек Аймауытұлы, Смағұл Сәдуақасұлы, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Қошке Кемеңгерұлы, Жұмат Шанин, Сәкен Сейфуллиндер болды.

Қазақ драматургиясы шын мәнінде ғылыми айналымға, нысанға алынып зерттеу ісі 1950 жылдардан басталғанын көруге болады. Осы жылдардан бастап диссертациялар қорғалып, монографиялық еңбектер жарыққа шыға бастады. 1951 жылы А. Маловичко “Қазақ совет драматургиясындағы тарихи өмірбаяндық пьеса”, 1956 жылы С. Ордалиев “Соғыстан кейінгі қазақ совет драматургиясы”, 1963 жылы Н. Ғабдуллин “Ғ. Мүсіреповтің драматургиясы”, 1965 жылы Р. Рүстембекова “Б. Майлиннің драматургиясы”, 1967 жылы Р. Нұрғали “М. Әуезовтің трагедиялары”, 1975 жылы Е. Жақыпов “Қазақ драматургиясындағы батырлық эпостың түрлері”, 1986 жылы Т. Есембеков “Ә. Әбішевтің драматургиясы”, 1990 жылы С. Дәуітова “Проблема изображения исторической личности в драматургии М. Әуезова”, 1992 жылы М. Ысқақов “Казахская драматургия в литературной критике”, 1993 жылы С. Құлбарақов “Т. Ахтанов драматургиясы”, 1994 жылы Ж. Таубайұлы “Қазіргі қарақалпақ-қазақ драматургиясындағы фольклорлық негіздер”, 1995 жылы Ж. Әбілов “Қ. Мұқаметжанов драматургиясы”, 2001 жылы Ә. Шапауов “С. Жүнісов драматургиясы”, 2002 жылы Н. Нәсиева “С. Мұқановтың драмалық шығармаларындағы мінез бен тартыс”, 2004 жылы Л. Серғазы “М. Әуезовтің “Хан Кене” трагедиясының тарихилығы” атты кандидаттық, 1970 жылы Ә. Тәжібаев “Қазақ драматургиясының тууы мен қалыптасуы”, 1983 жылы Р. Нұрғали “Қазақ совет драматургиясының жанр жүйесі”, 2001 жылы Ж. Әбілов “Қазақ комедиясының генезисі мен жанрлық негіздері” атты докторлық диссертацияларды қорғап, ғылымға үлкен серпіліс әкелді. Сонымен қатар монографиялық еңбектердің өзі біршама.

Қазақ драматургиясын зерттеген ғалымдарымыздың көптеген ғылыми еңбектеріне шолу жасай отырып байқайтынымыз, олардың басым көпшілігі қазақтың драма жанры Қазан төңкерісімен бір туғандығын айтады. Алайда, көркемдік жағынан елеулі кемшіліктері барлығына қарамастан, Қазан төңкерісіне дейін біраз пьесалардың баспасөз жүзін көргендігін нақты ашып айта аламыз. Олар: “Надандық құрбаны” мен “Манап” атты пьесалар.

1915 жылы “Айқап” журналының бірнеше нөмірінде Алматы уезінің бастығы А. И. Лиханов деген орыстың қазақ өмірінен алып жазған “Манап” драмасы басылып шыққан. С. Сейфуллиннің “Манап” туралы сыны да осы кезде жарияланған [5, 325-327] .

Бұл пьесада қазақ даласындағы сорақы істің, зұлымдық әрекеттің салдарынан болған трагедиялық оқиғалар суреттеледі. Ауылдағы қараңғылық пен надандықты пайдаланған жуандардың зорлық-зомбылығы, өрескел қылықтары, қазақ әйелдерінің бас бостандығының жоқтығы суреттелген.

Осы “Манап” драмасына алғаш пікір айтқан - М. Дулатов. Ол “Манап” драмасы деген атпен “Қазақ” газетінде сын мақала жариялады.

“Бір жұрттың жайынан мұндай нәрсе жазу үшін жазушы әуелі сол жұрттың өз баласы, иә өзіндей болып сіңіскен, ол жұрттың жайын білуде зәредей кемшілігі жоқ болуы шарт. Екінші көргенін, білгенін әм сезінгенін оқушының дәл көз алдына елестегендей суреттеп жаза білерлік туа шебер, жүйрік (талантты) болуы шарт. Осы айтылған екі қасиет бір кісінің бойында түгел болмаса, ол кісі әдебиет майданында қалам ұстап шығып жазушы бола алмайды” [5, 7] дейді. Автор шығарманың осы екі үлкен талап өресінен шықпағандығын, әсіресе, халық өмірінен хабарсыздығын драманың мазмұнын баяндай отырып ашады.

М. Дулатов осы мақаласында “Манаптай” шығармаларды кітап етіп бастыруға асықпай, білікті кісілердің сынынан өткізіп, көркемдігіне көңіл толған жағдайда ғана шығаруды ұсынады. Міржақыптың “Манап” драмасы” атты мақаласы - қазақ әдебиетінің көкейкесті мәселесін көтерген. Әсіресе, алғаш көрінген драманың кем-кетігін тізіп айтып, ондайды аудару-аудармау, жариялау-жарияламау туралы өз пікірін ашық білдіруі әдебиеттің көрікті де ажарлы, тартымды да шынайы болу талабына ұласып жатқаны айдан-анық.

