І.Жансүгіров поэмаларындағы драматизм
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ілияс Жансүгіров . қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ... ... ... ... ..10
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы ... ... ... ... .10
1.2 Жансүгіров шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері ... ... ... ... ..21
2 Алғашқы поэмаларындағы тақырыптық ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.1 Ақын поэмаларындағы драматизм табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 «Құлагер» поэмасындағы драматизм көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ілияс Жансүгіров . қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ... ... ... ... ..10
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы ... ... ... ... .10
1.2 Жансүгіров шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері ... ... ... ... ..21
2 Алғашқы поэмаларындағы тақырыптық ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.1 Ақын поэмаларындағы драматизм табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 «Құлагер» поэмасындағы драматизм көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің негізін салушы халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, сүйікті ақыны – Ілияс Жансүгіров. Ол да С.Торайғыров, С.Дөнентаев, Б.Майлин сияқты Абайдан үйренді. Абайдың үлгісімен өлең жазды, туған жердің топырағында қалыптасқан ел әдебиетін ерінбей жинады, жалықпай жаттады. Әсеттің, Бақтыбайдың, Біржан мен Сараның, Сүйінбайдың, Орынбайдың, Шөженің үздік өнерін үлгі тұтты, өнеге санады. Таланты толысқан шағында «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларын жазып, поэзияның құдіретін танытты да ақын ретінде Абайдан кейігі биіктікке көтерілді.
Алуан тақырыпқа қалам тартқан Ілияс әділетсіз заманда өмір сүрген жастардың ауыр тұрмысын, жабырқаулы көңіл-күйін, тұйыққа тірелген ойын танытатын «Арманнан» бастап: «мазмұны мен түрі қиысқан, төрт тақтасы түгел жатық, тыңнан ойғандай тұтас, қорытып құйғандай сом, идеясы терең, екпіні мен әуені ... табиғи сезімнен туған, нағыз толқыған ақын жанынан жарып шыққан «Гималайға» дейінгі дәрежеге көтерілді» [1, 274].
Журналистика саласында «Еңбекші қазақ» газетінің ақыны, фельетонист-очеркисі ретінде танылып, «қазақ әдебиеті мен баспасөзіндегі фельетонның негізін салды» [2, 185]. Жазушының әңгімелері мен драмалық шығармалары өз алдына бір төбе. Ал, «Жолдастар» романы қазақ әдебиетіндегі көп томды роман жанрының қалыптасу кезеңін көрсетуге тұратын кесек туынды.
Сондықтан қазақ әдебиетінің тарихында Ілиястың алатын орны ерекше. Өйткені, ол өзінің бар өмірін ұлттық әдебиетімізді құруға, есейтуге арнады. Осы жолда аянбай еңбек етті. Оның қаз тұрып ұлы дүбірге ұялмай үлес қосуына септігін тигізді. Ерте жазып, көпшілікке кенжелеп танылған Ілиястың әдеби мұрасын қадірмен халқы да құшақ жайып қарсы алды. Оны қалың оқушысына таныту жолында бірсыпыра жұмыстар жүргізілді: Ілияс туралы деректі фильм түсірілді, пьеса жазылды, республикалық журналдар мен газеттерде ғылыми мақалалар, естеліктер, ірілі-ұсақты зерттеулер жарияланды. Ақынның жеке кітаптарына, жинақтарына, таңдамалы шығармаларына, шығармаларының алты томдығына алғы сөздер берілді. Диссертациялық еңбектер мен докторлық монографиялар жазылды. «Қазақ ССР-інің тарихында», «Қазақ әдебиетінің тарихында», Жоғарғы оқу орындарына, мектептерге арналған оқулықтарда ақынның еңбегіне лайықты бағалар берілді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың Абайды, оған дейінгі халық ақындарын, ауыз әдебиетін білуі, оны өз шығармашылығына пайдалану тәсілі жан-жақты зерттеле бастады. Осының бәрі – ұзақ жылдар бойы қалың оқушысынан қағажу қалған ардагер азаматымыздың лирикалық сырлы µлењдерін, психологиялық әңгімелерін, тарихи тақырыпқа арналған драмалық және трагедиялық пьесаларын, публистикалық очерктерін, уытты фельетондарын, реалистік повестері мен романын, эпикалық үлгідегі поэмаларын, еркін және дәл аудармаларын кеңінен насихаттауға, жазушының іздену, үйрену, оқу, қалыптасу, кемелдену кездерін көрсетуге дарындылық қабілетін халқына кеңінен танытуға мүмкіндік берілді. Оның еңбектері дүние жүзі әдебиетінің алтын қазынасына елеулі үлес болып қосылғандығы дәлелденіп, Ілияс нағыз сөз зергері ретінде танылды. Ал, «Осының сыры неде?» деген сұрақтың жауабына келгенде, оған ғалымдарымыз: «бастан аяқ қазақтың халық әдебиеті мен халық тілінен нәр алуында» [1, 297], «ана тілін жетік білетіндігінде және оны ұршықша үйіріп, ...қынаптан суырлаған қылыштай жарқылдатып, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында» [3, 144], - деп жауап береді.
Мұның да себебі бар. Дүние жүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебиетін оқымағаны, одан үйренбегені кемде-кем. Бұл үшін орыс әдебиетінің тамаша өкілдері – А.С.Пушкиннің, Н.Некрасовтың, М.Горькийдің, М.В.Исаковскийдің, А.Твордовскийдің, қазақтың ұлы ақын-жазушылары А.Құнанбаевтың, Ж.Жабаевтың, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың есімдерін атасақ та жеткілікті.
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің негізін салушы халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, сүйікті ақыны – Ілияс Жансүгіров. Ол да С.Торайғыров, С.Дөнентаев, Б.Майлин сияқты Абайдан үйренді. Абайдың үлгісімен өлең жазды, туған жердің топырағында қалыптасқан ел әдебиетін ерінбей жинады, жалықпай жаттады. Әсеттің, Бақтыбайдың, Біржан мен Сараның, Сүйінбайдың, Орынбайдың, Шөженің үздік өнерін үлгі тұтты, өнеге санады. Таланты толысқан шағында «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларын жазып, поэзияның құдіретін танытты да ақын ретінде Абайдан кейігі биіктікке көтерілді.
Алуан тақырыпқа қалам тартқан Ілияс әділетсіз заманда өмір сүрген жастардың ауыр тұрмысын, жабырқаулы көңіл-күйін, тұйыққа тірелген ойын танытатын «Арманнан» бастап: «мазмұны мен түрі қиысқан, төрт тақтасы түгел жатық, тыңнан ойғандай тұтас, қорытып құйғандай сом, идеясы терең, екпіні мен әуені ... табиғи сезімнен туған, нағыз толқыған ақын жанынан жарып шыққан «Гималайға» дейінгі дәрежеге көтерілді» [1, 274].
Журналистика саласында «Еңбекші қазақ» газетінің ақыны, фельетонист-очеркисі ретінде танылып, «қазақ әдебиеті мен баспасөзіндегі фельетонның негізін салды» [2, 185]. Жазушының әңгімелері мен драмалық шығармалары өз алдына бір төбе. Ал, «Жолдастар» романы қазақ әдебиетіндегі көп томды роман жанрының қалыптасу кезеңін көрсетуге тұратын кесек туынды.
Сондықтан қазақ әдебиетінің тарихында Ілиястың алатын орны ерекше. Өйткені, ол өзінің бар өмірін ұлттық әдебиетімізді құруға, есейтуге арнады. Осы жолда аянбай еңбек етті. Оның қаз тұрып ұлы дүбірге ұялмай үлес қосуына септігін тигізді. Ерте жазып, көпшілікке кенжелеп танылған Ілиястың әдеби мұрасын қадірмен халқы да құшақ жайып қарсы алды. Оны қалың оқушысына таныту жолында бірсыпыра жұмыстар жүргізілді: Ілияс туралы деректі фильм түсірілді, пьеса жазылды, республикалық журналдар мен газеттерде ғылыми мақалалар, естеліктер, ірілі-ұсақты зерттеулер жарияланды. Ақынның жеке кітаптарына, жинақтарына, таңдамалы шығармаларына, шығармаларының алты томдығына алғы сөздер берілді. Диссертациялық еңбектер мен докторлық монографиялар жазылды. «Қазақ ССР-інің тарихында», «Қазақ әдебиетінің тарихында», Жоғарғы оқу орындарына, мектептерге арналған оқулықтарда ақынның еңбегіне лайықты бағалар берілді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың Абайды, оған дейінгі халық ақындарын, ауыз әдебиетін білуі, оны өз шығармашылығына пайдалану тәсілі жан-жақты зерттеле бастады. Осының бәрі – ұзақ жылдар бойы қалың оқушысынан қағажу қалған ардагер азаматымыздың лирикалық сырлы µлењдерін, психологиялық әңгімелерін, тарихи тақырыпқа арналған драмалық және трагедиялық пьесаларын, публистикалық очерктерін, уытты фельетондарын, реалистік повестері мен романын, эпикалық үлгідегі поэмаларын, еркін және дәл аудармаларын кеңінен насихаттауға, жазушының іздену, үйрену, оқу, қалыптасу, кемелдену кездерін көрсетуге дарындылық қабілетін халқына кеңінен танытуға мүмкіндік берілді. Оның еңбектері дүние жүзі әдебиетінің алтын қазынасына елеулі үлес болып қосылғандығы дәлелденіп, Ілияс нағыз сөз зергері ретінде танылды. Ал, «Осының сыры неде?» деген сұрақтың жауабына келгенде, оған ғалымдарымыз: «бастан аяқ қазақтың халық әдебиеті мен халық тілінен нәр алуында» [1, 297], «ана тілін жетік білетіндігінде және оны ұршықша үйіріп, ...қынаптан суырлаған қылыштай жарқылдатып, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында» [3, 144], - деп жауап береді.
Мұның да себебі бар. Дүние жүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебиетін оқымағаны, одан үйренбегені кемде-кем. Бұл үшін орыс әдебиетінің тамаша өкілдері – А.С.Пушкиннің, Н.Некрасовтың, М.Горькийдің, М.В.Исаковскийдің, А.Твордовскийдің, қазақтың ұлы ақын-жазушылары А.Құнанбаевтың, Ж.Жабаевтың, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың есімдерін атасақ та жеткілікті.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
4 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962.
5 Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. –Алматы: Санат, 1999.
6 Әбдірахманова Т. Ақын сыры. –Алматы: Жазушы, 1965.
7 Жансүгіров I. Қысқаша өмірбаяным // Жұлдыз, 1965, №5, - 44 б.
8 Жансүгіров I. Таңдамалы шығармалар. 2 т., -Алматы: Жазушы, 1986.
9 Жансүгіров I. Қысқаша өмірбаяным / Кітапта: Сөзстан. –Алматы: Жалын, 1986.
10 Жансүгірұлы I. Өтірік (Ел әдебиетінен жинақ). Төте жазудан аударып баспаға әзірлеген Т.Әлібек, С.Шахина. Түсіндірмесін жазып, жалпы редакциясын бпсқарған Б.С.Рақымов. –Қрағанды: ҚарМУ баспасы, 2001.
11 Жансүгірұлы I. Өтірік. –Мәскеу: Кеңестер Одағандағы елдердің Күншығыс баспасы, 1927.
12 Орманов Ғ. Ілияс туралы сөз. // Жұлдыз, 1965, №5, 96 б.
13 Темірбекова А. Жетісу әндері. // Жұлдыз, 1965, №2, 116 б.
14 Затаевич А.В. 500 песен и кюйев адаевских, букеевских, семипалатинск инструментальных пьес и напевов. –Москва: Наука, 1934, 7-6.
15 Жансүгіров I. Шығармалар жинағы. 5 т. –Алматы: Жазушы, 1988.
16 Естаев Е. Ілияс Жансүгіров және фольклор. -Алматы, 1979.
17 Жансүгіров I. Шығармалар жинағы. 1 т. –Алматы: Жазушы, 1986.
18 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. –Алматы: Мектеп, 1965.
19 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. –Алматы: Жазушы, 1960.
20 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. –Алматы: Жазушы, 1970
21 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001.
22 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. -Алматы, 1960.
23 Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. -Алматы, 1969.
24 Базарбаев М. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы. -Алматы, 1973.
25 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. -Алматы, 1969.
26 Жақыпов Е. Дастаннан драмаға. -Алматы, 1979, 176 б.
27 Ахметов З. Поэзия – даналық шыңы. -Астана, 2001.
28 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. -Алматы, 1984.
29 Қабдолов З. Көзқарас: Талдаулар мен толғаулар. -Алматы, 1996.
30 Қирабаев С. Таланатқа құрмет. Алматы, 1988.
31 Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму: Монография. -Алматы, 1986.
32 Дәдебаев Д. Өмір шындығы мен көркемдік шешім. -Алматы, 1991. -208 б.
33 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. -Астана, 2001.
34 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. -Алматы, 2001.
35 Тілешев Е. Романтикалық поэма табиғаты. -Астана, 2002.
36 Әбілқақов М. І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен қаһарман. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. -Алматы, 2003. - 26 б.
37 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002.
38 Жансүгіров І. Поэмалары. Алматы, 1972.
4 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962.
5 Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. –Алматы: Санат, 1999.
6 Әбдірахманова Т. Ақын сыры. –Алматы: Жазушы, 1965.
7 Жансүгіров I. Қысқаша өмірбаяным // Жұлдыз, 1965, №5, - 44 б.
8 Жансүгіров I. Таңдамалы шығармалар. 2 т., -Алматы: Жазушы, 1986.
9 Жансүгіров I. Қысқаша өмірбаяным / Кітапта: Сөзстан. –Алматы: Жалын, 1986.
10 Жансүгірұлы I. Өтірік (Ел әдебиетінен жинақ). Төте жазудан аударып баспаға әзірлеген Т.Әлібек, С.Шахина. Түсіндірмесін жазып, жалпы редакциясын бпсқарған Б.С.Рақымов. –Қрағанды: ҚарМУ баспасы, 2001.
11 Жансүгірұлы I. Өтірік. –Мәскеу: Кеңестер Одағандағы елдердің Күншығыс баспасы, 1927.
12 Орманов Ғ. Ілияс туралы сөз. // Жұлдыз, 1965, №5, 96 б.
13 Темірбекова А. Жетісу әндері. // Жұлдыз, 1965, №2, 116 б.
14 Затаевич А.В. 500 песен и кюйев адаевских, букеевских, семипалатинск инструментальных пьес и напевов. –Москва: Наука, 1934, 7-6.
15 Жансүгіров I. Шығармалар жинағы. 5 т. –Алматы: Жазушы, 1988.
16 Естаев Е. Ілияс Жансүгіров және фольклор. -Алматы, 1979.
17 Жансүгіров I. Шығармалар жинағы. 1 т. –Алматы: Жазушы, 1986.
18 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. –Алматы: Мектеп, 1965.
19 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. –Алматы: Жазушы, 1960.
20 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. –Алматы: Жазушы, 1970
21 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001.
22 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. -Алматы, 1960.
