Қазақ фольклорындағы Кенесары бейнесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз.әңгімелер ... ... 15
2 "Кенесары.Наурызбай" жырының поэтикасы ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Тарихи жырлардағы Кенесары бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 "Кенесары.Наурызбай" жырындаѓы дєуір келбеті ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жырдыњ кµркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.4 Жырдың ќ±рылысы жєне кейіпкерлер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз.әңгімелер ... ... 15
2 "Кенесары.Наурызбай" жырының поэтикасы ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Тарихи жырлардағы Кенесары бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 "Кенесары.Наурызбай" жырындаѓы дєуір келбеті ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жырдыњ кµркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
2.4 Жырдың ќ±рылысы жєне кейіпкерлер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ќазаќ фольклористикасында аз зерттелген жанрлардың бірі – тарихи жырлар. Кезінде б±л мєселені зерттеуді Ш.Уєлихановтан бастап қолѓа алѓанымен, Кеңестік дєуірде б±л сала іштей жіктеліп, хандар мен батырларды жырлаѓан µлеңдерді жариялауѓа тиым салынды. 1927 жылы М.Әуезовтің жазѓан "Әдебиет тарихы", Х.Досм±хамед±лының алѓы сөзімен 1923 жылы шыққан "Кенесары-Наурызбай" таѓы басқа сол сияќты тарихи жырлар кеңес үкіметі қ±лаѓанѓа дейін қайта жарияланбай келді. Ќазаќ тарихи жырларын зерттеу ісі 1970 жылдан жүйелі түрде қолѓа алына бастаѓанымен жоѓарыда айтылѓан тарихи жырлардың ќарастырылмауы үлкен кемшілік болып келді.
Соңѓы жылдары еліміз тәуелсіз мемлекет ќ±ру ќарсаңында осы м±раларды зерттеу, жариялау ісі де жедел ќолѓа алына бастады Біздің диплом ж±мысымызѓа негіз болып отырѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры да тарихи жырлардың үшінші томында толықтырылып, жинаќталып баспадан шыќты. Міне, біз осы н±сќаны негізге ала отырып, диплом ж±мысымызды "Кенесары-Наурызбай» жырындаѓы кµркемдік мєселелер" деп алдық. Кезінде ±лы жазушы М.Әуезов б±л жырдыњ кµркемдік ерекшелігін жоѓары баѓалап, алѓашќы ѓылыми-зерттеудің іргетасын ќалаѓан болатын. Содан бері арада жетпіс жылдың ішінде б±л таќырыпты тереңдете зерттеушілер болған жоќ. Осы мєселені ескерсек, аталмыш таќырыпты зерттеудің қажеттілік сипаты көрінеді. Сол себепті де біз жырдың бірнеше н±сқаларын салыстыра отырып ќарастыруды жөн көрдік.
Ең алдымен тарихи жырлардың кµркемдік ерекшелігін, батырлар жырының тигізген әсері бар ма, фольклорлыќ дәстүр ќалай саќталѓан деген мєселелердің басын ашуды маќсат етіп қоямыз. Сондай-ақ тарихи жырлардыњ жанрлық ерекшеліктерін, кµркемдік қ±рал-тәсілдерін, стильдік µзгешеліктерін ашу да осы ж±мысымыздың міндеттеріне жатады. Соңғы жылдары "Ќазаќ батырлыќ жырларының поэтикасы" /Ш.Ыбыраев/, "Тарихи жырлар тағлымы" /Б.Рахымов/, "Тарихи жырлардың поэтикасы" /Б.Рахымов/ атты еңбектерде тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылықтары, кµркемдік мєселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Дегенмен, "Кенесары–Наурызбай" жыры ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген М.Әуезовтің "Әдебиет тарихы" еңбегінде тұңғыш рет қарастырылып, Ұлы Отан соғысы жылдарында Е.Ысмайыловтың, тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың зерттеулерінде жалғасын тапты.
Қазақ тарихында XIX ғасырының екінші жартысында патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы күрескен ең ірі қайраткерлердің бірі Кенесары.Ұлт мүддесі мен ел-жер тағдыры үшін арпалысқан Кенесарыдай қайсар тұлға бейнесі кенестік дәуірде әдейі бұрмаланып, ол туралы жағымсыз пікірлердің қалыптасқандығы жасырын емес. Мәселен, 1946 жылы жазылған қазақ әдебиеті тарихының алғашқы томы жөнінде М.Әуезов:
«...Тарихи жырлар бөлімінде де тыңнан қаралған, түзеліп өткен негізді жаңалықтар бар. Бұл бөлімде «Абылай мен Кенесары жайындағы тарихи жыр» деген жіктеуге жатпайтын құрама, ұсақ, әңгіме-аңыздар көп кірген еді. Солардың көбінде Абылай, Кенесарыны халықтық ұғымнан өзгеше санамен бейнелеу бар-ды. Хан айналасының, хан ордасының санашылы болған қарт-қария, ақын-жырау, мақтаушы –жыршы ортасы туғызған шолақ әңгіме-аңыздар болатын. Олардың барлығында Абылай, Кенесары, Наурызбайларды сағымды аңыздармен көріктеп, қиял-ғажайып ертегілер қаһармандарына тенеп, әсірелеген дәріптеулер көп болатын. Бұрынғы зерттеу мұндай әнгімелердің бірден тарихи жыр жанырына жатпайтындығын ескермеген және олардың таптық, тарихтық шыны, негізін ақтарып атпаған. Тек бір жақты сүйсіну ретіндегі құптауды. Ғылымды сыншыл тексерудің орнына жұмсап кеткен-ді» [1, 258], -деп еріксіз идеологияның ықпалында, саясаттың қақпақылында сөйлеуге мәжбүр болған. Дегенмен бұдан да ауыры қазақтың дүлділ ақыны Н.Ахметбековтың Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы «Жасауыл қырғыны» деп аталатын поэмасында Кенесары бейнесі, ел танушы, қарақшы ретінде бейнеленуі еді.
Тақырыптың өзектілігі. Ќазаќ фольклористикасында аз зерттелген жанрлардың бірі – тарихи жырлар. Кезінде б±л мєселені зерттеуді Ш.Уєлихановтан бастап қолѓа алѓанымен, Кеңестік дєуірде б±л сала іштей жіктеліп, хандар мен батырларды жырлаѓан µлеңдерді жариялауѓа тиым салынды. 1927 жылы М.Әуезовтің жазѓан "Әдебиет тарихы", Х.Досм±хамед±лының алѓы сөзімен 1923 жылы шыққан "Кенесары-Наурызбай" таѓы басқа сол сияќты тарихи жырлар кеңес үкіметі қ±лаѓанѓа дейін қайта жарияланбай келді. Ќазаќ тарихи жырларын зерттеу ісі 1970 жылдан жүйелі түрде қолѓа алына бастаѓанымен жоѓарыда айтылѓан тарихи жырлардың ќарастырылмауы үлкен кемшілік болып келді.
Соңѓы жылдары еліміз тәуелсіз мемлекет ќ±ру ќарсаңында осы м±раларды зерттеу, жариялау ісі де жедел ќолѓа алына бастады Біздің диплом ж±мысымызѓа негіз болып отырѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры да тарихи жырлардың үшінші томында толықтырылып, жинаќталып баспадан шыќты. Міне, біз осы н±сќаны негізге ала отырып, диплом ж±мысымызды "Кенесары-Наурызбай» жырындаѓы кµркемдік мєселелер" деп алдық. Кезінде ±лы жазушы М.Әуезов б±л жырдыњ кµркемдік ерекшелігін жоѓары баѓалап, алѓашќы ѓылыми-зерттеудің іргетасын ќалаѓан болатын. Содан бері арада жетпіс жылдың ішінде б±л таќырыпты тереңдете зерттеушілер болған жоќ. Осы мєселені ескерсек, аталмыш таќырыпты зерттеудің қажеттілік сипаты көрінеді. Сол себепті де біз жырдың бірнеше н±сқаларын салыстыра отырып ќарастыруды жөн көрдік.
Ең алдымен тарихи жырлардың кµркемдік ерекшелігін, батырлар жырының тигізген әсері бар ма, фольклорлыќ дәстүр ќалай саќталѓан деген мєселелердің басын ашуды маќсат етіп қоямыз. Сондай-ақ тарихи жырлардыњ жанрлық ерекшеліктерін, кµркемдік қ±рал-тәсілдерін, стильдік µзгешеліктерін ашу да осы ж±мысымыздың міндеттеріне жатады. Соңғы жылдары "Ќазаќ батырлыќ жырларының поэтикасы" /Ш.Ыбыраев/, "Тарихи жырлар тағлымы" /Б.Рахымов/, "Тарихи жырлардың поэтикасы" /Б.Рахымов/ атты еңбектерде тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылықтары, кµркемдік мєселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Дегенмен, "Кенесары–Наурызбай" жыры ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген М.Әуезовтің "Әдебиет тарихы" еңбегінде тұңғыш рет қарастырылып, Ұлы Отан соғысы жылдарында Е.Ысмайыловтың, тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың зерттеулерінде жалғасын тапты.
Қазақ тарихында XIX ғасырының екінші жартысында патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы күрескен ең ірі қайраткерлердің бірі Кенесары.Ұлт мүддесі мен ел-жер тағдыры үшін арпалысқан Кенесарыдай қайсар тұлға бейнесі кенестік дәуірде әдейі бұрмаланып, ол туралы жағымсыз пікірлердің қалыптасқандығы жасырын емес. Мәселен, 1946 жылы жазылған қазақ әдебиеті тарихының алғашқы томы жөнінде М.Әуезов:
«...Тарихи жырлар бөлімінде де тыңнан қаралған, түзеліп өткен негізді жаңалықтар бар. Бұл бөлімде «Абылай мен Кенесары жайындағы тарихи жыр» деген жіктеуге жатпайтын құрама, ұсақ, әңгіме-аңыздар көп кірген еді. Солардың көбінде Абылай, Кенесарыны халықтық ұғымнан өзгеше санамен бейнелеу бар-ды. Хан айналасының, хан ордасының санашылы болған қарт-қария, ақын-жырау, мақтаушы –жыршы ортасы туғызған шолақ әңгіме-аңыздар болатын. Олардың барлығында Абылай, Кенесары, Наурызбайларды сағымды аңыздармен көріктеп, қиял-ғажайып ертегілер қаһармандарына тенеп, әсірелеген дәріптеулер көп болатын. Бұрынғы зерттеу мұндай әнгімелердің бірден тарихи жыр жанырына жатпайтындығын ескермеген және олардың таптық, тарихтық шыны, негізін ақтарып атпаған. Тек бір жақты сүйсіну ретіндегі құптауды. Ғылымды сыншыл тексерудің орнына жұмсап кеткен-ді» [1, 258], -деп еріксіз идеологияның ықпалында, саясаттың қақпақылында сөйлеуге мәжбүр болған. Дегенмен бұдан да ауыры қазақтың дүлділ ақыны Н.Ахметбековтың Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы «Жасауыл қырғыны» деп аталатын поэмасында Кенесары бейнесі, ел танушы, қарақшы ретінде бейнеленуі еді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Әуезов М. Уаќыт жєне єдебиет. –Алматы: Жазушы, 1962.
2 Ахметбеков Н. Жасауыл қырғыны. –Алматы: ҚМКӘБ, 1952. -351 б.
3 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1 Т. 1 кітап. –Алматы: ҚазССР Ғылым Акад. Баспа. 1964. 758 б.
4 Жұмағұлов С. Сын сардары. –Қарағанды: Болашақ баспа, 1999, -155 б.
5 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 17 том. –Алматы: Жазушы, 1980, -380 б.
6 Есенберлин І. Қаһар. –Алматы: Жазушы, 1986. -540 б.
7 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 20 том. –Алматы: Жазушы, 1980, -380 б.
8 Ж±малиев Ќ. Ќазаќ эпосы мен єдебиет тарихының мєселелері. -Алматы: Жазушы, І958. -420 б.
9 Ќазаќ тарихи жырларының мәселелері. –Алматы: Жазушы, 1979. -350 б.
10 Єуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. -460 б.
11 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. -Алматы «Санат», 1994. -325 б.
12 Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. –Алматы: Өнер, 1996 -87 б.
13 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы: Ғылым, 1984. -275 б.
14 Көпеев М.Ж. Екі томдық. 1 том. –Алматы: «Ғылым». 1992. -289 б.
15 Хан Кене. -Алматы: Жалын, 1993. -294 б.
16 Жұмабаев Ә. Жол айрығында. Кітапта: Хан Кене // Құрастырған: Е.Дүйсенбай. –Алматы: Жалын, 1993. -294 б.
17 Досмұхаметов Х. Кенесарының соңғы күндері // Жалын, 1994, №9-10.
18 Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том. Фольклор. Алматы: ҚМКӘБ, 1948. -460 б.
19 Радлов В.В. Алтын сандық. –Алматы: Ана тілі, 1993. -238 б.
20 Кенесары-Наурызбай // Жалын, 1994, №9-10. –Б. 291-292.
21 Қоңыратбаев Ә. Эпос және оны айтушылар. –Алматы: Жазушы, 1975. -260 б.
22 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы: Ғылым, 1993. -296 б.
23 Мыңжан Н. Қазаќтың ќысќаша тарихы. -Алматы: Жалын, 1994. -310 б.
24 Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы, 4 том, 1984. -624 б.
25 Рақымов Б.С. Тарихи жырлар тағлымы. –Қарағанды: Болашақ баспа, 2001. -190 б.
26 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. -450 б.
27 Бабатайұлы Д. Замана сазы. -Алматы: Жазушы, 1991. -263 б.
28 Ғабдуллин М. Ќазаќ халќының ауыз єдебиеті. -Алматы: Мектеп, 1974. -320 б.
29 Ахметов З. Қазақ өлеңінің құрылысы. –Алматы: Ғылым, 1964. -212 б.
30 Ибраһим Б.С. Тарихи жырлар тағлымы. –Қарағанды: Болашақ баспа, 1997. -190 б.
31 Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары: /М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғараұлы, А.Сейдімбек/. –Астана: Күлтегін, 2001. -450 б.
1 Әуезов М. Уаќыт жєне єдебиет. –Алматы: Жазушы, 1962.
2 Ахметбеков Н. Жасауыл қырғыны. –Алматы: ҚМКӘБ, 1952. -351 б.
3 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1 Т. 1 кітап. –Алматы: ҚазССР Ғылым Акад. Баспа. 1964. 758 б.
4 Жұмағұлов С. Сын сардары. –Қарағанды: Болашақ баспа, 1999, -155 б.
5 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 17 том. –Алматы: Жазушы, 1980, -380 б.
6 Есенберлин І. Қаһар. –Алматы: Жазушы, 1986. -540 б.
7 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 20 том. –Алматы: Жазушы, 1980, -380 б.
8 Ж±малиев Ќ. Ќазаќ эпосы мен єдебиет тарихының мєселелері. -Алматы: Жазушы, І958. -420 б.
9 Ќазаќ тарихи жырларының мәселелері. –Алматы: Жазушы, 1979. -350 б.
10 Єуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. -460 б.
11 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. -Алматы «Санат», 1994. -325 б.
12 Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. –Алматы: Өнер, 1996 -87 б.
13 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы: Ғылым, 1984. -275 б.
14 Көпеев М.Ж. Екі томдық. 1 том. –Алматы: «Ғылым». 1992. -289 б.
15 Хан Кене. -Алматы: Жалын, 1993. -294 б.