“Манап” драмасының сюжетін де, аудармасын да ұнатпағандардың бірі - Сәкен Сейфуллин. Жас дарынның әдебиет жайындағы алғашқы үні көп ретте М. Дулатов ойларымен қабысып жатады. Сәкен шығарманың мән-мағынасына түсініп, эстетикалық талап-талғаммен қарауға және өз ойын дәлелдей баяндауға, жанрлық сынның ерекшелігін сақтауға талаптанғанын көреміз. Қазақ тұрмысынан жазылған бұл драмада қазақтың әдет-ғұрыптары бұрмаланғанын, сюжеттік желісіне өзек болған оқиғалардың шындыққа жанасымы жоқтығын атап өткен. Ал драмаға қатысушылардың диалогтары қимыл-әрекетті өрбітуге құрылмай, құр баяндау формасында берілгені және қазақ ұғымынан тумайтын, көңіліне қонбайтын сөздер көп айтылғаны сыншыны бірден сақтандырған.

Сәкен Сейфуллин осы драманы сынай отырып, үш мәселеге айрықша назар аударған. “Бірінші, “Манаптың” оқиғасы рас, қаһармандары осы күні тірі деп жазғанменен, қазақтың тұрмыс қалпына мүлдем келмейді. Қаһармандарының сөйлеген сөздері, істеген істері қазақ болғалы сөйлемеген сөз, істемеген іс” деп табады да, Гүлбаһрамды атастырған күйеуі өліп, оң жақта отырған қызға оның сыйлық әкелуі, өз қызынан “әмеңгерің келе жатыр” деп қыз әкесі Ұзақтың сүйінші сұрауы сияқты әбестіктер қазақ тұрмысын автордың не білмегендіктен, не мазақ қылғысы келгендіктен деп тапты.

Екінші, бірден көзге түсер осындай бадырайған оғаштықтарды ғана емес, көтеріңкі талғамды талап ететін жайларға да Сәкен назар аудара білген. “Гүлбаһрамның бір қызбен сөйлескен сөздері, Гүлбаһрамның өлеңі едәуір оқыған қыздардың сөзіндей… Бірақ Ұзақ секілді надан адамдар қыздарын оқуға бермейді. Оқымаған надан Гүлбаһрам менен жолдас қыздарының миларына ондай сөздер, ондай өлеңдер кірмейді” дегенінен сыншылық көзқарастың сілемін байқаймыз. Яғни автор әрбір кейіпкердің аузынан шығатын сөз, іс-әрекет оның бойына сіңімді де қонымды болуға тиіс екендігін ескертіп, типтілік шартын сақтау қажеттігіне ой жүгіртеді.

С. Сейфуллиннің мақаласындағы үшінші мәнді мәселе - аударма тілінің жатық, әдемі, түсінікті болуы жайындағы талаптан туған, “Манаптың” тағы бір зор кемшілігі, оны қазақшаға аударғанда сөзбе-сөз аударыпты. Соның үшін сөздерінің тәртібі нағыз қазақша болып шықпаған” [6, 198] деп, қазақ тілінің грамматикалық құрылысынан шалғай жататын, қазақ құлағына түрпідей тиетін оралымдарды көрсетуі ілтипатқа алынар жайлар. Аударма өнері туралы осындай пікірлер айтылып, басқаларды сақтандыру тек сыншылық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да мәні бар еді.

Бұл саладағы үлкен де толымды ой Көлбай Төгісовтің “Надандық құрбаны” пьесасы жайында айтылады. Ол мақаланың авторы Міржақып Дулатов екенін атап айтудың бір мәні бар.

“Жазушы да - суретші. Жақсы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы жазушы адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанын көріп тұрғандай болады. “Надандық құрбанында” мұның бір нұсқасы жоқ, байлаусыз-матаусыз құр сөз, біріне-бірі қарсы оқиғалар” деп ең негізгі қорытындысын алдын-ала жасап алады. “Бірнеше кісіні сөйлестірумен біреуді үйден шығарып, біреуді үйге кіргізумен, біреуді ауыртып, біреуді өлтірумен драма болмайды” [7, 5] деп драманың мазмұнын баяндайды. М. Дулатов талаптарының бәрі де драмалық шығарма үшін міндетті, қажетті критерийлер болды.

Ал “Надандық құрбаны” бойындағы жеті түрлі кемшілікке тоқтағанда, осылар шындыққа жанаса ма деген ойларды айтқанда, Лихановтың “Манап” драмасындағыдай әдеттерді емес, көбіне қазақ аңқаулығына тән құбылыстарды атап көрсетеді. Олар пәлендей ауыр қорытынды жасарлық детальдар да емес. “Алайда тұңғыш көрген кітабымыз өлі туды. Мұны әдебиет кештеріне қоюға жарайды деп айтуға ауыз бармайды. Ұзын сөздің қысқасы - Көлбай драма жазудың орнына өзі драманың батыры (геройы) болып кірсе, көркемірек болар еді” дейді.

Алайда, “Манап” драмасы мен “Надандық құрбаны” пьесасы көркемдік жағынан да, өмір көріністерін, кейіпкер бейнелерін суреттеу жағынан да шын мәніндегі драмалық шығарма дәрежесіне жете алмаса да, қазақ әдебиетінің тарихында драма жазу үлгісін қалыптастырды деп айтуға әбден болады. Сол себепті, қазақ драматургиясының алғашқы бастауы болған бұл пьесалардың қазақ әдебиеті тарихында орны болуы тиіс.

1920 жылдары драмалық шығарма, театрдың қазіргі өміріміздегі орны мен болашағы жайында алғаш рет сындарлы ой айтқан - Мұхтар Әуезов.

Ал драматургия жанры, драматург, жекелеген пьесалар, спектакльдер, театр тарихы, режиссерлер, актерлер туралы түбегейлі мәселелер көтеріп, нақтылы ойлар қозғаған мақалалар мен монографиялық зерттеулер бертін келе жарық көре бастады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.