23 Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. -Алматы, 1969.
24 Базарбаев М. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы. -Алматы, 1973.
25 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. -Алматы, 1969.
26 Жақыпов Е. Дастаннан драмаға. -Алматы, 1979, 176 б.
27 Ахметов З. Поэзия – даналық шыңы. -Астана, 2001.
28 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. -Алматы, 1984.
29 Қабдолов З. Көзқарас: Талдаулар мен толғаулар. -Алматы, 1996.
30 Қирабаев С. Таланатқа құрмет. Алматы, 1988.
31 Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму: Монография. -Алматы, 1986.
32 Дәдебаев Д. Өмір шындығы мен көркемдік шешім. -Алматы, 1991. -208 б.
33 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. -Астана, 2001.
34 Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. -Алматы, 2001.
35 Тілешев Е. Романтикалық поэма табиғаты. -Астана, 2002.
36 Әбілқақов М. І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен қаһарман. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. -Алматы, 2003. - 26 б.
37 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002.
38 Жансүгіров І. Поэмалары. Алматы, 1972.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ілияс Жансүгіров - қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ... ... ... ... ..10
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы ... ... ... ... .10
0.2 Жансүгіров шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері ... ... ... ... ..21
1 Алғашқы поэмаларындағы тақырыптық ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 43
2.1 Ақын поэмаларындағы драматизм табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Құлагер поэмасындағы драматизм көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің негізін салушы халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, сүйікті ақыны - Ілияс Жансүгіров. Ол да С.Торайғыров, С.Дөнентаев, Б.Майлин сияқты Абайдан үйренді. Абайдың үлгісімен өлең жазды, туған жердің топырағында қалыптасқан ел әдебиетін ерінбей жинады, жалықпай жаттады. Әсеттің, Бақтыбайдың, Біржан мен Сараның, Сүйінбайдың, Орынбайдың, Шөженің үздік өнерін үлгі тұтты, өнеге санады. Таланты толысқан шағында Дала, Күй, Күйші, Құлагер поэмаларын жазып, поэзияның құдіретін танытты да ақын ретінде Абайдан кейігі биіктікке көтерілді.
Алуан тақырыпқа қалам тартқан Ілияс әділетсіз заманда өмір сүрген жастардың ауыр тұрмысын, жабырқаулы көңіл-күйін, тұйыққа тірелген ойын танытатын Арманнан бастап: мазмұны мен түрі қиысқан, төрт тақтасы түгел жатық, тыңнан ойғандай тұтас, қорытып құйғандай сом, идеясы терең, екпіні мен әуені ... табиғи сезімнен туған, нағыз толқыған ақын жанынан жарып шыққан Гималайға дейінгі дәрежеге көтерілді [1, 274].
Журналистика саласында Еңбекші қазақ газетінің ақыны, фельетонист-очеркисі ретінде танылып, қазақ әдебиеті мен баспасөзіндегі фельетонның негізін салды [2, 185]. Жазушының әңгімелері мен драмалық шығармалары өз алдына бір төбе. Ал, Жолдастар романы қазақ әдебиетіндегі көп томды роман жанрының қалыптасу кезеңін көрсетуге тұратын кесек туынды.
Сондықтан қазақ әдебиетінің тарихында Ілиястың алатын орны ерекше. Өйткені, ол өзінің бар өмірін ұлттық әдебиетімізді құруға, есейтуге арнады. Осы жолда аянбай еңбек етті. Оның қаз тұрып ұлы дүбірге ұялмай үлес қосуына септігін тигізді. Ерте жазып, көпшілікке кенжелеп танылған Ілиястың әдеби мұрасын қадірмен халқы да құшақ жайып қарсы алды. Оны қалың оқушысына таныту жолында бірсыпыра жұмыстар жүргізілді: Ілияс туралы деректі фильм түсірілді, пьеса жазылды, республикалық журналдар мен газеттерде ғылыми мақалалар, естеліктер, ірілі-ұсақты зерттеулер жарияланды. Ақынның жеке кітаптарына, жинақтарына, таңдамалы шығармаларына, шығармаларының алты томдығына алғы сөздер берілді. Диссертациялық еңбектер мен докторлық монографиялар жазылды. Қазақ ССР-інің тарихында, Қазақ әдебиетінің тарихында, Жоғарғы оқу орындарына, мектептерге арналған оқулықтарда ақынның еңбегіне лайықты бағалар берілді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың Абайды, оған дейінгі халық ақындарын, ауыз әдебиетін білуі, оны өз шығармашылығына пайдалану тәсілі жан-жақты зерттеле бастады. Осының бәрі - ұзақ жылдар бойы қалың оқушысынан қағажу қалған ардагер азаматымыздың лирикалық сырлы uлењдерін, психологиялық әңгімелерін, тарихи тақырыпқа арналған драмалық және трагедиялық пьесаларын, публистикалық очерктерін, уытты фельетондарын, реалистік повестері мен романын, эпикалық үлгідегі поэмаларын, еркін және дәл аудармаларын кеңінен насихаттауға, жазушының іздену, үйрену, оқу, қалыптасу, кемелдену кездерін көрсетуге дарындылық қабілетін халқына кеңінен танытуға мүмкіндік берілді. Оның еңбектері дүние жүзі әдебиетінің алтын қазынасына елеулі үлес болып қосылғандығы дәлелденіп, Ілияс нағыз сөз зергері ретінде танылды. Ал, Осының сыры неде? деген сұрақтың жауабына келгенде, оған ғалымдарымыз: бастан аяқ қазақтың халық әдебиеті мен халық тілінен нәр алуында [1, 297], ана тілін жетік білетіндігінде және оны ұршықша үйіріп, ...қынаптан суырлаған қылыштай жарқылдатып, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында [3, 144], - деп жауап береді.
Мұның да себебі бар. Дүние жүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебиетін оқымағаны, одан үйренбегені кемде-кем. Бұл үшін орыс әдебиетінің тамаша өкілдері - А.С.Пушкиннің, Н.Некрасовтың, М.Горькийдің, М.В.Исаковскийдің, А.Твордовскийдің, қазақтың ұлы ақын-жазушылары А.Құнанбаевтың, Ж.Жабаевтың, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың есімдерін атасақ та жеткілікті.
Осылардың бәрі де өз таланттарының қайнар көзі - халықтың даналығында екендігін жете түсінгендер. Халық айтса қате болмайтындығын басқалардың санасына сіңіру жолында аянбай еңбек еткендер. Мысалы, заманындағы М.Горький Ауыз әдебиетінің тіл байлығын пайдаланыңдар, одан үйреніңдер! деп ұран тастағанда оған Сәкен де, Ілияс да, Мұхтар да, Сәбит пен Ғабит те өздерінің үндерін қосты. Оны жинаудың, саралаудың, зерттеудің қажеттілігі жөнінде арнаулы мақалалар жазды. Жаңа әдебиет жаршысының нұсқауын сөйлеген сөздерінде, жасаған баяндамаларында қайталай айтып, қалың көпшіліктің құлағына құйды. Халықтың тіл байлығын, сөзді қолдану, образдарды жасау тәсілін, сюжет құру әдісін өздері де ұқыптылықпен үйреніп, күнделікті еңбектерінде шеберлікпен пайдаланды. Солардың қатарында ұлттық әдебиетіміздің өркендеуіне лайықты үлес қосқан ардагер ақынымыз Ілияс та жүрді. Басқалар сияқты ол да халқынан оқыды, халқынан үйренді, тәлім-тәрбие алды. Білгені мен көңіліне ұялағанын ой-елегінен өткізіп, халқына қайтадан ұсынды.
Қазақ әдебиетінің бастау қайнарында тұрған құдіретті талант иелерінің бәріне тән ортақ асыл қасиет - көп қырлылық. Бұл ерекшелікті ақын, драматург, прозаик Ілияс Жансүгіров шығармашылығынан да көруге болады. Халық өмірін реалистікпен бейнелеген дарынды қалам иесінің әр жанрдағы туындыларының ішінде ерекше жарқырап тұрған оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Қазақ публицистикасының қалыптасуына зор үлес қосқан, Қазақстан Жазушылар одағын басқарып, әдеби процеске белсене қатысқан әлеуметтік қызметтер қаламгердің азаматтық келбетін көрсетеді. Ақынның терең идеялық, көркем мүсінді эпикалық шығармаларының танымдық-тәрбиелік мәні зор, олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік-адамгершілік идеяларды толғайды.
Жас ақынның сұлулық мұраттарының орнығуына, көркемдік талғамының қалыптасуына, өлең мәдениетін игеруіне реалистік Абай поэзиясының ықпал жасауы - оның әдебиет тағдырындағы бақыттылық, айта қаларлықтай эстетикалық құбылыс, дәстүр жалғастығын көрсететін жәйт. Ел қазынасы, халық фольклоры өкілдері тәжірбиелерінің сабақтары мен жазба әдебиеті үлгілері ақын туындыларында жаңа келісім тауып, өзіндік арна іздей бастайды.
Алғашқы өлеңдерден-ақ болашақ іргелі ақын Ілиястың стиль өрнегі, қаламгерлік дара тұлғасы айқындалады. Құйылған сөз тасқыны, эпикалық кеңдік, теңеу, айқындау, ауыстыру, кішірейту, ұлғайту, түйдектеу, басқы, ішкі, соңғы ұйқас (А.Байтұрсынов терминдері) байлығы оның поэзиясының негізгі қасиетіне айналады. Лирикалық - философиялық толғау, ұзақ сюжетті шығармалар қатар жазылады.
Алғашқы өлеңі 1917 жылы 22 тамызда басылған Ілияс Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жас газеттерінде, Жаңа мектеп, Әйел теңдігі журналдарында жиі көрінеді. 1927 жылы Беташар атты үгіт өлеңі, 1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы басылды.
Халықтың қалың ортасынан қайнап шыққан қажырлы таланттың мол өнімді еңбегінің берекелі жемістеріне таң қаласың. 1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мұра қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Түрксіб, Исатай-Махамбет пьесалары - қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар.
Тиянақты білімсіз ешнәрсе өндіре алмасына әбден көзі жеткен Ілиястың 1925 жылы Москвадағы Коммунистік журналистика институтына түсуі өмірдің үлкен бір кезеңіне шыққандай қуанышты сәті еді. Арнаулы пәндерді, лекцияларды былай қойғанда, тарихтан, философиядан, әдебиеттен, ғылымның басқа да салаларынан жан-жақты білім алу үшін өз бетімен дамылсыз іздену, талмай еңбектену Ілиясты тез марқайтады. Орыс, Еуропа классиктерінің шығармаларын зерттей оқу, тексере үйрену тәжірибесі ақын талантының жарқырап ашылуына мүмкіндік береді. Қала өмірі, шаһар тіршілігінің ырғағы сезімтал жүрекке орасан зор ықпал етеді.
1928 жылы журналистика институтын бірітіп, елге оралған Ілияс Жансүгіров Еңбекші қазақ газеті редакциясына қызмет істеп, қазақ баспасөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайраткері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарды Қазақстан Жазушылар одағының Қазақ ұйымдастыру комитетінің төрағасы болады, 1935-1937 жылдарды көркем әдебиет баспасында поэзия бөлімін басқарады, КСРО Жазушыларының І құрылтайында сөз сөйлейді, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған.
Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрен жүйрігі, ақындықтың құлагері атанған Ілияс Жансүгіров 1938 жылы жазықсыз жазаға ұшырады.
Диплом жұмысының мақсаты - Ілияс Жансүгіровтің поэмаларын жанрлық, тақырыптық-идеялық ерекшелігі жағынан саралап, талдай отырып, ақындық әлемін өзіндік даралығымен ашу. Ақын шығармаларындағы драматизм табиғатын таныту.
Бұл мақсатты анықтауда мынадай басты мәселелерді назарда ұстау міндеттеледі.
- Ақын лирикасының тақырыптық-идеялық сипатын ашу.
- Поэзиясының көркемдік ерекшелігін саралау, тіл шеберлігін мысалдар арқылы дәйектеу.
- Поэмаларындағы трагизм құбылысының берілу жолдарын көрсету.
Ақындық ерекшелігін айқындау.
Жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ілияс Жансүгіров - қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы
Ілияс - 1894 жылы жазға салым бұрынғы Талдықорған уезінің Ақсу болысына қарайтын 4-ауылда (қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында) дукиеге келді. Жөңкенің Жоңғар топырағында түлеп, арыны қатты Ақөзек пен Ақсу өзендерінің суына балғын денесін шынықтырды. Ақтөбесінің шыбығын мініп, ксң даласының қосаяғын қуалап өсті. Айлы кеште, ұзақ түнде, салқын самалда отырып қонақ айтатын әңгімені, балалар айтысатын жұмбақты, әжелердің ескіден ескермесін, қыз бен жігіт сырласатын қара uлењдерді, ұрыс-соѓыс хабарларын құйма құлағына құйып алды. Әкесі нақышына келтіріп єњгімелейтін ертекті, мысалды, ақындар айтысын құлай тыңдап, қызыға жаттады. Ауыл арасында, ел ортасында болып жататын жиын-тойларды жағалап, әзіл-оспақтың, ұшқыр ойдың суырып салма шеберлері тудырған тапқыр сөздерін, асқақ үнді Әсет әншінің тамаша әндерін тамылжыта орындауға талпынды. Қос ішекке тіл бітірген күйші мен ат құлаѓында ойнаған сакыпкердің өнеріне сүйсінді. Өзі де соларға елтіп жастайынап домбыра үйренді, қоңырлатып єн салды, құлынтайдай тебісіп бірге өскен қимас жолдастарының қолаңшашты қара кuздеріне өлеңдетіп хат жазды.
Қасен молдадан қара танып, Қарағаштағы қазақ-татар бастауыш мектебінен сауатын ашқан соң батырлар жырын - Алпамысты, Қобыландыны, Ер Тuстікті, Ер Тарғынды, Ер Сайынды, Шораны, Құламергенді; махаббат дастандарын - Қыз Жібекті, Баян сұлу мен Қозы Көрпешті; шығыстың хисса-әңгімелерін - Мұңлық пен Зарлықты, Мың бір түннің үзінділерін, Тотының тоқсан тарауын; ақындардың әсіресе, есімдері танымал Кемпірбай мси Шөженің, Сүйінбай мен Тезектің, Жамбыл мен Құлмамбеттіњ, Біржан мен Сараныњ, Жанақ пен Түбектің, Әсет пен Ырысжанныњ айтыстарын, Абай мен Єріптің өлеңдерін, Құлдың қағытпаларын оқығанда талайлардың көңілін босаткан екен. Сондай-ақ Алдар Көсе мен Жиреншенің, Сара мен Қосай шешеннің сын-сықақтарын, Төле би мен Бөлтірік батырдың нақылдарын жатқа соқты:
Хат білген соң өлең кітап оқығыш болдым. Қыз Жібек хиссаларын мен оқығанда талай адам жылайтын. Кейін аймағымыздың, ауыл бозбаласының өлеңшісі болдым. Жарып той бастап, таңдап әріптес алып айтысып құтырған күндер өтті. Түнгі тойды таңға тарқатпай, ауыл әлеуметін ауызға қаратқан түндер кетті (4,44), - дейді. Ілиястың өзі жастық, бозбалалық күндері туралы. Сондай-ақ Құлагер поэмасында:
- Ежелден ескеруші ем елдің сөзін.