16 Жұмабаев Ә. Жол айрығында. Кітапта: Хан Кене // Құрастырған: Е.Дүйсенбай. –Алматы: Жалын, 1993. -294 б.
17 Досмұхаметов Х. Кенесарының соңғы күндері // Жалын, 1994, №9-10.
18 Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том. Фольклор. Алматы: ҚМКӘБ, 1948. -460 б.
19 Радлов В.В. Алтын сандық. –Алматы: Ана тілі, 1993. -238 б.
20 Кенесары-Наурызбай // Жалын, 1994, №9-10. –Б. 291-292.
21 Қоңыратбаев Ә. Эпос және оны айтушылар. –Алматы: Жазушы, 1975. -260 б.
22 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы: Ғылым, 1993. -296 б.
23 Мыңжан Н. Қазаќтың ќысќаша тарихы. -Алматы: Жалын, 1994. -310 б.
24 Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы, 4 том, 1984. -624 б.
25 Рақымов Б.С. Тарихи жырлар тағлымы. –Қарағанды: Болашақ баспа, 2001. -190 б.
26 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. -450 б.
27 Бабатайұлы Д. Замана сазы. -Алматы: Жазушы, 1991. -263 б.
28 Ғабдуллин М. Ќазаќ халќының ауыз єдебиеті. -Алматы: Мектеп, 1974. -320 б.
29 Ахметов З. Қазақ өлеңінің құрылысы. –Алматы: Ғылым, 1964. -212 б.
30 Ибраһим Б.С. Тарихи жырлар тағлымы. –Қарағанды: Болашақ баспа, 1997. -190 б.
31 Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары: /М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғараұлы, А.Сейдімбек/. –Астана: Күлтегін, 2001. -450 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
9
1.1
Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз-әңгімелер ... ...
15
2
"Кенесары-Наурызбай" жырының поэтикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ..
26
2.1
Тарихи жырлардағы Кенесары бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2
"Кенесары-Наурызбай" жырындаѓы дєуір келбеті ... ... ... ... ... ...
36
2.3
Жырдыњ кuркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.4
Жырдың ќ+-рылысы жєне кейіпкерлер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ќазаќ фольклористикасында аз зерттелген жанрлардың бірі - тарихи жырлар. Кезінде б+-л мєселені зерттеуді Ш.Уєлихановтан бастап қолѓа алѓанымен, Кеңестік дєуірде б+-л сала іштей жіктеліп, хандар мен батырларды жырлаѓан uлеңдерді жариялауѓа тиым салынды. 1927 жылы М.Әуезовтің жазѓан "Әдебиет тарихы", Х.Досм+-хамед+-лының алѓы сөзімен 1923 жылы шыққан "Кенесары-Наурызбай" таѓы басқа сол сияќты тарихи жырлар кеңес үкіметі қ+-лаѓанѓа дейін қайта жарияланбай келді. Ќазаќ тарихи жырларын зерттеу ісі 1970 жылдан жүйелі түрде қолѓа алына бастаѓанымен жоѓарыда айтылѓан тарихи жырлардың ќарастырылмауы үлкен кемшілік болып келді.
Соңѓы жылдары еліміз тәуелсіз мемлекет ќ+-ру ќарсаңында осы м+-раларды зерттеу, жариялау ісі де жедел ќолѓа алына бастады Біздің диплом ж+-мысымызѓа негіз болып отырѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры да тарихи жырлардың үшінші томында толықтырылып, жинаќталып баспадан шыќты. Міне, біз осы н+-сќаны негізге ала отырып, диплом ж+-мысымызды "Кенесары-Наурызбай жырындаѓы кuркемдік мєселелер" деп алдық. Кезінде +-лы жазушы М.Әуезов б+-л жырдыњ кuркемдік ерекшелігін жоѓары баѓалап, алѓашќы ѓылыми-зерттеудің іргетасын ќалаѓан болатын. Содан бері арада жетпіс жылдың ішінде б+-л таќырыпты тереңдете зерттеушілер болған жоќ. Осы мєселені ескерсек, аталмыш таќырыпты зерттеудің қажеттілік сипаты көрінеді. Сол себепті де біз жырдың бірнеше н+-сқаларын салыстыра отырып ќарастыруды жөн көрдік.
Ең алдымен тарихи жырлардың кuркемдік ерекшелігін, батырлар жырының тигізген әсері бар ма, фольклорлыќ дәстүр ќалай саќталѓан деген мєселелердің басын ашуды маќсат етіп қоямыз. Сондай-ақ тарихи жырлардыњ жанрлық ерекшеліктерін, кuркемдік қ+-рал-тәсілдерін, стильдік uзгешеліктерін ашу да осы ж+-мысымыздың міндеттеріне жатады. Соңғы жылдары "Ќазаќ батырлыќ жырларының поэтикасы" Ш.Ыбыраев, "Тарихи жырлар тағлымы" Б.Рахымов, "Тарихи жырлардың поэтикасы" Б.Рахымов атты еңбектерде тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылықтары, кuркемдік мєселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Дегенмен, "Кенесары - Наурызбай" жыры ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген М.Әуезовтің "Әдебиет тарихы" еңбегінде тұңғыш рет қарастырылып, Ұлы Отан соғысы жылдарында Е.Ысмайыловтың, тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың зерттеулерінде жалғасын тапты.
Қазақ тарихында XIX ғасырының екінші жартысында патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы күрескен ең ірі қайраткерлердің бірі Кенесары.Ұлт мүддесі мен ел-жер тағдыры үшін арпалысқан Кенесарыдай қайсар тұлға бейнесі кенестік дәуірде әдейі бұрмаланып, ол туралы жағымсыз пікірлердің қалыптасқандығы жасырын емес. Мәселен, 1946 жылы жазылған қазақ әдебиеті тарихының алғашқы томы жөнінде М.Әуезов:
...Тарихи жырлар бөлімінде де тыңнан қаралған, түзеліп өткен негізді жаңалықтар бар. Бұл бөлімде Абылай мен Кенесары жайындағы тарихи жыр деген жіктеуге жатпайтын құрама, ұсақ, әңгіме-аңыздар көп кірген еді. Солардың көбінде Абылай, Кенесарыны халықтық ұғымнан өзгеше санамен бейнелеу бар-ды. Хан айналасының, хан ордасының санашылы болған қарт-қария, ақын-жырау, мақтаушы - жыршы ортасы туғызған шолақ әңгіме-аңыздар болатын. Олардың барлығында Абылай, Кенесары, Наурызбайларды сағымды аңыздармен көріктеп, қиял-ғажайып ертегілер қаһармандарына тенеп, әсірелеген дәріптеулер көп болатын. Бұрынғы зерттеу мұндай әнгімелердің бірден тарихи жыр жанырына жатпайтындығын ескермеген және олардың таптық, тарихтық шыны, негізін ақтарып атпаған. Тек бір жақты сүйсіну ретіндегі құптауды. Ғылымды сыншыл тексерудің орнына жұмсап кеткен-ді [1, 258], -деп еріксіз идеологияның ықпалында, саясаттың қақпақылында сөйлеуге мәжбүр болған. Дегенмен бұдан да ауыры қазақтың дүлділ ақыны Н.Ахметбековтың Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы Жасауыл қырғыны деп аталатын поэмасында Кенесары бейнесі, ел танушы, қарақшы ретінде бейнеленуі еді.
Бұл Кене Көкшетауды сайрандапты
Кенеден жиреніпті жұрттың бәрі.
Айтыпты оған қарғыс жас пен кәрі.
Елдегі телі - тенек жаннан безген.
Жасауыл бопты ханға ұры-қары [2, 7].
Осылайша заман талабы тарихи тұлғаның жарқын бейнесін, талантты ақынның аузымен аяққа таптайды. Алайда Алтынды тат баспайтындығы секілді уақыт бәрін өз орнына қояды. Кенесары тұлғасының қайта жаңғыруы - уақыт төрелігінің куәсі. Кезінде Н.Ахметов:
Кенесары хандығын дәріптеп, оның жалған даңқын ел арасына таратуға тырысқан Досқожа, Нысанбай секілді сатымсақ ақындарды Нұрқан бұл поэмасында қатты сынға алады ... Досқожа мен Нысанбай Кенесары-Наурызбай деген қиссасында бұларды халық батыры, халықтың қамқоршысы етіп көрсетуге тырысқан. Оқушылардың ой-санасын мұндай түсініктерден арылту үшін Жасауыл қырғыны поэмасы әдебиетте үлкен роль атқарады [3, 672] - деген пікір айтқан болатын. Шындығында да кімнің-кім екендігін кеңестік дәуірде ашық айтудың мүмкін болмағандығы жасырын емес. Шовинистік саясат қазақ халқының рухани тамырына балта шауып, рухани сабақтастықты үзуге тырысты. Сондықтан да бас амандығын ойлаған ақындар еріксіз ақты қара ғып көрсетті. Ғалымдар сүйексіз талдауға жүйесіз өтірікке барады. Дегенмен осы кезеңнің өзінде ақиқатты ашып айтып басын бәйгеге тігуші ақын-жазушы, ғылымдарымыздың еңбегін ерекше атап айтқан жөн болады. Әсіресе Е.Ысмайлов, І.Есенберлин, М.Әуезов, Е.Бекмаханов өз басынан ұлт мүддесін жоғары қойғандықтарын дәлелдейді.
Е.Ысмайлов 1941 жылы Қ.Бекхожинмен бірігіп Кенесары-Наурызбай және олардың батырлары жайында жыр-дастандар мен аңыз-әңгімелерді (көлемді отыз баспа табақ) баспаға әзірлесе, 1943 жылы Е.Бекмаханов. М.Әуезов. С.Мұқанов. Қ.Бекхожин. Б.Кенжебаевтардың атсалысуымен жарияланған Қазақ ССР тарихының Кенесары бөлімін жазды [4, 78]. Автордың алғашқы еңбегі әлі күнге дейін жарияланбаса, екінші еңбегі 1943 жылдан соң жариялануға тыйым салынды.
1948 жылы әйгілі тарихшы Е.Бекмаханов Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында атты тарихи монографиясын жазса. М.Әуезов 1928 жылы Хан Кене атты тарихи драмасын жазған [5, 313]. Драманың бізге белгілі екі нұсқасы бар.Алғашқы нұсқа Кенесарының тарихи тұлғасын реалистік сипатта көрсетуге негізделген. Ал жазушы І.Есенберлин Қаһар 1969 романында тікелей Кенесары бейнесін арқау еткен [6]. Автор социалистік реализмінің идеологиялық қысымына қарамастан Кенесарының тарихи тұлғасын сомдап жеткізе білген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біз, осы аталған мәселелерді ескере отырып, ұлы тұлғаның қазақ фольклорындағы бейнесін жіті тану мақсатымен Қазақ фольклорындағы Кенесары бейнесі деген тақырыпты дипломдық жұмысымыздың зерттеу нысаны етіп алдық. Кеңестік дәуірде бірі жарияланса, екіншісі жарияланбай, тек соңғы жылдары жаңа әр түрлі басылымдарда үздік-сөздік жарыққа шығып жатқан Кенесарыға қатысты фольклор үлгілерін жинақтап, ғылыми пікір білдіретін мезгіл жеткен сияқты. Сол себепті де аңыз-әңгімелер мен тарихи жырларды тұтастандыра, бірлікте, сабақтастықта зерделеу, қарастырылып отырған тақырыптың өзектілік сипатын айқындайды. Аңыздық прозаның қай жаныры Кенесарыға қатысты көбірек немесе аз, әлде мүлде қолданылмайтындығы, тарихи өлең-жырлардың шыншылдық сипаты қандай деңгейде, көркемдік дәрежесі, өлең өлшемдері, образ жасаудағы ерекшеліктер сияқты сұрақтарға нақты жауап беру жұмысымыздың алға қойған негізгі мақсаттары болып табылады. Жұмыс барысында тақырыбымыздың ауқымдылығын ескеріп негізгі шығармаларға баса назар аударып отырамыз. Дәуір заманына талабына сай,өскелең ұрпақтың талғам-таразысымен Кенесарыдай даңқты бабамыздың асыл қасиеттерін бүгінге жеткізген фольклор үлгілерін саясаттың шаңынан тазартып, ұлттық мүдде тұрғысынан саралай зердеулерге тырысамыз.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі және ғылыми маңызы еңбегіміздің практикалық маңызын көрсете алады деген ойдамыз. Жұмыстың нәтижелерін студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады деген пікірдемін.
Бүгінгі таңда, еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген тұста "Кенесары - Наурызбай" жырын жаңаша көзқараспен саралаудың маңызы зор. Сондыќтан да алып отырған таќырыбымыздың uзектілік сипатының бар екендігі анық.
Жұмыс құрылымы - кіріспе, және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері
1.1 Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері
Тарихи жырлар негізіне өмірде аныќ болѓан єлеуметтік, саяси оќиѓалар алынады. Біраќ, м+-нда тарихи оќиѓалар, т+-тас, uзгеріссіз суреттелмейді. Яѓни тарихи жыр uз заманының т%.рлі тарихи оќиѓаларын кuркемдік т+-рѓыдан баяндайды жєне уаќыт uте келе тарихи сипатќа ие болады. Ќазаќ єдебиеттану ѓылымында тарихи жырлар uте аз зерттелген. 1979 жылы алѓаш рет "Ќазақ тарихи жырларының мєселелері" - деген коллективтік монография басылып шыќты. Осы еңбекте тарихи жырлар бір жүйеге келтіріліп, ѓылыми талдаулар жасалды. Сол еңбек бойынша ќазақ тарихи жырларын ХVІІІ ѓасырдаѓы "Аќтабан ш+-бырынды, алќакuл с+-ламаѓа" байланысты туѓан тарихи жырпар, XIX ѓасырдаѓы +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан тарихи жырлар, 1916 жылѓы +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан тарихи жырлар деп топтастырып қарастыру жүйесі жолѓа ќойылды. Яѓни алѓашќы кuзеңге, "Абылай", "Бuгенбай", "Ќабанбай", "Жєнібек", "Олжабай" сияќты белгілі батырларѓа арнапѓан жырлар жатса, екінші кезеңге "Исатай-Махамбет", "Бекет", "Өтеген", "С+-раншы", "Кенесары-Наурызбай" сияқты жыр-дастандар, үшінші кuзеңге, "Аманкелді", "Бекболат", "заќ" батырлар туралы жырлар топтастырылды.
Тарихи жырларды алѓаш рет ќазаќтың т+-ңѓыш ѓалымы Ш.Уєлиханов байќап, жинастырѓан. Ол uзінің еңбектерінде, uзі жазып алѓан эпикалыќ, тарихи жырдың н+-сқаларына ѓылыми талдау жасауѓа тырысќан. Ол ќазаќ фольклорында тарихи жырдың жеке жанр екенін атай отырып, олардың біразын іріктеп, мысал келтіріп дєлелдеуге +-мтылды. Осындай ізденістің нєтижесінде ќазаќ фольклорына "тарихи жыр" терминін енгізді.
Тарихи жырларды жинап зерттеу ісінде В.Радлов та ерекше үлес ќосқан. Ол өзініњ он томдыњ шырармалар жинаѓының үшінші томына ќазаќтың бірнеше тарихи жырларын енгізген. Тарихи жырлардыњ н+-сќалары Г.Н.Потанин архивінде де кuздеседі. "Ќабанбай" жырыныњ үзіндісі жєне "Бuгенбай, Жабай, Баран-Бердіќожа туралы деректер соның айѓаѓы. Ќара сuз түріндегі "Еңлік-Кебек", "Ќалќаман-Мамыр" жырлары да "Дала уалаяты" газетінің бетінен анда-санда орын алып т+-рған.
Тарихи жырлар мен аңыз єңгімелерді Ә.Диваев та жинастырѓан. "Шыңғыс хан туралы аңыз", "Қалдан хан мен Абылай", "Ақсаќ ќ+-лан - Жошы хан", "Кенен аќынның 1916 жыл туралы uлеңі" таѓы басќалар соѓан кує. Тарихи жырларды зерттеу Советтік кезеңде айрыќша ќолѓа алынды. "Тарихи uлең" терминін фольклористикада алѓаш енгізіп, жүйелі түрде зерттеген М.О.Әуезов болды. Ол uзінің алѓашќы еңбектерінде "Тарихи uлеңдер деген жеке бөлімге Исатай, Махамбет, Бекет батыр туралы жырларды енгізген.
М.Әуезов Л.Совольевпен бірге жазѓан "Қазаќ халќының эпосы мен фольклоры" деген еңбегінде тарихи жырдың жеке жанрының сипатын ашып, болашаќ зерттеушілерге жол ашады. Б+-л жырлардыњ бєрі де, ертеде туѓандары да, кейінірек шыѓарыпѓандары да - оның тарихи оќиѓаларѓа негізделген, ол басты-басты кейіпкерлер - тарихта болѓан адамдар. Жырлардың авторлары - кuбінесе сол оќиѓаларды көзімен көрген т+-стастары. Авторлар кuзімен кuрген, uздері бастан кешірген оќиѓаларды уаќытына ќарай сап-сабымен баяндайды.
Тарихи жырлардың батырлыќ эпостан жанрлыќ айырмашылыѓы бар. Яѓни тарихи жырларда эпостық баяндауѓа тєн объективтік сарынның орнын оќиѓаларды тікелей ќабылдаѓан автордың єсері араласќан субъективтік баѓа басады" [7]. Әрине, тарихи жырлардың бойында батырлыќ эпостардың да белгілерінің кездесетіндігі заңды ќ+-былыс. Ќазаќ эпосында батырлар жыры мен халыќтыќ жырларѓа ќоса тарихи жырлар да мол. Б+-л жырлар ХVІІІ жєне XIX ѓасырларда, єсіресе, кең uрістеп дамыѓан" - деп жазады. М.Єуезов.
Тарихи жыр туралы С.Сейфуллин де жазѓан. Алайда м+-нда тарихи жырлар жеке жанр ретінде емес, батырлыќ жырлармен ќоса ќарастырылѓан. Онан кейін С.М+-ќанов та, белгілі ѓалым, академик Ә.Марѓ+-лан да осы т+-рѓыдан ќарастырѓан.
Ќазақ тарихи жырларын арнайы зерттеген ѓалым - Ќ.Ж+-малиев. Ол "тарихи жыр" терминінің орнына "тарихи поэма" деген атау ќолданѓан. Солай бола т+-рса да, зерттеуші-ѓалым тарихи жырлардыњ батырлар жырынан айырмашылыќтарын санамалап көрсетеді. Мєселен, батырлыќ эпоста оќиѓаның жалпы +-лы сорабы ѓана сақталып оѓан єртүрлі ќиял-ѓажайып нєрселер араласып келіп отырса, тарихи жырларда єлі де болса ізі суымаѓан оќиѓаларда, оѓан ќатысушы адамдардың іс-єрекеттері де тарихи шындыќќа жаќын, ќиял-ѓажайып элементтері мейлінше аз +-шырасады", - дейді [8].
Тарихи жырларды келесі бір зерттеуші ѓалым Е.Исмаилов. Ол батырлар жырының кезеңдерін дєуірлей отырып; "ХVІІ-ХVІІІ ѓасырдаѓы ќазаќ-ќалмаќ арасының ќарым-ќатынасына байланысты туѓан батырпар жыры", "XIX ѓасырдаѓы ќазаќ халќының +-пт-азаттыќ көтерілісіне байланысты туѓан батырлар жыры" деп топтастырады. Сонымен бірге тарихи жырларды жеке жанр ретінде ќарастырып, оның жанрлыќ ерекшелігін аныќтап, хронологиялыќ принциппен саралайды" [9].
Осы саланы зерттеуші келесі бір ѓалым - ќазаќ фольклорындағы тарихи жырлар, uз алдына дербес жанр деген ќорытынды жасайды. Н.С.Смирнова сондай-ақ тарихи жырларды екі аралыќ жанр деген +-сыныс айтады. Белгілі ѓалым Б.Кенжебаев "Ќазаќ єдебиетінің тарихының мєселелері" атты кітабында эпос пен тарихи жырдың айырмасына ерекше тоќталады.
Тарихи uлең жанрын арнайы зерттеген ѓалым - Б.Уахатов. Ол uзінің І974 жылы шыќќан "Қазақтың халыќ uлеңдер" атты монографиясының бір тарауын тарихи uлеңдерге арнаѓан. Ғапым б+-л жанрдың тарихи жанрдан айырмашылыѓын өте д+-рыс атап кuрсетіп, оның жанрлыќ аныќтамасын белгілейді. "Шынында да, - деп жазады ол, ќысќа, эскиз секілді болып келеді де, +-зын сонар оќиѓаның ішінен тек сол uлеңнің идеясын ашарлыќ сєттерді ѓана даралап кuрсетеді. Тарихи деректерге сай болѓан оќиѓаны сол болѓан күйінде кuрсетіп, наќтылы сурет жасайды" [9].
Жоѓарыдаѓы пікірлерді ќорытындылай келгенде казаќ ауыз єдебиетінде "тарихи жыр", "тарихи uлең" деген екі жанр бар екені аян. Алайда, ѓылымда б+-лардыњ аражігі дєл аныќталып, шекара ќойылѓан жоќ.
"Тарихи uлең - uмірде болѓан, наќты оќиѓалар мен адамдарѓа арналѓан шаѓын, біраќ біршама, эпикалыќ сарыны бар шыѓармалар. Тарихи uлең, єдетте, оќиѓаныќ, ізі онша суымай т+-рѓанда, фактілер +-мытылмай т+-рѓанда туады да, онда шындыќ іздері басым жатады. Сонымен бірге, тарихи uлеңдерде кuркемдік те бар, єрі лиризм де кездеседі.
Тарихи uлеңдер ќоѓам uмірінің єр кезеңінде туып отырады, яѓни б+-л - uте ескі жырлардың бірі" [9].
"Ал тарихи жыр кuркем шыѓарма болѓандыќтан тарихи фактілер мен деректер, кuркемделіп, біршама uзгертіліп беріледі.
"Тарихи жыр т%.птеп келгенде батырлыќ жыр мен тарихи өлеңнің аралыѓыңдағы жанр. Тарихи өлең єңгімеленіп отырѓан оќиѓаның ізінше пайда болады да, ел арасына тез-ақ тарап кетеді. Кейін сол єр uлеңде айтылѓан оќиѓалардыњ негізінде, кuлемді шыѓармалар туады. Олар бірте-бірте циклденіп, %.лкен жанрѓа айналады жєне оѓан кuптеген тарихи шаѓын uлеңдер енеді. Содан барады да үлкен эпикалық тарихи жыр пайда болады. Ал араѓа кuп уаќыт салып барып осы бір үлкен оќиѓаѓа байпанысты ол батырлың жырѓа айналады. Бізге жеткен кuптеген батырлар жырының даму жолы осындай. Ал Абылай, Есім, Ќабанбай, Олжабай туралы үлгермеген, біраќ оның нәтижесін бойына сіңірген тарихи жырлар эпостыќ жырларѓа ќараѓанда тарихи жырпардың идеялыќ, эстетикалыќ м+-раты сєл uзгеше болады. М+-нда үлкен оќиѓаның жекелеген фактілеріне, б+-ќара ќауымнан uзінің ќайратымен, жүректілігімен, аќылымен дараланып шыќќан кєдімгі ќарапайым адамѓа мєн беріледі. Біраќ, олар, яѓни жеке фактіде, одан да жалпы тарихи жаѓдайдан бuлек алынбайды. Тіпті тарихи жырдыњ б%.кіл мазм+-ныныњ uзі сол заманның оќиѓаларынан туып, uрбіп жатады" [9].
Ќазаќ тарихи жырларында батырлыќ, эпостыќ көптеген элементтері бар, біраќ олар єлі таза эпос емес. Тарихи жырларда жырлаушылар белгілі батырлыќ эпостыњ нәтижесін пайдаланып отырѓан. Соның нәтижесінде тарихи жырлар соңғы бір-екі ѓасырдың аќиќат шындыѓын бейнелейтін uзіндік тың ќ+-былыс ретінде дүниеге келіп, ауыз єдебиетінің uз алдына дербес тума жанры болып ќалыптасқан.
"Б+-л жырлардың бєрі де, ертеде туѓандары да, кейінірек шы-ѓарылѓандары да - оның тарихи оќиѓаларѓа негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болѓан адамдар. Жырлардың авторпары көбінесе сол оќиѓаларды кuзімен кuрген т+-стастары. Авторлар кuзімен көрген, uздері бастан кешірген оќиѓаларды уаќытына ќарай сап-сабымен баяндайды. Тарихи жырларының батырлыќ эпостан жанрлық айырмашылыѓы бар. Яѓни тарихи жырларда эпостық баяндауѓа тєн объективтік сарынның орнын оқиѓаларды тікелей ќабылдаѓан автордың єсері араласќан субъективтік баѓа болады" [7]. Әрине, тарихи жырлардың бойында батырлыќ эпостардың белгілерінің кездесетіндігі заңды ќ+-былыс. Жоѓарыдаѓы пікірлерге с%.йене отырып, ќазіргі ќазақ фольклористикасында тарихи жырлардың жеке жанр ретінде толық ќалыптасќандыѓын айта аламыз.
XIX ѓасыр қазақ халќының тарихындаѓы күрделі кезең. Б+-л кезең тек тарихта ѓана емес сонымен бірге, єдебиет пен мєдениетте де терең із ќалдырды. 1836-1837 жылдары Бuкей ордасында Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаѓан +-лт-азаттыќ кuтерілісі болып uткен. Халық есінде кuп уаќытќа дейін саќталѓан осынау оќиѓаѓа байланысты, кuптеген uлеңдер мен дастандар жазылды. Осы кезеңге байланысты Махамбет Өтемісұлының, Алмажан Азаматқызының, Шернияз Жарылѓас-+-лының, Ыѓылыман Шuрековтың, Байтоќ пен Жан+-заќ аќындардың тарихи uлеңдері мен дастандары, дүниеге келді. Ыѓылыман Шuрековтың "Исатай Махамбет" тарихи дастаны мен кейбір uлеңдері Ташкентте шыќќан "Сєуле" журналында 1924, №4, "Исатай Махамбет" 1925, "Аламан" 1926 жинаќтарында жарияланды.
Аќын шыѓармаларының дербес жинаѓы Б.Аманшиннің ќ+-растыруымен "Исатай-Махамбет" деген атпен жеке кітап болып 1977 жылы басылып шыќты. Аќынның uмірі мен шыѓармашылыѓын арнайы зерттеген академик Д.Ж+-малиев, дастанды мазм+-ны мен кuркемдігі жаѓынан жоѓары баѓалаѓан. "Ыѓылыман Шuрековтың "Исатай-Махамбет" жырын арнайы зерттеген М.Әуезов: "Жырдаѓы єңгімені алсаќ: тарихи оќиѓаның жылы ізі суымай т+-рѓан уаќытта, сол оќиѓаның uкшесін басып шыќќандыќтан үлкен шыншылдыќпен жазылѓан. ¤мірде аныќ болѓан оќиѓа кuмескісіз, күңгіртсіз, айнаѓа түскендей ашыќ т%.скен. Б+-рынды батырлар жырының жасырынды с%.йетін т+-манды сарыны Исатай жырында суалып, жоѓалѓан сияќты да, оның орнына ел тіршілігі мен ел салты кuлемірек болып көрінуге айналѓан. Б+-л жағынан ќараѓанда Кенесары, Исатай жырлары сияқты тарихи өлеңдер єдебиетте жаңа баѓыт туѓызып, uмірге жанасуды мақсат ќылѓан сияќтанады. Ел єдебиетіндегі uміршілдік, наѓызшылдыќ толыќ пішінде ең алѓашќы рет осы uлеңдерден шыѓады. Исатайдың Жєњгір ханѓа астамдың сuз айтып, айып тартып, алпыс атан тuлеуі. Ел билерінің кесім айтуы, онан соң жырдыњ ішіне шай мен жылы үй, ќ+-с төсектіњ кіруі барлыѓы да єдебиетке ел uмірі кuлемді суретпен кіре бастаѓанының белгісі. Бұлардан басқа орыс єскері, зеңбірек, ќазақша соѓыстың суреттері болсын, бәрі де бүгінгі заман адамдарына Исатай оќиѓасы кеше ѓана болѓан іс екенін аныќ білдіреді. Исатай жырында Кенесарыда кез келетін жекпе-жек жоќ. Ол да ескі uмірдің ескі салты еді. Оның ар жағында балѓан ескі батырлар жекпе-жегі кезең астында ѓана т+-рѓан сияќты еді. Мына заман ол салт пен ол даѓдыны жоѓалтќан. Б+-л кuріксіз, кuңілсіз болса да uмір" [10], - деп жазады. Сондай-аќ Россия патшалыѓының "Жаңа ереже" шыѓарып, отаршылдыќ саясатын б+-рынѓыдан да үдете т%.скен кезеңге туѓан тарихи дастандардың бірі - Досан батыр. Яѓни б+-л жыр Маңѓыстау uңіріндегі 1870-1873 жылдардағы халыќ көтерілісіне арналѓан.
"Досан батыр" туралы дастанның мазм+-ны жєне кuркемдігі жағынан толыѓырақ н+-сќасын Сєттіѓ+-л Жанѓабылов жырлаѓан. Аќын б+-л туындысын І9І7 жылдан үзінді түрінде айтып келіп, 1939 жылы дастан дєрежесіне жеткізген. Осы жырдың Ќазаќстан Ѓылым академиясында т%.п н+-сқасы саќталѓан. Дастан 1960 жылы "Ќазаќ єдебиеті тарихының" бірінші кітабында жарияланѓан. Ќ.Сыдыќов, Сєттіѓ+-л Жанѓабылов шыѓармаларына талдау жасай отырып uзінің "Аќын жыраулар" 1974 еңбегінде осы "Досан батыр" жырына біршама көлемді талдау жасаған.
Келесі бір Ресей отаршылдыѓына ќарсы кuтерілген Кіші жүз ќазаќтарының ерлік ісін жырлайтын дастан - "Бекет батыр". Осы жырдыњ бір н+-сќасын 1095 жылы И.В.Аничков жазып алып Ќазан университетінің баспасынан жеке кітапша етіп шыѓарѓан. Келесі бір нұсқасын Є.Диваев, Еркінбек Аќынбековтан жазып алып 1897 жылы Ќазан баспасынан, 1922 жылы Ташкент баспасынан ќазақ тілінде кітапша етіп шығарады. Үшінші н+-сќасын 1945 жылы Қ+-сни+-лы Мұрат жазып алѓан. "Бекет батыр" туралы дастанды, 1840 жылдары М.Әуезов, С.М+-ќанов, Ќ.Ж+-малиев зерттеп ќарастырѓан. М.Әуезов "Тарихи жырлардыњ" ішінде "Бекет батыр" жайындағы жыр аныќ тарихи оқиѓалар жайында" [7], - деп ќорытынды жасаѓан.
"Бекет батыр" жыры туралы "Ќазаќ єдебиеті тарихының" 1966 жылѓы орыс тілінде жарыќ көрген профессор Н.С.Смирнова редакциясымен әзірленген 1-ші томында да жазылған. Б+-л бөлімді жазѓан белгілі ѓалымдар Е.Т+-рсынов пен С.Ќасқабасов жырдың тuрт н+-сќасын алып қарастырады. Сондай-аќ М.Єуезов: "Тарихи uлеңнің аќырѓы бірі "Бекет батыр" uлеңі. Бекеттің оқиѓасы Кенесары мен Исатай оқиѓаларыныњ кезінен жиырмасыншы-жиырма бесінші жылдан кейін болѓан. М+-ны туғызѓан тарихи хал де Кенесары, Исатай оқиѓалары туѓызѓан халмен желілес. Сондаѓы сияќты ќалың елдің наразылыѓы. Ќазақтан сайланѓан ханның арамдыќ, зұлымдыѓы. Елге келтірген ауыртпалыѓы, сондай к%.йлердің туындауынан Бекет Арыстан деген ханѓа ќарсы шыѓып, ел кегін алып, uлтіреді. Біраќ жырда Бекет оќиѓасының ќалай туып, +-лѓайып uскені айтылмайды. Жыр Бекет оќиѓасының арты немен біткенін ѓана айтады. Сондыќтан, тарыхта Бекетпен бірге %.лкен іс істеген Есет, Кuтібар батырлардың істері жырдың ішінде айтылмайды" [10], - деген пікір айтады.
Келесі бір осы кезеңде туған жыр - Жанќожа батырѓа байланысты болып келеді. Ќазаќстан Ѓылым академиясының кітапхана ќорында Жанќожа батырдың, орыс зерттеушісі П.Г.Веселовскийдің І893 жылы жазып Петербург баспасынан шыѓарған "Жанќожа батырдың толѓауымен" бастап сегіз т%.рлі н+-сќасы саќталѓан. Кеңестік дєуірде академиктер М.Єуезов, С.М+-ќанов, Ќ.Ж+-малиев, Є.Марѓ+-лан, М.Сильченко uздерінің ХVІІІ-ХІХ ѓасырдағы ќазаќ єдебиетіне ќатысты зерттеу еңбектерінде арнайы тоќталѓан. Сондай-ақ, "Қазақ єдебиеті тарихының" орыс тіліндегі басылымында Е.Т+-рсынов пен С.Ќасќабасов дастанды жанрлыќ т+-рғыдан ќарастырѓан.
ХІХ ѓасыр Жетісу uлкесіндегі +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан келесі бір дастан "Саурыќ батыр" авторы Әбдіѓали Сариев. "Дастан 1940 жылы "Єдебиет жєне искусство" журналының бесінші санында жарияланѓан. Тарихи оќиғаларға арналѓан жолы бір дастанды Ж.Жабаев шыѓарѓан. Ол "С+-раншы батыр" деп аталады.
Ендігі бір тарихи жырлардың үлкен тобы Кенесары мен Наурызбайға арналады.
Нысанбай Жаманќ+-л+-лы 1822 жылы Сыр бойында туып, 1883 жылы 61 жасында дүниеден өтеді. Жыраудың бейіті Ќызылорда облысының Жалаѓан ауданында Аќќошќар деген жерде орналасќан.
Нысанбайдыњ "Кенесары-Наурызбай" жыры - ел арасында кuп таралѓан жырдың бірі. XIX ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап баспасuз бетін кuре бастаѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры 1872 жылы С.Жантuрин мен Т.Сейдалиннің аудармасымен "Записки Оренбургского отдела императорского русского географического общество" журналының үшінші бuлімінде сөзі ќазаќша, єрпі орысша боп бір рет басылып шыѓады.
Нысанбай жыры ана тілімізде жеке кітап болып 19І2 жылы Қазан баспасында жарыќ кuрді. Б+-ны бастырып шыѓарѓан Жүсіпбек Шайхулисламов.
Кеңес т+-сында "Кенесары-Наурызбай" жыры екі рет жеке кітап болып шыќты. Бірі 1923 жылы Ташкентте Х.Досм+-хамед+-лының алѓы сuзімен басылып, одан кейін 1934 дылы Мєскеуде Н.Төреќ+-ловтың алѓы сuзімен жарияланды. Б+-л жарыќ кuрген кітаптардың екеуі де Ә.Диваев жинаѓан Ж.Басыѓарин н+-сќасы еді. Содан бері баспасөз бетінде %.зінділер жарияланѓаны болмаса, жеке кітап болып шыќќан жоќ. Бертінде "Ќазаќ єдебиетінде", "Парасат" журналының алтыншы-жетінші сандарында жарыќ кuрген Нысанбай жыры да - Басыѓарин н+-сқасы.
Жантuрин, Шайхулисламов жєне Басыѓарин н+-сќаларына қараѓанда кuлемді, Кенесары мен Наурызбайдың ќолѓа түсетінін, uлімін суреттейтін толыќ н+-сќасы да бар. Ол - 1939 жылы Ѓылым Академиясы жанынан ќ+-рылѓан фолБклор жинаушылардың Торѓай экспедициясында жазылып алынѓан Қашќынбай Қараев н+-сќасы.
Осы жырдың єрідегі жай-күйінен, тарихынан хабардар Е.Ысмайлов, Ќ.Бекхожин, Є.Серсенбаев жоѓарыда аталѓан н+-сќаларды сапыстырып, uлеңдік ќ+-рылымына, Нысанбайдың стилБдік ерекшелігіне қарай ќ+-растырып, б+-ѓан дейінгі кіріккен, жырдың сєнін кетіріп т+-рѓан Кенесарыѓа тіл тигізетін б+-рмаланѓан жерлерді алып тастап, тек Нысанбайѓа тєн тілмен жырланатын н+-сқасын 1940 жылѓы жинақќа кіргізеді. Біздің жұмызымызѓа негіз болатын "Кенесары-Наурызбай" жырының нұсќасы осы 1940 жылѓы жоѓарыдағы н+-сќа негізінде 1996 жылы шыќќан тарихи жырлардыњ %.шінші томына енгізілген. Сондай-аќ Жылќайдарұлының "Кенесары-Саржан" жырын, Доскей Әлімбектің "Кенесары", С.Керімбек+-лының "Кенесары-Наурызбай", авторы белгісіз "Наурызбай-Ханшайым" таѓы басќа тарихи жырлар белгілі болып отыр.
1.2 Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз-әңгімелер
Кенесары жөніндегі өлең - жырлар, аңыз-әңгімелер бүгінгі таңда әжептәуір деңгейде жинақталып отыр. Әсіресе, күні бүгінге дейін баспа бетін көрмесе де Е.Ысмайылов пен Қ.Бекхожиннің бірігіп әзірлеген Кенесары-Наурызбай және оның батырлары жайындағы жыр-дастандар мен аңыз-әңгімелердің маңызы ерекше. Соңғы жылдары Кенесарыға қатысты тарихи өлеңдер мен тарихи жырлар, тарихи зерттеулер баспа жүзінде жинақталып, жариялану үстінде. Алайда, аңыз-әңгімелер әлі жүйелі түрде қолға алынып зерттеле қойған жоқ. Көрнекті фольклорист ғалым С.Қасқабасов Қазақтың халық прозасы еңбегінде аңыз - әңгімелерді аңыздық проза деп атап, іштей: миф, хикая, жай әңгіме, аңыздар, әпсана, хикаят деп саралаған болатын. Демек, бұл қарастырып отырған Кенесары туралы аңыз-әңгімелер аталған жанрлық топтардың қайсысына жататындығын ең бірінші кезекте ажыратып алған дұрыс. Біз қарастыратын аңыздық проза үлгілері, көбінесе, жай әңгімелер мен аңыздар үлгісіне жатады. Әсіресе, тарихи аңыз ХІХ ғасырдағы ұлт - азаттық көтеріліске қатысты молырақ туындауы заңдылық.
Кенесары турасындағы жай әңгімелердің кейбірі, жыршы, ақындар жайында болып келеді. Мәселен, А.Алекторов жазып алған мына бір әңгіме соған куә.
Нысанбай қолындағы қобызын аңырата тартып, Абылайдың немересі өміріндегі соңғы оқиғалар жайында ел ішінде жыр толғап жүрген шақта екінші бір қырғыз Гомері өткенді жырлаушы, соқыр Ғасан Кенесарымен қоян - қолтық араласқан және оның қаһармандық жорықтарына қатысқан осы жырау Кенесарының орыстармен соғысы туралы қытай империясы төңірегіне көшу жөнінде жырланған... Даланың суырыпсалма ақындарының жырларында Кененсарының жеке басының сипатталуына ой жібере отырған тыңдаушылар ерлікпен қаза тапқан, өзінің аталастарын азат, тәуелсіз халық етуді ғана аңсап бүкіл өмірін соған арнаған сұлтанға іштартпай отыра алмайтын еді [11, 48-49]. Тағы бір ақын өміріне қатысы болып келетін аңыздық сюжет - Арыстанбай Тобылбайұлымен байланысты.
Бірде Кенесары жортуылда жүргенде Арыстан ақынды ұстап алып, оған былай дейді:
oo Сен менің сыртымнан ғайбат сөз таратыпсың. Сондықтанда сен менің қас дұшпанымсың. Қармағыма іліктің, қаһарына киліктің.
Сонда Арыстан:
oo Ей, Кене аға! Бір мен емес бүкіл қазақты жақсы көрсең, соңыңдағы қарашыңызбыз, жек көретін болсаң, соңынан ермейтін алаштың басқа баласымызбыз, кеше бабаң Абылайға алты қатын әперіп, хан сайлаған Атығай, қарауылдың баласымыз [12, 6], - депті.
Ал, көрнекті фольклорист, ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпеев бұл аңызды өлең түрінде бізге жеткізген. Арыстан ақын қолға түскенде Кенесары ханға айтқан:
Кене хан, жақсы көрсең қарашыңмын,
Жек көрсеңде өзіңнің алашыңмын,
Атаңа алты қатын алып берген,
Атығай қарауылдың баласымын, -
деп, сонда өзін өлтіргелі отырған Кене хан көзінен жасын төгіп - төгіп жіберіп, батыр, қалағаныңды ал деп астына ат, жетегіне түйе, мойнына қыран мылтық, қасына отыз жігіт жолдас бергізіп, еліне алып барғызып салған екен [13, 149].
Демек, екі аңыздың да сюжеті ортақ, бір негіздің екі түрлі нұсқасы екендігі ешқандай дау туғызбайды. Арыстанбай ақын жөніндегі келесі аңыз да Кенесары есімімен байланысты болып келеді.
Тағы бірде Кенесары Арыстанбайға: Менің жыршым бір дастанның өзін үш күн, үш түн бойы үзіліссіз жырлайды, - дейді.
Сол мезетте Арыстанбай:
oo Ол менің қасымда шалшық су сияқты ғой. Мен Ер Көкшені үш ай жырлаймын, - депті [11, 49].
Бұл келтірілген аңыз негізінде де тарихи шындық жатыр.
Мұндай аңыздар әдетте баяндалып отырған оқиғаны немесе әңгімеленіп отырған жануарды көзімен көрген кісінің ауызекі әңгімесінен пайда болады. Мұндай әңгіме бірден - бірге айтылып, елден - елге таралғанда ғана, яғни әңгіменің оқиғасы тұрақты сюжетке айналып, көпшілікке тарап, ел қажет кезде айтылып отыратын болғанда ғана аңызға айналады [13, 150], - деген пікірге жүгінсек Кенесары мен Арыстанбай арасындағы болған оқиға тұрақты сюжетке айналған, тарихи шындықтың ел арасына кеңінен тараған үлгісі.
Ендігі бір аңыз үлгісі Досқожа ақынның есімімен байланысты айтылады.
Патша отрядтарымен талай рет қарулы қақтығыс жасалғаннан кейін Кенесары өзінің жақтастарымен бірге Алатау жаққа қоныс аударуды ұйғарады. Оның ауылдары жолға дайындалады, ал Кенесарының өзі төбе басына шығып терең ойға шомады. Осы кезде алыстан екі салт атты көрінген. Оларды көзі шалған Кенесары айналасындағы адамдарға былай дейді:
Анау келе жатқан Досқожа. Мені көшуден бас тартуға көндірмек ойы бар шығар. Онымен өзім сөйлесейін, сендер көшуді тоқтатпаңдар. Досқожа ақын Кенесарының қасына жетіп, атының басын ірікті де, өзінің қоштасу жырын төгілтіп қоя берді,- деп келетін әңгіме сюжетінің Досқожа мен Кенесарының кездесу сәтінің баяндайтын жері тұрақты сюжет ретінде халық арасында кеңінен таралған.
Кенесары жөніндегі естелік, әңгіме-аңыздардың маңыздылығы жөнінде әйгілі тарихшы Е.Бекмаханов:
Кенесарының, батырларының, көтеріліске қатысқан қатардағы сарбаздарының және сол оқиғалардың басы - қасында болғандарының өз ауыздарынан жазып алынған естеліктер аса көңіл аударарлық. Мұндай жазбалардың маңызы сонда: оларда поэзиялық шығармаларға қарағанда толығырақ, әрі нақтырақ айтылады. Оның үстіне бұл жазбалар Кенесарының батырлары туралы өмірбаяндық деректерді хабарлай отырып, көп нәрсеге көз жеткіздіреді, сөйтіп Кенесарының төңірегіндегі оған жақын жүрген адамдардың әлеуметтік құрамын сипаттауға мүмкіндік береді, өйткені бұл жайында ресми құжаттарда деректер сақталмаған дерлік, міне, осының бәрі аталмыш естеліктердің бірегей құнды дүниелер екендігін көрсетеді [11, 51], - деп атап көрсеткен болатын. Олай болса, әйгілі ханға қатысты сол кезеңнен бізге жеткен әрбір кезеңнің, сөздің, әңгіменің қаншалықты маңызды екендігін айқын аңғаруға болады.
Кенесары жөніндегі көлемді әңгіме-аңыздарды жинастырып, бүгінгі күнге жеткізуші көрнекті фольклор зерттеушісі Мәшһүр Жүсіп Көпеев еді. Ол Ақтау (1938 жылы) қамалын шабу кезінде Кенесары сарбаздарының құрамында жорыққа қатысқан Жәдігер Смайловтың аузынан көптеген әңгімелер жазып алған. Мұнда Кенесарының Жеке батыр атаған Төлебай батырдың ерлік істері қызықты баяндалады. Әсіресе, М.Ж.Көпеевтің келтірген аңыздық прозасының мына бір үлгісі таза бәр хикаят жанрына жатады.
Кенесарыны өлтірушілердің бәрі оның келелі рухының қарғысына ұшырап, бүкіл үрім-бұтағымен құрып кетті [14, 85].
Кенесары Қасымовпен оның жауынгер серіктері туралы едәуір фольклорлық материал жинаған адам - Қазақстанның халық ақыны, Қостанай облысының Обаған ауданында өмір сүрген Омар Шипин. Ол жеті батырдың қысқаша тарихын жазған. Бұл шығарма Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталып келеді. Оқиғаға тікелей қатысқан Шұбар Наурызбаев. Жамантайлардың өз аузынан Құсмұрын приказының құрылу тарихын, Кенесарының Сарыарқадан қоныс аударуын, 1847 жылғы қырғыз манаптарымен соңғы шайқасын жазып алған.
Өзге материалдарды О.Шипин әкелерінен, туыстарынан, оқиғаларға қатысқан немесе соны көзімен көрген адамдардың айтуымен жазып алады: көп оқиғалар қариялардың аузынан жазып алынған. О.Шипиннің жазбасы бірқатар бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Кенесары отрядтарының 1838 жылы Ақмолаға батыл шабуыл жасағандығы баяндалады. Бұл бөлімде Кенесарының өз батырларына берген мінездемесі келтіріледі. Оны автор өз құлағымен естігендердің аузынан жазып алған:
Шайқаста қорқу дегенді білмейтін Басығарадай батырды көрген емеспін... Алдыңғы айтқандарын бір рет қайталамай Нысанбайдай жырауды көрген емеспін. Осы бөлімде Кенесары батыр шайқасқан жер және оның қаза табуы баяндалады.
Келесі бір аңыздар тобын Жамбылдың естеліктері құрайды. Атағы жер жарған Кенесары Наурызбай келді деген соң, ұлы жүз дулат елі қалмай жиналды. Күні-түні Кененің аулын босатпады. Дулаттың батыры Сыпатай да, шапыраштының ерлері Саурық, Сұраншы да, қоңыраттан шыққан Байзақ та, төре Рүстем де қалмай келді. Кенесары екі күн ұдайы ешбір адаммен сөйлеспей, маңдайын ұстап, ауыр ойланып төмен қарап отырып алды. Рүстем төре де, Сыпатай батыр да Кенесары отырған ақ боз үйдің алдынан анадай жерден түсіп, алдиярлап қолын қусырып, рұқсат сұраудан басқа, бір ауыз сөз айтуға бата алмаған. Келгендердің бәрімен Наурызбай ғана сөйлескен. Сонда он тоғыз жасар жас батыр Сұраншы атының басын Кенесары отырған үйге тіреп тұрып, есіктің маңдайшасын көтеріп, былай депті:
oo Хан бетін басып, басын тұқыртып, неге төмен қарай береді? Біз ұялшақ қатын көргелі келген жоқпыз, ондай қатындар ауылымызда жеткілікті, біз ел бастаған, жау жасқаған батырды көргелі келдік депті.
Сонда Кенесары басын жұлып алып:
oo Уа, ерім екенсің ғой, атыңнан түсіп, жоғары шық! - депті.
Сұраншыға оң тізесінен орын беріпті. Сонан кейін барып Сыпатай батыр. Рүстемдер де алдиярлап үйге кірген екен. Бірақ Кенесары олардың бірде - бірімен жылы сөйлеспей, өзінің үйіне баса - көктеп кірген ер жігіттермен ашылып сөйлесіпті. Он жеті жасар Байсейіт батыр да атымен құйғытып шауып келіп, Кенесарының отырған үйінің дәл табалдырығының алдына тоқтатыпты. Әкесі Тайшыбек:
oo Бұл не бейбастақтық, сен де ханды басынамысың? - деп шыға келіп ұрысқан екен. Байсейіт кимелеп:
oo Мен хан деп келгем жоқ, батыр деп келдім, батырдан батыр қорықпайды, - деп, үйге кіре беріпті. Кенесары бұған да оң тізесінен орын берген [15, 146-147].
Кенесарының тарихи тұлғасын танытуда бұл аңыздардың да маңыздылығы ерекше. Профессор С.Қасқабасовтың:
Әңгіме алғашында таза хабарламалық сипатта ғана айтылса, аңыз мағұлматтықпен бірге ғибраттық, сейілдік мақсатта да айтылады. Сондықтан алғашқы жай әңгімеге қарағанда аңыз көркемдеу болады. Бірақ ол ешқандай кереметтік (чудо) араластырмайды [16, 246], - деген пікіріне қосыла отырып, жоғарыдағы келтірілген аңыздық проза үлгісін аңыз жанрына жатқызамыз.
Қазақ арасында тағы да молырақ тараған аңыз Кенесары, сары Кене деп аталады. Оны 1932 жылы С.Марков Мәскеуде орыс тіліне аударып бастырған. Өлеңмен жазылған аңыз сюжеті Кенесарының дүниеге келу жағдайын баяндайды. Онда:
Кенесары тым кішкентай болып туыпты, оған ат қойған адам титтей нәрестені алақанына алып тұрып: өзі құрттай ғана екен, ендеше аты Кенесары болсын, - депті.
Келтіріліп отырған бұл аңызда тарихи деректерден алшақ кетпейді. Тарихи тұлға Кенесарының шағын денелі, орта бойлы адам болғандығы тарихи деректерде атап көрсетілген.
Кенесарының көрегендігін, парасат, пайымын байқататын төмендегі әңгіменің де тәлімдік мәні зор.
Кіші жүз қолының ішінде Созақ деген өзі батыр, өзі күйші, әнші бір керемет жігіт болады. Сол сері жігіт Кенесарының туысының бірінің қарындасымен көңілдес бола ма, қалай? Мұндай сыбыс жерде жатқан ба, сыпсыңдай Наурызбайға да жеткен дейді. Ал Наурызбай ойға-қырға бірдей жүретін, тежеу - тоқтауды білмейтін, арынды, жалынды, көзсіз батыр болған. Және жасақ ішіндегі ең албырт жасы да сол ғой. Әлгі сыбыс жетісімен ләм деместен сұрланып тұрып қалады.
... Бір айлық жорық кеште үй іргесін түріп жіберіп, сыртқа қарап жатқан Науан әріректе үй тасасында, алтыбақаннан алысырақ әлдекіммен сұңқылдасып тұрған қарындасын көрсе керек. Сонда ашуы басқа теуіп, қылышын жалаңаштап, солай қарай беттеген тәрізді. Мұндайды селт еткізбей бағып жүретін естияр, сұңғыла жігіттердің біреуі дереу Кенекеңе хабар бергізіп, өзі екі - үш азаматымен, бір жанжал туа қалатындай болса, арашаға түспек болып, Наурызбайға қарай беттейді дейді..
Беймезгіл уақытта суық хабардың насырға шабатынын сезген Кенекең со маңдағы аттың біріне жайдақ міне сап, шапқылап жетіп келеді. Інісінің сыры өзіне мәлім. Бір қызбайды. Қызса бой бермейді.
Келсе шынында да солай екен. Опыр - топыр. Даң - дүң. Әйтеуір, шығын жоқ. Дыңдай үш- төрт жігіт ортасында, қылышын ұстап, дірілдеп тұрған Науан көзіне түседі бірден. Сонда Кенекең шыдамай ақырып жібереді: Иттің жаманы түз қориды, жігіттің жаманы қыз қориды. Сенің, сірә, қынаптан қылыш суырар басқа жауың болмағаны ғой! - депті.
... Өзінің аңғырттығынан опық жеген Наурызбай кейін серіктеріне:
Ойпырмай, сондағы ұялғаным - ай, жердің жарығы болса, кіріп кетер едім! [16, 246], - дейді екен. Аңыздан гөрі көркем әңгімеге жақын аңыздық прозаның бұл үлгісін - әңгіме жанры деп қабылдаған дұрысырақ болар. Өйткені айтылып отырған оқиға толық тұрақты сюжетке айналып, ел арасына кең тарай қоймаған.
Кенесарыға қатысты ендігі бір топ аңыздарда оның қырғыздар қолына тұтқынға түскеннен кейінгі халі баяндалады. Ол аңыздардың бірінде:
Қолға түскен соң қырғыздар Кенесарыға қой сойып, қонақ асы береді. Ет әкелгенде Кенесары мен Наурызбай қисайып жатыр екен дейді. Ас келді, дегенде Наурызбай ұшып түрегеледі де Кенеке, тұрыңыз, тамақ желік дейді. Кенесары: Жемеймін дейді. Сонда Наурызбай айтыпты:
Әй, Кенеке - ай, өмір деген не дейсің? Ақырында бір өлім болған соң, бүгін өлдің не, жүз жылдан соң өлдің не? Оның үшін уайым жемелік. Тұрыңыз одан да етке тойып алалық - дейді. Сонан соң Кенесары тұрып тамағын жейді - деп әңгімеленеді. Келесі аңызда:
Кенесары мен Наурызбайды тірідей жауырынан жарып өтіп, жүрегін алған. Қанын ішкен дұшпанның қанын ішу деген бұрыннан келе жатқан ескі түрік әдеті.
Қырғыз арасында осы күнге дейін мынадай лақап бар, Кенесарының жүрегі майланған екен, Наурызбайдың жүрегінде қарыстай қара қылы бар екен. Жүрегіндегі қылын көрген соң: Наурызбайды бекер өлтірген екенбіз. Жүрегінде түгі бар ер жер жүзіне сирек келетін еді деп қырғыздар опынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
9
1.1
Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз-әңгімелер ... ...
15
2
"Кенесары-Наурызбай" жырының поэтикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ..
26
2.1
Тарихи жырлардағы Кенесары бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2
"Кенесары-Наурызбай" жырындаѓы дєуір келбеті ... ... ... ... ... ...
36
2.3
Жырдыњ кuркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.4
Жырдың ќ+-рылысы жєне кейіпкерлер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ќазаќ фольклористикасында аз зерттелген жанрлардың бірі - тарихи жырлар. Кезінде б+-л мєселені зерттеуді Ш.Уєлихановтан бастап қолѓа алѓанымен, Кеңестік дєуірде б+-л сала іштей жіктеліп, хандар мен батырларды жырлаѓан uлеңдерді жариялауѓа тиым салынды. 1927 жылы М.Әуезовтің жазѓан "Әдебиет тарихы", Х.Досм+-хамед+-лының алѓы сөзімен 1923 жылы шыққан "Кенесары-Наурызбай" таѓы басқа сол сияќты тарихи жырлар кеңес үкіметі қ+-лаѓанѓа дейін қайта жарияланбай келді. Ќазаќ тарихи жырларын зерттеу ісі 1970 жылдан жүйелі түрде қолѓа алына бастаѓанымен жоѓарыда айтылѓан тарихи жырлардың ќарастырылмауы үлкен кемшілік болып келді.
Соңѓы жылдары еліміз тәуелсіз мемлекет ќ+-ру ќарсаңында осы м+-раларды зерттеу, жариялау ісі де жедел ќолѓа алына бастады Біздің диплом ж+-мысымызѓа негіз болып отырѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры да тарихи жырлардың үшінші томында толықтырылып, жинаќталып баспадан шыќты. Міне, біз осы н+-сќаны негізге ала отырып, диплом ж+-мысымызды "Кенесары-Наурызбай жырындаѓы кuркемдік мєселелер" деп алдық. Кезінде +-лы жазушы М.Әуезов б+-л жырдыњ кuркемдік ерекшелігін жоѓары баѓалап, алѓашќы ѓылыми-зерттеудің іргетасын ќалаѓан болатын. Содан бері арада жетпіс жылдың ішінде б+-л таќырыпты тереңдете зерттеушілер болған жоќ. Осы мєселені ескерсек, аталмыш таќырыпты зерттеудің қажеттілік сипаты көрінеді. Сол себепті де біз жырдың бірнеше н+-сқаларын салыстыра отырып ќарастыруды жөн көрдік.
Ең алдымен тарихи жырлардың кuркемдік ерекшелігін, батырлар жырының тигізген әсері бар ма, фольклорлыќ дәстүр ќалай саќталѓан деген мєселелердің басын ашуды маќсат етіп қоямыз. Сондай-ақ тарихи жырлардыњ жанрлық ерекшеліктерін, кuркемдік қ+-рал-тәсілдерін, стильдік uзгешеліктерін ашу да осы ж+-мысымыздың міндеттеріне жатады. Соңғы жылдары "Ќазаќ батырлыќ жырларының поэтикасы" Ш.Ыбыраев, "Тарихи жырлар тағлымы" Б.Рахымов, "Тарихи жырлардың поэтикасы" Б.Рахымов атты еңбектерде тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылықтары, кuркемдік мєселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Дегенмен, "Кенесары - Наурызбай" жыры ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген М.Әуезовтің "Әдебиет тарихы" еңбегінде тұңғыш рет қарастырылып, Ұлы Отан соғысы жылдарында Е.Ысмайыловтың, тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың зерттеулерінде жалғасын тапты.
Қазақ тарихында XIX ғасырының екінші жартысында патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы күрескен ең ірі қайраткерлердің бірі Кенесары.Ұлт мүддесі мен ел-жер тағдыры үшін арпалысқан Кенесарыдай қайсар тұлға бейнесі кенестік дәуірде әдейі бұрмаланып, ол туралы жағымсыз пікірлердің қалыптасқандығы жасырын емес. Мәселен, 1946 жылы жазылған қазақ әдебиеті тарихының алғашқы томы жөнінде М.Әуезов:
...Тарихи жырлар бөлімінде де тыңнан қаралған, түзеліп өткен негізді жаңалықтар бар. Бұл бөлімде Абылай мен Кенесары жайындағы тарихи жыр деген жіктеуге жатпайтын құрама, ұсақ, әңгіме-аңыздар көп кірген еді. Солардың көбінде Абылай, Кенесарыны халықтық ұғымнан өзгеше санамен бейнелеу бар-ды. Хан айналасының, хан ордасының санашылы болған қарт-қария, ақын-жырау, мақтаушы - жыршы ортасы туғызған шолақ әңгіме-аңыздар болатын. Олардың барлығында Абылай, Кенесары, Наурызбайларды сағымды аңыздармен көріктеп, қиял-ғажайып ертегілер қаһармандарына тенеп, әсірелеген дәріптеулер көп болатын. Бұрынғы зерттеу мұндай әнгімелердің бірден тарихи жыр жанырына жатпайтындығын ескермеген және олардың таптық, тарихтық шыны, негізін ақтарып атпаған. Тек бір жақты сүйсіну ретіндегі құптауды. Ғылымды сыншыл тексерудің орнына жұмсап кеткен-ді [1, 258], -деп еріксіз идеологияның ықпалында, саясаттың қақпақылында сөйлеуге мәжбүр болған. Дегенмен бұдан да ауыры қазақтың дүлділ ақыны Н.Ахметбековтың Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы Жасауыл қырғыны деп аталатын поэмасында Кенесары бейнесі, ел танушы, қарақшы ретінде бейнеленуі еді.
Бұл Кене Көкшетауды сайрандапты
Кенеден жиреніпті жұрттың бәрі.
Айтыпты оған қарғыс жас пен кәрі.
Елдегі телі - тенек жаннан безген.
Жасауыл бопты ханға ұры-қары [2, 7].
Осылайша заман талабы тарихи тұлғаның жарқын бейнесін, талантты ақынның аузымен аяққа таптайды. Алайда Алтынды тат баспайтындығы секілді уақыт бәрін өз орнына қояды. Кенесары тұлғасының қайта жаңғыруы - уақыт төрелігінің куәсі. Кезінде Н.Ахметов:
Кенесары хандығын дәріптеп, оның жалған даңқын ел арасына таратуға тырысқан Досқожа, Нысанбай секілді сатымсақ ақындарды Нұрқан бұл поэмасында қатты сынға алады ... Досқожа мен Нысанбай Кенесары-Наурызбай деген қиссасында бұларды халық батыры, халықтың қамқоршысы етіп көрсетуге тырысқан. Оқушылардың ой-санасын мұндай түсініктерден арылту үшін Жасауыл қырғыны поэмасы әдебиетте үлкен роль атқарады [3, 672] - деген пікір айтқан болатын. Шындығында да кімнің-кім екендігін кеңестік дәуірде ашық айтудың мүмкін болмағандығы жасырын емес. Шовинистік саясат қазақ халқының рухани тамырына балта шауып, рухани сабақтастықты үзуге тырысты. Сондықтан да бас амандығын ойлаған ақындар еріксіз ақты қара ғып көрсетті. Ғалымдар сүйексіз талдауға жүйесіз өтірікке барады. Дегенмен осы кезеңнің өзінде ақиқатты ашып айтып басын бәйгеге тігуші ақын-жазушы, ғылымдарымыздың еңбегін ерекше атап айтқан жөн болады. Әсіресе Е.Ысмайлов, І.Есенберлин, М.Әуезов, Е.Бекмаханов өз басынан ұлт мүддесін жоғары қойғандықтарын дәлелдейді.
Е.Ысмайлов 1941 жылы Қ.Бекхожинмен бірігіп Кенесары-Наурызбай және олардың батырлары жайында жыр-дастандар мен аңыз-әңгімелерді (көлемді отыз баспа табақ) баспаға әзірлесе, 1943 жылы Е.Бекмаханов. М.Әуезов. С.Мұқанов. Қ.Бекхожин. Б.Кенжебаевтардың атсалысуымен жарияланған Қазақ ССР тарихының Кенесары бөлімін жазды [4, 78]. Автордың алғашқы еңбегі әлі күнге дейін жарияланбаса, екінші еңбегі 1943 жылдан соң жариялануға тыйым салынды.
1948 жылы әйгілі тарихшы Е.Бекмаханов Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында атты тарихи монографиясын жазса. М.Әуезов 1928 жылы Хан Кене атты тарихи драмасын жазған [5, 313]. Драманың бізге белгілі екі нұсқасы бар.Алғашқы нұсқа Кенесарының тарихи тұлғасын реалистік сипатта көрсетуге негізделген. Ал жазушы І.Есенберлин Қаһар 1969 романында тікелей Кенесары бейнесін арқау еткен [6]. Автор социалистік реализмінің идеологиялық қысымына қарамастан Кенесарының тарихи тұлғасын сомдап жеткізе білген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біз, осы аталған мәселелерді ескере отырып, ұлы тұлғаның қазақ фольклорындағы бейнесін жіті тану мақсатымен Қазақ фольклорындағы Кенесары бейнесі деген тақырыпты дипломдық жұмысымыздың зерттеу нысаны етіп алдық. Кеңестік дәуірде бірі жарияланса, екіншісі жарияланбай, тек соңғы жылдары жаңа әр түрлі басылымдарда үздік-сөздік жарыққа шығып жатқан Кенесарыға қатысты фольклор үлгілерін жинақтап, ғылыми пікір білдіретін мезгіл жеткен сияқты. Сол себепті де аңыз-әңгімелер мен тарихи жырларды тұтастандыра, бірлікте, сабақтастықта зерделеу, қарастырылып отырған тақырыптың өзектілік сипатын айқындайды. Аңыздық прозаның қай жаныры Кенесарыға қатысты көбірек немесе аз, әлде мүлде қолданылмайтындығы, тарихи өлең-жырлардың шыншылдық сипаты қандай деңгейде, көркемдік дәрежесі, өлең өлшемдері, образ жасаудағы ерекшеліктер сияқты сұрақтарға нақты жауап беру жұмысымыздың алға қойған негізгі мақсаттары болып табылады. Жұмыс барысында тақырыбымыздың ауқымдылығын ескеріп негізгі шығармаларға баса назар аударып отырамыз. Дәуір заманына талабына сай,өскелең ұрпақтың талғам-таразысымен Кенесарыдай даңқты бабамыздың асыл қасиеттерін бүгінге жеткізген фольклор үлгілерін саясаттың шаңынан тазартып, ұлттық мүдде тұрғысынан саралай зердеулерге тырысамыз.
Дипломдық жұмыстағы қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмыс жазу барысында қажетіне қарай тарихи-генетикалық, салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі және ғылыми маңызы еңбегіміздің практикалық маңызын көрсете алады деген ойдамыз. Жұмыстың нәтижелерін студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады деген пікірдемін.
Бүгінгі таңда, еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген тұста "Кенесары - Наурызбай" жырын жаңаша көзқараспен саралаудың маңызы зор. Сондыќтан да алып отырған таќырыбымыздың uзектілік сипатының бар екендігі анық.
Жұмыс құрылымы - кіріспе, және екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тарихи жырлардың зерттелу мәселелері
1.1 Тарихи жырлардың жанрлыќ мєселелері
Тарихи жырлар негізіне өмірде аныќ болѓан єлеуметтік, саяси оќиѓалар алынады. Біраќ, м+-нда тарихи оќиѓалар, т+-тас, uзгеріссіз суреттелмейді. Яѓни тарихи жыр uз заманының т%.рлі тарихи оќиѓаларын кuркемдік т+-рѓыдан баяндайды жєне уаќыт uте келе тарихи сипатќа ие болады. Ќазаќ єдебиеттану ѓылымында тарихи жырлар uте аз зерттелген. 1979 жылы алѓаш рет "Ќазақ тарихи жырларының мєселелері" - деген коллективтік монография басылып шыќты. Осы еңбекте тарихи жырлар бір жүйеге келтіріліп, ѓылыми талдаулар жасалды. Сол еңбек бойынша ќазақ тарихи жырларын ХVІІІ ѓасырдаѓы "Аќтабан ш+-бырынды, алќакuл с+-ламаѓа" байланысты туѓан тарихи жырпар, XIX ѓасырдаѓы +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан тарихи жырлар, 1916 жылѓы +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан тарихи жырлар деп топтастырып қарастыру жүйесі жолѓа ќойылды. Яѓни алѓашќы кuзеңге, "Абылай", "Бuгенбай", "Ќабанбай", "Жєнібек", "Олжабай" сияќты белгілі батырларѓа арнапѓан жырлар жатса, екінші кезеңге "Исатай-Махамбет", "Бекет", "Өтеген", "С+-раншы", "Кенесары-Наурызбай" сияқты жыр-дастандар, үшінші кuзеңге, "Аманкелді", "Бекболат", "заќ" батырлар туралы жырлар топтастырылды.
Тарихи жырларды алѓаш рет ќазаќтың т+-ңѓыш ѓалымы Ш.Уєлиханов байќап, жинастырѓан. Ол uзінің еңбектерінде, uзі жазып алѓан эпикалыќ, тарихи жырдың н+-сқаларына ѓылыми талдау жасауѓа тырысќан. Ол ќазаќ фольклорында тарихи жырдың жеке жанр екенін атай отырып, олардың біразын іріктеп, мысал келтіріп дєлелдеуге +-мтылды. Осындай ізденістің нєтижесінде ќазаќ фольклорына "тарихи жыр" терминін енгізді.
Тарихи жырларды жинап зерттеу ісінде В.Радлов та ерекше үлес ќосқан. Ол өзініњ он томдыњ шырармалар жинаѓының үшінші томына ќазаќтың бірнеше тарихи жырларын енгізген. Тарихи жырлардыњ н+-сќалары Г.Н.Потанин архивінде де кuздеседі. "Ќабанбай" жырыныњ үзіндісі жєне "Бuгенбай, Жабай, Баран-Бердіќожа туралы деректер соның айѓаѓы. Ќара сuз түріндегі "Еңлік-Кебек", "Ќалќаман-Мамыр" жырлары да "Дала уалаяты" газетінің бетінен анда-санда орын алып т+-рған.
Тарихи жырлар мен аңыз єңгімелерді Ә.Диваев та жинастырѓан. "Шыңғыс хан туралы аңыз", "Қалдан хан мен Абылай", "Ақсаќ ќ+-лан - Жошы хан", "Кенен аќынның 1916 жыл туралы uлеңі" таѓы басќалар соѓан кує. Тарихи жырларды зерттеу Советтік кезеңде айрыќша ќолѓа алынды. "Тарихи uлең" терминін фольклористикада алѓаш енгізіп, жүйелі түрде зерттеген М.О.Әуезов болды. Ол uзінің алѓашќы еңбектерінде "Тарихи uлеңдер деген жеке бөлімге Исатай, Махамбет, Бекет батыр туралы жырларды енгізген.
М.Әуезов Л.Совольевпен бірге жазѓан "Қазаќ халќының эпосы мен фольклоры" деген еңбегінде тарихи жырдың жеке жанрының сипатын ашып, болашаќ зерттеушілерге жол ашады. Б+-л жырлардыњ бєрі де, ертеде туѓандары да, кейінірек шыѓарыпѓандары да - оның тарихи оќиѓаларѓа негізделген, ол басты-басты кейіпкерлер - тарихта болѓан адамдар. Жырлардың авторлары - кuбінесе сол оќиѓаларды көзімен көрген т+-стастары. Авторлар кuзімен кuрген, uздері бастан кешірген оќиѓаларды уаќытына ќарай сап-сабымен баяндайды.
Тарихи жырлардың батырлыќ эпостан жанрлыќ айырмашылыѓы бар. Яѓни тарихи жырларда эпостық баяндауѓа тєн объективтік сарынның орнын оќиѓаларды тікелей ќабылдаѓан автордың єсері араласќан субъективтік баѓа басады" [7]. Әрине, тарихи жырлардың бойында батырлыќ эпостардың да белгілерінің кездесетіндігі заңды ќ+-былыс. Ќазаќ эпосында батырлар жыры мен халыќтыќ жырларѓа ќоса тарихи жырлар да мол. Б+-л жырлар ХVІІІ жєне XIX ѓасырларда, єсіресе, кең uрістеп дамыѓан" - деп жазады. М.Єуезов.
Тарихи жыр туралы С.Сейфуллин де жазѓан. Алайда м+-нда тарихи жырлар жеке жанр ретінде емес, батырлыќ жырлармен ќоса ќарастырылѓан. Онан кейін С.М+-ќанов та, белгілі ѓалым, академик Ә.Марѓ+-лан да осы т+-рѓыдан ќарастырѓан.
Ќазақ тарихи жырларын арнайы зерттеген ѓалым - Ќ.Ж+-малиев. Ол "тарихи жыр" терминінің орнына "тарихи поэма" деген атау ќолданѓан. Солай бола т+-рса да, зерттеуші-ѓалым тарихи жырлардыњ батырлар жырынан айырмашылыќтарын санамалап көрсетеді. Мєселен, батырлыќ эпоста оќиѓаның жалпы +-лы сорабы ѓана сақталып оѓан єртүрлі ќиял-ѓажайып нєрселер араласып келіп отырса, тарихи жырларда єлі де болса ізі суымаѓан оќиѓаларда, оѓан ќатысушы адамдардың іс-єрекеттері де тарихи шындыќќа жаќын, ќиял-ѓажайып элементтері мейлінше аз +-шырасады", - дейді [8].
Тарихи жырларды келесі бір зерттеуші ѓалым Е.Исмаилов. Ол батырлар жырының кезеңдерін дєуірлей отырып; "ХVІІ-ХVІІІ ѓасырдаѓы ќазаќ-ќалмаќ арасының ќарым-ќатынасына байланысты туѓан батырпар жыры", "XIX ѓасырдаѓы ќазаќ халќының +-пт-азаттыќ көтерілісіне байланысты туѓан батырлар жыры" деп топтастырады. Сонымен бірге тарихи жырларды жеке жанр ретінде ќарастырып, оның жанрлыќ ерекшелігін аныќтап, хронологиялыќ принциппен саралайды" [9].
Осы саланы зерттеуші келесі бір ѓалым - ќазаќ фольклорындағы тарихи жырлар, uз алдына дербес жанр деген ќорытынды жасайды. Н.С.Смирнова сондай-ақ тарихи жырларды екі аралыќ жанр деген +-сыныс айтады. Белгілі ѓалым Б.Кенжебаев "Ќазаќ єдебиетінің тарихының мєселелері" атты кітабында эпос пен тарихи жырдың айырмасына ерекше тоќталады.
Тарихи uлең жанрын арнайы зерттеген ѓалым - Б.Уахатов. Ол uзінің І974 жылы шыќќан "Қазақтың халыќ uлеңдер" атты монографиясының бір тарауын тарихи uлеңдерге арнаѓан. Ғапым б+-л жанрдың тарихи жанрдан айырмашылыѓын өте д+-рыс атап кuрсетіп, оның жанрлыќ аныќтамасын белгілейді. "Шынында да, - деп жазады ол, ќысќа, эскиз секілді болып келеді де, +-зын сонар оќиѓаның ішінен тек сол uлеңнің идеясын ашарлыќ сєттерді ѓана даралап кuрсетеді. Тарихи деректерге сай болѓан оќиѓаны сол болѓан күйінде кuрсетіп, наќтылы сурет жасайды" [9].
Жоѓарыдаѓы пікірлерді ќорытындылай келгенде казаќ ауыз єдебиетінде "тарихи жыр", "тарихи uлең" деген екі жанр бар екені аян. Алайда, ѓылымда б+-лардыњ аражігі дєл аныќталып, шекара ќойылѓан жоќ.
"Тарихи uлең - uмірде болѓан, наќты оќиѓалар мен адамдарѓа арналѓан шаѓын, біраќ біршама, эпикалыќ сарыны бар шыѓармалар. Тарихи uлең, єдетте, оќиѓаныќ, ізі онша суымай т+-рѓанда, фактілер +-мытылмай т+-рѓанда туады да, онда шындыќ іздері басым жатады. Сонымен бірге, тарихи uлеңдерде кuркемдік те бар, єрі лиризм де кездеседі.
Тарихи uлеңдер ќоѓам uмірінің єр кезеңінде туып отырады, яѓни б+-л - uте ескі жырлардың бірі" [9].
"Ал тарихи жыр кuркем шыѓарма болѓандыќтан тарихи фактілер мен деректер, кuркемделіп, біршама uзгертіліп беріледі.
"Тарихи жыр т%.птеп келгенде батырлыќ жыр мен тарихи өлеңнің аралыѓыңдағы жанр. Тарихи өлең єңгімеленіп отырѓан оќиѓаның ізінше пайда болады да, ел арасына тез-ақ тарап кетеді. Кейін сол єр uлеңде айтылѓан оќиѓалардыњ негізінде, кuлемді шыѓармалар туады. Олар бірте-бірте циклденіп, %.лкен жанрѓа айналады жєне оѓан кuптеген тарихи шаѓын uлеңдер енеді. Содан барады да үлкен эпикалық тарихи жыр пайда болады. Ал араѓа кuп уаќыт салып барып осы бір үлкен оќиѓаѓа байпанысты ол батырлың жырѓа айналады. Бізге жеткен кuптеген батырлар жырының даму жолы осындай. Ал Абылай, Есім, Ќабанбай, Олжабай туралы үлгермеген, біраќ оның нәтижесін бойына сіңірген тарихи жырлар эпостыќ жырларѓа ќараѓанда тарихи жырпардың идеялыќ, эстетикалыќ м+-раты сєл uзгеше болады. М+-нда үлкен оќиѓаның жекелеген фактілеріне, б+-ќара ќауымнан uзінің ќайратымен, жүректілігімен, аќылымен дараланып шыќќан кєдімгі ќарапайым адамѓа мєн беріледі. Біраќ, олар, яѓни жеке фактіде, одан да жалпы тарихи жаѓдайдан бuлек алынбайды. Тіпті тарихи жырдыњ б%.кіл мазм+-ныныњ uзі сол заманның оќиѓаларынан туып, uрбіп жатады" [9].
Ќазаќ тарихи жырларында батырлыќ, эпостыќ көптеген элементтері бар, біраќ олар єлі таза эпос емес. Тарихи жырларда жырлаушылар белгілі батырлыќ эпостыњ нәтижесін пайдаланып отырѓан. Соның нәтижесінде тарихи жырлар соңғы бір-екі ѓасырдың аќиќат шындыѓын бейнелейтін uзіндік тың ќ+-былыс ретінде дүниеге келіп, ауыз єдебиетінің uз алдына дербес тума жанры болып ќалыптасқан.
"Б+-л жырлардың бєрі де, ертеде туѓандары да, кейінірек шы-ѓарылѓандары да - оның тарихи оќиѓаларѓа негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болѓан адамдар. Жырлардың авторпары көбінесе сол оќиѓаларды кuзімен кuрген т+-стастары. Авторлар кuзімен көрген, uздері бастан кешірген оќиѓаларды уаќытына ќарай сап-сабымен баяндайды. Тарихи жырларының батырлыќ эпостан жанрлық айырмашылыѓы бар. Яѓни тарихи жырларда эпостық баяндауѓа тєн объективтік сарынның орнын оқиѓаларды тікелей ќабылдаѓан автордың єсері араласќан субъективтік баѓа болады" [7]. Әрине, тарихи жырлардың бойында батырлыќ эпостардың белгілерінің кездесетіндігі заңды ќ+-былыс. Жоѓарыдаѓы пікірлерге с%.йене отырып, ќазіргі ќазақ фольклористикасында тарихи жырлардың жеке жанр ретінде толық ќалыптасќандыѓын айта аламыз.
XIX ѓасыр қазақ халќының тарихындаѓы күрделі кезең. Б+-л кезең тек тарихта ѓана емес сонымен бірге, єдебиет пен мєдениетте де терең із ќалдырды. 1836-1837 жылдары Бuкей ордасында Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаѓан +-лт-азаттыќ кuтерілісі болып uткен. Халық есінде кuп уаќытќа дейін саќталѓан осынау оќиѓаѓа байланысты, кuптеген uлеңдер мен дастандар жазылды. Осы кезеңге байланысты Махамбет Өтемісұлының, Алмажан Азаматқызының, Шернияз Жарылѓас-+-лының, Ыѓылыман Шuрековтың, Байтоќ пен Жан+-заќ аќындардың тарихи uлеңдері мен дастандары, дүниеге келді. Ыѓылыман Шuрековтың "Исатай Махамбет" тарихи дастаны мен кейбір uлеңдері Ташкентте шыќќан "Сєуле" журналында 1924, №4, "Исатай Махамбет" 1925, "Аламан" 1926 жинаќтарында жарияланды.
Аќын шыѓармаларының дербес жинаѓы Б.Аманшиннің ќ+-растыруымен "Исатай-Махамбет" деген атпен жеке кітап болып 1977 жылы басылып шыќты. Аќынның uмірі мен шыѓармашылыѓын арнайы зерттеген академик Д.Ж+-малиев, дастанды мазм+-ны мен кuркемдігі жаѓынан жоѓары баѓалаѓан. "Ыѓылыман Шuрековтың "Исатай-Махамбет" жырын арнайы зерттеген М.Әуезов: "Жырдаѓы єңгімені алсаќ: тарихи оќиѓаның жылы ізі суымай т+-рѓан уаќытта, сол оќиѓаның uкшесін басып шыќќандыќтан үлкен шыншылдыќпен жазылѓан. ¤мірде аныќ болѓан оќиѓа кuмескісіз, күңгіртсіз, айнаѓа түскендей ашыќ т%.скен. Б+-рынды батырлар жырының жасырынды с%.йетін т+-манды сарыны Исатай жырында суалып, жоѓалѓан сияќты да, оның орнына ел тіршілігі мен ел салты кuлемірек болып көрінуге айналѓан. Б+-л жағынан ќараѓанда Кенесары, Исатай жырлары сияқты тарихи өлеңдер єдебиетте жаңа баѓыт туѓызып, uмірге жанасуды мақсат ќылѓан сияќтанады. Ел єдебиетіндегі uміршілдік, наѓызшылдыќ толыќ пішінде ең алѓашќы рет осы uлеңдерден шыѓады. Исатайдың Жєњгір ханѓа астамдың сuз айтып, айып тартып, алпыс атан тuлеуі. Ел билерінің кесім айтуы, онан соң жырдыњ ішіне шай мен жылы үй, ќ+-с төсектіњ кіруі барлыѓы да єдебиетке ел uмірі кuлемді суретпен кіре бастаѓанының белгісі. Бұлардан басқа орыс єскері, зеңбірек, ќазақша соѓыстың суреттері болсын, бәрі де бүгінгі заман адамдарына Исатай оќиѓасы кеше ѓана болѓан іс екенін аныќ білдіреді. Исатай жырында Кенесарыда кез келетін жекпе-жек жоќ. Ол да ескі uмірдің ескі салты еді. Оның ар жағында балѓан ескі батырлар жекпе-жегі кезең астында ѓана т+-рѓан сияќты еді. Мына заман ол салт пен ол даѓдыны жоѓалтќан. Б+-л кuріксіз, кuңілсіз болса да uмір" [10], - деп жазады. Сондай-аќ Россия патшалыѓының "Жаңа ереже" шыѓарып, отаршылдыќ саясатын б+-рынѓыдан да үдете т%.скен кезеңге туѓан тарихи дастандардың бірі - Досан батыр. Яѓни б+-л жыр Маңѓыстау uңіріндегі 1870-1873 жылдардағы халыќ көтерілісіне арналѓан.
"Досан батыр" туралы дастанның мазм+-ны жєне кuркемдігі жағынан толыѓырақ н+-сќасын Сєттіѓ+-л Жанѓабылов жырлаѓан. Аќын б+-л туындысын І9І7 жылдан үзінді түрінде айтып келіп, 1939 жылы дастан дєрежесіне жеткізген. Осы жырдың Ќазаќстан Ѓылым академиясында т%.п н+-сқасы саќталѓан. Дастан 1960 жылы "Ќазаќ єдебиеті тарихының" бірінші кітабында жарияланѓан. Ќ.Сыдыќов, Сєттіѓ+-л Жанѓабылов шыѓармаларына талдау жасай отырып uзінің "Аќын жыраулар" 1974 еңбегінде осы "Досан батыр" жырына біршама көлемді талдау жасаған.
Келесі бір Ресей отаршылдыѓына ќарсы кuтерілген Кіші жүз ќазаќтарының ерлік ісін жырлайтын дастан - "Бекет батыр". Осы жырдыњ бір н+-сќасын 1095 жылы И.В.Аничков жазып алып Ќазан университетінің баспасынан жеке кітапша етіп шыѓарѓан. Келесі бір нұсқасын Є.Диваев, Еркінбек Аќынбековтан жазып алып 1897 жылы Ќазан баспасынан, 1922 жылы Ташкент баспасынан ќазақ тілінде кітапша етіп шығарады. Үшінші н+-сќасын 1945 жылы Қ+-сни+-лы Мұрат жазып алѓан. "Бекет батыр" туралы дастанды, 1840 жылдары М.Әуезов, С.М+-ќанов, Ќ.Ж+-малиев зерттеп ќарастырѓан. М.Әуезов "Тарихи жырлардыњ" ішінде "Бекет батыр" жайындағы жыр аныќ тарихи оқиѓалар жайында" [7], - деп ќорытынды жасаѓан.
"Бекет батыр" жыры туралы "Ќазаќ єдебиеті тарихының" 1966 жылѓы орыс тілінде жарыќ көрген профессор Н.С.Смирнова редакциясымен әзірленген 1-ші томында да жазылған. Б+-л бөлімді жазѓан белгілі ѓалымдар Е.Т+-рсынов пен С.Ќасқабасов жырдың тuрт н+-сќасын алып қарастырады. Сондай-аќ М.Єуезов: "Тарихи uлеңнің аќырѓы бірі "Бекет батыр" uлеңі. Бекеттің оқиѓасы Кенесары мен Исатай оқиѓаларыныњ кезінен жиырмасыншы-жиырма бесінші жылдан кейін болѓан. М+-ны туғызѓан тарихи хал де Кенесары, Исатай оқиѓалары туѓызѓан халмен желілес. Сондаѓы сияќты ќалың елдің наразылыѓы. Ќазақтан сайланѓан ханның арамдыќ, зұлымдыѓы. Елге келтірген ауыртпалыѓы, сондай к%.йлердің туындауынан Бекет Арыстан деген ханѓа ќарсы шыѓып, ел кегін алып, uлтіреді. Біраќ жырда Бекет оќиѓасының ќалай туып, +-лѓайып uскені айтылмайды. Жыр Бекет оќиѓасының арты немен біткенін ѓана айтады. Сондыќтан, тарыхта Бекетпен бірге %.лкен іс істеген Есет, Кuтібар батырлардың істері жырдың ішінде айтылмайды" [10], - деген пікір айтады.
Келесі бір осы кезеңде туған жыр - Жанќожа батырѓа байланысты болып келеді. Ќазаќстан Ѓылым академиясының кітапхана ќорында Жанќожа батырдың, орыс зерттеушісі П.Г.Веселовскийдің І893 жылы жазып Петербург баспасынан шыѓарған "Жанќожа батырдың толѓауымен" бастап сегіз т%.рлі н+-сќасы саќталѓан. Кеңестік дєуірде академиктер М.Єуезов, С.М+-ќанов, Ќ.Ж+-малиев, Є.Марѓ+-лан, М.Сильченко uздерінің ХVІІІ-ХІХ ѓасырдағы ќазаќ єдебиетіне ќатысты зерттеу еңбектерінде арнайы тоќталѓан. Сондай-ақ, "Қазақ єдебиеті тарихының" орыс тіліндегі басылымында Е.Т+-рсынов пен С.Ќасќабасов дастанды жанрлыќ т+-рғыдан ќарастырѓан.
ХІХ ѓасыр Жетісу uлкесіндегі +-лт-азаттыќ кuтеріліске байланысты туѓан келесі бір дастан "Саурыќ батыр" авторы Әбдіѓали Сариев. "Дастан 1940 жылы "Єдебиет жєне искусство" журналының бесінші санында жарияланѓан. Тарихи оќиғаларға арналѓан жолы бір дастанды Ж.Жабаев шыѓарѓан. Ол "С+-раншы батыр" деп аталады.
Ендігі бір тарихи жырлардың үлкен тобы Кенесары мен Наурызбайға арналады.
Нысанбай Жаманќ+-л+-лы 1822 жылы Сыр бойында туып, 1883 жылы 61 жасында дүниеден өтеді. Жыраудың бейіті Ќызылорда облысының Жалаѓан ауданында Аќќошќар деген жерде орналасќан.
Нысанбайдыњ "Кенесары-Наурызбай" жыры - ел арасында кuп таралѓан жырдың бірі. XIX ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап баспасuз бетін кuре бастаѓан "Кенесары-Наурызбай" жыры 1872 жылы С.Жантuрин мен Т.Сейдалиннің аудармасымен "Записки Оренбургского отдела императорского русского географического общество" журналының үшінші бuлімінде сөзі ќазаќша, єрпі орысша боп бір рет басылып шыѓады.
Нысанбай жыры ана тілімізде жеке кітап болып 19І2 жылы Қазан баспасында жарыќ кuрді. Б+-ны бастырып шыѓарѓан Жүсіпбек Шайхулисламов.
Кеңес т+-сында "Кенесары-Наурызбай" жыры екі рет жеке кітап болып шыќты. Бірі 1923 жылы Ташкентте Х.Досм+-хамед+-лының алѓы сuзімен басылып, одан кейін 1934 дылы Мєскеуде Н.Төреќ+-ловтың алѓы сuзімен жарияланды. Б+-л жарыќ кuрген кітаптардың екеуі де Ә.Диваев жинаѓан Ж.Басыѓарин н+-сќасы еді. Содан бері баспасөз бетінде %.зінділер жарияланѓаны болмаса, жеке кітап болып шыќќан жоќ. Бертінде "Ќазаќ єдебиетінде", "Парасат" журналының алтыншы-жетінші сандарында жарыќ кuрген Нысанбай жыры да - Басыѓарин н+-сқасы.
Жантuрин, Шайхулисламов жєне Басыѓарин н+-сќаларына қараѓанда кuлемді, Кенесары мен Наурызбайдың ќолѓа түсетінін, uлімін суреттейтін толыќ н+-сќасы да бар. Ол - 1939 жылы Ѓылым Академиясы жанынан ќ+-рылѓан фолБклор жинаушылардың Торѓай экспедициясында жазылып алынѓан Қашќынбай Қараев н+-сќасы.
Осы жырдың єрідегі жай-күйінен, тарихынан хабардар Е.Ысмайлов, Ќ.Бекхожин, Є.Серсенбаев жоѓарыда аталѓан н+-сќаларды сапыстырып, uлеңдік ќ+-рылымына, Нысанбайдың стилБдік ерекшелігіне қарай ќ+-растырып, б+-ѓан дейінгі кіріккен, жырдың сєнін кетіріп т+-рѓан Кенесарыѓа тіл тигізетін б+-рмаланѓан жерлерді алып тастап, тек Нысанбайѓа тєн тілмен жырланатын н+-сқасын 1940 жылѓы жинақќа кіргізеді. Біздің жұмызымызѓа негіз болатын "Кенесары-Наурызбай" жырының нұсќасы осы 1940 жылѓы жоѓарыдағы н+-сќа негізінде 1996 жылы шыќќан тарихи жырлардыњ %.шінші томына енгізілген. Сондай-аќ Жылќайдарұлының "Кенесары-Саржан" жырын, Доскей Әлімбектің "Кенесары", С.Керімбек+-лының "Кенесары-Наурызбай", авторы белгісіз "Наурызбай-Ханшайым" таѓы басќа тарихи жырлар белгілі болып отыр.
1.2 Қазақ ауыз әдебиетіндегі Кенесары туралы аңыз-әңгімелер
Кенесары жөніндегі өлең - жырлар, аңыз-әңгімелер бүгінгі таңда әжептәуір деңгейде жинақталып отыр. Әсіресе, күні бүгінге дейін баспа бетін көрмесе де Е.Ысмайылов пен Қ.Бекхожиннің бірігіп әзірлеген Кенесары-Наурызбай және оның батырлары жайындағы жыр-дастандар мен аңыз-әңгімелердің маңызы ерекше. Соңғы жылдары Кенесарыға қатысты тарихи өлеңдер мен тарихи жырлар, тарихи зерттеулер баспа жүзінде жинақталып, жариялану үстінде. Алайда, аңыз-әңгімелер әлі жүйелі түрде қолға алынып зерттеле қойған жоқ. Көрнекті фольклорист ғалым С.Қасқабасов Қазақтың халық прозасы еңбегінде аңыз - әңгімелерді аңыздық проза деп атап, іштей: миф, хикая, жай әңгіме, аңыздар, әпсана, хикаят деп саралаған болатын. Демек, бұл қарастырып отырған Кенесары туралы аңыз-әңгімелер аталған жанрлық топтардың қайсысына жататындығын ең бірінші кезекте ажыратып алған дұрыс. Біз қарастыратын аңыздық проза үлгілері, көбінесе, жай әңгімелер мен аңыздар үлгісіне жатады. Әсіресе, тарихи аңыз ХІХ ғасырдағы ұлт - азаттық көтеріліске қатысты молырақ туындауы заңдылық.
Кенесары турасындағы жай әңгімелердің кейбірі, жыршы, ақындар жайында болып келеді. Мәселен, А.Алекторов жазып алған мына бір әңгіме соған куә.
Нысанбай қолындағы қобызын аңырата тартып, Абылайдың немересі өміріндегі соңғы оқиғалар жайында ел ішінде жыр толғап жүрген шақта екінші бір қырғыз Гомері өткенді жырлаушы, соқыр Ғасан Кенесарымен қоян - қолтық араласқан және оның қаһармандық жорықтарына қатысқан осы жырау Кенесарының орыстармен соғысы туралы қытай империясы төңірегіне көшу жөнінде жырланған... Даланың суырыпсалма ақындарының жырларында Кененсарының жеке басының сипатталуына ой жібере отырған тыңдаушылар ерлікпен қаза тапқан, өзінің аталастарын азат, тәуелсіз халық етуді ғана аңсап бүкіл өмірін соған арнаған сұлтанға іштартпай отыра алмайтын еді [11, 48-49]. Тағы бір ақын өміріне қатысы болып келетін аңыздық сюжет - Арыстанбай Тобылбайұлымен байланысты.
Бірде Кенесары жортуылда жүргенде Арыстан ақынды ұстап алып, оған былай дейді:
oo Сен менің сыртымнан ғайбат сөз таратыпсың. Сондықтанда сен менің қас дұшпанымсың. Қармағыма іліктің, қаһарына киліктің.
Сонда Арыстан:
oo Ей, Кене аға! Бір мен емес бүкіл қазақты жақсы көрсең, соңыңдағы қарашыңызбыз, жек көретін болсаң, соңынан ермейтін алаштың басқа баласымызбыз, кеше бабаң Абылайға алты қатын әперіп, хан сайлаған Атығай, қарауылдың баласымыз [12, 6], - депті.
Ал, көрнекті фольклорист, ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпеев бұл аңызды өлең түрінде бізге жеткізген. Арыстан ақын қолға түскенде Кенесары ханға айтқан:
Кене хан, жақсы көрсең қарашыңмын,
Жек көрсеңде өзіңнің алашыңмын,
Атаңа алты қатын алып берген,
Атығай қарауылдың баласымын, -
деп, сонда өзін өлтіргелі отырған Кене хан көзінен жасын төгіп - төгіп жіберіп, батыр, қалағаныңды ал деп астына ат, жетегіне түйе, мойнына қыран мылтық, қасына отыз жігіт жолдас бергізіп, еліне алып барғызып салған екен [13, 149].
Демек, екі аңыздың да сюжеті ортақ, бір негіздің екі түрлі нұсқасы екендігі ешқандай дау туғызбайды. Арыстанбай ақын жөніндегі келесі аңыз да Кенесары есімімен байланысты болып келеді.
Тағы бірде Кенесары Арыстанбайға: Менің жыршым бір дастанның өзін үш күн, үш түн бойы үзіліссіз жырлайды, - дейді.
Сол мезетте Арыстанбай:
oo Ол менің қасымда шалшық су сияқты ғой. Мен Ер Көкшені үш ай жырлаймын, - депті [11, 49].
Бұл келтірілген аңыз негізінде де тарихи шындық жатыр.
Мұндай аңыздар әдетте баяндалып отырған оқиғаны немесе әңгімеленіп отырған жануарды көзімен көрген кісінің ауызекі әңгімесінен пайда болады. Мұндай әңгіме бірден - бірге айтылып, елден - елге таралғанда ғана, яғни әңгіменің оқиғасы тұрақты сюжетке айналып, көпшілікке тарап, ел қажет кезде айтылып отыратын болғанда ғана аңызға айналады [13, 150], - деген пікірге жүгінсек Кенесары мен Арыстанбай арасындағы болған оқиға тұрақты сюжетке айналған, тарихи шындықтың ел арасына кеңінен тараған үлгісі.
Ендігі бір аңыз үлгісі Досқожа ақынның есімімен байланысты айтылады.
Патша отрядтарымен талай рет қарулы қақтығыс жасалғаннан кейін Кенесары өзінің жақтастарымен бірге Алатау жаққа қоныс аударуды ұйғарады. Оның ауылдары жолға дайындалады, ал Кенесарының өзі төбе басына шығып терең ойға шомады. Осы кезде алыстан екі салт атты көрінген. Оларды көзі шалған Кенесары айналасындағы адамдарға былай дейді:
Анау келе жатқан Досқожа. Мені көшуден бас тартуға көндірмек ойы бар шығар. Онымен өзім сөйлесейін, сендер көшуді тоқтатпаңдар. Досқожа ақын Кенесарының қасына жетіп, атының басын ірікті де, өзінің қоштасу жырын төгілтіп қоя берді,- деп келетін әңгіме сюжетінің Досқожа мен Кенесарының кездесу сәтінің баяндайтын жері тұрақты сюжет ретінде халық арасында кеңінен таралған.
Кенесары жөніндегі естелік, әңгіме-аңыздардың маңыздылығы жөнінде әйгілі тарихшы Е.Бекмаханов:
Кенесарының, батырларының, көтеріліске қатысқан қатардағы сарбаздарының және сол оқиғалардың басы - қасында болғандарының өз ауыздарынан жазып алынған естеліктер аса көңіл аударарлық. Мұндай жазбалардың маңызы сонда: оларда поэзиялық шығармаларға қарағанда толығырақ, әрі нақтырақ айтылады. Оның үстіне бұл жазбалар Кенесарының батырлары туралы өмірбаяндық деректерді хабарлай отырып, көп нәрсеге көз жеткіздіреді, сөйтіп Кенесарының төңірегіндегі оған жақын жүрген адамдардың әлеуметтік құрамын сипаттауға мүмкіндік береді, өйткені бұл жайында ресми құжаттарда деректер сақталмаған дерлік, міне, осының бәрі аталмыш естеліктердің бірегей құнды дүниелер екендігін көрсетеді [11, 51], - деп атап көрсеткен болатын. Олай болса, әйгілі ханға қатысты сол кезеңнен бізге жеткен әрбір кезеңнің, сөздің, әңгіменің қаншалықты маңызды екендігін айқын аңғаруға болады.
Кенесары жөніндегі көлемді әңгіме-аңыздарды жинастырып, бүгінгі күнге жеткізуші көрнекті фольклор зерттеушісі Мәшһүр Жүсіп Көпеев еді. Ол Ақтау (1938 жылы) қамалын шабу кезінде Кенесары сарбаздарының құрамында жорыққа қатысқан Жәдігер Смайловтың аузынан көптеген әңгімелер жазып алған. Мұнда Кенесарының Жеке батыр атаған Төлебай батырдың ерлік істері қызықты баяндалады. Әсіресе, М.Ж.Көпеевтің келтірген аңыздық прозасының мына бір үлгісі таза бәр хикаят жанрына жатады.
Кенесарыны өлтірушілердің бәрі оның келелі рухының қарғысына ұшырап, бүкіл үрім-бұтағымен құрып кетті [14, 85].
Кенесары Қасымовпен оның жауынгер серіктері туралы едәуір фольклорлық материал жинаған адам - Қазақстанның халық ақыны, Қостанай облысының Обаған ауданында өмір сүрген Омар Шипин. Ол жеті батырдың қысқаша тарихын жазған. Бұл шығарма Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталып келеді. Оқиғаға тікелей қатысқан Шұбар Наурызбаев. Жамантайлардың өз аузынан Құсмұрын приказының құрылу тарихын, Кенесарының Сарыарқадан қоныс аударуын, 1847 жылғы қырғыз манаптарымен соңғы шайқасын жазып алған.
Өзге материалдарды О.Шипин әкелерінен, туыстарынан, оқиғаларға қатысқан немесе соны көзімен көрген адамдардың айтуымен жазып алады: көп оқиғалар қариялардың аузынан жазып алынған. О.Шипиннің жазбасы бірқатар бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Кенесары отрядтарының 1838 жылы Ақмолаға батыл шабуыл жасағандығы баяндалады. Бұл бөлімде Кенесарының өз батырларына берген мінездемесі келтіріледі. Оны автор өз құлағымен естігендердің аузынан жазып алған:
Шайқаста қорқу дегенді білмейтін Басығарадай батырды көрген емеспін... Алдыңғы айтқандарын бір рет қайталамай Нысанбайдай жырауды көрген емеспін. Осы бөлімде Кенесары батыр шайқасқан жер және оның қаза табуы баяндалады.
Келесі бір аңыздар тобын Жамбылдың естеліктері құрайды. Атағы жер жарған Кенесары Наурызбай келді деген соң, ұлы жүз дулат елі қалмай жиналды. Күні-түні Кененің аулын босатпады. Дулаттың батыры Сыпатай да, шапыраштының ерлері Саурық, Сұраншы да, қоңыраттан шыққан Байзақ та, төре Рүстем де қалмай келді. Кенесары екі күн ұдайы ешбір адаммен сөйлеспей, маңдайын ұстап, ауыр ойланып төмен қарап отырып алды. Рүстем төре де, Сыпатай батыр да Кенесары отырған ақ боз үйдің алдынан анадай жерден түсіп, алдиярлап қолын қусырып, рұқсат сұраудан басқа, бір ауыз сөз айтуға бата алмаған. Келгендердің бәрімен Наурызбай ғана сөйлескен. Сонда он тоғыз жасар жас батыр Сұраншы атының басын Кенесары отырған үйге тіреп тұрып, есіктің маңдайшасын көтеріп, былай депті:
oo Хан бетін басып, басын тұқыртып, неге төмен қарай береді? Біз ұялшақ қатын көргелі келген жоқпыз, ондай қатындар ауылымызда жеткілікті, біз ел бастаған, жау жасқаған батырды көргелі келдік депті.
Сонда Кенесары басын жұлып алып:
oo Уа, ерім екенсің ғой, атыңнан түсіп, жоғары шық! - депті.
Сұраншыға оң тізесінен орын беріпті. Сонан кейін барып Сыпатай батыр. Рүстемдер де алдиярлап үйге кірген екен. Бірақ Кенесары олардың бірде - бірімен жылы сөйлеспей, өзінің үйіне баса - көктеп кірген ер жігіттермен ашылып сөйлесіпті. Он жеті жасар Байсейіт батыр да атымен құйғытып шауып келіп, Кенесарының отырған үйінің дәл табалдырығының алдына тоқтатыпты. Әкесі Тайшыбек:
oo Бұл не бейбастақтық, сен де ханды басынамысың? - деп шыға келіп ұрысқан екен. Байсейіт кимелеп:
oo Мен хан деп келгем жоқ, батыр деп келдім, батырдан батыр қорықпайды, - деп, үйге кіре беріпті. Кенесары бұған да оң тізесінен орын берген [15, 146-147].
Кенесарының тарихи тұлғасын танытуда бұл аңыздардың да маңыздылығы ерекше. Профессор С.Қасқабасовтың:
Әңгіме алғашында таза хабарламалық сипатта ғана айтылса, аңыз мағұлматтықпен бірге ғибраттық, сейілдік мақсатта да айтылады. Сондықтан алғашқы жай әңгімеге қарағанда аңыз көркемдеу болады. Бірақ ол ешқандай кереметтік (чудо) араластырмайды [16, 246], - деген пікіріне қосыла отырып, жоғарыдағы келтірілген аңыздық проза үлгісін аңыз жанрына жатқызамыз.
Қазақ арасында тағы да молырақ тараған аңыз Кенесары, сары Кене деп аталады. Оны 1932 жылы С.Марков Мәскеуде орыс тіліне аударып бастырған. Өлеңмен жазылған аңыз сюжеті Кенесарының дүниеге келу жағдайын баяндайды. Онда:
Кенесары тым кішкентай болып туыпты, оған ат қойған адам титтей нәрестені алақанына алып тұрып: өзі құрттай ғана екен, ендеше аты Кенесары болсын, - депті.
Келтіріліп отырған бұл аңызда тарихи деректерден алшақ кетпейді. Тарихи тұлға Кенесарының шағын денелі, орта бойлы адам болғандығы тарихи деректерде атап көрсетілген.
Кенесарының көрегендігін, парасат, пайымын байқататын төмендегі әңгіменің де тәлімдік мәні зор.
Кіші жүз қолының ішінде Созақ деген өзі батыр, өзі күйші, әнші бір керемет жігіт болады. Сол сері жігіт Кенесарының туысының бірінің қарындасымен көңілдес бола ма, қалай? Мұндай сыбыс жерде жатқан ба, сыпсыңдай Наурызбайға да жеткен дейді. Ал Наурызбай ойға-қырға бірдей жүретін, тежеу - тоқтауды білмейтін, арынды, жалынды, көзсіз батыр болған. Және жасақ ішіндегі ең албырт жасы да сол ғой. Әлгі сыбыс жетісімен ләм деместен сұрланып тұрып қалады.
... Бір айлық жорық кеште үй іргесін түріп жіберіп, сыртқа қарап жатқан Науан әріректе үй тасасында, алтыбақаннан алысырақ әлдекіммен сұңқылдасып тұрған қарындасын көрсе керек. Сонда ашуы басқа теуіп, қылышын жалаңаштап, солай қарай беттеген тәрізді. Мұндайды селт еткізбей бағып жүретін естияр, сұңғыла жігіттердің біреуі дереу Кенекеңе хабар бергізіп, өзі екі - үш азаматымен, бір жанжал туа қалатындай болса, арашаға түспек болып, Наурызбайға қарай беттейді дейді..
Беймезгіл уақытта суық хабардың насырға шабатынын сезген Кенекең со маңдағы аттың біріне жайдақ міне сап, шапқылап жетіп келеді. Інісінің сыры өзіне мәлім. Бір қызбайды. Қызса бой бермейді.
Келсе шынында да солай екен. Опыр - топыр. Даң - дүң. Әйтеуір, шығын жоқ. Дыңдай үш- төрт жігіт ортасында, қылышын ұстап, дірілдеп тұрған Науан көзіне түседі бірден. Сонда Кенекең шыдамай ақырып жібереді: Иттің жаманы түз қориды, жігіттің жаманы қыз қориды. Сенің, сірә, қынаптан қылыш суырар басқа жауың болмағаны ғой! - депті.
... Өзінің аңғырттығынан опық жеген Наурызбай кейін серіктеріне:
Ойпырмай, сондағы ұялғаным - ай, жердің жарығы болса, кіріп кетер едім! [16, 246], - дейді екен. Аңыздан гөрі көркем әңгімеге жақын аңыздық прозаның бұл үлгісін - әңгіме жанры деп қабылдаған дұрысырақ болар. Өйткені айтылып отырған оқиға толық тұрақты сюжетке айналып, ел арасына кең тарай қоймаған.
Кенесарыға қатысты ендігі бір топ аңыздарда оның қырғыздар қолына тұтқынға түскеннен кейінгі халі баяндалады. Ол аңыздардың бірінде:
Қолға түскен соң қырғыздар Кенесарыға қой сойып, қонақ асы береді. Ет әкелгенде Кенесары мен Наурызбай қисайып жатыр екен дейді. Ас келді, дегенде Наурызбай ұшып түрегеледі де Кенеке, тұрыңыз, тамақ желік дейді. Кенесары: Жемеймін дейді. Сонда Наурызбай айтыпты:
Әй, Кенеке - ай, өмір деген не дейсің? Ақырында бір өлім болған соң, бүгін өлдің не, жүз жылдан соң өлдің не? Оның үшін уайым жемелік. Тұрыңыз одан да етке тойып алалық - дейді. Сонан соң Кенесары тұрып тамағын жейді - деп әңгімеленеді. Келесі аңызда:
Кенесары мен Наурызбайды тірідей жауырынан жарып өтіп, жүрегін алған. Қанын ішкен дұшпанның қанын ішу деген бұрыннан келе жатқан ескі түрік әдеті.
Қырғыз арасында осы күнге дейін мынадай лақап бар, Кенесарының жүрегі майланған екен, Наурызбайдың жүрегінде қарыстай қара қылы бар екен. Жүрегіндегі қылын көрген соң: Наурызбайды бекер өлтірген екенбіз. Жүрегінде түгі бар ер жер жүзіне сирек келетін еді деп қырғыздар опынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz