З.М.Бабырдың «Бабыр-наме» шежіресі әдеби туынды

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Мазмұны: Кіріспе . . .

: 6

: 1

Мазмұны: Тарихи шежіре жазу дәстүрі және Захириддин Бабыр . . .

: 10

: 1. 1

Мазмұны: Авторлық шежірелер - тарихи дерек әрі әдеби мемуарлық туынды . . .

: 10

: 1. 2

Мазмұны: Бабырдың тарихи қызметі және «Бабыр-наме» еңбегі . . .

: 17

: 2

Мазмұны: «Бабыр-намедағы» фольклор үлгілері, әдеби, көркемдік мәселелер . . .

: 37

: 2. 1

Мазмұны: «Бабыр-наме» түркі халықтарының фольклорлық мұрасы . . .

: 37

: 2. 2

Мазмұны: Шығармадағы көркемдік әдіс, тәсілдер . . .

: 44

Мазмұны: Қорытынды . . .

: 58

Мазмұны: Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . .

: 61

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің тарихында тарихи тақырыпта жазылған көркем шежірелер ерекше орын алады. Тарихи тақырыптағы көркем шежіре ұғымы ұлттық әдебиетіміздің тарихына өткен ғасырдың 80-жылдары енгізіле бастады. Содан бері көптеген тарихи шежірелер ұлттық әдебиетіміздің тарихынан берік орын алды. Тарихи шежірелер ауқымы күн өткен сайын басқа халықтардың еншісінде жүрген рухани құндылықтармен толығып, молайып келеді. Солардың қатарындағы қазақ тарихы мен ауыз әдебиетіне, әдебиет тарихына қатысты болып келетін шығармалардың бірі - «Бабыр-наме».

«Бабыр-наме» - тарихи-әдеби, естелік шығарма. Орталық Азия халықтарыныњ тарихи ескерткіш мұрасы. Авторы - үндістанда ¦лы моғол мемлекетініњ (1526-1858) негізін қалаған Темір әулетініњ ұрпағы Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр», - дей келе, әрі қарай: «¦лы бабамыз - шығыстыњ талантты жазушысы, ақын, заманыныњ озық ойлы адамы ћәм мемлекет қайраткері, ержүрек қолбасшы, үндістанда ¦лы моғол мемлекетін құрған Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр биыл 510 жасқа толады. 1990 жылы қазан айында оныњ «Бабыр-наме» тарихи жазбасы дүниеге келуініњ 460 жылдығы БҰҰ-ныњ ұйғарымы бойынша Ташкентте бір апта тойланып, ғылыми-теориялық симпозиум өткізілгенде 1993 жылы Бабырдыњ 510 жылдық мүшел тойын атап өту туралы шешім қабылданған болатын» [1, 185-186] .

«Бабыр-наме» - «Ферғана», «Кабул», «үндістан» секілді үш бөлімнен тұрады. Алғашқысы ХV ғасырдыњ екінші жартысында Ферғана жазығындағы Ахсикент, Намаған, Әндіжан, Марғилан, Ош, сондай-ақ Самарқан, Исфара секілді қалалар мен елді мекендер, онда тұрған түрлі тайпалар мен жамағаттардыњ әдет-ғұрпы, тілдік ерекшеліктері, мәдениет, жан-жануарлар дүниесін баяндаумен басталады. Автор, әсіресе, ата-бабасыныњ шежіресі, кәсібі, тыныс-тіршілігі, тіпті аталған өлкеніњ тау-тасы, бау-бақшасы, жеміс-жидегі, өзен-суы, ұшқан құсына дейін сүйіспеншілікпен, туған жерге деген перзенттік махаббатпен жазған. Соныњ ішінде Бабырдыњ Ферғана уалайаты халқыныњ тілі жайлы деректері шын мәнінде көњіл аударарлық: «Әндіжан тұрғындарыныњ бәрі түріктер, - деп жазады ол. - Қалада да, базарда да түрікше сөйлемейтін адам ұшыраспайды. Халықтыњ ауызекі сөзі әдеби тілінен айырғысыз. Мір Әлішер Науаи Гератта өсіп, сонда тәрбиеленгенімен, оныњ шығармалары да түрік тілінде жазылған» [2, 14] .

«Кабул» бөлімінен Ауғанстанныњ Герат аймағында билік құрған Сұлтан Құсайын мен оныњ уәзірлері, бектері, ақындары мен ойшылдары жайлы да қызықты деректер ұшыратамыз. Бабыр әрбір қаламгердіњ шығармашылығы ғана емес, мінез-құлқыныњ жақсы-жаман жақтарына да назар аударған. Онда сөз зергерлерінен парсы әдебиеті жұлдыздарыныњ бірі Жәми, Әлішер Науаи, сондай-ақ Молда Масғұт Шируани, Молда Әбді әл-Ғафур, Молда Жамал ад-Дин Мұқаддас, Мир Атауллах Мешћеди, Қази Ихтияр, Шейх Сухейли, Құсайын Әлі Жалаири, Беннаи, Сайф Бухари, Хатифи, Мір Құсайын Муаммаи, Молда Мұхаммед Бадахши, Жүсіп Бади, Шаћ Құсайын Ками, Ћилали, Аћли секілді ақындар мен ойшылдар және Камал ад-Дин Бехзат, Шаћ Мұзаффар секілді суретшілер Ћәм музыка өнерініњ сањлақтарына да тоқталған.

«Бабыр-наменыњ», «Үндістан» бөлімі де соны дерегі мен тарихи дәлдігі қызық шежірелерімен ерекшеленеді. Алдыњғы екі бөлімдегідей Бабыр мұнда да үнді елініњ солтүстігін жаулап алу барысында өзі басынан өткізген жәйттерді ғана емес, осында өмір сүретін тайпалардыњ өткені мен бүгіні, елдігі мен ерлігі, тіпті рухани өміріне дейін зейін қойған.

Захир ад-Динніњ «Бабыр-намесі» сөйтіп Орта Азия мен Ауғанстан Ћәм үндістанныњ энциклопедясы болып шыққан. Ол тарихшылар мен этнографтар, әдебиетшілер мен тілшілер үшін де баға жетпес құнды деректері бар, орта ғасырлар тынысын дәл де анық жеткізе білген бағалы туынды.

Бүгінгі таңда «Бабыр-наменің» қазақ фольклоры мен әдебиеті тұрғысынан зерттелуі өз деңгейінде деп айта алмаймыз. Алып отырған тақырыбымыздың өзектілік сипаты да осыдан туындайды. Оның үстіне күн өткен сайын даму үстінде келе жатқан әдебиеттану ғылымындағы жаңаша көзқарастар, бұрыннан белгісіз болып келген жаңа деректер, өткендегі мұраларымызға байыппен қарауды, ғылыми терең талдау жасауды талап етіп отыр. Демек, «Бабыр-намені» ұлттық фольклортану мен әдебиеттану тұрғысынан ғана емес, жан-жақты, кешенді зерттеу ісі алдағы күндердің еншісінде деп білеміз.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сөз жоқ, «Бабыр-наме» - Орта Азия мен Қазақстан халықтарыныњ зор тарихи-әдеби ескерткіш мұрасы. Баға жетпес мол рухани қазынасы. Ғасырлардан-ғасырға ауысатын ұрпақтарға ауадай қажет мәњгілік жәдігер туынды. Сондықтан да сол дәуірдің тарихшы-ғалымдары Бабырдың осы еңбегіндегі деректерді пайдаланып отырған.

Шежіренің әлем жұртшылығының назарын өзіне аударуы да қызықты. Бабырдың немересі Акбар шахтың (1556-1609) тұсында «Бабыр-наме» тұңғыш рет шағатай тілінен парсы тіліне аударылған. Оның алғашқы қолжазба нұсқасын Тимур Пулат деген кісі 1714 жылы Бұхара қаласынан тауып, оны кейінірек белгілі ғалым Георг Джекат Кер Санкт-Петербург қаласында зерттеу ісіне кіріскен.

Осы қолжазбаны негіз етіп алған Н. Ильминский «Бабыр-намены» 1857 жылы Қазан қаласында бастырып шығарған.

«Бабыр-наменың» тарихи, әдеби, тілдік тұрғыдан теңдесі жоқ ғылыми еңбек екенін ертерек аңғарған Батыс Еуропа және орыс ғалымдары оны зерттеуді, өзге тілдерге аударуды ХІХ ғасырда-ақ бастап кетті, Мәселен, ағылшын ғалымдары У. Эрскин мен Ж. Лейден Бабыр-наманы» түпнұсқадан ағылшын тіліне аударып, оны 1826 жылы Лондонда бастырып шығарды. Осы тұста Германия ғалымдары да көне шежіреге ерекше назар аудара бастады. Алдымен неміс ғалымы Я. Клапрат ағылшын тілінен неміс тіліне қысқартып аударды. Кейіннен, А. Кейзер аударып, 1828 жылы Лейпциг қаласында жарық көрді. Ал, белгілі француз ғалымы паве де Куртейл «Бабыр-намены» француз тіліне толық аударып, 1871 жылы Парижде жеке кітап етіп шығарды.

Ағылшынның белгілі шығыстанушы ғалымы Аннет Беверидж «Бабыр-наманы» ұзақ жылдар бойы жан-жақты зерттеп, оны 1905 жылы ағылшын тіліне қайта аударма жасап шықты. А. Беверидж «Бабыр-наменың» ғылыми тұрғыдан аса құнды зерттеу екенін дәлелдей келіп, Бабырдың бұл шығармасы ағылшынның атақты тарихшысы Э. Гиббон (1737-1794 ж. ) мен ұлы физик И. Ньютон (1643-1727 ж. ) мемуарларынан кем түспейтін, солармен терезесі тең тұрған еңбек деп бағалайды.

Ал, қазақтың әйгілі тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашидиін» парсы тілінен ағылшын тіліне аударып, 1895 жылы Лондонда бастырып шығарған ағылшынның шығыстанушы ғалымы Э. Денисон Рос (1871-1940 ж. ) «Бабыр-намены» аса жоғары бағалап, әрі оның көне түркі тілінде жазылған шығарма дей келіп: «Бабырдың бұл мемуарын - адамзат тарихында осы күнге дейін жазылған ең қызықты, ең романтикалық әдеби шығармалармен қатар қойып қарауға болады. Бұл өзі бабырдың ана тілі болып табылатын түркі тілінде жазылған» - деп жазады.

«Бабыр-намены» зерттеу, өз тілдеріне аударма жасау, бастырып шығару істеріне Үндістан ғалымдары: М. Н. Хайдар, С. А. Шарми, Р. П. Трипатхи; Ауғаныстан ғалымдары: А. Х. Хабиби, А. А. Кохзад; Түркия ғалымдары: Р. Р. Арат, И. Н. Баюр; Пәкістан ғалымдары: Р. А. Надви, А. Мавлийат т. б. Шығыс елдерінің ғалымдары көп еңбек сіңірді.

Орыс ғалымдары ішінен Н. И. Пантусов, С. И. Поляков, В. В. Вяткин т. б. «Бабыр-наменың» жекелеген тарауларын орыс тіліне аударған. Шығарманы толықтай орыс тіліне тәржімалаған М. А. Салье болды. Бұл еңбек орыс тілінде үш рет басылып шықты. Шығарма 1959 жылы өзбек тіліне аударылды.

Шығыстанушы ғалымдар «Бабыр-намены» жан-жақты зерттей отырып, бұл кітаптағы баға жетпес тарихи материалдарды өз еңбектерінде барынша кеңінен пайдаланып келді. Бұл салада, әсіресе тарихшы: В. В. Бартольд, А. Ю. Якубовский, С. А. Азимжанова; әдебиетші-ғалымдар - Е. Э. Бертельс, Х. С. Сүлейменов, И. В. Стеблева; лингвистер - А. Н. Кононов, А. К. Боровков, Х. Назарова сияқты ғалымдардың еңбектерін атап өткен жөн.

«Бабыр-наманы» оқып-үйренуге деген ынта-жігер бүкіл дүние жүзінде жылдан-жылға артып келеді. БҰҰ-ның халық ағарту, ғылым мен мәдениет мәселелері жайындағы мемлекетаралық ұйымының арнайы қаулысы бойынша «Бабыр-наме» 1980 жылы француз тіліне қайта аударылды. Жан Луй Бакке-Граммон осы аудармасы үшін БҰҰ-ның арнайы тағайындалған сыйлығына ие болды. Нәтижесінде, «Бабыр-наме» 1985 жылы Парижде француз тілінде екінші рет жарияланды.

Бабырдың әдеби-тарихи мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеу, өзге тілдерге тәржіма жасау және шығармаларын бастырып шығару ісіне, әсіресе, өзбек ғалымдары мен жазушылары мол үлес қосып келеді. «Бабыр-наменың» түпнұсқа мәтіні 1948 жылы Ташкентте басылып шықты. Ал, 1965-1966 жылдары Бабыр шығармаларының үш томдығы жарық көрді. Бұл басылымның бірінші томына Бабырдың өлеңдері, екінші және үшінші томдарына «Бабыр-наме» енген. «Бабыр-наменың» М. А. Салье аударған орысша нұсқасы 1958-1960 жылдары Ташкенттегі «Фан» баспасынан қайта басылып шықты.

1990 жылы қазанның 22-26 күндері «Бабыр-наменың» жазылуының 460 жылдығы Ташкентте атап өтіліп, «Бабыр-наме және Шығыс ренессанысы» деген тақырыпта ғылыми-теориялық симпозиум болып өтті.

«Бабыр-намены» зерттеуге қазақ ғалымдары да өз үлестерін қосып келеді. Тұңғыш рет «Бабыр-наменың» қазақ әдебиетінің тарихындағы маңыздылығына Н. Келімбетов құрастырған «Тарихи шежірелерді әдебиет сабағында оқыту туралы» - дейтін әдістемелік нұсқауында талдау жасалынған. Кейін, 1988 жылы Б. Қожабекұлы «Жалын» журналының №1 санында үзінді аудармасын жариялап, 1990 жылы қазақ тіліне толық аударып жариялады. 1993 жылы толықтырылып екінші рет басылып шықты. Бұдан кейінгі кезеңде «Бабыр-наме» Х. Сүйіншәлиев, А. Қыраубаева, Н. Келімбетов т. б. ғалымдар жазған «Ежелгі дәуір әдебиеті» оқулықтары мен оқу құралдарына енгізілді. Ә. Дербісәлиев, С. Омарбеков, Б. Қожабекұлы, Б. Көккесенеұлы сияқты жекелеген ғалымдардың мақалалары мен зерттеу еңбектерінде «Бабыр-наменың» әдеби, тарихи маңыздылығы әр қырынан сөз болып келеді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Олай болса, ең алдымен, «Бабыр-наме» шығармасын біліп-түсіну үшін әуелі тарихтағы Бабырдыњ кім болғанын, қоғамда қандай роль атқарғанын, қандай ортадан шығып, тәрбие алғанын, кімдермен қарым-қатынаста болғанын, не үшін Моғол мемлекетін құрғанын білу - шарт. Неліктен, Бабыр бабамыздың «Бабыр-наме» ењбегі бүкіл түркі халықтарыныњ ортақ мұрасына айналды? Оның тарихи әдеби негіздері қандай? Фольклорлық арналары қайда жатыр деген сұрақтарға жауап беру - біздіњ дипломдық жұмысымыздың алға қойған негізгі мақсаты мен міндеттері қатарына жатады.

Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.

Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ әдебиетінің тарихына, авторлық ауыз әдебиеті өкілдеріне қатысты зерттеу жүргізгенде, сондай-ақ гимназия, лицей, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде «Ежелгі дәуір әдебиеті» пәнінен сабақтар жүргізуде пайдалануға болады.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, тарихи-хронологиялық-сипаттамалы, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысымыздың құрылымы - кіріспе және екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1 Тарихи шежіре жазу дәстүрі және Захириддин Бабыр

Авторлық шежірелер - тарихи дерек әрі әдеби мемуарлық туынды

Шежіре - қазақ руларының тегі шыққан түрік жұртындағы дәстүрлі мәдениет тудырған әлеуметтік, тарихи білім, генеалогиялық жады сабақтасығы болып табылады. Шежіре ұғымының астарында «тарихи-әлеуметтік жады» түсінігі сақталған. Оны кейде далалық ауызша тарихнама (ДАТ) деп ату да дәстүрге айналып келеді [3, 78-93] . Шежіре дәстүрлі білім құбылысы ретінде табиғи түрде қалыптасып, сан ғасырлар бойы ауызекі айтып, әңгімелеу мәдениеті жағдайында жетіліп, жалпы әлеуметтік, қоғамдық сипат алып жалғасып, ұрпақтардың рухани құндылықтары мен халықтың біртұтас этникалық өмірсүру жалғастығын баяндап, ұзақ дәуір бойынан берідегі ұлт тарихының терең тамырын тануға қызмет етіп келеді.

Шежіре, сондай-ақ қазақтың аса қадірлі ұлттық дәстүрінің бірі. Шежірелік баяндаулар жоғарғы құрмет статусын білдіретін түсініктің бірі ретінде халық санасына бекіген «жеті ата» ұғымының қасиеті мен оның генеалогиялық сипатын нақтылап береді. Алайда, шын мәнінде дәстүрлі дәуір тарихын баяндаудағы генеалогиялық білім жүйесінің қызметін дұрыс түсіну, яғни генеалогиялық принцип көшпелі тұрмыс кешіп, табиғи экологиялық орта талабына лайықты малшылық, бақташылық шаруашылықпен шұғылданған халықтардың мәдениетінде соларға тән дәуірлерді, тарихи кезеңдерді реттеуші принципке айналған [4, 32] .

Шежіре - генеалогиялық зерделікті сақтаушы әлеуметтік және қоғами-ұжымдық жады болғанымен, шежіренің негізгі мақсаты ауызша білім жүйесінде сақталатын дәстүрлі мәдени құндылықтар мен дәстүрлі қоғамның рухани-әлеуметтік, идеологиялық-саяси сабақтастығын қаматамасыз ету. Осының барлығы ұлттық мәдениеттің тұғыры болғандықтан, оны тұрақты қоғамдық институтқа айналдыру мақсатында шежіре түсінігінің дәстүрі төңірегіне киелілік сипат ұғымы, ерекше қасиеттеушілік берілгені де байқалады. Халықтың фольклорлық мұрасында сақталған «жеті атасын білген ер - жеті елдің қамын жер» мақал осының бір даналық айғағы. Шежірелерді түрік көшпелі жұртының тарихты баяндау принципіне айналған құбылыс ретінде қарастырумен қатар ауызша шежірелерді фольклорлық құндылықтарымызды жеткізуші, авторлық жазбаша шежірелерді мемуарлық туынды ретінде тану да әдебиеттану ғылымында белең алып келе жатқан құбылыс.

Шежіре өзінің негізгі мазмұнында және түп мәнінде халықтың тарихи-генеалогиялық білім жүйесі болғанымен, қоғамның сан-салалы талаптарына қызмет етуге тиісті әртүрлі әлеуметтік мүдделердің пайда болуына байланысты, шежіре дала мәдениетінің жалпы білім жиынтығы жүйесінің айналғандығы анық. Мұндай білім жүйесіне жаппай халықтың ежелгі даналылығы да, жеке авторлар тудырған эпостық шығармалар да, тұрмыстық фольклор үлгілері де, даланың әдеби-көркем туындылары да тоғысқан. Бұл жағдайдың орын алуы заңды құбылыс болғанымен, шежіре феноменін синкреттік құбылыс ретінде жеке қарастыруды талап етеді. Алғашқылардың бірі болып қазақ зерттеушілерінің ішінен шежіредегі нақты тарихи білім жүйесін тұрмыстық, әдеби-фольклорлық элементтерден бөліп-жарып қарауға ұмтылған Абай Құнанбаев («Қазақтың қайдан шыққандығы туралы бірер сөз» еңбегінде) болғандығы баршамызға белгілі [5] . Мұнан соң бұл идеяны ақынның немере інісі әрі тікелей шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы жалғастырды [6] . Сондықтан Шәкәрімнің шығармашылық мұрасынан шежіре құбылысын тарихи әрі фолдьклорлық білім ретінде қарауға үндегенін анық аңғарамыз.

«Шежірелер жалпы сақталу жағынан жазбаша және ауызша үлгідегі мәліметтер болып келеді. Жазба шежірелік деректер сыртқы пішіні жағынан қолжазба (қолжазба көшірмелері) және (көптаралымды) басылым түрінде кездессе, ауызша шежірелік деректер айтылу барысында қағазға хатталған немесе дыбыс таспаға жазылған түрінде тіркелгендерден құралады. Сақталу жағынан жазба үлгідегі шежірлерді де өз алдына бірнеше топқа бөлуге болады, мысалы: тек қолжазба күйінде сақталғандар; қолжазба көшірмелері; жария етілгендер; жария етілген шежірелердің ауызша айтылуынан қайтадан жазба түрде тіркелгендер және т. б. Жария етілгендер қатарында ғылыми басылым дәрежесіндегі шежірелер де бар» [7, 13] .

Далалық ауызекі тарихи әңгімелерден хатталған әйгілі шежіре еңбектері қатарында Бабырдың «Бабыр-наме», Өтеміс қажының «Шыңғыс-намасы» [8], Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың «Шежірелер жинағы» [9], Әбілғазы Баһадүр ханның «Шаджара-йи түрки» [10] шығармаларын атауға болады. Бұл ортағасыр шежіре туындыларының көптеген көшірмелері мен жеке нұсқалары болғаны өз алдына, сондай-ақ ол еңбектер басқа да шығармалардың жазылуына түрткі болған. Мәселен Бабырдың «Бабыр-намесі» негізінде «Құмайыннаме» жазылса, Бабырдың бөлесі М. Х. Дулаттың [11] ізімен жазылған еңбектің бірі Шах Махмуд ибн Мирза Фазыл Чорас шежіресі [12] . Демек бұл шежірелер дәстүрді қалың бұқара ортасында ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы сақтаушылары болған. Дешті Қыпшақ даласындағы тарихи шежірелер көп жағдайда сыртқа шығып, оның тарихи мәлімдеулері әртүрлі тысқы тарихнамалық еңбектер мәліметтеріне айналған.

Нақты айтқанда, шежірелік мәліметтер мынадай еңбектерде кездеседі: Джувейнидің (1225-1283) «Та’рих-и Джаһан-гушай», Шараф ад-дин Йаздидің «Зафар-нама», Низам ад-дин Шамидің «Зафар-нама», сондай-ақ «Та’рих-и Әбу-л-Хайыр-хани», «Шараф наме-йи шахи» және т. б. Араб-парсы және түркі тілінде жазба түрде хатталған шежірелерден әйгілісі атақты Рашид ад-дин Хамаданидің (шам. 1247-1318) түркі-моңғол шежіресі [13], Алмалық тумасы Жамал Қаршидың, оның шын аты Әбу-л-Фадл Мұхаммед ибн ‘Умар ибн Халид (1231-XIV ғ. басы), оғыз-қыпшақ, Қарахан шежіресі («ал-Мулхакат би-с-сурах» [14], Ақсақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің (1409-1449) «Шаджарат әл-атрак» (немесе «Та’рих-и арба’ улус»), авторы беймәлім «Му‘изз әл-ансаб» және «Салатин моғол», «Сұлтандар шежіресі» (XV ғ. ) Мұхаммед Әли Шабангара’идың «Маджма’ әл-ансаб», молла Мырза Рахым Ташкендидің «Ансаб ас-салатин», Әбілғазы баһадүр ханның «Шаджара-йи түркі», «Шаджара-йи таракима» еңбектері. Қазақ хандығының тұсында көп қолданған шежірелердің бір тобы «Насаб-нама-йи Шыңғыс», «Насаб-нама-йи қазақ», «Махмұд Сабуктегин шежіресі», «Тахаши салатин» (оғыз-салжұқ шежіресі), Байбарыс пен Ибн Халдун жазған «Қыпшақ шежіресі», «Жаһан-нама» (Оғыз Қарахан шежіресі) т. б. [15, 231] .

Шежіре табиғаты мен оның құбылыстық ерекшеліктері «шежіре» сөзінің түпкі мән-мағынасынан туындайды. «Шежіре» сөзін М. Қашқари сөздігінен де кездестіреміз. Ол: «мен бұл кітапты хикмәт сөздер, сежілер, мақал мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым» - деп жазады [16, 31] . Салыстырайық: сежіле (~седжле~седжре) - туркмен халқында; «шежіле~шежіре» - қазақ ортасында; «шежере» - башқұр тілінде; «шаджара» - татарларда; «санжыра» - қырғызда. Түркі халықтарында «жады» деген сөздің мағынасы «сежіле», «седжре», «шежіре» моңғол халықтары ортасында айтылатын «цээжээр», «чээлинджээр дасх», «шээлинжээр» сияқты сөздерімен түптес. Ал қалмақтарда «шастир» дейді. Бұл туралы зерттеуші В. Санчиров былай жазады: «термин Ŝastir - соответствует маньчжурскому улабун, и китайскому чжуань - «повествование, повесть, история, летопись, хроника, биография, мемуары, комментарий»« [17, 22] . Шежірелер табиғаты ауызекі дәстүр ықпалымен қалыптасқан. Мұнда тарихы жинақылық (лаконизм), астарлы сөз (кодтық ұғым), мегзеу (подоплека) үлгіде жиі баяндалады. Осы «шежіре» сөзі, сондай-ақ «шешен» сөзімен түбірлес. Тува тілінде («чечен») «әдемі, көркем» деген қосымша мағыналары бар. Моңғол, бурят-моңғол, қалмақ тілдерінде «цэцэн», «сэсэ(н) », «цэцэ» сөзінің бұл мағыналары алтай, якут, тува тілдерінде де кездеседі. Қалмақ шежірелерінде Очиртуды Цэцэн хан деп атаған деседі: «Цэцэн хан («Мудрый хан») » - это его прозвище. Он был старшим сыном Хошутского князя Байбабас батура», - деп жазылады [18, 157] . Моңғол тілінде «сэсэрхүү», сөзі - «ақылымен, тапқырлығымен мақтану» деген мағынада болса, якут тілінде «сäсäннä» - әңгіме айту, әңгімелесу, сөйлесу деген мағынаға ие [19, 221-222] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.