Бұлақтың тазалауға тінтіп көзін.
Бар ма деп ашпаған сыр, айтпаған жыр
Құлақты қырға тігіп жүрген кезім (5,255), -
деп халықтан қол үзбегенін тағы да ескертіп өтеді. Ал Абаймен қалай танысқаны жайында: наған сөзді көшіріп ала беретінмін. Бір күні қолыма сәтен ораған сары қаѓазға қауырсын қаламмен соқырқай жазылған бір өлең түсті. Басы жоқ. Былай басталыпты:
...Енеді жаздың көркі жыл құсымен
Жас күлер жайраңдасып құрбысымен
Көрден жаңа тұрѓандай кемпір мен шал ,
Өзінің жалбаңдасар тұрѓысымен...
нап кетті. Көшіріп алдым. Иесі кім екенін білгенім жоқ. Онда Абайдың атын да естімегенмін (4,44), - дейді І.Жансүгірұлы.
Ілияс жастайынан-ақ ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін тыңдаумен, білумен, жаттаумен, айтумен шектелген емес. Білімі молайған сайын халық мұрасын құрметтеуге, оның мазмұны мен мақсатын терең түсінуге ден қояды. Орайы келгенде жазып алып, солардың әсерімен, ықпалымен өзі де қолына қалам алады. Бұлбұлға, Єншіге, Замандасқа, Ғазизаға деген тырнақ алды туындыларын жазады. Алғашқы өлеңдерін Балдырған және Қызыл жалау деген ортақ тақырыппен екі дәптерге мұқият көшіреді .
Бұл туралы: Мен қалам жұмысына 20-жылдан бастап араласа бастадым, одан бұрын жазуға қызығу, ынталану, күшті ақын жазушылардың жазғандарына еліктеу, оларды жаттау, ауызша айту, газет-журналдарға сөзге бүйірі қызу сияқтылар болса да баянды, байыпты өнер емес еді. ...Бірақ, 1916 жылы жігіттерге жазысқан хаттарда, қарадай айтқан өлеңдерде, 1917 жылғы жаппай дүбірдің ұраңдарынан ұшқындап шыққан қараңғы соқырдай бірдеңелер болуы мүмкін. Өйткені ол кезде: білімге қара қасқа кедей едім, қазақша кітапқа жүйрік, өлең кітап, хиссаларды күйлеп оқи алатын, орысша ештеңе де білмейтін ауыл адамы едім (6,88),- деп жазады ол өмірбаянында.
Ілияс 1920 жылы Алматыға келіп, мұѓалімдер дайындайтын 3 айлық курсқа түсті... Бұл жыл - халық поэзиясын - фольклорды жинау жайында қауырт науқанның қарсаңы еді. Сол кездегі коммунистік партия мен үкіметің 1917 жылғы 3 желтоқсандағы Ресей мен Шығыстың барлық мұсылмандарына арналған үндеуін басшылыққа алып, Жазушылар одағы, Композиторлар одағы, Халық шығармашылығының үйі, мәдениет-ағарту мекемелері мен ұйымдары ауыз әдебиетін жинауға кіріскен-ді.
Осыған сәйкес 1921 жылы Түркістан республикасы халық ағарту коммиссариатының жанынан құрылған ғылыми коммиссияны белгілі турколог-ауыз әдебиетін жинаушы Әбукәкір Диваев басқарды. Ол ел ішіне шығатын экспедицияның мүшелеріне арнап арнаулы программа дайындады. Жетісуға келіп, ел әдебиетін жинайтын экспедицияға жетекшілік жасады.
Ә.Диваев 3 айлық мұѓалімдер курсында оқып жүрген жастарды өзімен бірге экспедицияға қатынастырды. Солардың қатарында болған Ілияс Лепсі, Қапал уездерін аралады. Халық аузында сақталған тұрмыс-салт жырларын, мақал-мәтелдерді, өтірік өлеңдерді, Бақтыбай, Сүйінбай, Түбек, Құл, Орынбай ақындардың айтыстарын, Әсеттің әндерін, тарихта болған адамдар мен жер-су аттарына байланысты аңыздарды қағазға түсірді.
Бұл туралы Ілияс Жаңа әдебиет журналы қызметкерлерінің 1931 жылы Кім қалай жазған? деген сұрағына қайтарған жауабында: 1920 жылы ауылдан қалаға тартым. Алматы қаласындағы 3 айлық мұғалімдер дайындайтын курсқа іліктім. Осы курста 15 күн оқығаннан кейін ел әдебиетін жинайтын бір комиссияға ілігіп кеттім. 4 айдай Жетісуда ел әдебиетін жинауда жүрдім. Сол жылдың күзінде комиссияға ілігіп Ташкентке оқуға келдім дейді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың білімдар ғалыммен сырлас, пікірлес болуы тың ауыз әдебиетіне деген көзқарасын біржола қалыптастырды.
Дарынды ақын өзінің игі ісін алғаш Ташкентте, 1925-1928 жылдары Москвадағы мемлекеттік журналистика институтында оқып жүргенде де ойдағыдай жалғастырды. Ол өзіне дәріс оқыған ұстаздарының ақыл кеңесі бойынша Плано Карпидің, Гильом Рубруктың, Петр Семеновтың, Александр Гумбольттың еңбектерімен, Шоқан Уєлихановтың күнделіктерімен, Қадырғалидың Жалайыр тарихымен танысты. Найман, Орхон-Енисей, Талас-Шу ескерткіштерінің тарихи мәніне назар аударды, халқының өсу, өркендеу дәрежесін білуге құмартты. Орыс армиясының офицерлері жинаған этнография, экономика, шаруашылық, тарих, мәдениет жайындағы мәліметтерге қызықты.
Осының бәрі халқымыздың тарихын жақсы білуіне, елінің өткендегісі мен бүгінгісін салыстыруына, жеке аңызға, оқиғаға байланысты шындыққа көз жеткізуге көмектесті. Әсіресе, үлкен жерде жүргендегі ортасы, ұлы халықтың ұлағатты ұлдарымен пікірлес болуы ақынның ойын өсірді, білімін толықтырды, эстетикалық талғамын арттырды, ең бастысы - өмірге, қазақ әдебиетіне деген көзқарасын қалыптастырды. Сондықтан ол өмірбаянында: Пролетариат әдебиетіне жататын жазуларымның дені Мәскеуге оқуға барған кезімнен басталады. Менің Оқимын, Зауытта деген өлеңдерім ұжымдасқан еңбекші жұмысшының ортасында отырып жазған арғы-бергімнің арасындағы өлеңім болып табылады. Міне, осыдан былай менде белгілі пікір, өзге көзқарас, тұрақты мақсат болды-ау деп білем.
Бұл 1925 жылдың күзі еді. Менің өмірімнің ресми жағы да осымен байланысты. Компартияның тобына мен осы жылы кірген едім... (6,91), - дейді. Ілиястың ел әдебиетіне деген көзқарасы да осы жылдары өзгерді. Ол білімін толықтырған сайын әдеби мұраны бағалаудың байсалды үлгісін көрсетті де, ел әдебиетінің асыл нұсқаларын көпшілікке ұсынуды мықтап қолға алды. Ақынның өмірінде әңгіменің майын тамызып, нақышына келтіріп айтатын адамдар аз болмаған. Ілияс сондайлардың талайын тыңдап та, сөйлетіп те көрген азамат. Дүлділ ақын осындай сөз зергерлерінің бір тобымен 1921 жылдың көктемінде бетпе-бет кездескен. Жетісу экспедициясының мүшесі ретінде Ақсу, Қапал уездерін аралап, қыруар жұмбақтарды, өтірік өлеңдерді, күлдіргі әңгімелерді, толғауларды, айтыстың бірнеше түрлерін алғашқы рет қағазға түсірді. Жазғандарын Ә.Диваевқа тапсырды.
...1920 жылы Жетісуда құрылған Кедей батырақтың тобының ұйѓарымы бойынша 9 маусымда Алматы маңындағы қазақ ақындарының айтысы ұйымдастырылған. зынағаш селосында өткен осы жиынға Тілші газетінің редакторы Шамғали Сарыбаевпен бірге Ілияс та белсене араласқан. Жиынға келген: Жамбыл Жабаевтың, Жартыбай Елікбаевтың, Арғынбай Көпешовтың, Қарабек Өтепбергеновтың, Үмбетәлі Кәрібаевтың, Мақыш Райымбековтың, Сәдібек Мүсіреповтың, Айтбай Тойшыұлының, Кенен Әзірбаевтың, Өмірзақ Қарғабаевтың, Әбдіқадір Қойшыбайұлының, Абдолла Естеновтың, Оспан Жолбарысұлының дастандарын, толғауларын, хиссаларын жазып алады, және оларды құрастырған Ш.Сарыбаев 1925 жылы Терме жинағын жариялайды.
Алайда, ел әдебиетін ұнатып, оны ұқыпты жинаған ақынның өзіндегі архивті реттеуге, саралауға, сала-саласымен жүйеге келтіруге көпке дейін мүмкіндігі болмады. Оқу, іздену, күнделікті қым-қиғаш істер Ілиястың барлық уақытын жұтып жатты. Тек Москвада - Мемлекеттік журналистика институтында оқып жүргенде ғана көне мұрамыздың бір саласы - Өтірікті баспаға дайындады. Оған көлемді алғысөз жазып, сол кездегі Кеңес Одағыдағы елдердің Кіндік баспасынан жарыққа шығарды.
Жинаушының жазғандарына қарағанда ақын ел әдебиетінің теориялық мәселелерімен де осы жолдары мықтап шұѓылдана бастағаны байқалады. Бұл - Өтірікті түрге бөлуінен, оның халық өмірінен алатын орнын анықтауынан, топтық сипатын түсіндіруінен, маңызы мен мақсатына тәмпіштей тоқталуынан көрінеді. Мысалы: Бұл жинақ, - дейді фольклорист - ел әдебиетінің белгілі бір түрі - өтірік, өтірік өлең, өтірік айтыс, өтірік мақтан, тағы-тағылар (6,93).
Ел ішінде өтірік аз емес, орасан көп. Қазақтаң өтірік өлең, өтірік ертегі дегендері расында кенеуі жоқ босқа өтірік емес, өте шеберлікпен, тілдің орамдылығымен өзгеше өңделген сөз. Тұрмыс құбылысындағы құнарсыз нәрсені дардай қылып, ойдан орақ орып, қырдан қысырақ матап боламыз нәрсені әлденеге ұқсатып, тыңдаушының сілекейін шұбыратқан өтірік - ел жанына жақпайтын жәй сөз болса белгілі бір түр алып ел әдебиеті болмас та еді. Ел бұл күнге дейін сақтамас та еді. Өтіріктің өмір шындығына ұқсастығы болмаса ел әдебиетінің бойына сіңбес те еді. Жоқ. Өтірік - ел әдебиетінің бір мүшесі.
Өтірік әдебиетте өмір көп, салғастыру бар, сықақ мол. Әр жануардың, әр айтылған нәрсенің тұрмысқа байланысы бар. Өтірік өз мәнісінде не тіршіліктің шын жаңқашағына, не көңілдің күйін жамырататын көксеуге байланысып отырады. Міне осылардың бәрі де елдің салты, ескі сананың, әдет-ғұрыптың сарқыншағы, өмірдің айнасы, шындықтың шежіресі.
4500 данамен жарияланған жинақтың көлемі де шағын. Бар жоғы -104 бет. Оған өтіріктің әр түрінен 27 өтірік өлең, әңгіме, ант, тағы басқалар енгізілген. Соларды оқығанда нені білеміз, нені байқаймыз?
Кежім жауып, мәпелеп жүйрік баптауды, түйе күтіп, жүн иіріп, өрмек тоқуды үйренеміз. Өмірдегі кәсіптің түрін, тіршіліктің тынысын аңғарамыз. Күлкілі кейіпкерді, сезімтал серіктерді, майталман шешендерді табамыз. Саудагердің сиқын, қыдырымпаздың кейпін көзіміздің алдына келтіреміз.
Ал: Бұлар кімнен алынды, қалай жиналды? деген сұраққа ақынның өзі былай дейді: Мұндағы өтіріктің бәрі де Жетісудағы Албан, Суан, Найман, Жалайыр, Дулат секілді рулардан жиналғандар. 1920 жылдан бастап ыңғайы келген адамнан жазылып алына бергендер. Көбін Алматыдағы қазақ институтындағы жоғарыда айтылған елдердің балаларынан алып толықтырдым.
Ел әдебиеті соңына түсіп жинаушылар белгілі бір өлеңді, бір әнді, не ертегіні әр ел, әр ру, тіпті әр өзінше не артылтып, не тартылтып басқаландыра беретінін жақсы біледі. Осы өтірікті жинағанда да мен сол күйге ұшырадым. Мысалы, бір Мейірманның Шыбын деген өтірігін маған он екі кісі жазып берді. Оның Албаны да, Суаны да, Найманы да, Дулаты да бар. Солардың тәуір айтылған бір екеуін негізге алдым да өзгесін соның маңайына топтастырдым. Сөйтіп, бұл жинағым, өзінше, сондайлардың таңдамалысы болып шықты (4,44).
Ілияс орынды айтқан. Өйткені ел қазынасы ретінде ұсынған тырнақ алды еңбегі халқымыздың өткендегісін білуге, әдет-ѓұрпымен танысуға, тұрмыс-салтын зерттеуге аз да болса септігін тигізетін құнды материалға айналды. Осы уақытқа дейін арнайы қарастырылмай келе жатқан өтірік өлеңнің табиғатын түсінуге, мақсатын анықтауға септігін тигізетін аса бағалы, аса қажетті әдеби мұралардың қорына қосылды. Ақын жинастырған өтірік өлеңдер профессор Б.С.Рақымовтың басқаруымен төте жазудан аударылып, 2001 жылы Қарағанды қаласында жеке жинақ ретінде басылып шықты (7).
Екіншіден, жинаушының қолындағы ел қазынасы, негізінен, бүлдіршіндерге лайықты болғандықтан өтірік те балаларға ықшамдалып, дайындалды. Бұл туралы автор: Ел өтірігі - үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне жатады. Себебі, бізде балалар әдебиеті әлі жасалмай жадағай жатыр, балалар жанына жағымды жаңа кітаптар жоққа тән. Жасалғанда да табан тасы, табалдырығы ауыз әдебиетінің үлгісінен өсуге тиіс. Олай болса, бұл жинақтың жарыққа шығуымен тигізетін қолқабысы қораш болмайды. Ермек үшін де, еңбек үшін де балалар әдебиетінің бүгінгі де, болашақтағы да жамауына жарайды. Мектептердегі тіл сабағында, аймақты танытуға, баланы баулуға бас болған мұѓалімдерге бір қатар дерек береді. Өтіріктен басқа өтірікке сыбайлас от басындағы балалар сөзі, қысқа-қысқа балалар ертектері, ұсақ әңгімелер берілді (8,6), - дейді.
Осы жерде Ілиястың өзінен бұрынғы фольклористердің материалдарын да пайдаланғанын да айтқан орынды. Мысалы, Өтірікте Ә.Диваевтың, Радловтың, Мейірманның, Қыр баласының, басқа да жеке адамдардың өтіріктерін пайдаланғанын ескертіп отырады. Сондай-ақ жаздырушының, кейбір өтірікшінің мекен-жайына, географиялық тұрағына қысқаша түсініктер береді. Мысалы, Жүз ауыз өтірік айтқан тазшаны - Ғалиұлы Орманнан, тағы да Албандағы бірнеше адамдардан, Байсарының өтірігін - Алматы уезіндегі Рақымалы Байжасарұлынан, өтірік ертегіні, Балапанды Барқын тазды, Ығай мен Сығайды - Талдықорған уезіндегі Байболұлы Жазықбайдан алдым деп көрсетеді. Ал Мейірман туралы: Мейірман-Албан, оның ішіндегі Қызылбөрік руынан. рпақтары Алматы уезінде, Қызылбөрік болысында. Өтірік өлеңді Бүркіттен бастап Кер бие, Торы құлын, Торы тайды айтып, Шыбыннан бірақ шығарады дейді. Яғни, ақын-фольклорист халық қазынасының ғылыми құжатын хабарлап отыруды ұмытпайды.
Ілиястың осы ұқыптылығы ел әдебиетінің қомақты саласына арнаған екінші еңбегі - Жұмбақтарда да айқын, анық байқалады. 1930 жылы Қызылорда қаласында жарияланған жинағына 67 жұмбақты пайдаланған. Оларды - үй сайманы, жаратылыс құбылысы, құрал-сайман тақырыбына топтастырады.
Алғашқысында - үйдегі мүліктер, екіншісінде - табиғаттағы көріністер, соңғысында - адамның өмір сүруіне қажетті еңбек құралдары жұмбаққа айналдырылған. Мысалы:
Дүниеде күйме көрдім төрт аяқты,
Дөңгелек екі басы Ай сияқты.
Төрт есік, мәткесі бар, уығы жоқ,
Үзік жоқ, туырлық жоқ, түндігі жоқ,
Құс төсек, мамық жастық біреу жатыр
Көңілі уайымсыз жай сияқты.
(Бесік)
Мұрынсыз шымшық мұз теседі.
(Тамшы)
Жұмбақтар сериясы осылай жалғаса береді. Бірақ, өлеңге арқау болатын заттардың бәрі үйдеғі мүліктерден басталып, өзін қоршаған табиғаттың көрінісімен, тұрмыс-тіршілігімен ұштасып жатқандықтан сәбидің ойлауына жеңіл, шешуін табуына оңай, дүниетанымын кеңейтуге қолайлы, ойын ұштауға әсерлі. Яғни, тілді ұстартып, ойды өсіретін, сананы оятып, халқыңның өткенінен мол хабар беретін затты, төрт түлікті, мамандықты, жануарлар мен хайуанаттар дүниесін, географиялық атауларды суреттеуде асқан дәлдік пен шеберлікті, тапқырлық пен талантты танытатын ұлттық әдебиетіміздің мөлдір бұлағы - жұмбақтарды жинауда Ілияс Жансүгірұлы да қыруар еңбек сіңіреді. Соңынан ерген сәбилерімізге ата сөзін сыйға қалдырады. Олай болса ағаның мұрасын аялау, халқымыздың сөз байлығын жинаудағы оның алатын орнын ғылыми еңбектерді ескеріп отыру - әрбір әдебиетшінің, мәдениетті ұрпақтың азаматтық парызы, ғалымдық борышы болуға тиісті.
Ел әдебиетін жинау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда 1925 жылы Семейде шығатын Қазақ тілі газетінің 1925 жылғы 19 сәуірдегі санында Мұхтар Әуезовтың әдебиет ескілігін жинаушыларға арналған нұсқау-мақаласы жарияланды. Онда халқымыздың әдебиеті мен тарихына байланысты жазылып алынуға тиісті материалдың жоба-нұсқалары көрсетілді. Соны басшылыққа алған Ілияс ел әдебиетін жинауға бұрынғыдан да белсене араласты. Қолына түскен материалдарды салыстыра сұрыптап, таңдаулыларын сала-салаға бөлді де, әсіресе, балалар әдебиетін жасауға көп күші мен жігерін жұмсады.
Балалар әдебиеті, - деп жазды Ілияс сол жылдары, - әлі де жасалмаған әдебиет. Сондықтан менің бар ойым осы әдебиеттің жасалуына көмектесу еді. Бұл туралы Балаларға тарту, Балаларға базарлық, Малта, Шәутеннің шәркейі, Жұмбақ, Одақ деген бірсыпыра еңбектер жаздым.
Әдебиеттің күлкі-сықақ түрі де бізде өспеген, өнбеген. Осы түрді туғызу үшін әдебиет түрінен Сықақ атты жинақ шығардым, осыған ыңғайым да бар. Кезінде ұсақ-түйек те жазып отырдым.
Одан соң халық әдебиетін де жақсы көремін. Алғашқы дәуірде ел әдебиетінің түріне еліктеуім де болды. Әлім келгенше жиып жүрмін. Елдегі балалар сөзін баспа бетіне шығардым. Осы балалардан басқыштап ел әдебиетін сала-саласымен жиып, шығарып отырмақ едім мүмкіндік, жағдай таба алмай келем, тек Арыз, Өтірікшіні ғана шығаруға мүмкіндік болды. Ел әдебиетін жинауға, тыңдауға, зерттеуге, тексеруге қатты құмармын, ел әдебиеті туралы бізде ғылым қорытындылары жоқ, болу керек (4,69).
Осыған қарағанда халқымыздың әдеби мұрасын жинауы, жариялай бастауы бастан-ақ арнаулы жоспармен, жүйемен жүргізілгендігі ешқандай талас тудырмайды. Алғаш өтірікті, онан соң жұмбақты жариялаған Ілияс енді Беташар мен Сықақты және Жаңқаны қолға алады.
Ауыз әдебиетінің үлгісімен дайындалған Беташар өлкелік әйелдер бөлімінің ұйѓарымы бойынша Қызылордада шығатын Әйел теңдігі журналының 1927 жылғы 5 санында қосымша ретінде жарияланады. Қазақ жаңа әліппе Жаңқа, Еңбекші казақ газетінің кітапханасы ретінде көпшілікке ұсынылған. Ал, басқаларына қарағанда соңғы кітаптардың ерекшелігі - бұларға ауыз әдебиетінің үлгісімен жазылған қазақ ақындарының, орыс және батыс әдебиеті өкілдерінің алуан түрлі күлдіргі-сықақтары, әңгімелері, фальетондары, мысалдары енгізілді.
Ілияс батырлар жыры мен лиро-эпостық дастандарды, аңыз әңгімелер мен ертегілерді, мақал-мәтелдерді жинауға және жүйелеуге де мықтап көңіл бөледі. Атап айтқанда Қозы Көрпеш-Баян Сұлудың бірнеше нұсқаларын қағазға түсіріп, оларға өзінің пікірін жазды. Орыс ақыны Г.И.Твертиннің 1935 жылы жарияланған Песен о Козы Корпече и Баян Сулу поэмасына алғысөз әзірлеп, оның әлеуметтік мәнін ашты, халқымыздың ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтады, ғашықтық жырдың тамаша үлгісі екендігін дәлелдеді.
Ілияс Сүйінбай мен Құлдың, Абай мен Әсеттің халық арасына көп тараған әдеби мұраларын жинауға және жариялауға қыруар еңбек сіңірді. Нәтижесінде Сүйінбай мен Құлдың өлеңдер жинағын жариялады. Мұхтар Әуезов 1933 жылы құрастырған, Абайдың толық жинағына алпыс сегіз беттік ғылыми еңбек жазып, Абайтану ғылымының негізін салуға өзінің елеулі үлесін қосты.
Ілиястың Дала, Күйші, Құлагер, Көбік шашқан, Исатай, Байқал поэмасын, Колхоз тойы, Исатай-Махамбет пьесасын, кейбір фельетондар мен әңгімелерін оқығанда халқымыздың әні мен күйін, өнегелі, өмірлі сөздерін, шешендік дауларын, тұрмысымыз бен салтымызға байланысты айтылатын алуан түрлі өлең-жырларын көп білгеніне қайран қаласыз. Осының себебін іздегенде 1922 жылдың күзінде ақынмен сапарлас болған Ғали Ормановтың естелігі былай дейді: Ілиястың сарқылмас өлең жырлары мен бірге әсем әні, шебер қалжыңдары болды. Желдіқара, Арқарлы адырлары мен Іле құмындағы елдерге қонып, Алматы аяғындағы Жәпек ауылдарына түнесек те Ілияс не түрлі хисса-дастандар мен қызықты әңгімелерге жұртты қарқ қылды да отырды... Ілиястың білгенін осы кезде тіпті өзі тұрѓы оқыған адамдардың біле қоюы неғайбыл еді (9,96).
Өйткені, ол ел ортасында өсті, халқымыздың өмірін, тұрмысын, салтын жетік білді. Жастайынан өнерді ұнатты, оған құлай беріліп, өмір бойы рухани азығына, ақындық шабытының кайнар көзіне айналдырды. Ақындық таланты мен музыкалық қабілетін шебер ұштастырып, шығармашылық биіктікке көтерілді.
Жастайынан-ақ Әсеттің Хисмет, Әсет, Ырғақты, Үлкен ардақ, Кіші Ардақ, Еркем-ай, Інжу маржан, Қаракөз, Шама, Қайшақбай сияқты көптеген әндерін сүйіп өскен талантты ақын домбыраның үнін де тамаша ұқты. Оның екпінінен - батырлық қуатты, қоңыр сазынан - кең даланың тынысын, нәзіктігінен - әсемдікті, зарынан - халықтың мұњын, ойнақылығынан - көптің қуанышты көңіл-күйін сезді.
Ең бастысы - ән мен күйді халқымыз басынан өткізген - рулық, бектік, капиталистік, алашордалық, советтік кезеңдерімен, яғни еліміздің тарихи тағдырымен ұштастыра, байланыстыра қарап, оның астарындағы шындықты саралап ашты, ақындық шабытпен тамаша жырлады. Сөйтіп музыканы поэзияға айналдырды, үнді өлең жолына түсірді.
Екіншіден, Ілиястың музыкалық қабілетін тәрбиелеуге, оны тиянақты зерттеп, құдіреті мен мән-мағынасын түсінуге, таптық сипатын ашуға көмектескен А.В.Затаевич сияқты тамаша, білімдар ұстазы, ақылшы ағасы болды.
Осы жерде қазақ музыкасының тарихын зерттеуші, өнер ғылымының кандидаты Алма Темірбекованың мына пікірін келтірген де орынды: Затаевичтің Қазақ Ғылым академиясының қолжазба қорында жатқан, баспадан шықпаған төрт жүзге жуық қазақ әндері ноталарының ішінде жүз шамалы Жетісу әндері бар. Солардың ішінде қазақтың белгілі ақыны ...Ілияс Жансүгіров айтып жаздырған әндері тамаша, - дейді (10,116).
Ғалымның пікірінше олардың арасында әндердің лирикалық, айтыс, жоқтау, жарапазан, күлкі-сықақ түрлері бар. Тәуке батырдың Сібірге айдалып бара жатқанда шығарған Ел қайда, туған жер қайда әнінің єлеуметтік мәні зор, маңызы үлкен тарихи мұра. Ал І.Жансүгіров туралы А.В.Затаевич өзінің 500 ән мен күй деген кітабында былай деп жазды: Ілияс Жансүгіров өзінің туған жері Жетісудың әндері мен күйлерін шебер орындаушы, қазақтың музыкалық шығармашылығын жоғары бағалайтын және білетін жас ақын және журналист (11,6-7).
Композитор орынды айтады. Өйткені Ілияс Москвада оқып жүргенде А.Затаевичпен жиі кездесіп, оған елдегі жаңалықты, жаңадан табылған орындаушының аты-жөнін, мекен-жайын үзбей хабарлап тұрѓан. Өзі де бірнеше әнді орындап нотаға түсірген. Затаевичтің Қырғыз халқының 1000 әні деген еңбегі 1927 жылы көлемді кітап болып жарияланғанда Еңбекші қазақ газетіне Қазақ күйлері жиналсын деген мақала жазды. Онда ѓалымның еңбегі арқылы жоғалып бара жатқан ел әндері мен күйлерін қолға түсіріп отырғанымызға қуанышын білдіре отырып: Елде не көп әдебиет көп, күй көп. Бірақ біз ел әдебиетінің, ел өнерінің бәрін де жинап жеткізе алмай отырмыз. Ел өнері бізде ақтарусыз жатқан қазына. Ел өнерінің бір түрі - ән-күйді жинауға жаңадан аяқ салдық. Оның алғашқы адымы - Затаевичтің еңбегі. Оның қолында жаңа ғана басылған 1000 әннен басқа бірнеше жүздеген ән жинаулы, күй жинағы бар. Затаевичтің қолына түскен ән-күй еліміздің бай қазынасы.
А.В.Затаевичтің еңбегімен барлық кеңес қолтығындағы жұрттар, тіпті шет жұрттар, дүние жүзі қазақпен, қазақтың өнері - ән-күймен танысып отыр. А.В.Затаевич жинаған әндерін, күйлерін әндеп мелодия, гармония ырғағымен өнерлі музыканың, үлгілі өнердің жүйесіне түсіріп отыр. Ол қазақ күйлерін, әндерін квартет домбырасына салғанда үлгіленген, өңделген қазақы күйді тыңдайсың (12,318), - деп қуана жазды. Осымен қатар, газеттің оқушыларын игі істер қолдауға, жалғастыруға шақырды.
Қамқоршы азамат бұл пікірді жай ғана айта салған жоқ. Игі іске өзінің де лайық үлесін қосты. Нотаға алынған күншығыс күйлері деген белгілі мақаласынан кейін Еңбекші қазақ газетіне ән, әншілер жайында, Тоғжанұлымен бірігіп Қазақтың ән-күйі туралы, Қазақтың театр өнері, Театр мамандарын дайындау, Театрдың ойнауы жайында көлемді-көлемді мақалалар жазды да бәрінің басын қосып 1933 жылы Қазақтың театр өнері туралы деген тақырыппен жеке кітап етіп шығарды. Оның төртінші тарауын түгелдей қазақ әндері мен күйлерінің шығуына, оларды тудырған ішкі және сыртқы жағдайға арнады. Олардың мазмұны - дәуір, заман талабына сай өзгеріп отыратынын, елдің мұњы мен зарын білдіретінін білгірлікпен, сыршылдықпен сипаттап берген.
Ақын ел әдебиетінің тамаша үлгілерімен бірге қазақ музыкасының тарихына да көп көңіл бөлген. Ол халықтың тұрмысына байланысты Тойбастардың, Жар-жардың, Сыңсудың, Беташардың, Естіртудің халық әндері Елімайдың, Дүние-айдың, Қоштасудың, Гүлдер-айдың, Туған жердің, Айнамкөздің, Ғалияның, Сүржекей мен Маңмаңгердің шығу тарихын жете тексерді. Ә.Диваевтің Қорқыттың бейіті туралы бірнеше сөз және Құдайберген Жұбанұлының Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы деген ғылыми еңбектері Ілиястың ән мен күйдің шығу тарихын зерттеуіне елеулі әсерін тигізді.
Нәтижесінде ел аузындағы аңыз-әңгімелердің негізінде Мақпал, Байқал, Рүстем қырғыны және Исатай поэмасын, Жорық, Дала,
Күй, Күйші сияқты эпикалық дастандарын жазды. Сөйтіп, Бұлбұл мен Әншіден басталған ән мен күй тақырыбы Тұњѓыш тоғысу балладасы арқылы поэмамыздың ең сүбелі, ең мықты белі, ...қазақ поэзиясының өрлеу дәуірінің өлмейтін алтын ескерткіші - Құлагер поэмасына дейін көтерілді.
Сонымен, музыка - Ілияс шығармашылығына өмірлік өзек болды, шабытына рухани нәр берді, талантты ақынның қаламынан поэзия маржаны болып төгілді. Сөйтіп, домбыраның сайраған тілі, күйдің сазы тарих қойнауында қалған халық тұрмысындағы шындықты білуімізге көмектесті.
Ілияс еліміздің әдебиетін, музыкасын, ән мен күйін жинаумен, оларды өзінің шығармашылығына ұқыпты пайдаланумен ғана шектеліп қалған жоқ. Сөйлеген сөзінде, жасаған баяндамаларында халқымыздың ауыз әдебиетін, әні мен күйін жинау, үйрену қажеттігін ақындарға, жазушыларға үнемі ескертіп отырған. Дәлірек айтқанда, Қазақстан жазушыларының 1934 жылғы 12-13 шілдеде өткен тұњѓыш съезінінде жасаған Қазақ Кеңес әдебиетінің бүгінгі күй, келешектегі міндеттері деген баяндамасында былай деді:
Ескіден келе жатқан ел әдебиеті - біздің қымбатты қазынамыз. Оның күрделісі - сөз, оның неше алуан - ауыз әдебиетімен бірге тараған. Оның түрлерінде де сан жоқ: ертегі, жыр, мақал, тақпақ, жар-жар, беташар, жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс өлең, қара өлең, ата өлең, тау өлең, өтірік өлең, жоқтау, шежіре, билер сөзі, ақындар айтысы, тағы да толып жатқан ел сөзінің бұтақтары бар.
Екіншіден, ел әдебиеті дегенде, олар ескіні ғана түсінеді. Елу жылда ел жаңа болса жаңаланған елдің әдебиеті де жаңа. Төңкерістен кейін ел шығарған толып жатқан ауыз әдебиеті бар. Коммунист, комсомол, трактор, колхоз туралы ел шығарған өлең, әңгіме аз емес. Бұларды ел қиялы өзінше түйгендіктен жырға қосады.
Үшіншіден, ел әдебиеті - тап әдебиеті. Олай болса, ел ішіндегі еңбекшілердің өз әдебиетін жиып, тексеріп бастыруымыз керек. Ескі әдебиетімізді жинауды, тексеруді, қорытуды қолға алуымыз керек (12,330).
Халық қазынасы туралы Ілиястың сыры да, шыны да осы. Өзі де осы жолда аянбай еңбек етті, бойындағы қуаты мен талантын танытуға барлық күші мен жігерін жұмсады. Кейінгі ұрпағына ұмытылмас мұра қалдырды.
Осының бәрінде де ол елімен бірге болды. Одан үйреніп, оған үйрете білді. Асыл сөзді сұрыптауды, іріктеуді орынды қолданып, қажетіне пайдаланудың тамаша тәжірибесін қалыптастырды, озат үлгісін көрсетті.
Бұл сөзінің жай айтылмағанын ақынның архивінде сақталған материалдар да тиянақтай түскен. Қазақ Ғылым академиясына Фатима Ғабитова әр жылдары тапсырған ел әдебиетінің үлгілерін қарастырғанда, солардың көбін Ілиястың жинағына жүйелегеніне, бірсыпырасын баспаға дайындағанына көз жеткен.
Солардың негізгілері:
1. Ақындардың шығрамалар жинағы.
2. Балалар әдебиеті туралы әр түрлі материалдар.
3. Батырлар туралы материалдар.
4. Бәдік жырларының жинағы.
5. 1916 жыл туралы.
6. Жұмбақтар.
7. Қазақ ауыз әдебиетінің жинағы.
8. Қазақ билерінің сөздері.
9. Қазақ жаңылтпаштары.
10. Қазақтың әдет-ғұрып, салт-санасы жөнінде айтылған өлеңдер мен әңгімелер.
11. Қазақтың өткен ақындары туралы.
12. Қазақтың өткен билері туралы.
13. Қарасөздер.
14. Қоштасулар.
15. Қулар туралы материалдар.
16. Құдалық және құдандалық туралы ырымдар.
17. Мақал-мәтелдер.
18. Махамбеттің термелері.
19. Мамай батыр туралы поэмалар және материалдар.
20. Өткен батырлар туралы.
21. Сыңсу.
22. Тақпақ, мақалдар жинағы.
23. Халық ауызынан жазылып алынған қазақ билерінің шешендік, тақпақ, үлгілі сөздері.
24. Шал ақынның шығармалар жинағы.
25. Шортанбай ақынның өлеңдер жинағы.
Бұлардан басқа көптеген ақын жыраулардың толғаулары, арнаулары, өлеңдері бар. Сондай ақ, ақындар айтысы мен қақтығыстары мұқият сақтаулы. Арыстан мен масаның, Атасы мен келінінің, Аю мен доғашының, Әкесі мен баласының, Бұзау мен сауыншының, Қарға мен балапанның, Аю мен ұстаның мысал айтыстары да осында.
Ілияс жинаған әңгіме мен ертегі, батырлар жыры мен дастандар, сәби сөздері өз алдына бір төбе. Осыларға қарағанда ақынның ел әдебиетін сүйгені, оларды сала-саласымен жариялауға қолы тимегені, бабамыздан қалған сөз байлығын жете тексеріп, өзінің ойын көпшілікке жеткізгісі келгені - ұзақ жылдар бойы жалықпай жүргізген еңбегіне сүйеніп айтқан пікірі екендігі айқындала түседі.
Сонда: Осыншама мол қазынасы қалай жинаған? деген орынды сұрау туады. Мұның жауабын Ілиястың өзі қайтарған. Ол: ауыз айтып ат салысқан, жазып беріп жәрдемдескен азаматтар, студенттер, көзі ашық, көңілі сара ауыл жастары. Газеттің, журналдың редакцияларына түскен хаттар, ғылыми экспедицияға барғанда жазылып алынған және жеке азаматтардың жолдаған материалдары. Таныстары арқылы әр түрлі архивтерден сұратып алған қол жазбалар.
Бұдан шығатын қорытынды мынау.
Ілияс:
1) Ауыз әдебиетінің үлгілерін ұзақ жылдар бойы жүйелі жинаған;
2) Өлеңді, ертегіні, мысалды, толғауды, жырды, шешендік сөздерді, мақалды, мәтелді, өтірікті, жаңылтпашты, шежірені, тағы басқаларды кімнің жібергенін, қайдан, қашан алғанын мүмкіндігінше жазып, көрсетіп отырған;
3) Іріктеуге, саралауға үлгермеген ел әдебиетінің бай үлгілерін қалдырған.
Ілиястың қазақ ауыз әдебиетін жинақтау, жариялау, зерттеу бағытындағы, ғалым ретіндегі әдебиетіміздің тарихындағы алатын орны ерекше дей келе, жалықпай жүргізген еңбегінің жемісін еліне көрсету, соны білу біздің парызымыз деп білеміз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ілияс Жансүгіров - қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы ... ... ... ... ..10
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы ... ... ... ... .10
0.2 Жансүгіров шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері ... ... ... ... ..21
1 Алғашқы поэмаларындағы тақырыптық ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 43
2.1 Ақын поэмаларындағы драматизм табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Құлагер поэмасындағы драматизм көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің негізін салушы халқымыздың аяулы ұлдарының бірі, сүйікті ақыны - Ілияс Жансүгіров. Ол да С.Торайғыров, С.Дөнентаев, Б.Майлин сияқты Абайдан үйренді. Абайдың үлгісімен өлең жазды, туған жердің топырағында қалыптасқан ел әдебиетін ерінбей жинады, жалықпай жаттады. Әсеттің, Бақтыбайдың, Біржан мен Сараның, Сүйінбайдың, Орынбайдың, Шөженің үздік өнерін үлгі тұтты, өнеге санады. Таланты толысқан шағында Дала, Күй, Күйші, Құлагер поэмаларын жазып, поэзияның құдіретін танытты да ақын ретінде Абайдан кейігі биіктікке көтерілді.
Алуан тақырыпқа қалам тартқан Ілияс әділетсіз заманда өмір сүрген жастардың ауыр тұрмысын, жабырқаулы көңіл-күйін, тұйыққа тірелген ойын танытатын Арманнан бастап: мазмұны мен түрі қиысқан, төрт тақтасы түгел жатық, тыңнан ойғандай тұтас, қорытып құйғандай сом, идеясы терең, екпіні мен әуені ... табиғи сезімнен туған, нағыз толқыған ақын жанынан жарып шыққан Гималайға дейінгі дәрежеге көтерілді [1, 274].
Журналистика саласында Еңбекші қазақ газетінің ақыны, фельетонист-очеркисі ретінде танылып, қазақ әдебиеті мен баспасөзіндегі фельетонның негізін салды [2, 185]. Жазушының әңгімелері мен драмалық шығармалары өз алдына бір төбе. Ал, Жолдастар романы қазақ әдебиетіндегі көп томды роман жанрының қалыптасу кезеңін көрсетуге тұратын кесек туынды.
Сондықтан қазақ әдебиетінің тарихында Ілиястың алатын орны ерекше. Өйткені, ол өзінің бар өмірін ұлттық әдебиетімізді құруға, есейтуге арнады. Осы жолда аянбай еңбек етті. Оның қаз тұрып ұлы дүбірге ұялмай үлес қосуына септігін тигізді. Ерте жазып, көпшілікке кенжелеп танылған Ілиястың әдеби мұрасын қадірмен халқы да құшақ жайып қарсы алды. Оны қалың оқушысына таныту жолында бірсыпыра жұмыстар жүргізілді: Ілияс туралы деректі фильм түсірілді, пьеса жазылды, республикалық журналдар мен газеттерде ғылыми мақалалар, естеліктер, ірілі-ұсақты зерттеулер жарияланды. Ақынның жеке кітаптарына, жинақтарына, таңдамалы шығармаларына, шығармаларының алты томдығына алғы сөздер берілді. Диссертациялық еңбектер мен докторлық монографиялар жазылды. Қазақ ССР-інің тарихында, Қазақ әдебиетінің тарихында, Жоғарғы оқу орындарына, мектептерге арналған оқулықтарда ақынның еңбегіне лайықты бағалар берілді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың Абайды, оған дейінгі халық ақындарын, ауыз әдебиетін білуі, оны өз шығармашылығына пайдалану тәсілі жан-жақты зерттеле бастады. Осының бәрі - ұзақ жылдар бойы қалың оқушысынан қағажу қалған ардагер азаматымыздың лирикалық сырлы uлењдерін, психологиялық әңгімелерін, тарихи тақырыпқа арналған драмалық және трагедиялық пьесаларын, публистикалық очерктерін, уытты фельетондарын, реалистік повестері мен романын, эпикалық үлгідегі поэмаларын, еркін және дәл аудармаларын кеңінен насихаттауға, жазушының іздену, үйрену, оқу, қалыптасу, кемелдену кездерін көрсетуге дарындылық қабілетін халқына кеңінен танытуға мүмкіндік берілді. Оның еңбектері дүние жүзі әдебиетінің алтын қазынасына елеулі үлес болып қосылғандығы дәлелденіп, Ілияс нағыз сөз зергері ретінде танылды. Ал, Осының сыры неде? деген сұрақтың жауабына келгенде, оған ғалымдарымыз: бастан аяқ қазақтың халық әдебиеті мен халық тілінен нәр алуында [1, 297], ана тілін жетік білетіндігінде және оны ұршықша үйіріп, ...қынаптан суырлаған қылыштай жарқылдатып, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында [3, 144], - деп жауап береді.
Мұның да себебі бар. Дүние жүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебиетін оқымағаны, одан үйренбегені кемде-кем. Бұл үшін орыс әдебиетінің тамаша өкілдері - А.С.Пушкиннің, Н.Некрасовтың, М.Горькийдің, М.В.Исаковскийдің, А.Твордовскийдің, қазақтың ұлы ақын-жазушылары А.Құнанбаевтың, Ж.Жабаевтың, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың есімдерін атасақ та жеткілікті.
Осылардың бәрі де өз таланттарының қайнар көзі - халықтың даналығында екендігін жете түсінгендер. Халық айтса қате болмайтындығын басқалардың санасына сіңіру жолында аянбай еңбек еткендер. Мысалы, заманындағы М.Горький Ауыз әдебиетінің тіл байлығын пайдаланыңдар, одан үйреніңдер! деп ұран тастағанда оған Сәкен де, Ілияс да, Мұхтар да, Сәбит пен Ғабит те өздерінің үндерін қосты. Оны жинаудың, саралаудың, зерттеудің қажеттілігі жөнінде арнаулы мақалалар жазды. Жаңа әдебиет жаршысының нұсқауын сөйлеген сөздерінде, жасаған баяндамаларында қайталай айтып, қалың көпшіліктің құлағына құйды. Халықтың тіл байлығын, сөзді қолдану, образдарды жасау тәсілін, сюжет құру әдісін өздері де ұқыптылықпен үйреніп, күнделікті еңбектерінде шеберлікпен пайдаланды. Солардың қатарында ұлттық әдебиетіміздің өркендеуіне лайықты үлес қосқан ардагер ақынымыз Ілияс та жүрді. Басқалар сияқты ол да халқынан оқыды, халқынан үйренді, тәлім-тәрбие алды. Білгені мен көңіліне ұялағанын ой-елегінен өткізіп, халқына қайтадан ұсынды.
Қазақ әдебиетінің бастау қайнарында тұрған құдіретті талант иелерінің бәріне тән ортақ асыл қасиет - көп қырлылық. Бұл ерекшелікті ақын, драматург, прозаик Ілияс Жансүгіров шығармашылығынан да көруге болады. Халық өмірін реалистікпен бейнелеген дарынды қалам иесінің әр жанрдағы туындыларының ішінде ерекше жарқырап тұрған оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Қазақ публицистикасының қалыптасуына зор үлес қосқан, Қазақстан Жазушылар одағын басқарып, әдеби процеске белсене қатысқан әлеуметтік қызметтер қаламгердің азаматтық келбетін көрсетеді. Ақынның терең идеялық, көркем мүсінді эпикалық шығармаларының танымдық-тәрбиелік мәні зор, олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік-адамгершілік идеяларды толғайды.
Жас ақынның сұлулық мұраттарының орнығуына, көркемдік талғамының қалыптасуына, өлең мәдениетін игеруіне реалистік Абай поэзиясының ықпал жасауы - оның әдебиет тағдырындағы бақыттылық, айта қаларлықтай эстетикалық құбылыс, дәстүр жалғастығын көрсететін жәйт. Ел қазынасы, халық фольклоры өкілдері тәжірбиелерінің сабақтары мен жазба әдебиеті үлгілері ақын туындыларында жаңа келісім тауып, өзіндік арна іздей бастайды.
Алғашқы өлеңдерден-ақ болашақ іргелі ақын Ілиястың стиль өрнегі, қаламгерлік дара тұлғасы айқындалады. Құйылған сөз тасқыны, эпикалық кеңдік, теңеу, айқындау, ауыстыру, кішірейту, ұлғайту, түйдектеу, басқы, ішкі, соңғы ұйқас (А.Байтұрсынов терминдері) байлығы оның поэзиясының негізгі қасиетіне айналады. Лирикалық - философиялық толғау, ұзақ сюжетті шығармалар қатар жазылады.
Алғашқы өлеңі 1917 жылы 22 тамызда басылған Ілияс Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жас газеттерінде, Жаңа мектеп, Әйел теңдігі журналдарында жиі көрінеді. 1927 жылы Беташар атты үгіт өлеңі, 1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы басылды.
Халықтың қалың ортасынан қайнап шыққан қажырлы таланттың мол өнімді еңбегінің берекелі жемістеріне таң қаласың. 1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мұра қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Түрксіб, Исатай-Махамбет пьесалары - қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар.
Тиянақты білімсіз ешнәрсе өндіре алмасына әбден көзі жеткен Ілиястың 1925 жылы Москвадағы Коммунистік журналистика институтына түсуі өмірдің үлкен бір кезеңіне шыққандай қуанышты сәті еді. Арнаулы пәндерді, лекцияларды былай қойғанда, тарихтан, философиядан, әдебиеттен, ғылымның басқа да салаларынан жан-жақты білім алу үшін өз бетімен дамылсыз іздену, талмай еңбектену Ілиясты тез марқайтады. Орыс, Еуропа классиктерінің шығармаларын зерттей оқу, тексере үйрену тәжірибесі ақын талантының жарқырап ашылуына мүмкіндік береді. Қала өмірі, шаһар тіршілігінің ырғағы сезімтал жүрекке орасан зор ықпал етеді.
1928 жылы журналистика институтын бірітіп, елге оралған Ілияс Жансүгіров Еңбекші қазақ газеті редакциясына қызмет істеп, қазақ баспасөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайраткері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарды Қазақстан Жазушылар одағының Қазақ ұйымдастыру комитетінің төрағасы болады, 1935-1937 жылдарды көркем әдебиет баспасында поэзия бөлімін басқарады, КСРО Жазушыларының І құрылтайында сөз сөйлейді, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған.
Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрен жүйрігі, ақындықтың құлагері атанған Ілияс Жансүгіров 1938 жылы жазықсыз жазаға ұшырады.
Диплом жұмысының мақсаты - Ілияс Жансүгіровтің поэмаларын жанрлық, тақырыптық-идеялық ерекшелігі жағынан саралап, талдай отырып, ақындық әлемін өзіндік даралығымен ашу. Ақын шығармаларындағы драматизм табиғатын таныту.
Бұл мақсатты анықтауда мынадай басты мәселелерді назарда ұстау міндеттеледі.
- Ақын лирикасының тақырыптық-идеялық сипатын ашу.
- Поэзиясының көркемдік ерекшелігін саралау, тіл шеберлігін мысалдар арқылы дәйектеу.
- Поэмаларындағы трагизм құбылысының берілу жолдарын көрсету.
Ақындық ерекшелігін айқындау.
Жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ілияс Жансүгіров - қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы
1.1 Ақын поэмаларында қазақ фольклор дәстүрінің қолданылуы
Ілияс - 1894 жылы жазға салым бұрынғы Талдықорған уезінің Ақсу болысына қарайтын 4-ауылда (қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында) дукиеге келді. Жөңкенің Жоңғар топырағында түлеп, арыны қатты Ақөзек пен Ақсу өзендерінің суына балғын денесін шынықтырды. Ақтөбесінің шыбығын мініп, ксң даласының қосаяғын қуалап өсті. Айлы кеште, ұзақ түнде, салқын самалда отырып қонақ айтатын әңгімені, балалар айтысатын жұмбақты, әжелердің ескіден ескермесін, қыз бен жігіт сырласатын қара uлењдерді, ұрыс-соѓыс хабарларын құйма құлағына құйып алды. Әкесі нақышына келтіріп єњгімелейтін ертекті, мысалды, ақындар айтысын құлай тыңдап, қызыға жаттады. Ауыл арасында, ел ортасында болып жататын жиын-тойларды жағалап, әзіл-оспақтың, ұшқыр ойдың суырып салма шеберлері тудырған тапқыр сөздерін, асқақ үнді Әсет әншінің тамаша әндерін тамылжыта орындауға талпынды. Қос ішекке тіл бітірген күйші мен ат құлаѓында ойнаған сакыпкердің өнеріне сүйсінді. Өзі де соларға елтіп жастайынап домбыра үйренді, қоңырлатып єн салды, құлынтайдай тебісіп бірге өскен қимас жолдастарының қолаңшашты қара кuздеріне өлеңдетіп хат жазды.
Қасен молдадан қара танып, Қарағаштағы қазақ-татар бастауыш мектебінен сауатын ашқан соң батырлар жырын - Алпамысты, Қобыландыны, Ер Тuстікті, Ер Тарғынды, Ер Сайынды, Шораны, Құламергенді; махаббат дастандарын - Қыз Жібекті, Баян сұлу мен Қозы Көрпешті; шығыстың хисса-әңгімелерін - Мұңлық пен Зарлықты, Мың бір түннің үзінділерін, Тотының тоқсан тарауын; ақындардың әсіресе, есімдері танымал Кемпірбай мси Шөженің, Сүйінбай мен Тезектің, Жамбыл мен Құлмамбеттіњ, Біржан мен Сараныњ, Жанақ пен Түбектің, Әсет пен Ырысжанныњ айтыстарын, Абай мен Єріптің өлеңдерін, Құлдың қағытпаларын оқығанда талайлардың көңілін босаткан екен. Сондай-ақ Алдар Көсе мен Жиреншенің, Сара мен Қосай шешеннің сын-сықақтарын, Төле би мен Бөлтірік батырдың нақылдарын жатқа соқты:
Хат білген соң өлең кітап оқығыш болдым. Қыз Жібек хиссаларын мен оқығанда талай адам жылайтын. Кейін аймағымыздың, ауыл бозбаласының өлеңшісі болдым. Жарып той бастап, таңдап әріптес алып айтысып құтырған күндер өтті. Түнгі тойды таңға тарқатпай, ауыл әлеуметін ауызға қаратқан түндер кетті (4,44), - дейді. Ілиястың өзі жастық, бозбалалық күндері туралы. Сондай-ақ Құлагер поэмасында:
- Ежелден ескеруші ем елдің сөзін.
Бұлақтың тазалауға тінтіп көзін.
Бар ма деп ашпаған сыр, айтпаған жыр
Құлақты қырға тігіп жүрген кезім (5,255), -
деп халықтан қол үзбегенін тағы да ескертіп өтеді. Ал Абаймен қалай танысқаны жайында: наған сөзді көшіріп ала беретінмін. Бір күні қолыма сәтен ораған сары қаѓазға қауырсын қаламмен соқырқай жазылған бір өлең түсті. Басы жоқ. Былай басталыпты:
...Енеді жаздың көркі жыл құсымен
Жас күлер жайраңдасып құрбысымен
Көрден жаңа тұрѓандай кемпір мен шал ,
Өзінің жалбаңдасар тұрѓысымен...
нап кетті. Көшіріп алдым. Иесі кім екенін білгенім жоқ. Онда Абайдың атын да естімегенмін (4,44), - дейді І.Жансүгірұлы.
Ілияс жастайынан-ақ ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін тыңдаумен, білумен, жаттаумен, айтумен шектелген емес. Білімі молайған сайын халық мұрасын құрметтеуге, оның мазмұны мен мақсатын терең түсінуге ден қояды. Орайы келгенде жазып алып, солардың әсерімен, ықпалымен өзі де қолына қалам алады. Бұлбұлға, Єншіге, Замандасқа, Ғазизаға деген тырнақ алды туындыларын жазады. Алғашқы өлеңдерін Балдырған және Қызыл жалау деген ортақ тақырыппен екі дәптерге мұқият көшіреді .
Бұл туралы: Мен қалам жұмысына 20-жылдан бастап араласа бастадым, одан бұрын жазуға қызығу, ынталану, күшті ақын жазушылардың жазғандарына еліктеу, оларды жаттау, ауызша айту, газет-журналдарға сөзге бүйірі қызу сияқтылар болса да баянды, байыпты өнер емес еді. ...Бірақ, 1916 жылы жігіттерге жазысқан хаттарда, қарадай айтқан өлеңдерде, 1917 жылғы жаппай дүбірдің ұраңдарынан ұшқындап шыққан қараңғы соқырдай бірдеңелер болуы мүмкін. Өйткені ол кезде: білімге қара қасқа кедей едім, қазақша кітапқа жүйрік, өлең кітап, хиссаларды күйлеп оқи алатын, орысша ештеңе де білмейтін ауыл адамы едім (6,88),- деп жазады ол өмірбаянында.
Ілияс 1920 жылы Алматыға келіп, мұѓалімдер дайындайтын 3 айлық курсқа түсті... Бұл жыл - халық поэзиясын - фольклорды жинау жайында қауырт науқанның қарсаңы еді. Сол кездегі коммунистік партия мен үкіметің 1917 жылғы 3 желтоқсандағы Ресей мен Шығыстың барлық мұсылмандарына арналған үндеуін басшылыққа алып, Жазушылар одағы, Композиторлар одағы, Халық шығармашылығының үйі, мәдениет-ағарту мекемелері мен ұйымдары ауыз әдебиетін жинауға кіріскен-ді.
Осыған сәйкес 1921 жылы Түркістан республикасы халық ағарту коммиссариатының жанынан құрылған ғылыми коммиссияны белгілі турколог-ауыз әдебиетін жинаушы Әбукәкір Диваев басқарды. Ол ел ішіне шығатын экспедицияның мүшелеріне арнап арнаулы программа дайындады. Жетісуға келіп, ел әдебиетін жинайтын экспедицияға жетекшілік жасады.
Ә.Диваев 3 айлық мұѓалімдер курсында оқып жүрген жастарды өзімен бірге экспедицияға қатынастырды. Солардың қатарында болған Ілияс Лепсі, Қапал уездерін аралады. Халық аузында сақталған тұрмыс-салт жырларын, мақал-мәтелдерді, өтірік өлеңдерді, Бақтыбай, Сүйінбай, Түбек, Құл, Орынбай ақындардың айтыстарын, Әсеттің әндерін, тарихта болған адамдар мен жер-су аттарына байланысты аңыздарды қағазға түсірді.
Бұл туралы Ілияс Жаңа әдебиет журналы қызметкерлерінің 1931 жылы Кім қалай жазған? деген сұрағына қайтарған жауабында: 1920 жылы ауылдан қалаға тартым. Алматы қаласындағы 3 айлық мұғалімдер дайындайтын курсқа іліктім. Осы курста 15 күн оқығаннан кейін ел әдебиетін жинайтын бір комиссияға ілігіп кеттім. 4 айдай Жетісуда ел әдебиетін жинауда жүрдім. Сол жылдың күзінде комиссияға ілігіп Ташкентке оқуға келдім дейді.
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіровтың білімдар ғалыммен сырлас, пікірлес болуы тың ауыз әдебиетіне деген көзқарасын біржола қалыптастырды.
Дарынды ақын өзінің игі ісін алғаш Ташкентте, 1925-1928 жылдары Москвадағы мемлекеттік журналистика институтында оқып жүргенде де ойдағыдай жалғастырды. Ол өзіне дәріс оқыған ұстаздарының ақыл кеңесі бойынша Плано Карпидің, Гильом Рубруктың, Петр Семеновтың, Александр Гумбольттың еңбектерімен, Шоқан Уєлихановтың күнделіктерімен, Қадырғалидың Жалайыр тарихымен танысты. Найман, Орхон-Енисей, Талас-Шу ескерткіштерінің тарихи мәніне назар аударды, халқының өсу, өркендеу дәрежесін білуге құмартты. Орыс армиясының офицерлері жинаған этнография, экономика, шаруашылық, тарих, мәдениет жайындағы мәліметтерге қызықты.
Осының бәрі халқымыздың тарихын жақсы білуіне, елінің өткендегісі мен бүгінгісін салыстыруына, жеке аңызға, оқиғаға байланысты шындыққа көз жеткізуге көмектесті. Әсіресе, үлкен жерде жүргендегі ортасы, ұлы халықтың ұлағатты ұлдарымен пікірлес болуы ақынның ойын өсірді, білімін толықтырды, эстетикалық талғамын арттырды, ең бастысы - өмірге, қазақ әдебиетіне деген көзқарасын қалыптастырды. Сондықтан ол өмірбаянында: Пролетариат әдебиетіне жататын жазуларымның дені Мәскеуге оқуға барған кезімнен басталады. Менің Оқимын, Зауытта деген өлеңдерім ұжымдасқан еңбекші жұмысшының ортасында отырып жазған арғы-бергімнің арасындағы өлеңім болып табылады. Міне, осыдан былай менде белгілі пікір, өзге көзқарас, тұрақты мақсат болды-ау деп білем.
Бұл 1925 жылдың күзі еді. Менің өмірімнің ресми жағы да осымен байланысты. Компартияның тобына мен осы жылы кірген едім... (6,91), - дейді. Ілиястың ел әдебиетіне деген көзқарасы да осы жылдары өзгерді. Ол білімін толықтырған сайын әдеби мұраны бағалаудың байсалды үлгісін көрсетті де, ел әдебиетінің асыл нұсқаларын көпшілікке ұсынуды мықтап қолға алды. Ақынның өмірінде әңгіменің майын тамызып, нақышына келтіріп айтатын адамдар аз болмаған. Ілияс сондайлардың талайын тыңдап та, сөйлетіп те көрген азамат. Дүлділ ақын осындай сөз зергерлерінің бір тобымен 1921 жылдың көктемінде бетпе-бет кездескен. Жетісу экспедициясының мүшесі ретінде Ақсу, Қапал уездерін аралап, қыруар жұмбақтарды, өтірік өлеңдерді, күлдіргі әңгімелерді, толғауларды, айтыстың бірнеше түрлерін алғашқы рет қағазға түсірді. Жазғандарын Ә.Диваевқа тапсырды.
...1920 жылы Жетісуда құрылған Кедей батырақтың тобының ұйѓарымы бойынша 9 маусымда Алматы маңындағы қазақ ақындарының айтысы ұйымдастырылған. зынағаш селосында өткен осы жиынға Тілші газетінің редакторы Шамғали Сарыбаевпен бірге Ілияс та белсене араласқан. Жиынға келген: Жамбыл Жабаевтың, Жартыбай Елікбаевтың, Арғынбай Көпешовтың, Қарабек Өтепбергеновтың, Үмбетәлі Кәрібаевтың, Мақыш Райымбековтың, Сәдібек Мүсіреповтың, Айтбай Тойшыұлының, Кенен Әзірбаевтың, Өмірзақ Қарғабаевтың, Әбдіқадір Қойшыбайұлының, Абдолла Естеновтың, Оспан Жолбарысұлының дастандарын, толғауларын, хиссаларын жазып алады, және оларды құрастырған Ш.Сарыбаев 1925 жылы Терме жинағын жариялайды.
Алайда, ел әдебиетін ұнатып, оны ұқыпты жинаған ақынның өзіндегі архивті реттеуге, саралауға, сала-саласымен жүйеге келтіруге көпке дейін мүмкіндігі болмады. Оқу, іздену, күнделікті қым-қиғаш істер Ілиястың барлық уақытын жұтып жатты. Тек Москвада - Мемлекеттік журналистика институтында оқып жүргенде ғана көне мұрамыздың бір саласы - Өтірікті баспаға дайындады. Оған көлемді алғысөз жазып, сол кездегі Кеңес Одағыдағы елдердің Кіндік баспасынан жарыққа шығарды.
Жинаушының жазғандарына қарағанда ақын ел әдебиетінің теориялық мәселелерімен де осы жолдары мықтап шұѓылдана бастағаны байқалады. Бұл - Өтірікті түрге бөлуінен, оның халық өмірінен алатын орнын анықтауынан, топтық сипатын түсіндіруінен, маңызы мен мақсатына тәмпіштей тоқталуынан көрінеді. Мысалы: Бұл жинақ, - дейді фольклорист - ел әдебиетінің белгілі бір түрі - өтірік, өтірік өлең, өтірік айтыс, өтірік мақтан, тағы-тағылар (6,93).
Ел ішінде өтірік аз емес, орасан көп. Қазақтаң өтірік өлең, өтірік ертегі дегендері расында кенеуі жоқ босқа өтірік емес, өте шеберлікпен, тілдің орамдылығымен өзгеше өңделген сөз. Тұрмыс құбылысындағы құнарсыз нәрсені дардай қылып, ойдан орақ орып, қырдан қысырақ матап боламыз нәрсені әлденеге ұқсатып, тыңдаушының сілекейін шұбыратқан өтірік - ел жанына жақпайтын жәй сөз болса белгілі бір түр алып ел әдебиеті болмас та еді. Ел бұл күнге дейін сақтамас та еді. Өтіріктің өмір шындығына ұқсастығы болмаса ел әдебиетінің бойына сіңбес те еді. Жоқ. Өтірік - ел әдебиетінің бір мүшесі.
Өтірік әдебиетте өмір көп, салғастыру бар, сықақ мол. Әр жануардың, әр айтылған нәрсенің тұрмысқа байланысы бар. Өтірік өз мәнісінде не тіршіліктің шын жаңқашағына, не көңілдің күйін жамырататын көксеуге байланысып отырады. Міне осылардың бәрі де елдің салты, ескі сананың, әдет-ғұрыптың сарқыншағы, өмірдің айнасы, шындықтың шежіресі.
4500 данамен жарияланған жинақтың көлемі де шағын. Бар жоғы -104 бет. Оған өтіріктің әр түрінен 27 өтірік өлең, әңгіме, ант, тағы басқалар енгізілген. Соларды оқығанда нені білеміз, нені байқаймыз?
Кежім жауып, мәпелеп жүйрік баптауды, түйе күтіп, жүн иіріп, өрмек тоқуды үйренеміз. Өмірдегі кәсіптің түрін, тіршіліктің тынысын аңғарамыз. Күлкілі кейіпкерді, сезімтал серіктерді, майталман шешендерді табамыз. Саудагердің сиқын, қыдырымпаздың кейпін көзіміздің алдына келтіреміз.
Ал: Бұлар кімнен алынды, қалай жиналды? деген сұраққа ақынның өзі былай дейді: Мұндағы өтіріктің бәрі де Жетісудағы Албан, Суан, Найман, Жалайыр, Дулат секілді рулардан жиналғандар. 1920 жылдан бастап ыңғайы келген адамнан жазылып алына бергендер. Көбін Алматыдағы қазақ институтындағы жоғарыда айтылған елдердің балаларынан алып толықтырдым.
Ел әдебиеті соңына түсіп жинаушылар белгілі бір өлеңді, бір әнді, не ертегіні әр ел, әр ру, тіпті әр өзінше не артылтып, не тартылтып басқаландыра беретінін жақсы біледі. Осы өтірікті жинағанда да мен сол күйге ұшырадым. Мысалы, бір Мейірманның Шыбын деген өтірігін маған он екі кісі жазып берді. Оның Албаны да, Суаны да, Найманы да, Дулаты да бар. Солардың тәуір айтылған бір екеуін негізге алдым да өзгесін соның маңайына топтастырдым. Сөйтіп, бұл жинағым, өзінше, сондайлардың таңдамалысы болып шықты (4,44).
Ілияс орынды айтқан. Өйткені ел қазынасы ретінде ұсынған тырнақ алды еңбегі халқымыздың өткендегісін білуге, әдет-ѓұрпымен танысуға, тұрмыс-салтын зерттеуге аз да болса септігін тигізетін құнды материалға айналды. Осы уақытқа дейін арнайы қарастырылмай келе жатқан өтірік өлеңнің табиғатын түсінуге, мақсатын анықтауға септігін тигізетін аса бағалы, аса қажетті әдеби мұралардың қорына қосылды. Ақын жинастырған өтірік өлеңдер профессор Б.С.Рақымовтың басқаруымен төте жазудан аударылып, 2001 жылы Қарағанды қаласында жеке жинақ ретінде басылып шықты (7).
Екіншіден, жинаушының қолындағы ел қазынасы, негізінен, бүлдіршіндерге лайықты болғандықтан өтірік те балаларға ықшамдалып, дайындалды. Бұл туралы автор: Ел өтірігі - үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне жатады. Себебі, бізде балалар әдебиеті әлі жасалмай жадағай жатыр, балалар жанына жағымды жаңа кітаптар жоққа тән. Жасалғанда да табан тасы, табалдырығы ауыз әдебиетінің үлгісінен өсуге тиіс. Олай болса, бұл жинақтың жарыққа шығуымен тигізетін қолқабысы қораш болмайды. Ермек үшін де, еңбек үшін де балалар әдебиетінің бүгінгі де, болашақтағы да жамауына жарайды. Мектептердегі тіл сабағында, аймақты танытуға, баланы баулуға бас болған мұѓалімдерге бір қатар дерек береді. Өтіріктен басқа өтірікке сыбайлас от басындағы балалар сөзі, қысқа-қысқа балалар ертектері, ұсақ әңгімелер берілді (8,6), - дейді.
Осы жерде Ілиястың өзінен бұрынғы фольклористердің материалдарын да пайдаланғанын да айтқан орынды. Мысалы, Өтірікте Ә.Диваевтың, Радловтың, Мейірманның, Қыр баласының, басқа да жеке адамдардың өтіріктерін пайдаланғанын ескертіп отырады. Сондай-ақ жаздырушының, кейбір өтірікшінің мекен-жайына, географиялық тұрағына қысқаша түсініктер береді. Мысалы, Жүз ауыз өтірік айтқан тазшаны - Ғалиұлы Орманнан, тағы да Албандағы бірнеше адамдардан, Байсарының өтірігін - Алматы уезіндегі Рақымалы Байжасарұлынан, өтірік ертегіні, Балапанды Барқын тазды, Ығай мен Сығайды - Талдықорған уезіндегі Байболұлы Жазықбайдан алдым деп көрсетеді. Ал Мейірман туралы: Мейірман-Албан, оның ішіндегі Қызылбөрік руынан. рпақтары Алматы уезінде, Қызылбөрік болысында. Өтірік өлеңді Бүркіттен бастап Кер бие, Торы құлын, Торы тайды айтып, Шыбыннан бірақ шығарады дейді. Яғни, ақын-фольклорист халық қазынасының ғылыми құжатын хабарлап отыруды ұмытпайды.
Ілиястың осы ұқыптылығы ел әдебиетінің қомақты саласына арнаған екінші еңбегі - Жұмбақтарда да айқын, анық байқалады. 1930 жылы Қызылорда қаласында жарияланған жинағына 67 жұмбақты пайдаланған. Оларды - үй сайманы, жаратылыс құбылысы, құрал-сайман тақырыбына топтастырады.
Алғашқысында - үйдегі мүліктер, екіншісінде - табиғаттағы көріністер, соңғысында - адамның өмір сүруіне қажетті еңбек құралдары жұмбаққа айналдырылған. Мысалы:
Дүниеде күйме көрдім төрт аяқты,
Дөңгелек екі басы Ай сияқты.
Төрт есік, мәткесі бар, уығы жоқ,
Үзік жоқ, туырлық жоқ, түндігі жоқ,
Құс төсек, мамық жастық біреу жатыр
Көңілі уайымсыз жай сияқты.
(Бесік)
Мұрынсыз шымшық мұз теседі.
(Тамшы)
Жұмбақтар сериясы осылай жалғаса береді. Бірақ, өлеңге арқау болатын заттардың бәрі үйдеғі мүліктерден басталып, өзін қоршаған табиғаттың көрінісімен, тұрмыс-тіршілігімен ұштасып жатқандықтан сәбидің ойлауына жеңіл, шешуін табуына оңай, дүниетанымын кеңейтуге қолайлы, ойын ұштауға әсерлі. Яғни, тілді ұстартып, ойды өсіретін, сананы оятып, халқыңның өткенінен мол хабар беретін затты, төрт түлікті, мамандықты, жануарлар мен хайуанаттар дүниесін, географиялық атауларды суреттеуде асқан дәлдік пен шеберлікті, тапқырлық пен талантты танытатын ұлттық әдебиетіміздің мөлдір бұлағы - жұмбақтарды жинауда Ілияс Жансүгірұлы да қыруар еңбек сіңіреді. Соңынан ерген сәбилерімізге ата сөзін сыйға қалдырады. Олай болса ағаның мұрасын аялау, халқымыздың сөз байлығын жинаудағы оның алатын орнын ғылыми еңбектерді ескеріп отыру - әрбір әдебиетшінің, мәдениетті ұрпақтың азаматтық парызы, ғалымдық борышы болуға тиісті.
Ел әдебиетін жинау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда 1925 жылы Семейде шығатын Қазақ тілі газетінің 1925 жылғы 19 сәуірдегі санында Мұхтар Әуезовтың әдебиет ескілігін жинаушыларға арналған нұсқау-мақаласы жарияланды. Онда халқымыздың әдебиеті мен тарихына байланысты жазылып алынуға тиісті материалдың жоба-нұсқалары көрсетілді. Соны басшылыққа алған Ілияс ел әдебиетін жинауға бұрынғыдан да белсене араласты. Қолына түскен материалдарды салыстыра сұрыптап, таңдаулыларын сала-салаға бөлді де, әсіресе, балалар әдебиетін жасауға көп күші мен жігерін жұмсады.
Балалар әдебиеті, - деп жазды Ілияс сол жылдары, - әлі де жасалмаған әдебиет. Сондықтан менің бар ойым осы әдебиеттің жасалуына көмектесу еді. Бұл туралы Балаларға тарту, Балаларға базарлық, Малта, Шәутеннің шәркейі, Жұмбақ, Одақ деген бірсыпыра еңбектер жаздым.
Әдебиеттің күлкі-сықақ түрі де бізде өспеген, өнбеген. Осы түрді туғызу үшін әдебиет түрінен Сықақ атты жинақ шығардым, осыған ыңғайым да бар. Кезінде ұсақ-түйек те жазып отырдым.
Одан соң халық әдебиетін де жақсы көремін. Алғашқы дәуірде ел әдебиетінің түріне еліктеуім де болды. Әлім келгенше жиып жүрмін. Елдегі балалар сөзін баспа бетіне шығардым. Осы балалардан басқыштап ел әдебиетін сала-саласымен жиып, шығарып отырмақ едім мүмкіндік, жағдай таба алмай келем, тек Арыз, Өтірікшіні ғана шығаруға мүмкіндік болды. Ел әдебиетін жинауға, тыңдауға, зерттеуге, тексеруге қатты құмармын, ел әдебиеті туралы бізде ғылым қорытындылары жоқ, болу керек (4,69).
Осыған қарағанда халқымыздың әдеби мұрасын жинауы, жариялай бастауы бастан-ақ арнаулы жоспармен, жүйемен жүргізілгендігі ешқандай талас тудырмайды. Алғаш өтірікті, онан соң жұмбақты жариялаған Ілияс енді Беташар мен Сықақты және Жаңқаны қолға алады.
Ауыз әдебиетінің үлгісімен дайындалған Беташар өлкелік әйелдер бөлімінің ұйѓарымы бойынша Қызылордада шығатын Әйел теңдігі журналының 1927 жылғы 5 санында қосымша ретінде жарияланады. Қазақ жаңа әліппе Жаңқа, Еңбекші казақ газетінің кітапханасы ретінде көпшілікке ұсынылған. Ал, басқаларына қарағанда соңғы кітаптардың ерекшелігі - бұларға ауыз әдебиетінің үлгісімен жазылған қазақ ақындарының, орыс және батыс әдебиеті өкілдерінің алуан түрлі күлдіргі-сықақтары, әңгімелері, фальетондары, мысалдары енгізілді.
Ілияс батырлар жыры мен лиро-эпостық дастандарды, аңыз әңгімелер мен ертегілерді, мақал-мәтелдерді жинауға және жүйелеуге де мықтап көңіл бөледі. Атап айтқанда Қозы Көрпеш-Баян Сұлудың бірнеше нұсқаларын қағазға түсіріп, оларға өзінің пікірін жазды. Орыс ақыны Г.И.Твертиннің 1935 жылы жарияланған Песен о Козы Корпече и Баян Сулу поэмасына алғысөз әзірлеп, оның әлеуметтік мәнін ашты, халқымыздың ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтады, ғашықтық жырдың тамаша үлгісі екендігін дәлелдеді.
Ілияс Сүйінбай мен Құлдың, Абай мен Әсеттің халық арасына көп тараған әдеби мұраларын жинауға және жариялауға қыруар еңбек сіңірді. Нәтижесінде Сүйінбай мен Құлдың өлеңдер жинағын жариялады. Мұхтар Әуезов 1933 жылы құрастырған, Абайдың толық жинағына алпыс сегіз беттік ғылыми еңбек жазып, Абайтану ғылымының негізін салуға өзінің елеулі үлесін қосты.
Ілиястың Дала, Күйші, Құлагер, Көбік шашқан, Исатай, Байқал поэмасын, Колхоз тойы, Исатай-Махамбет пьесасын, кейбір фельетондар мен әңгімелерін оқығанда халқымыздың әні мен күйін, өнегелі, өмірлі сөздерін, шешендік дауларын, тұрмысымыз бен салтымызға байланысты айтылатын алуан түрлі өлең-жырларын көп білгеніне қайран қаласыз. Осының себебін іздегенде 1922 жылдың күзінде ақынмен сапарлас болған Ғали Ормановтың естелігі былай дейді: Ілиястың сарқылмас өлең жырлары мен бірге әсем әні, шебер қалжыңдары болды. Желдіқара, Арқарлы адырлары мен Іле құмындағы елдерге қонып, Алматы аяғындағы Жәпек ауылдарына түнесек те Ілияс не түрлі хисса-дастандар мен қызықты әңгімелерге жұртты қарқ қылды да отырды... Ілиястың білгенін осы кезде тіпті өзі тұрѓы оқыған адамдардың біле қоюы неғайбыл еді (9,96).
Өйткені, ол ел ортасында өсті, халқымыздың өмірін, тұрмысын, салтын жетік білді. Жастайынан өнерді ұнатты, оған құлай беріліп, өмір бойы рухани азығына, ақындық шабытының кайнар көзіне айналдырды. Ақындық таланты мен музыкалық қабілетін шебер ұштастырып, шығармашылық биіктікке көтерілді.
Жастайынан-ақ Әсеттің Хисмет, Әсет, Ырғақты, Үлкен ардақ, Кіші Ардақ, Еркем-ай, Інжу маржан, Қаракөз, Шама, Қайшақбай сияқты көптеген әндерін сүйіп өскен талантты ақын домбыраның үнін де тамаша ұқты. Оның екпінінен - батырлық қуатты, қоңыр сазынан - кең даланың тынысын, нәзіктігінен - әсемдікті, зарынан - халықтың мұњын, ойнақылығынан - көптің қуанышты көңіл-күйін сезді.
Ең бастысы - ән мен күйді халқымыз басынан өткізген - рулық, бектік, капиталистік, алашордалық, советтік кезеңдерімен, яғни еліміздің тарихи тағдырымен ұштастыра, байланыстыра қарап, оның астарындағы шындықты саралап ашты, ақындық шабытпен тамаша жырлады. Сөйтіп музыканы поэзияға айналдырды, үнді өлең жолына түсірді.
Екіншіден, Ілиястың музыкалық қабілетін тәрбиелеуге, оны тиянақты зерттеп, құдіреті мен мән-мағынасын түсінуге, таптық сипатын ашуға көмектескен А.В.Затаевич сияқты тамаша, білімдар ұстазы, ақылшы ағасы болды.
Осы жерде қазақ музыкасының тарихын зерттеуші, өнер ғылымының кандидаты Алма Темірбекованың мына пікірін келтірген де орынды: Затаевичтің Қазақ Ғылым академиясының қолжазба қорында жатқан, баспадан шықпаған төрт жүзге жуық қазақ әндері ноталарының ішінде жүз шамалы Жетісу әндері бар. Солардың ішінде қазақтың белгілі ақыны ...Ілияс Жансүгіров айтып жаздырған әндері тамаша, - дейді (10,116).
Ғалымның пікірінше олардың арасында әндердің лирикалық, айтыс, жоқтау, жарапазан, күлкі-сықақ түрлері бар. Тәуке батырдың Сібірге айдалып бара жатқанда шығарған Ел қайда, туған жер қайда әнінің єлеуметтік мәні зор, маңызы үлкен тарихи мұра. Ал І.Жансүгіров туралы А.В.Затаевич өзінің 500 ән мен күй деген кітабында былай деп жазды: Ілияс Жансүгіров өзінің туған жері Жетісудың әндері мен күйлерін шебер орындаушы, қазақтың музыкалық шығармашылығын жоғары бағалайтын және білетін жас ақын және журналист (11,6-7).
Композитор орынды айтады. Өйткені Ілияс Москвада оқып жүргенде А.Затаевичпен жиі кездесіп, оған елдегі жаңалықты, жаңадан табылған орындаушының аты-жөнін, мекен-жайын үзбей хабарлап тұрѓан. Өзі де бірнеше әнді орындап нотаға түсірген. Затаевичтің Қырғыз халқының 1000 әні деген еңбегі 1927 жылы көлемді кітап болып жарияланғанда Еңбекші қазақ газетіне Қазақ күйлері жиналсын деген мақала жазды. Онда ѓалымның еңбегі арқылы жоғалып бара жатқан ел әндері мен күйлерін қолға түсіріп отырғанымызға қуанышын білдіре отырып: Елде не көп әдебиет көп, күй көп. Бірақ біз ел әдебиетінің, ел өнерінің бәрін де жинап жеткізе алмай отырмыз. Ел өнері бізде ақтарусыз жатқан қазына. Ел өнерінің бір түрі - ән-күйді жинауға жаңадан аяқ салдық. Оның алғашқы адымы - Затаевичтің еңбегі. Оның қолында жаңа ғана басылған 1000 әннен басқа бірнеше жүздеген ән жинаулы, күй жинағы бар. Затаевичтің қолына түскен ән-күй еліміздің бай қазынасы.
А.В.Затаевичтің еңбегімен барлық кеңес қолтығындағы жұрттар, тіпті шет жұрттар, дүние жүзі қазақпен, қазақтың өнері - ән-күймен танысып отыр. А.В.Затаевич жинаған әндерін, күйлерін әндеп мелодия, гармония ырғағымен өнерлі музыканың, үлгілі өнердің жүйесіне түсіріп отыр. Ол қазақ күйлерін, әндерін квартет домбырасына салғанда үлгіленген, өңделген қазақы күйді тыңдайсың (12,318), - деп қуана жазды. Осымен қатар, газеттің оқушыларын игі істер қолдауға, жалғастыруға шақырды.
Қамқоршы азамат бұл пікірді жай ғана айта салған жоқ. Игі іске өзінің де лайық үлесін қосты. Нотаға алынған күншығыс күйлері деген белгілі мақаласынан кейін Еңбекші қазақ газетіне ән, әншілер жайында, Тоғжанұлымен бірігіп Қазақтың ән-күйі туралы, Қазақтың театр өнері, Театр мамандарын дайындау, Театрдың ойнауы жайында көлемді-көлемді мақалалар жазды да бәрінің басын қосып 1933 жылы Қазақтың театр өнері туралы деген тақырыппен жеке кітап етіп шығарды. Оның төртінші тарауын түгелдей қазақ әндері мен күйлерінің шығуына, оларды тудырған ішкі және сыртқы жағдайға арнады. Олардың мазмұны - дәуір, заман талабына сай өзгеріп отыратынын, елдің мұњы мен зарын білдіретінін білгірлікпен, сыршылдықпен сипаттап берген.
Ақын ел әдебиетінің тамаша үлгілерімен бірге қазақ музыкасының тарихына да көп көңіл бөлген. Ол халықтың тұрмысына байланысты Тойбастардың, Жар-жардың, Сыңсудың, Беташардың, Естіртудің халық әндері Елімайдың, Дүние-айдың, Қоштасудың, Гүлдер-айдың, Туған жердің, Айнамкөздің, Ғалияның, Сүржекей мен Маңмаңгердің шығу тарихын жете тексерді. Ә.Диваевтің Қорқыттың бейіті туралы бірнеше сөз және Құдайберген Жұбанұлының Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы деген ғылыми еңбектері Ілиястың ән мен күйдің шығу тарихын зерттеуіне елеулі әсерін тигізді.
Нәтижесінде ел аузындағы аңыз-әңгімелердің негізінде Мақпал, Байқал, Рүстем қырғыны және Исатай поэмасын, Жорық, Дала,
Күй, Күйші сияқты эпикалық дастандарын жазды. Сөйтіп, Бұлбұл мен Әншіден басталған ән мен күй тақырыбы Тұњѓыш тоғысу балладасы арқылы поэмамыздың ең сүбелі, ең мықты белі, ...қазақ поэзиясының өрлеу дәуірінің өлмейтін алтын ескерткіші - Құлагер поэмасына дейін көтерілді.
Сонымен, музыка - Ілияс шығармашылығына өмірлік өзек болды, шабытына рухани нәр берді, талантты ақынның қаламынан поэзия маржаны болып төгілді. Сөйтіп, домбыраның сайраған тілі, күйдің сазы тарих қойнауында қалған халық тұрмысындағы шындықты білуімізге көмектесті.
Ілияс еліміздің әдебиетін, музыкасын, ән мен күйін жинаумен, оларды өзінің шығармашылығына ұқыпты пайдаланумен ғана шектеліп қалған жоқ. Сөйлеген сөзінде, жасаған баяндамаларында халқымыздың ауыз әдебиетін, әні мен күйін жинау, үйрену қажеттігін ақындарға, жазушыларға үнемі ескертіп отырған. Дәлірек айтқанда, Қазақстан жазушыларының 1934 жылғы 12-13 шілдеде өткен тұњѓыш съезінінде жасаған Қазақ Кеңес әдебиетінің бүгінгі күй, келешектегі міндеттері деген баяндамасында былай деді:
Ескіден келе жатқан ел әдебиеті - біздің қымбатты қазынамыз. Оның күрделісі - сөз, оның неше алуан - ауыз әдебиетімен бірге тараған. Оның түрлерінде де сан жоқ: ертегі, жыр, мақал, тақпақ, жар-жар, беташар, жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс өлең, қара өлең, ата өлең, тау өлең, өтірік өлең, жоқтау, шежіре, билер сөзі, ақындар айтысы, тағы да толып жатқан ел сөзінің бұтақтары бар.
Екіншіден, ел әдебиеті дегенде, олар ескіні ғана түсінеді. Елу жылда ел жаңа болса жаңаланған елдің әдебиеті де жаңа. Төңкерістен кейін ел шығарған толып жатқан ауыз әдебиеті бар. Коммунист, комсомол, трактор, колхоз туралы ел шығарған өлең, әңгіме аз емес. Бұларды ел қиялы өзінше түйгендіктен жырға қосады.
Үшіншіден, ел әдебиеті - тап әдебиеті. Олай болса, ел ішіндегі еңбекшілердің өз әдебиетін жиып, тексеріп бастыруымыз керек. Ескі әдебиетімізді жинауды, тексеруді, қорытуды қолға алуымыз керек (12,330).
Халық қазынасы туралы Ілиястың сыры да, шыны да осы. Өзі де осы жолда аянбай еңбек етті, бойындағы қуаты мен талантын танытуға барлық күші мен жігерін жұмсады. Кейінгі ұрпағына ұмытылмас мұра қалдырды.
Осының бәрінде де ол елімен бірге болды. Одан үйреніп, оған үйрете білді. Асыл сөзді сұрыптауды, іріктеуді орынды қолданып, қажетіне пайдаланудың тамаша тәжірибесін қалыптастырды, озат үлгісін көрсетті.
Бұл сөзінің жай айтылмағанын ақынның архивінде сақталған материалдар да тиянақтай түскен. Қазақ Ғылым академиясына Фатима Ғабитова әр жылдары тапсырған ел әдебиетінің үлгілерін қарастырғанда, солардың көбін Ілиястың жинағына жүйелегеніне, бірсыпырасын баспаға дайындағанына көз жеткен.
Солардың негізгілері:
1. Ақындардың шығрамалар жинағы.
2. Балалар әдебиеті туралы әр түрлі материалдар.
3. Батырлар туралы материалдар.
4. Бәдік жырларының жинағы.
5. 1916 жыл туралы.
6. Жұмбақтар.
7. Қазақ ауыз әдебиетінің жинағы.
8. Қазақ билерінің сөздері.
9. Қазақ жаңылтпаштары.
10. Қазақтың әдет-ғұрып, салт-санасы жөнінде айтылған өлеңдер мен әңгімелер.
11. Қазақтың өткен ақындары туралы.
12. Қазақтың өткен билері туралы.
13. Қарасөздер.
14. Қоштасулар.
15. Қулар туралы материалдар.
16. Құдалық және құдандалық туралы ырымдар.
17. Мақал-мәтелдер.
18. Махамбеттің термелері.
19. Мамай батыр туралы поэмалар және материалдар.
20. Өткен батырлар туралы.
21. Сыңсу.
22. Тақпақ, мақалдар жинағы.
23. Халық ауызынан жазылып алынған қазақ билерінің шешендік, тақпақ, үлгілі сөздері.
24. Шал ақынның шығармалар жинағы.
25. Шортанбай ақынның өлеңдер жинағы.
Бұлардан басқа көптеген ақын жыраулардың толғаулары, арнаулары, өлеңдері бар. Сондай ақ, ақындар айтысы мен қақтығыстары мұқият сақтаулы. Арыстан мен масаның, Атасы мен келінінің, Аю мен доғашының, Әкесі мен баласының, Бұзау мен сауыншының, Қарға мен балапанның, Аю мен ұстаның мысал айтыстары да осында.
Ілияс жинаған әңгіме мен ертегі, батырлар жыры мен дастандар, сәби сөздері өз алдына бір төбе. Осыларға қарағанда ақынның ел әдебиетін сүйгені, оларды сала-саласымен жариялауға қолы тимегені, бабамыздан қалған сөз байлығын жете тексеріп, өзінің ойын көпшілікке жеткізгісі келгені - ұзақ жылдар бойы жалықпай жүргізген еңбегіне сүйеніп айтқан пікірі екендігі айқындала түседі.
Сонда: Осыншама мол қазынасы қалай жинаған? деген орынды сұрау туады. Мұның жауабын Ілиястың өзі қайтарған. Ол: ауыз айтып ат салысқан, жазып беріп жәрдемдескен азаматтар, студенттер, көзі ашық, көңілі сара ауыл жастары. Газеттің, журналдың редакцияларына түскен хаттар, ғылыми экспедицияға барғанда жазылып алынған және жеке азаматтардың жолдаған материалдары. Таныстары арқылы әр түрлі архивтерден сұратып алған қол жазбалар.
Бұдан шығатын қорытынды мынау.
Ілияс:
1) Ауыз әдебиетінің үлгілерін ұзақ жылдар бойы жүйелі жинаған;
2) Өлеңді, ертегіні, мысалды, толғауды, жырды, шешендік сөздерді, мақалды, мәтелді, өтірікті, жаңылтпашты, шежірені, тағы басқаларды кімнің жібергенін, қайдан, қашан алғанын мүмкіндігінше жазып, көрсетіп отырған;
3) Іріктеуге, саралауға үлгермеген ел әдебиетінің бай үлгілерін қалдырған.
Ілиястың қазақ ауыз әдебиетін жинақтау, жариялау, зерттеу бағытындағы, ғалым ретіндегі әдебиетіміздің тарихындағы алатын орны ерекше дей келе, жалықпай жүргізген еңбегінің жемісін еліне көрсету, соны білу біздің парызымыз деп білеміз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz