Х.Досмұхамедұлының сыншылдық-эстетикалық көзқарасы және әдеби мұрасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... 8
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт тағдыры ... ... ... ... ... . 8
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері ... .. 20
2 Х.Досмұхамедұлының сыншылдық.эстетикалық көзқарастары ... ... ... ... . 36
2.1 Профессор Халел Досмұхамедұлының ғылыми мұрасы ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Халел Досмұхамедұлы . әдебиетші ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... 8
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт тағдыры ... ... ... ... ... . 8
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері ... .. 20
2 Х.Досмұхамедұлының сыншылдық.эстетикалық көзқарастары ... ... ... ... . 36
2.1 Профессор Халел Досмұхамедұлының ғылыми мұрасы ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Халел Досмұхамедұлы . әдебиетші ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында қайта оралған арыстарымыздың шығармашылық және ғылыми мұрасын тарихи шындыққа сай әділ бағалау жұмыстары тек тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта ғана қол жеткізе алғандығымыз белгілі. «Ақтаңдақтарға» толы болған ұлттық әдебиетіміздің тарихы Алаш арыстары шығармашылығынсыз жарым-жартылай ғана күн кешті десек жалған айтқандық болмас еді. Кеңестік идеология мен сталиннің жеке басына табыну зардаптары тек Алаш арыстары ғана емес, ұлт мәдениеті мен әдебиеті тарихында ерекше еңбек сіңірген көптеген дарындарымыздың шығармашылық мұрасын әділетсіздікпен тарихтан сызып тастауға мәжбүр етті. Ұлттық руханятқа өлшеусіз үлес болып қосылған көркем туындылар мен ғылыми зерттеу еңбектер гуманитарлық ғылымдар саласы бойынша жан-жақты зерттелініп, өздеріне лайықты бағасын алуда.
Ұлттық әдеби мұрамызды ғылыми игеру жолында өзінің айырықша еңбектерімен көзге түскен тұлғалардың бірі – әдебиетші ғалым, фольклортанушы, ұстаз педогог, профессор Халел Досмұхамедұлы. Ел тәуелсіздігі жолында қайыспай күреске шыққан абзал азаматтың саяси күрескерлік қызыметінен басқа сан қырлы талант ретіндегі тұлғасы ерекше. Солардың ішіндегі айырықша көңіл аударуға тұрарлық саласы – ғалымның қазақтың әдеби мұрасын ғылыми игерудегі, оның ішінде фольклортану мен әдебиет тарихын зерттеуге арналған еңбектері. Олар ғалым өмір сүрген кезеңдегі ұлттық ғылыми – зерттеушілік ой-пікір үшін ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымы өркендеп дамып отырған қазіргі кезең үшін де маңызын жойған жоқ. Сондықтан да Х.Досмұхамедұлының артында қалдырған өте бай ғылыми мұрасын бүгінгі таңдағы жаңашыл көзқараста жан-жақты зерттеу мен зерделеу қажет екені айтпаса да түсінікті.
Зерттеу нысаны. Бұл біздің диплом жұмысының зерттеу нысанасына тақырып етіп алып отырған мәселенің ғылыми тұрғыдағы жаңашылдығы мен өзектілігін айқындауға тиісті деген ойдамыз. Алайда көрнекті ғалымның ғылыми мұрасы бізден бұрын сөз болмады деуден аулақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаш арыстары ақталғаннан соң 1991 жылы «Аламан» аталатын ғылыми еңбектерінің жинағы жарық көріп, оны шығарушылар Ғ.Әнесов пен А.Мектеповтер алғы сөз жазып ғалым еңбектеріне алғаш рет оң баға берілді [1, 5]. 1995 жылы Д.Қамзабекұлы «Халел Досмұхамедұлы» аталатын зертеу еңбегін жарыққа шығарды [2]. Бұлардан басқа ұлт тарихы, фольклоры, әдебиет тарихы, мәдениеттану және басқа да ғылым салалары бойынша әр түрлі аспектідегі проблемаларда зерттеу жүргізіп жұрген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылуда.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты – жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде айтылған басты ойларды тірек ете отырып, тек қазақ әдебиеттану ғылымында ғана емес, халық тарихындағы көрнекті тұлғаның әдебиетші ғалым ретіндегі тұлғасына баға беру. Бұл жолда біз Х.Досмұхамедұлы туралы жазылған азды-көпті еңбектерді салыстырмалық тұрғада саралай отырып, өз қадыр-халымызша ғалымның сыншы, көсемсөзші, фольклортанушы, әдебиетші секіді қырларына баға беруге ұмталдық. Сырттан оқитын бөлімнің студенті болғандықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбына қажетті деп саналатын бүкіл ғылыми материалды қамтуға мүмкіндігіміз аз болды. Сондықтан қолға түскен еңбектер мен мақалаларды ғана пайдалана отырып, осы ғылыми жұмысымызды жазып ұсындық.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында қайта оралған арыстарымыздың шығармашылық және ғылыми мұрасын тарихи шындыққа сай әділ бағалау жұмыстары тек тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта ғана қол жеткізе алғандығымыз белгілі. «Ақтаңдақтарға» толы болған ұлттық әдебиетіміздің тарихы Алаш арыстары шығармашылығынсыз жарым-жартылай ғана күн кешті десек жалған айтқандық болмас еді. Кеңестік идеология мен сталиннің жеке басына табыну зардаптары тек Алаш арыстары ғана емес, ұлт мәдениеті мен әдебиеті тарихында ерекше еңбек сіңірген көптеген дарындарымыздың шығармашылық мұрасын әділетсіздікпен тарихтан сызып тастауға мәжбүр етті. Ұлттық руханятқа өлшеусіз үлес болып қосылған көркем туындылар мен ғылыми зерттеу еңбектер гуманитарлық ғылымдар саласы бойынша жан-жақты зерттелініп, өздеріне лайықты бағасын алуда.
Ұлттық әдеби мұрамызды ғылыми игеру жолында өзінің айырықша еңбектерімен көзге түскен тұлғалардың бірі – әдебиетші ғалым, фольклортанушы, ұстаз педогог, профессор Халел Досмұхамедұлы. Ел тәуелсіздігі жолында қайыспай күреске шыққан абзал азаматтың саяси күрескерлік қызыметінен басқа сан қырлы талант ретіндегі тұлғасы ерекше. Солардың ішіндегі айырықша көңіл аударуға тұрарлық саласы – ғалымның қазақтың әдеби мұрасын ғылыми игерудегі, оның ішінде фольклортану мен әдебиет тарихын зерттеуге арналған еңбектері. Олар ғалым өмір сүрген кезеңдегі ұлттық ғылыми – зерттеушілік ой-пікір үшін ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымы өркендеп дамып отырған қазіргі кезең үшін де маңызын жойған жоқ. Сондықтан да Х.Досмұхамедұлының артында қалдырған өте бай ғылыми мұрасын бүгінгі таңдағы жаңашыл көзқараста жан-жақты зерттеу мен зерделеу қажет екені айтпаса да түсінікті.
Зерттеу нысаны. Бұл біздің диплом жұмысының зерттеу нысанасына тақырып етіп алып отырған мәселенің ғылыми тұрғыдағы жаңашылдығы мен өзектілігін айқындауға тиісті деген ойдамыз. Алайда көрнекті ғалымның ғылыми мұрасы бізден бұрын сөз болмады деуден аулақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаш арыстары ақталғаннан соң 1991 жылы «Аламан» аталатын ғылыми еңбектерінің жинағы жарық көріп, оны шығарушылар Ғ.Әнесов пен А.Мектеповтер алғы сөз жазып ғалым еңбектеріне алғаш рет оң баға берілді [1, 5]. 1995 жылы Д.Қамзабекұлы «Халел Досмұхамедұлы» аталатын зертеу еңбегін жарыққа шығарды [2]. Бұлардан басқа ұлт тарихы, фольклоры, әдебиет тарихы, мәдениеттану және басқа да ғылым салалары бойынша әр түрлі аспектідегі проблемаларда зерттеу жүргізіп жұрген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылуда.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі мақсаты – жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде айтылған басты ойларды тірек ете отырып, тек қазақ әдебиеттану ғылымында ғана емес, халық тарихындағы көрнекті тұлғаның әдебиетші ғалым ретіндегі тұлғасына баға беру. Бұл жолда біз Х.Досмұхамедұлы туралы жазылған азды-көпті еңбектерді салыстырмалық тұрғада саралай отырып, өз қадыр-халымызша ғалымның сыншы, көсемсөзші, фольклортанушы, әдебиетші секіді қырларына баға беруге ұмталдық. Сырттан оқитын бөлімнің студенті болғандықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбына қажетті деп саналатын бүкіл ғылыми материалды қамтуға мүмкіндігіміз аз болды. Сондықтан қолға түскен еңбектер мен мақалаларды ғана пайдалана отырып, осы ғылыми жұмысымызды жазып ұсындық.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. -179 б.
2. Қамзабекұлы Д. Халел Досмұхамедұлы. –Алматы: Ана тілі. 1995. -180 б.
3. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. –Алматы: Ғылым, 2001. -448 б.
4. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы: Жазушы, 1987. -232 б.
5. Досжанов Д. Абақты. –Алматы: Ана тілі, 1991. -225 б.
6. Дүйсенбаев Ы. Қазақ әдебиетінің ертегі тарихы хақында // Жұлдыз. 1969. №8. Б. 125-142.
7. Смағұлов Ж. Ұлттық әдебиеттану әлемі –Қарағанды: «Болашақ-баспа», 2005. -317 б.
8. Төреқұлов Н. «Асау тұлпар» // Темір қазық, 1923, №2-3.
9. Мұқанов С. Көркем әдебиет туралы // Еңбекші қазақ, 14-15.Х.1926.
10. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. –Астана: «Фолиант», 2002. -474 б.
11. Ғабдуллин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті. –Алматы: ҚазМемОқуПед Баспасы, 1964. -344 б.
12. Сейфуллин С. Шығармалар. 7 томдық. 7 том. Құрастырған – Т.Кәкішев. –Алматы: Жалын, 2007. -230 б.
13. Мұқанов С. Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер // Еңбекші қазақ, 1923, №1.
14. Байтасов Б. Әдебиет майданында. // Еңбекші қазақ. 1926, №3
15. Тәжібаев Ә. Ой. толғағына салғанда // Қазақ әдебиеті 64.19.ҮІ.
16. Тілепбергенов Ж. Әдебиет мәселелері // Қызыл Қазақстан. 1927, №3-4.
17. Мұқанов С. Абайды тану жолындағы пікірлер. // Қазақ әдебиеті, 29.11.1934.
18. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. -427 б.
19. Кемеңгерұлы Қ. Көркем әдебиет туралы // Еңбекші қазақ, 1926, №3.
20. Радлов В.В. Алтын сандық. –Алматы: Ана тілі, 1991. -210 б.
21. Диваев Ә. Тарту. –Алматы: Ана тілі, 1991. -190 б.
22. Жүргенов Т. Әдеби айтысқа. // Қазақ мұңы. 14.05. 1918.
23. Садуақасов С. Қазіргі дәуір – іс дәуірінде // Лениншіл жас, 1925, №7.
24. «Шолпан» журналы. 1923, № 67.
25. Өтепов Қ. Социалды реализм // Социалды Қазақстан. 12.5.33.
26. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. -Алматы. І-ІІ кітап. 2002.
27. Базарғалиев Ғ. Х.Досмұхамедов – лингвист ғалым. ҚазМУ. Хабаршысы. Филолог. сериясы. №5, 2002. –Б. 70-76.
28. Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. -390 б.
29. Кенжебаев Б. Көне әдебиет туралы. –Алматы: Мектеп, 1969. -90 б.
30. Әуезов М. Жиырма томдық. 19 том. Зерттеулер, мақалалар. –Алматы: Жазушы, 1985. -496 б.
1. Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. -179 б.
2. Қамзабекұлы Д. Халел Досмұхамедұлы. –Алматы: Ана тілі. 1995. -180 б.
3. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. –Алматы: Ғылым, 2001. -448 б.
4. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы: Жазушы, 1987. -232 б.
5. Досжанов Д. Абақты. –Алматы: Ана тілі, 1991. -225 б.
6. Дүйсенбаев Ы. Қазақ әдебиетінің ертегі тарихы хақында // Жұлдыз. 1969. №8. Б. 125-142.
7. Смағұлов Ж. Ұлттық әдебиеттану әлемі –Қарағанды: «Болашақ-баспа», 2005. -317 б.
8. Төреқұлов Н. «Асау тұлпар» // Темір қазық, 1923, №2-3.
9. Мұқанов С. Көркем әдебиет туралы // Еңбекші қазақ, 14-15.Х.1926.
10. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. –Астана: «Фолиант», 2002. -474 б.
11. Ғабдуллин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті. –Алматы: ҚазМемОқуПед Баспасы, 1964. -344 б.
12. Сейфуллин С. Шығармалар. 7 томдық. 7 том. Құрастырған – Т.Кәкішев. –Алматы: Жалын, 2007. -230 б.
13. Мұқанов С. Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер // Еңбекші қазақ, 1923, №1.
14. Байтасов Б. Әдебиет майданында. // Еңбекші қазақ. 1926, №3
15. Тәжібаев Ә. Ой. толғағына салғанда // Қазақ әдебиеті 64.19.ҮІ.
16. Тілепбергенов Ж. Әдебиет мәселелері // Қызыл Қазақстан. 1927, №3-4.
17. Мұқанов С. Абайды тану жолындағы пікірлер. // Қазақ әдебиеті, 29.11.1934.
18. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. –Алматы: ҚМКӘБ, 1962. -427 б.
19. Кемеңгерұлы Қ. Көркем әдебиет туралы // Еңбекші қазақ, 1926, №3.
20. Радлов В.В. Алтын сандық. –Алматы: Ана тілі, 1991. -210 б.
21. Диваев Ә. Тарту. –Алматы: Ана тілі, 1991. -190 б.
22. Жүргенов Т. Әдеби айтысқа. // Қазақ мұңы. 14.05. 1918.
23. Садуақасов С. Қазіргі дәуір – іс дәуірінде // Лениншіл жас, 1925, №7.
24. «Шолпан» журналы. 1923, № 67.
25. Өтепов Қ. Социалды реализм // Социалды Қазақстан. 12.5.33.
26. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. -Алматы. І-ІІ кітап. 2002.
27. Базарғалиев Ғ. Х.Досмұхамедов – лингвист ғалым. ҚазМУ. Хабаршысы. Филолог. сериясы. №5, 2002. –Б. 70-76.
28. Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. -390 б.
29. Кенжебаев Б. Көне әдебиет туралы. –Алматы: Мектеп, 1969. -90 б.
30. Әуезов М. Жиырма томдық. 19 том. Зерттеулер, мақалалар. –Алматы: Жазушы, 1985. -496 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... 8
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт 8
тағдыры ... ... ... ... ... .
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері ... .. 20
2 Х.Досмұхамедұлының сыншылдық-эстетикалық 36
көзқарастары ... ... ... ... .
2.1 Профессор Халел Досмұхамедұлының ғылыми 36
мұрасы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Халел Досмұхамедұлы - әдебиетші 44
ғалым ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер 60
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында қайта оралған
арыстарымыздың шығармашылық және ғылыми мұрасын тарихи шындыққа сай әділ
бағалау жұмыстары тек тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта ғана қол жеткізе
алғандығымыз белгілі. Ақтаңдақтарға толы болған ұлттық әдебиетіміздің
тарихы Алаш арыстары шығармашылығынсыз жарым-жартылай ғана күн кешті десек
жалған айтқандық болмас еді. Кеңестік идеология мен сталиннің жеке басына
табыну зардаптары тек Алаш арыстары ғана емес, ұлт мәдениеті мен әдебиеті
тарихында ерекше еңбек сіңірген көптеген дарындарымыздың шығармашылық
мұрасын әділетсіздікпен тарихтан сызып тастауға мәжбүр етті. Ұлттық
руханятқа өлшеусіз үлес болып қосылған көркем туындылар мен ғылыми зерттеу
еңбектер гуманитарлық ғылымдар саласы бойынша жан-жақты зерттелініп,
өздеріне лайықты бағасын алуда.
Ұлттық әдеби мұрамызды ғылыми игеру жолында өзінің айырықша еңбектерімен
көзге түскен тұлғалардың бірі – әдебиетші ғалым, фольклортанушы, ұстаз
педогог, профессор Халел Досмұхамедұлы. Ел тәуелсіздігі жолында қайыспай
күреске шыққан абзал азаматтың саяси күрескерлік қызыметінен басқа сан
қырлы талант ретіндегі тұлғасы ерекше. Солардың ішіндегі айырықша көңіл
аударуға тұрарлық саласы – ғалымның қазақтың әдеби мұрасын ғылыми
игерудегі, оның ішінде фольклортану мен әдебиет тарихын зерттеуге арналған
еңбектері. Олар ғалым өмір сүрген кезеңдегі ұлттық ғылыми – зерттеушілік ой-
пікір үшін ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымы өркендеп дамып отырған
қазіргі кезең үшін де маңызын жойған жоқ. Сондықтан да Х.Досмұхамедұлының
артында қалдырған өте бай ғылыми мұрасын бүгінгі таңдағы жаңашыл көзқараста
жан-жақты зерттеу мен зерделеу қажет екені айтпаса да түсінікті.
Зерттеу нысаны. Бұл біздің диплом жұмысының зерттеу нысанасына тақырып
етіп алып отырған мәселенің ғылыми тұрғыдағы жаңашылдығы мен өзектілігін
айқындауға тиісті деген ойдамыз. Алайда көрнекті ғалымның ғылыми мұрасы
бізден бұрын сөз болмады деуден аулақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаш арыстары ақталғаннан соң 1991 жылы
Аламан аталатын ғылыми еңбектерінің жинағы жарық көріп, оны шығарушылар
Ғ.Әнесов пен А.Мектеповтер алғы сөз жазып ғалым еңбектеріне алғаш рет оң
баға берілді [1, 5]. 1995 жылы Д.Қамзабекұлы Халел Досмұхамедұлы аталатын
зертеу еңбегін жарыққа шығарды [2]. Бұлардан басқа ұлт тарихы, фольклоры,
әдебиет тарихы, мәдениеттану және басқа да ғылым салалары бойынша әр түрлі
аспектідегі проблемаларда зерттеу жүргізіп жұрген ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылуда.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің диплом жұмысымыздың
негізгі мақсаты – жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде айтылған басты ойларды
тірек ете отырып, тек қазақ әдебиеттану ғылымында ғана емес, халық
тарихындағы көрнекті тұлғаның әдебиетші ғалым ретіндегі тұлғасына баға
беру. Бұл жолда біз Х.Досмұхамедұлы туралы жазылған азды-көпті еңбектерді
салыстырмалық тұрғада саралай отырып, өз қадыр-халымызша ғалымның сыншы,
көсемсөзші, фольклортанушы, әдебиетші секіді қырларына баға беруге
ұмталдық. Сырттан оқитын бөлімнің студенті болғандықтан да диплом
жұмысымыздың тақырыбына қажетті деп саналатын бүкіл ғылыми материалды
қамтуға мүмкіндігіміз аз болды. Сондықтан қолға түскен еңбектер мен
мақалаларды ғана пайдалана отырып, осы ғылыми жұмысымызды жазып ұсындық.
Жұмыстың құрылымы. Кез келген тарихи тұлға немесе әдебиетші ғалым
туралы, оның шығармашылығы жайында жазған уақытта ғылыми мұрасын
ғұмырнамасынан бөлек алып қарастыру еш мүмкін емес. Ол әдебиет саласындағы
ғылыми зерттеу жұмыстарында бұрыннан белгілі жағдай. Біз де сол жолды
ұстандық. Сондықтан да алғашқы тарауды Х.Досмұхамедұлының ғылыми
шығармашылық ғұмырнамасына арнасақ, екінші тарауымыз әдебиетші ғалым
ретіндегі тұлғасына баға беру мақсатында жазылды. Егер біз өз әлімізше
атақты ғалымның ұлттық әдебиеттану ғылымының туып, қалыптасу тарихындағы
қосқан үлесіне баға бере алсақ, алға қойған мақсаттың орындалғаны дер едік.
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт тағдыры
Ұлт тағдырын, халық мүддесін шығармашылық және саяси күрескерлік күре
тамыры еткен Алаш зиялылары болатын. Ел азаттығын діттеген Алашорданың
құрылуы Алаш автономиясының жариялануы қазақ оқығандарының ғасыр басынан
басталған отаршылдыққа қарсы, тәуелсіздікті жақтаған, елді көрсоқыр
надандықтан білім-өнер жолына түсіруді аңсаған идеяларының көрінісі еді.
Бодандық жағдайында іске аспайтын бұл идеяны олар патшаның тақтан құлауын
пайдаланып, дербес ұлттық автономия алу жолымен шешуге ұмтылды. Мұндай
күрескерлік ой-пікір 1905 жылғы орыс төңкерісінің тұтас Ресей империясына
тигізген әсерінен туғаны даусыз. Орыс қозғалысының ғасырлар бойы қимылсыз
жатқан Азияны оятып, жаңа өмірге адам құқы, демократия жолындағы күреске
қосқанын да терістей алмаймыз. Осындай қазақ халқының ояна бастаған
тұсында, оның ұлт-азаттық жолындағы күресі туын берік ұстап, халық өмірінің
шындығы мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық сананын бір түрі.
Қазақтың соның ішінде ХХ ғасырдың басындағы ұлттық әдебиеті болды. Бұл
әдебиет ерекшелігін ғалым С.Қирабаев былайша атап көрсетеді: ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиеті Абайдың ағартушылық, демократтық жолын ұстана
отырып, оны саяси күрес идеясымен толықтырды, отаршылдықты, ұлт езгіні
айыптады, халықтың қараңғылыққа қамалып отырған күйін көріп күйініп, оны
өнер-білім үйренуге шақырды [3, 25[.
Алашшыл әдебиеттің басты өкілдерінің ойына ой қосып, ұлт-азаттығын,
оянуын, өзге елдермен теңелуін жырламаған ақын кемде-кем. Қандай да
халықтың болмасын азаттық ойға толы мұңы, шері оның әдебиетінде көрініс
тапқан. Ал орыстың белгілі демократы А.Н.Герцен ХІХ ғасырдағы орыс
әдебиетінің қоғам алдындағы еңбегін зор бағалай келіп, Бұл әдебиет саяси
бас бостандығы жоқ елде жатпай ащуын айтатын бірден – бір трибунаға
айналды деген еді. Біздің туған әдебиетімізде ХХ ғасыр басында осындай
үлкен қоғамдық міндет атқарады. А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың осы
әдебиеттің басы - қасында болуы, ұлт мүддесі жолындағы саяси күресті
әдебиетшілердің бастауы – біздің әдебиетіміз үшін үлкен мақтаныш. Қазақ
халқының томаға тұйық мешеулікке байланып, орыс отаршылдығының езіп –
жаншуы күшейген тұсында қиналған халықтың жан ашуын алдымен М.Дулатов,
А.Байтұрсынов сынды ұлы тұлғалар айтты. Олар халқына жаңа сөз арнады. Бірі
сөз тыңдауға салғырт халқының құлағына маса боп ызындаса, екіншісі бар
дауысымен Оян, қазақ! деп жар салды. ХХ ғасыр басындағы қазақтың
прогрессшіл әдебиеті, оның қайраткерлері осы идеядан нәр алды. Халық
бостандығы тақырыбына жыр жазған ақындардың барлығыда Ахмет пен Міржақыптың
кең қолтығының астынан өрбіді. Алашшыл әдебиеттің басты өкілдерінің ойына
ой қосып, ұлт азаттығын, оянуын өзге елдермен теңелуін жырламаған ақын
кемде-кем. Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі,
алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену халық тұрмысының
ауырпашылықтарын ащына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне
айналды [1, 26]. А.Байтұрсыновтың Маса (1911, Орынбор) кітабында заман
жайлы ойларын көркем бейнелей отырып жеткізді. Ол ұлт тағдырын оның
бостандығы идеясын, қанау астындағы күйін шебер суреттеп, адам бойындағы
азаматтық сезімді намысты оятуға қызмет етті.
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара сазға қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған.
Немесе
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйың қуса, жылжи беру –
Болғандай табан тірер еш нәрсе жоқ, - деген өлең жолдарына көңіл
аударған адам сахараның салқын көліне қонып жүрген қазды отаршылдықтың өрті
шарпылғаның, қалтылдақ қайық мініп, ашық теңізде жүрген халықтың жай-күйін
жақсы-ақ аңғарады деген Ы.Нұрғали пікірі А.Байтұрсыновтың күрес жолына
өзінің қайраткерлігіне қоса дәуірдің тарихи жағдайлары дайындады. Ол көрген
өмірдің ауырпашылықтары, патша өкіметінің отаршылдық қысымы ойлы жас
бойындағы халықтық қасиеттерді оятады.
Патша чиновниктерімен қақтығысқа келгені үшін әкесі мен ағасының
сотталып жер аударылуы, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлық – зомбылығы
жас Ахметтің жүрегіне жара боп түсті. Осы жара ұлғая келе, оны күрес жолына
дайындағаны да ақын өлеңдерінен көрінеді.
Оқ тиіп он үшінде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам
Алданып тамағыма, оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам?! – дейді ол Анама хат өлеңінде. Азамат
ақын сол дерттің халық басына түспеуін, одан азат болуды армандайды.
Өлеңнен адамдық пен азаматтықтың туын жоғары ұстап, ел мүддесі үшін бар
өмірін арнаған адамның биік идеялы танылады. Қандай да ұлы адамды
алсаңызда, оның ұлылығы ең алдымен туған халқына деген көзқарасынан шығып,
оны ілгері бастайды, жетелейді, жетегіне ерте алмай күйінеді, оған ащу-
ызасын айтады, айналып кете алмай орала береді. Ал А.Байтұрсыновтың тарихи
ерен ісін сол кезеңнің өзінде дұрыс, әділ бағалаған ақын С.Торайғыров
болды. Ақын Тұтқындағы Байтұрсынның Масасына өлеңінде
Баған жоқ көр соқырдың көз алдында,
Мұңыңды жылап шақшы өз алдыма
Өткірсін наркескеннің алмасындай,
Жүйріксің полный ходтың арбасындай - деп жырлады [3, 88]. Ахмет те
халқына ызалана, күйіне отырып, оның болашағына, азаттығына, елдігі жолына
бар тіршілігін арнайды. Сөйтіп ұйқысынан оянбай жатқан халқына қинала тіл
қатады.
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен,
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен,
Шалап ішкен кедей мас,
Мына жұрттың бәрі оңбас!
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып,
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді, оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сыйқың?
(Жиған терген өлеңі)
ХХ ғасыр басындағы ұлт тағдырын жырлаған қазақтың рухани көсемдерінің
бірі - М.Дулатов. Ол А.Байтұрсыновтың ұлт қызметі жолындағы серігі. Бүкіл
өзінің саяси – қоғамдық, ағартушылық және әдеби-публицистік қызметінде
Ахметтің қасында болған идеялас жолдасы, сенімді досы және інісі Міржақып
Дулатов еді. Бұл екеуінің өмірінде ұқсас жайлар көп. 1909 жылы ол атақты
Оян, қазақ! атты өлеңдер кітабын жариялады. 1913 жылдан бастап Орынборға
тұрақтап, Ахмет пен бірге Қазақ газетін шығарысты. Міржақып кітаптары,
Ахмет еңбектері тәрізді, ХХ ғасыр басындағы демократтық, ағартушылық
әдебиетке азаттық, теңдік идеясын ала келді. Ақын халықтың ақылы мен
сезіміне әсер ете отырып, оларды ел тағдыры, қоғам алдындағы міндет жайлы
ойлануға бастайды. Өз тұсындағы қазақ ортасының келеңсіз жағдайларына көз
жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа өмір құруға үгіттейді.
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау –
Азаттық, ағайындық, теңдік сұрау.
Тай салмай дұрыстыққа жанды қисан,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау! деген өлең жолдарында оның бүкіл
өмірінің мән-мағынасы жатыр [2, 11].
Оян, қазақ! шыққан күннен бастап, орысқа, Россияға қарсы кітап
есебінде бағаланды. Ал, шындығында ол орысқа, Россияға емес, патшаның
отарлау саясаты мен әкімшілік жүйесіндегі әділетсіздікке қарсы еңбек болды.
С.Торайғыров М.Дулатовтың азаматтық тұлғасын, ұлтына сіңірген еңбегін
айрықша бағалағаны мәлім. Таныстыру поэмасында қазақ үшін туған арыстар
деп Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар есімін атайды. Ал, Қазақ
тіліндегі өлең-кітаптары жайынан деген мақаласында М.Дулатовтың Оян,
қазақ! жинағына енген өлеңдердің көркемдігін, өлең құрылысын сынаған
болатын. С.Торайғыров мақсаты М.Дулатовтың өлеңге биік көркемдік дарыту
қажеттігі С.Торайғыров өзінің Жаңа кітап атты сын мақаласында
М.Дулатовтың Азамат жинағын жоғары бағалайды. Ақын: Азамат -
М.Дулатовтың жазған өнегелі өлең кітабы мағынасы тереңірек әсіресе қышуға
тиетін жері иә, алла, Қайтер едің, Газета, журнал деп бастағандары.
Қара жамылып, қайғы жұтып тұрған кезде жазған ғой [4, 136].
Ахмет пен Міржақып шығарған Қазақ газеті олардың көркем туындыларында
көтерген идеяны ашып публицистика тілімен халыққа тікелей жеткізуге қолайлы
жағдай туғызды. Олар сол бір аласапыран тұста әр бір мәселеге, қазақ
халқының тағдырына қатысты огқиғаларға өз көзқарастарын білдіріп отырды.
1916 жылғы ұлт-азатық көтерілісіне майданға солдат беру мәселесіне, Алаш
партиясы мен Алашорда өкіметінің мақсат-міндеттері жайлы әңгімелерге
қатысты. Ой-пікірлерінде олардың үлкен азаматтық, қайраткерлік тұлғасы
танылады. Осындай мақалаларды бірге жазысқан Ә.Бөкейхановта қайраткерлігіне
қоса әдебиет мәселесін жетік білетін адам еді. Оның әдеби-сын мақалалары,
зерттеулері тәдебиеттегу фактілер негізінде қазақ халқының ұлттық
мүдделерін қорғау идеясына құрылды. Қазақ әдебиетінің төңкеріс –
демократтық сатыға көтерілуі Ахмет пен Міржақыптың еңбектеріне тікелей
байланысты. Олар отаршылдық пен езгіге қарсы шыға отырып, қазақ әдебиетінде
тұңғыш рет отаншылдық, патриоттық ой-пікірлерді таратушы болды. Ахмет пен
Міржақып идеясы елді оятты. Алдымен ойы бар, ақылы бар жас таланттар оянды
[2, 18]. Дәуірдің негізгі оқиғаларына өзі куә болып, ой елегінен өткізген
елімен жерінің тағдыры қатты толғантқан Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері бұл
дәуірдегі қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Ол отаршылдық идеяға қарсы
болып, қазақтың еркін өмір сүруін қалады. Оның өлеңдері ой еркіндгінен
туады [4, 136]. Жаңа әдебиет азаттық рухтын биіктігі гуманизмі демократтық
көзқарас Отан сүюшілікпен туысқандық идеяларын жырлаушы болды. Бұл салада
жалынды ақын С.Торайғыровтың таланты айрықша танымды Алашорда көтерген
идеяның жауынгер жақтаушысы болды. Ұлт көсемдерінің соңынан еріп, қазақ
халқына атар таң, келер жарық, сәуле, нұрды солардың есімімен
байланыстырды. Таныстыру (1918) поэмасында М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
ӘБөкейханов... бірі - күн, бірі – шолпан, бірі – айым, деуінінде сыры
осында. [3, 146].
Әлиханның Семейге келуі (Сарыарқа, 1917 ж., 30 қазан, 13 қараша)
атты мақаласында Сұлтанмахмұт елдің еңбегін сіңген ерін күтіп алғанын
суреттей келіп, Ол ері – елі үшін құрбандыққа жанын берген, бит, бүрге,
қандалаға қанын берген, көрдей сасық ауа, темірлі үйде Алаш үшін зарығып
бейнет көрген, басқан аяқ кері кеткен заманда жасымай Алашына қызмет еткен,
болса да қалың тұман, қараңғы түн, туатын бақ жұлдызына көзіне жеткен
түймеге жарқылдаған алданбаған, басқадай бір басы үшін жалданбаған,
қайткенде Алаш көркейер деген ойдан басқа ойды өмірінде малданбаған Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейханов еді - деп жазды. Осы сөздердің өзі – ақ
Сұлтанмахмұттың Әлихан бастаған іске тілектестігін танытады. Ол Алашорда
құрылған күндері Алаш ұранын жазып, патшаның құлауына, елдің автономия
алуына қуана үн қосты. Елді Алаш ісіне адал болуға, оны қолдауға үндеді [5,
11]. Сұлтанмахмұт шығармашылығы ақынның заман туралы үлкен толғанысынан
туады. Әсіресе, оның романдары реалистік өнердің күшімен ХХ ғасыр басындағы
қазақ елі өміріндегі қайшылықтармен рухани сілкінісі кең бейнелейді. Қамар
сұлуда ол қазақ әйелінің тағдырына үңіле отырып, ескі ауылды құрт аурудай
есеңгіріткен, тозыдыр бара жатқан қараңғылықты, әдет-ғұрыптың кер тартпа
жақтарын ашына сынай суреттесе, Кім жазықтыда қазақ қоғамы жайлы ойларын
ел билігін ұстаған адамдардың әрекеті арқылы көрсетеді. Әжібайды жаңалық
атаулыға бөгет болып, ескі тіршілікті бар күшімен қорғап отырған
ауртпалықтың шындық бейнесіне айналдырады. Ақынның Шындықтың ауылын іздеп
шығуы да заман, уақыт әсері. Сұлтанмахмұтта халқын көп сынаған ақын.
Ызаланып олда халық атына талай қатты сөздер айтқан. Сөйте тұра:
Қайтейін, елім, қимаймын
Қия алмай жанды қинаймын
Алты қырдан ассам да,
Сөздерінді сыйлаймын
Сендерге әкеп шашуға –
Ілім – білім жинаймын, - дейді. ХХ ғасыр басындағы ұлттық әдебиетте
ерекше жырланған тақырыптар отаршылдық езгі, халық теңдігі, жер мәселесі
және оқу-ағарту, өнер-білім. Ал Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қараш сынды ақындар
поэзиясының өзегі десек, сол дәстүр үрдісі С.Торайғыровқа да тән. Бұған
Оқуда мақсат не?, Оқу, Орнымыз медреседе оқып жүрген, Оқып жүрген
жастарға, Туған еліме, т.б. дәлел. Ақын надандықты сынайды, елді
адамдыққа шақырады. Ы.Дүйсенбаев Жыр сұлтаны туралы сөз деген
мақаласында: Сондықтан ақынның білетін жалғыз жауы – надандық, жалғыз
кесапаты – надандық... Надандық деген ештеңені білмеу, ештеңені сезбеу
емес, заманның өзгеріп кеткенін аңғармау...
Заманды, адамды түзеп түзетесін. Әркім өзін өзі түзей алса ғана күллі ел
түзеледі [6, 526].
Надандық - елдің азуы, ақиқат жолынан адасуы десек, бұл тақырыпты ХХ
ғасыр басындағы барша ақындар жырлады. Ал ақын поэзиясындағы әлеуметтік
ойлар, халықтың мүшкүл халі Тұрмысқа, Бұлар кім?, Жазғы қайғы, Алты
аяқ, А, дүние, т.б. өлеңдерінің басты өзегі болып табылады. Мысалы,
А, дүние халқымның,
Жөнге салсам азғынын! (Тұрмысқа)
Маңайымнан әрмен кет,
Не сөйлерге тілін жоқ,
Не сөз ұғар білім жоқ.
Саған кімдер бас ұрсын?
Бір-ақ жазық қазақта,
Ұлы-қызы мазақта (Маңайымнан әрмен кет).
Оқу өлеңінде С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев
ойларына ой қосады. Ағартушылық идеяларды жырлайды.
Бүгіндегі жастарға оқу міндет,
Тек қана оқу менен өнер білмек,
Өнер-білім, адалдық ар-намысты
Жоятын надандық қой емсіз індет.
Бар қиынды тек қана ғылым жеңбек
Оқыса басқа елдердей қатарға еңбек
Білімге ел боп аңсап құмарланса,
Жетілмек аз-ақ жылда жоғары өрлемек.
Көрші елдер өнерсізді қорлап күлмек,
Оқу мен бірлік болса, көзіне ілмек,
Қараңғы Қарынбайдай надан болсан,
Байлығына иелік бермес күндеп.
Өнерлі ел бар мұқтажын жерден ембек
Өнер мен техниканы жұмсап еңбек,
А, құдай, өзін бірден түк шықпайды,
Талаптанып, талпынсаң сонда бермек.
Алдынғы ел малға емес, жерге сенбек,
Бар мұқтажы адамның жерден өнбек,
Басқаға малайлыққа жеткен күшті,
Жұмсасаң өзің үшін шындап терлеп.
Өнерге сай боп келсін бірлік, ерлік,
Сонда ғана аларсың сенде теңдік,
Надандықтан екенін білесізбе,
Көрінгенге болғаның семіз жемдік.
Ел болуға алдымен білім тірек,
Бір сөзді, бір ауызды намыс керек,
Жалғыз ғана оқумен теңелмейсің,
Алты ауыз азғын болсаң қоян жүрек.
Қажырлы ел жанынан арын артық көрмек,
Өнерге ұмтылатын аңсап - шөлдеп
Қорғайды елін, жерін қаныменен,
Болмайды жаннан қорқып басын имек.
Наданды әркім жейді нандай илеп,
Жыртқыш ілген үйректей тірі жүндеп.
Өгей бала секілді тесік өкпе,
Жалғанда теңдік көрмей жаны күймек.
Ел дейтін адал басшы әзір сирек,
Көпшілігі табансыз, қорқақ күйрек.
Ел үшін құрбанға шалса разы,
Кім бар еді ту ұстаған елін сүйреп ?! [3, 42-43].
Сондықтан да ақын елге қызмет ету әр азаматтың міндеті екенін санасына
құяды.
Ел үшін еңбек етсең, халқың сүймек,
Біз үшін отқа, суға түсіп жүр деп
Ер өлсе де , еңбегін ел өшірмес,
Неше мың жыл өтсе де тарих білмек.
Ал Орнымыз медресе оқып жатқан өлеңінде
Орнымыз медресе оқып жатқан
Талайлар оқу оқып өнер тапқан
Аз-көп деп, бергенінде молда сөз ғып,
Әуелден рәсім жоқ ғылым сатқан.
Өнер ғой оқу деген таңдай атқан,
Оқу білсең орынды болар мақтан,
Білімге қарсы тұрар қандай күш бар,
Бас иер талай мырза кеуде қаққан.
Таусылмас ғылым теңіз шалқып жатқан,
Сонынан қалмас оның дәмін татқан,
Өмір бойы оқысаң бір таусылмай, [1,22]
Қиындығы қинайды жанға батқан.
Шынында, ғылым артық малмен бақтан,
Ғылым болса қара су тасып аққан.
Оқу оқып не керек, мал таппай деп,
Қазақтың айтқан сөзі надандықтан.
Молда көп, молда деген атын сатқан,
Бас алмай, өтірік соққан шариғаттан,
Өзі хат білмесе де оқуы көп,
Бас айналған, мылжыңнан діңкең қатқан деп [3, 23]. Оқудың әлеуметтік
өмірдегі мәніне үңілдіреді. Оқу арқылы оянуға, ояну арқылы оқуға шақырады.
Оқып жүрген жастарға өлеңінде жастарға үлкен үміт артады.
Үмітпенен жоқ туған
Талабы алда баламыз
Басқалар жоғын тапқанда,
Біздер қайтып қалармыз
Тәуекелге бел бусақ,
Көрдегіні аламыз.
Жеткізбей кетер жүйрік жоқ,
Қусақ бәрін шаламыз.
Іс істейік бір болып,
Ашылмасын саламыз
Сұмдар салған жүректе,
Аз ба біздің жарамыз?
Тепкісінде басқаның,
Қор боп жүдеп барамыз.
Көріне көзге азапта
Мәңгі қайтіп қаламыз?
Ойынды енді азат қыл,
Қалсың былай балалық [4, 47].
Ақынның бұл өлеңі М.Жұмабаевтың Мен сенемін жастарға, Алаш атын
аспанға, Шығарар олар бір таңда! деген өлең жолдарымен үндесіп жатыр. Ал
Туған еліме өлеңінде елінің үміті намысты да, ұлт-жанды жастар екенін
айтады.
Үміт қып менен қарайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын.
Қимай қалсам ішіңде,
Тағы тыншып симаймын.
Алты қырдан ассам да,
Сөздерінді сыйлаймын.
Тек қалауым сіздерден,
Серіктікті милаймын,
Ілім-білім жинаймын.
А.Байтұрсынов Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам деген болатын.
С.Торайғыровта Жүргенше бұл өмірде надан болып,
Жатқаным көрде тыныш жақсы емес пе?! - деп елге қызмет ету идеясын
көтеріп, надандықтан арылу қажеттігін тарих тағылымы ретінде санаға құяды.
Сондықтан қазақтың өткен айбынды тарихын, айбарлы батырларын отаршыл
замандағы әлеуметпен салыстырып, қазақты кешегі ер түріктің азған ұрпағы
деген намыс сөзін де арнайды. Бұл Бұлар кім? өлеңінің өзегі.
Бұлар кім үсті-басын мұнар жапқан,
Жалқаулық бір-бірінде алты батпан.
Аяғын алға қарай бір баспайды,
Жолына құрылғандай алмас қақпан.
Өзара жан-жолдасын қанға батқан,
Ішінде түрлі пітіне толып жатқан.
Басқаны өз қарнынан ойламайды,
А, құдай, бере көр! деп тыныш жатқан,
Тағдырға барлық ісін үйіп артқан.
Өзі жатып құдайды жұмсамаса,
Кәпір болдың дейтұғын молда тапқан.
Жау болып бірін-бірі күнде шапқан,
Жасы, қарты – бәрі де бәле баққан.
Соқырға жан-тәнімен басын ұрып,
Көзді аш көмір қылып отқа жаққан.
Ауруы оңалмастай түрі жаман,
Түсінер бұларды айтып қандай адам.
Екенін дұрыс-бұрыс біле алмаймын,
Береді былай жауап біреу маған;
- Көрінген сіздің көзге нашар жандар, -
Болады жалқау, науан мұсылмандар
Ұжмақтан ай мен түндей хорды күтіп,
Басқаға кең дүниені ұсынғандар,
Бұлардың түрік еді арғы заты,
Жиһанды тітіреткен салтанаты,
Бұл күнде азып-тозып күлкі болған,
Бұлар да сол түріктің жұрағаты.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде түркі тектес ұлттар бірлігі
жәдитшілдік арқылы күн тәртібіне өткір қойылды. Жәдитшілдік көсемі, татар
перзенті Гаспринский Дінде, тілді және істе бірлік! ұраны Алаш зиялыларын
да ойландырды. М.Ж.Көпеев Баласы дін мұсылман ояныңдар! деп жырлады.
Алашшыл әдебиеттің ұлтжанды өкілі М.Жұмабаевта түрік бірлігін жырлады.
Алашшыл ойлар айтты.
Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған артық ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсемде, алаш өлмес, көркейер
Істей берсін қолдарынан келгенін,
Сағындым атты бұл өлеңді ол түрмеде отырып, ел-жұрттын, ата-анасын
сағынып жазған. Кеңес өкіметі жылдары ол жаңа саясаттың әділдік, теңдік
жайлы ұрандарына сене алмады, бір халықты екіге бөліп, бірін-біріне қарсы
қою оның ұлттық ұғымына, намасына сыймады. Ақынның тәуелсіздік аңсаған
арманы тасқа соғылып, ол қайғымен қасірет шекті. Мағжан отаршылдыққа қарсы
түрік халықтарының бірлігін көтерді, шығыстың абыройын көкседі.
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Ер түрік иең далаға көрік еді.
Отырса, көшсе, қонса, ерік еді,
Тұрғанда бақыт құсы бастарында.
Іргесі жел – күн тимей берік еді, - дейді ол Орал тауы өлеңінде. Ал
Ж.Аймауытов пен М.Дулатовтың алашқа қатысы, тілектестігі бұрыннан белгілі.
1918 жылы Семейде Алашорда жұмысына араласып, екеуі Абай атты журнал
шығарды, елдіктің, тәуелсіздіктің туын көтерген өлең, әңгімелер, мақалалар
жариялады. Жүсіпбектің Ұран, Әскер марсельезасы өлеңдері сол тұста
жазылған. Олар қазақ халқының азаттық тәуелсіздік жолындағы күресінің
ұранына айналды. патша құлағаннан кейінгі үмітін ақын алашордаға артты.
Қазағым, қамықпа, қамалма,
Ел болар, қамыңды амалда.
Кетті түн, атты таң, шықты күн,
Сал малды, сал жанды аянба!
... Зарыққан, тарыққан шағында,
Тап болды, бостандық бағына
Ұйымдас, ұрандас, жағалас,
Сендемін бабаңның тағына, - деген өлең жолдары өз бақытын өзі жасауға
халықты шақыру, оны рухтандыру сарынында жазылған. Жүсіпбек пьесалары мен
романдары қазақ халқының ел болуын, тәуелсіздік жолымен дамуын, оның оянып,
есейіп келе жатқан жаңа адамдарын бейнелеу мақсатын көздеді. Ол шын
мағынадағы Европалық үлгідегі бірінші қазақ романың жазды. Ж.Аймауытов
Қартқожа мен Ақбілек атты прозалық шығармалары арқылы халық ішінен
шығып, ұзақ өмір талқысынан өтіп бар жолын тапқан жас ұрпақтың өкілдерін
көрсетті. 1917 жылғы бір мақаласында М.Әуезов: Қазақтың ұлттық қалпы
өзгерілді. Тізгін мақсұты басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттын қолына
тиді... Кемеңгер билердің заманы құрып, адамды малмен пұлға сатып алатын
заманға киліктік - деп жазыпты (Алаш 1917, 30 наурыз). автор ұзақ жылдар
бойы отаршылдықтың халықтың мінез-құлқына, әдет-ғұрпына жасаған
өзгерістеріне құлдық психологияны, ұйымсыздық, ұсақтық, рушылдық,
жікшілдік, парақорлық, арысқойлық, әйел халіне теріс көзқарас сияқты
кеселдерді атап көрсетті. Ол кеңес өкіметінің алғашқы шараларын осы
жағдайды түзеуге пайдаланбақ болды. Жаңа жағдайда отаршылдық көзқарастың
жалғасуына, заманның келеңсіз өзгерістеріне наразылығын Семейде, Орынборда
Кеңес жұмыстарына қатысып жүргенде-ақ талай байқатқан. Сондықтан да қазақ
опкомы оған, Партия жұмысына дұрыс қарайды, бірақ тәртібі нашар ұлтшылдық
пен аурады, ұлт мәселесін өзінше тапқа, топқа бөлмей қарайды - деп
мінездеме берген (1922, 17 қараша). Бұл жағдай М.Әуезовтың Орынборда партия
ұйымы басшыларымен келісе алмай, партия билетін тапсырып, Ташкентке кетіп
қалуына себеп болған. Халықтың дербестігін сақтау ұлттық намыс, ұлт абыройы
Мұхтардың өмірбойы арманы болып кетті. Ол халқын, оның елдігін көшпелі
мәдениеттің үлгісін әлемге паш етті. Ахмет пен Міржақыптың қазақ әдебиетіне
әсері ақын-жазушылардың алашордаға қатысуымен өлшенбейді. Олар көтерген
ұлттық тәуелсіздік, бодандыққа қарсылық, халықты оқу-ағарту жолына тарту.
Ұлт мүддесіне адалдық ХХ ғасырдың әдебиетіне түгелдей осы идея арқылы
тарады. Мұны сол дәуір әдебиеті өкілдерінің бәрінен табамыз. Тіпті кезінде
алашорда автономиясы идеясын. қолдамағн орыс отаршылдығына қарсы өлеңдер
жазуы, қазақтың ұлттық мүддесін, тәуелсіздігін жоғары қойды. Мұны ол кеңес
өкіметі жылдарында да ашық көрсетіп жүрді. Бұл ретте ақын С.Сейфуллин
шығармашылығын да қазақ халқының шырғалаңды, қасіретті тарихынан бөлек алып
қарастыра алмаймыз.
ХХ ғасыр басындағы халықтың ауыр күйі мен отаршылдық езгіге наразылықты
ашына жыр еткен Ахмет пен Міржақыпқана болса, өзінің қызылшылдығына
қарамай, кеңестік бұрмалаушылықтар мен ұлт тағдырын аяққа басуға ашық
қарсылық айтқан, Жан ашуын білдірген жалғыз Сәкен болды. Бұл оның
күрескерлігінің бір саласы 20 жылдардың басында Орынбордағы қазақ
коммунистері қол қойып, орталық партия комитетінің хатшысы Е.Ярославскийдің
атына жазылған Оңтөрттің хаты осының алғашқы мысалы. Сәкен ол кезде Халық
Комиссарлар кеңесінің төрағасы еді. Сәкен бастаған 14 коммунист Қазақстан
автономия алғанымен, онда ұлт жағдайын көтерер ештеңе істелмей жатқанын,
қазақ тілінде басылымдардың, кітаптардың жеткіліксіздігін, істің қазақша
жүрмейтінің, қазақ мектептерін ашу қажеттігін, әкімшілік жүеде
орысшылдықтың басым екенін айтқан. Е.Ярославский ашуланып, оларға ұрысып
мұның негізінде ұлтшылдық жатыр деп қорқытқанмен, іс жүзінде осы шараларға
қозғау салды. 1924 жылы қазақ тілінің орыс тілімен бірге мемлекеттік тіл
болып бекітілуі осының салдары болатын. Сәкен қазақша іс жүргізу туралы
нұсқалар беріп, бұл тақырыпқа бірнеше мақала жазды. Қазақша газет-журналдар
көбейіп, қазақша кітаптар шыға бастады. Қазақ мектептері ашылды. 1923 жылы
А.Байтұрсыновтың 50 – жылдығы тұсында Сәкен екі рет мақала жазып, оны
қорғады. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа
көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған
патша заманында жалғыз Ахмет еді - деп жазды ол. Сәкеннің Аш қазақ,
Совет баласы, Азия, Отарбаның жұмсақ вагонында, Қызыл ат, Біздің
тұрмыс сияқты шығармалары түгелдей кеңестік бұрмаушылықтарға қарсы
жазылған. Табиғаты таза, ұлт мүддесіне адал, шын коммунист ақын
әділетсіздікті көргенде шыдамады, шынын айтты. Сол үшін таяқ жеді,
қызылдардың сойылын соға жүріп, ұлтшыл, оппортунист, жікшілдеген
айыптан құтылмады. Мәселен, НЭП-тің қазақтың еңбекші бұқарасынан жайсыз
тигенін ол мынау қу НЭП, қойды ғой жеп деген өлең жолдарымен білдірді.
Азия халықтарының бірлігін уағыздап, оны озбыр Европаға қарсы қоя жазды.
Голощекин тұсында оның оппозицияда болғанын сол кездегі өлкелік партия
комитетінің бюро мүшесі І.Қабыловтың өзі мойындап жазған. Ол Қазақстанда
болған бұрмалаушылықтарды көрсетуде Сәкеннің өлкелік комитеттің ҮІ
пленумынан бұрын-ақ үн көтергенің айтқан. 1937 жылы Мағжанның Алматыға
келуіне көмектесіп, онымен достық қатынасын қайта жалғаған Сәкеннің
қылықтарында да бұрынғы замандағы бөлінушілікті қайта қарау ниеті болғаны
даусыз. Мағжанды оңаша қонақ қылып, оған материалдық көмек бергенін
Мағжанның әйелі Злиха айтқан, Саифи Құдаш та жазған. Мағжанды 1937 жылы
қайта ұстағанда ол айдаудан келген соң Сәкенмен табысып, екеуі жаулығын
бірге жасаған дегенде айып бар. Ол Мағжанның ісінде көрсетілген. Мұның бәрі
Сәкеннің ұлт мүддесіне әдебиетіміздің халықтың дәстүріне адалдығын
танытады. Ахмет пен Міржақып шығармаларының идеясы ғана емес, реалистік
дәстүрі қазақ әдебиетінің өмір шындығын шынайы бейнелеумен образ жасаудағы
ізденістеріне мұрындық болды. Реалистік әдебиет дәстүрі қалыптасты. Ол
заман шындығына, тәуелсіздікпен азаттық жолындағы күреске ұмтылған халықтың
ой-санасына, арман-тілегіне сай дамыды. Қазақ қоғамының мешеу болып
қалуына, сыншылдық пен қарау реализмнің сыншылдық бағытын өрістетті. Ауыз
әдебиетіне ауысқан дидактикалық сарын азайып, көркем суреттер мен жанды
бейнелер молырақ көріне бастады. Әдебиеттің даму мәселелері күн тәртібіне
қойылды. Бұл жайлар қазақ әдебиетінің озық түрінің жалғасуын, Ахмет пен
Міржақып ойларының ХХ ғасыр басындағы әдебиетке тигізген тақырыптық –
идеялық арналарын, қуатты әлеуметтік ойларының өмір шендігін танытады.
ХХ ғасыр басындағы әдебиетте ұлт тағдыры ерекше тақырып десек, сол
өзекті арнаға А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев өзгеде
қаламгерлер қатарында С.Торайғыровта айрықша үлес қосты. Мұның бәрі азаттық
туын әдебиетте желбіретіп, Ұятын, арың оянсын деген Абай дәстүрін тарихи
сабақтастықпен дамытқан. ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің өзіндік
ерекшелігінде жаңа бір қырынан танытады. Сол шоқтығы асқақ тұлғалар
қатарында С.Торайғыров жұлдызы биік болып қала бермек.
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері
Қазақстанда әдеби мұраны игеру мәселесі, қазақ халқының ауыз әдебиеті
үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарына байланысты игі қадамдар революцияның
алғашқы жылдарының өзінде-ақ қызу қолдау тапты. 1920-1925 жылдар аралығында
фольклорлық мұралардың бірталайы жарияланды. Бұған Қазақстанда мәдениет,
халық ағарту саласы мекемелері жүргізген екі түрлі бастама екі түрлі игі
ықпал жасады.
Біріншіден, әдеби мұраны игеру, фольклорлық шығармаларды жинау, жариялау
мемлекет қамқорлығына алынып, ғылым-білім орындарының басшылығымен халық
арасына шыққан фольклорлық-этнографиялық ғылыми экспедициялар мол материал
жинап бастырса, екіншіден, қазақтың ұлттық баспасөзі, әсіресе, Еңбекші
қазақ, Қызыл Қазақстан, Бостандық туы, Шолпан, Сана т.б. газет-
журналдар халық ауыз әдебиеті мен қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің
шығармаларын жинап-жариялауда белсенділік танытты. Осы жылдары қазақ
фольклорын жинауда көп еңбек сіңірген Ә.Диваев Қобыланды батыр, Шора
батыр, Қамбар батыр, Алпамыс батыр, Бекет батыр сияқты батырлық
эпостарды жарыққа шығарады. А.В.Затаевич жинап бастырған Қазақтың 1000
әні атты еңбектің шығуы қазақ халқының музыкалық-этнографиялық мұрасын
туыстас халықтарға таныстырып қана қойған жоқ, Еуропа елдерінде де жоғары
бағаланды. Халықтың рухани байлығының өте мол үлгілерін жинап-жариялауда
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, І.Жансүгіров,
Н.Төреқұлов сынды жазушы-әдебиетшілер, оқу-ағарту саласының, баспасөз
орындарының қызметкерлері қызу араласты. Қазақ интеллигенциясының әдеби
мұраны жинау, жариялау саласындағы игі талпыныстарын жергілікті үкімет
орындары мен мекемелер қолдап отырды. Мерзімді баспасөз бетінде бұл игі
іске халық арасындағы көзі ашық сауатты адамдарды көмектесуге шақырды.
Қазақстан және Түркістан республикаларының оқу-ағарту, мәдени мекемелері
1920 жылдан бастап арнайы қаржы бөліп, ел арасына ғылыми фольклорлық-
этнографиялық экспедициялар шығаруды ұйымдастырды. Қазақстан өлкелік партия
ұйымының І және ІІ конференцияларының күн тәртібінде халық ауыз әдебиетінің
және өткен дәуір әдебиетінің өкілдерінің шығармаларын жинау, жеке жинақтар
шығару, елімізде іске асып жатқан басқа да саяси, экономикалық мәселелермен
қатар қойылып, арнаулы қаулы алынды. Міне, осының нәтижесінде 20-жылдардың
бас кезінде ауыз әдебиетінен батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлар,
ертегілер, айтыстар және Абай, Ы.Шөрекұлы, Сұлтанмахмұт, М.Өтемісұлы,
Бұқар, Мұрат, Шернияз т.б. ақындардың шығармалары жеке кітап болып шықты.
Бірақ, бұл жұмыстардың барлығы бірдей оңайлықпен жүзеге аса қойған жоқ.
Пролеткультшылдықтың әсерінен, әдеби мұраны зерттеу саласында - әдеби-
теориялық білімнің болмауынан, ұлтшыл-алашордашылар аталған қазақ
зиялыларына қарсы күрестің салқынынан біршама қателіктерге жол берілді.
Жаңа туып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымы мен жанрлық қалыптасу
процесіне бет бұрған әдебиет сыны әдеби мұраны игеру барысында екі түрлі
бағытқа қарсы күресті. Оның біріншісі - әдеби мұраны, әсіресе, фольклорлық
мұраны игеру мен зерттеуде қатты үстемдік алып Бүкіл ел ауыз әдебиеті -
халық мұрасы. Оның жақсы мен жаманы жоқ, бәрін жинап пайдалану керек, -
деген бірыңғай ағым теориясы болса, екіншісі –ауыз әдебиеті - үстем тап
өкілдерінің қалдырған мұрасы сондықтан, оны жинап, насихаттаудың қажеті
жоқ, - деп, әдебиеттегі дәстүрлік негізді, тарихи сабақтастықты жоққа
шығарған - пролеткультшылдар таратқан нигилизм. Әдеби мұраны игеру жолында
20-жылдардан басталған осы екі бағыт қазақ әдебиеттану ғылымының туу,
қалыптасу кезеңдерінде үнемі бой көрсетіп отырды.
Фольклорлық мұраны игеру, зерттеу жұмыстарына сол кездегі идеологиялық
күрестің салқыны тигендіктен, бұл қате концепциялар әдебиет майданында қызу
айтыс-тартыс туғызды. Әдеби мұраны зерттеу, қазақ әдебиетінің тарихын жазу
жұмыстарына күні кешеге дейін ұлтшыл-алашордашылар атанып, қазақ
мәдениеті тарихында өз орнын ала алмаған қазақ интеллигенциясының бір
тобының белсене араласуы айтысты мейлінше күшейтіп жіберді.
Әдебиеттің қалыптасу дәуірінде пролетарлық бағыттағы ақын-жазушыларға
қазақ әдебиетінің өнерпаздық жағынан ықпал жасап отырғанына қарамастан,
ескі мұрадан іргені аулақ салу керек деген солақай пікірлер де орын алды.
Кейбір ақын-жазушылар мен сыншылар халықтың ғасырлар бойы қастерлеп келген
сом тұлғалы образдары мен даналық шығармалары, көркем поэтикалық тілі жаңа
әдебиетке таусылмас мол қазына болатындығын жете түсіне бермеді [1, 105].
Бұл ақын-жазушылар мен сыншылар мерзімді баспасөз бетінде “Ескі әдебиет
түгелдей байлар табының жемісі. Ұлтшыл оқығандар оны өздерінің өткенді
аңсау мен дәріптеу мақсаттары үшін пайдаланып жүр [2, 84], - деген сияқты
пікірлерді оңды-солды айтып жатты.
Ал бұл зиялылардың әдеби мұра туралы мәні зор еңбектері бүгінгі дәуірге
дейінгі жетпіс жыл бойы Олар халық сүйіп оқитын таңдаулы әдебиет
нұсқауларын бұрмалап, оларға түсіндірмелер жазып, зерттеген болып,
өздерінің теріс көзқарастарын насихаттады. Абай мен Сұлтанмахмұтты ұлтшыл
жазушылар етіп шығарғысы келді [1, 106], - делініп қате бағаланып келді.
Туған халқының бақытты болашағы үшін бар мүмкіндігінше еңбек етіп,
қызмет жасаған, әдеби мұраны жинау, зерттеу саласында елеулі еңбектер
қалдырған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедовтер
пролеткультшылдардың нигилистік солақай сындарына қарамастан фольклорлық
мұраның біраз үлгілерін жариялады. 20-жылдардың бас кезінде А.Байтұрсынов
пен Ә.Бөкейханов бірігіп шығарған 23 жоқтау, А.Байтұрсыновтың Ер Сайын,
Х.Досмұхамедовтің Аламан, Қазақтың халық әдебиеті, Қыз Жібек,
Кенесары-Наурызбай, М.Жұмабаевтың Тарту, А.Баржақсиннің Мың бір мәтел
атты жинақтары мен еңбектері жарық көрді. Жинақтарға жазылған алғы сөздер
мен түсіндірмелер ғылыми-зерттеушілік сипатта болды.
Рас, жоғарыда аталған қазақ зиялыларының талантты өкілдері әдеби мұра
туралы ойларында бірден ғылыми-зерттеу әдіснамасына сай пікірлер айта алған
жоқ. Қазақ әдебиеттану ғылымы жаңа туа бастаған мезгілде бұл мүмкін де емес
еді. Әдеби мұраға деген көзқарас көркем шығарма немесе белгілі бір қаламгер
творчествосы туралы нақты ой айту дәрежесіне көтеріліп қалғанымен, әдеби-
тарихи тұрғыда әдебиеттің халықтығы мен тарихилығы жөніндегі ғылыми
деңгейге көтеріле алмады. Ол үшін белгілі уақыт та қажет еді. Баспасөз
бетіндегі пікірталаста және халық әдебиеті туралы мақалаларында
Х.Досмұхамедов бірыңғай ағым теориясына бой ұрып: Ауыз әдебиеті жойылып
барады. Оны жаман-жақсы деп екіге бөлмей-ақ бәрін де жинау керек [3] деген
бағыт ұстады. Ал А.Байтұрсынов әдебиетші-ғалым ретіндегі тұлғасын айқындап
берген, қазақ әдебиетінің теориялық мәселелерін ғылыми тұрғыда тексерген
Әдебиет танытқыш атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілерінің авторлары
ұмтылып, халық шығармасы, халық әдебиеті болып кететінін тап басып дұрыс
бағалай келіп: Жазу-сызу, өнер-ғылымы жоқ анайы халықтарда жазба шығарма
болмайды. Ондай халықтардың асыл сөздері анайы тілмен айтылған ауыз
шығармалар болады. Сондықтан ондай асыл сөздер ауыз әдебиет, яки анайы
әдебиет деп аталады [4, 116], - деп фольклордың халық өміріндегі алатын
орнын алғаш рет ғылыми саралап берді. А.Байтұрсынов әдеби мұраны айрықша
бағалап, бірден-бір таза ғылыми көзқарастағы білімді әдебиетші екенін
танытты.
Ол әдеби мұраны жинау, зерттеу, пайдалану жұмыстарын қазақ әдебиеттану
ғылымының туа бастауына тығыз байланысты екенін сол кездің өзінде аңғара
білді. Фольклорлық мұраны жинаудың ғылыми-практикалық мәнін түсіндіре
келіп: бұл ғылымның жолында маман болуға да адамға табиғи талант, тумыстан
берілген табиғаттың сыйы керек. Кім көрінгенге тапсырғаннан жұмыс болып
шықпайды [3] деп ғылыми-зерттеушілік бағытта нақты ой айтады. Әдебиет
саласында маман кадрлардың жетіспейтініне қарамастан әдеби мұраны жинау мен
зерттеуді ғылыми түрде жүйелі жүргізуді ұсынады. Сол сияқты халық әдебиеті
нұсқаларына түсіндірмелер жазу арқылы халық өміріндегі орнына көңіл
аударуды, жинаудың, ел аузынан жазып алу жолындағы жұмыстардың орындалу
техникасын, белгілі бір нұсқаның көп варианттылығының ғылымдық мәнін үнемі
ескертіп отырды. Фольклорлық мұра жайындағы ғылыми-зерттеушілік көзқарастың
жоғарыдағыдай дәрежеде айтылуы қазақ әдебиеттану ғылымының 1920-жылдардың
бас кезінің өзінде-ақ туа бастағанын дәлелдеу процесіне бет алғанын
аңғартады. А.Байтұрсыновтың бұл пікірін С.Мұқанов кейінірек жазған бір
еңбегінде: Ел әдебиеті басылуы қажет, бірақ оны басқанда марксшілдік
көзқараспен түсіндіріп беру керек, әйтпесе бұқара өз бетімен түсіне алмай
адасады деп маркстік-лениндік әдіснаманың принципіне сай нақтылай түскен
болатын.
Пролеткультшылдық нигилизм мен тұрпайы социологизм әдісіне қарағанда
бірыңғай ағым теориясының әдеби мұраны игеру, зерттеудегі тиімді рөлін
жоққа шығаруға болмайды. Кейінде ғана қайта орала бастаған халық ауыз
әдебиетінің көптеген үлгілері әдебиет сүйер қауымның рухани азығына,
фольклорист ғалымдардың зерттеу нысанына айнала бастады. Осы 20-жылдардағы
кейбір пікірлерде айтылып, қазақ әдебиет тарихын зерттеуде үстемдік алған
тұрпайы социологизм әдісінің әсерінен кейінірек фольклорлық мұралардың
көпшілігі халыққа жат саналып, батырлар жырынын тек қана Қамбар батыр
жырына іш тартқан кезімізді еске алсақ, бірыңғай ағым теориясын үнемі
даттаушылыққа шүбәлана қарамасқа болмайды.
С.Мұқанов пікірінде сол дәуірдегі жинау, зерттеу жұмыстарына байланысты
бірқыдыру шындық бар. Қазақ оқығандары бастырған әдеби мұра мен жеке ақын
шығармашылығына жазған ғұмырнамалық алғы сөздер мен түсіндірмелерде
фольклорлық және классикалық мұраның халықтық және тарихилық сипаты дұрыс
бағаланбаған кезі жоқ емес. Бірыңғай ағым теориясына бой ұрушылар әдеби
мұраны жинау, жариялау, олардан үйрену, халық қажетіне жарату және зерттеу
проблемасын көтеріп жатқан кезде, пролеткультшылдар кең насихаттаған
нигилистік көзқарас пролетарлық әдебиеттің кейбір өкілдерінен қолдау тауып,
халық творчествосы үстем таптың, байлар табының дәуірінде жасалған, үстем
тап идеологиясын насихаттайды, Біздің принциптеріміз байшыл-ұлтшылдардың
принциптерімен райласпақ емес, өйткені біз әдебиетті еңбекшілер тұрғысынан
бағалаймыз, ал байшыл-ұлтшылдар байлардың тұрғысынан қарайды. Сондықтан
біздің ымыраға келуіміз мүмкін емес, - деген пікірлер жалпылама түрде
айтылып, әдеби мұраны игеру мәселесін дұрыс шешіп алуына кедергі жасады.
Осындай қате көзқарастарға қарамастан, халық әдебиеті нұсқаларынан
Батырлар, Аяз би, Өтірік өлең, Тазша, Қозы Көрпеш-Баян сұлу т.б.
жинақтар жарық көрді. Сонымен қатар, сол дәуірдегі мерзімді баспасөз
бетіндегі пікірталастағы пікірлердің, жеке мақалалардың барлығы бірдей қате
концепцияларға мүлде бой ұрған көзқараста болды десек қателесер едік. Әдеби
мұраны көптеп жариялап, олардың жиналуына қолғабысын тигізгендердің
баспасөз арқылы ауыз әдебиеті, оның жекелеген нұсқалары туралы ғылыми-
зерттеу мәніндегі мақалалары да шығып жатты. Мысалы, М.Әуезовтің 1922 жылы
Шолпан журналында жарияланған Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі (№2, 3)
мақаласынан қате көзқарастағы теориялар да, маркстік-лениндік әдіснаманың
таптық принципі де байқалмайды. Бұл секілді мақалаларда әдебиет туралы
жалпылама айтылғанмен, негізінен әдеби мұра, оның ішінде халық ауыз
әдебиеті, оның жанрлары, өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала отырып, жазба
әдебиетпен байланысы, фольклорлық нұсқаларды жинау, жариялау, зерттеу,
олардан үйрену мәселелеріне назар аударылады. Қазақ фольклоры мен эпосына
ғылыми-тарихи тұрғыдан қарап, пікір білдірген зерттеу дәрежесінде
көрінгендері де бар. М.Әуезов Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі атты
мақаласында [5, 125] ескі ел әдебиеті жайында қомақты ой айтып,
халқымыздың өте бай мұрасының жалпы тарихын білу, бай дәстүрін пайдалану
туралы принципті мәселе көтерді. Автор қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
жинаушы орыстың ориенталист ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып, қазақ
фольклорының дәстүрін, қазақ халқының мәдениетіндегі орнын, оны сақтаушы
ақындар қызметін бағалауда ғылыми толымды ойлар айтты. Бұл мақаланың кейбір
ұшқары топшылауларына қарамастан қазақ әдебиеттану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... 8
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт 8
тағдыры ... ... ... ... ... .
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері ... .. 20
2 Х.Досмұхамедұлының сыншылдық-эстетикалық 36
көзқарастары ... ... ... ... .
2.1 Профессор Халел Досмұхамедұлының ғылыми 36
мұрасы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Халел Досмұхамедұлы - әдебиетші 44
ғалым ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер 60
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында қайта оралған
арыстарымыздың шығармашылық және ғылыми мұрасын тарихи шындыққа сай әділ
бағалау жұмыстары тек тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта ғана қол жеткізе
алғандығымыз белгілі. Ақтаңдақтарға толы болған ұлттық әдебиетіміздің
тарихы Алаш арыстары шығармашылығынсыз жарым-жартылай ғана күн кешті десек
жалған айтқандық болмас еді. Кеңестік идеология мен сталиннің жеке басына
табыну зардаптары тек Алаш арыстары ғана емес, ұлт мәдениеті мен әдебиеті
тарихында ерекше еңбек сіңірген көптеген дарындарымыздың шығармашылық
мұрасын әділетсіздікпен тарихтан сызып тастауға мәжбүр етті. Ұлттық
руханятқа өлшеусіз үлес болып қосылған көркем туындылар мен ғылыми зерттеу
еңбектер гуманитарлық ғылымдар саласы бойынша жан-жақты зерттелініп,
өздеріне лайықты бағасын алуда.
Ұлттық әдеби мұрамызды ғылыми игеру жолында өзінің айырықша еңбектерімен
көзге түскен тұлғалардың бірі – әдебиетші ғалым, фольклортанушы, ұстаз
педогог, профессор Халел Досмұхамедұлы. Ел тәуелсіздігі жолында қайыспай
күреске шыққан абзал азаматтың саяси күрескерлік қызыметінен басқа сан
қырлы талант ретіндегі тұлғасы ерекше. Солардың ішіндегі айырықша көңіл
аударуға тұрарлық саласы – ғалымның қазақтың әдеби мұрасын ғылыми
игерудегі, оның ішінде фольклортану мен әдебиет тарихын зерттеуге арналған
еңбектері. Олар ғалым өмір сүрген кезеңдегі ұлттық ғылыми – зерттеушілік ой-
пікір үшін ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымы өркендеп дамып отырған
қазіргі кезең үшін де маңызын жойған жоқ. Сондықтан да Х.Досмұхамедұлының
артында қалдырған өте бай ғылыми мұрасын бүгінгі таңдағы жаңашыл көзқараста
жан-жақты зерттеу мен зерделеу қажет екені айтпаса да түсінікті.
Зерттеу нысаны. Бұл біздің диплом жұмысының зерттеу нысанасына тақырып
етіп алып отырған мәселенің ғылыми тұрғыдағы жаңашылдығы мен өзектілігін
айқындауға тиісті деген ойдамыз. Алайда көрнекті ғалымның ғылыми мұрасы
бізден бұрын сөз болмады деуден аулақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алаш арыстары ақталғаннан соң 1991 жылы
Аламан аталатын ғылыми еңбектерінің жинағы жарық көріп, оны шығарушылар
Ғ.Әнесов пен А.Мектеповтер алғы сөз жазып ғалым еңбектеріне алғаш рет оң
баға берілді [1, 5]. 1995 жылы Д.Қамзабекұлы Халел Досмұхамедұлы аталатын
зертеу еңбегін жарыққа шығарды [2]. Бұлардан басқа ұлт тарихы, фольклоры,
әдебиет тарихы, мәдениеттану және басқа да ғылым салалары бойынша әр түрлі
аспектідегі проблемаларда зерттеу жүргізіп жұрген ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылуда.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің диплом жұмысымыздың
негізгі мақсаты – жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде айтылған басты ойларды
тірек ете отырып, тек қазақ әдебиеттану ғылымында ғана емес, халық
тарихындағы көрнекті тұлғаның әдебиетші ғалым ретіндегі тұлғасына баға
беру. Бұл жолда біз Х.Досмұхамедұлы туралы жазылған азды-көпті еңбектерді
салыстырмалық тұрғада саралай отырып, өз қадыр-халымызша ғалымның сыншы,
көсемсөзші, фольклортанушы, әдебиетші секіді қырларына баға беруге
ұмталдық. Сырттан оқитын бөлімнің студенті болғандықтан да диплом
жұмысымыздың тақырыбына қажетті деп саналатын бүкіл ғылыми материалды
қамтуға мүмкіндігіміз аз болды. Сондықтан қолға түскен еңбектер мен
мақалаларды ғана пайдалана отырып, осы ғылыми жұмысымызды жазып ұсындық.
Жұмыстың құрылымы. Кез келген тарихи тұлға немесе әдебиетші ғалым
туралы, оның шығармашылығы жайында жазған уақытта ғылыми мұрасын
ғұмырнамасынан бөлек алып қарастыру еш мүмкін емес. Ол әдебиет саласындағы
ғылыми зерттеу жұмыстарында бұрыннан белгілі жағдай. Біз де сол жолды
ұстандық. Сондықтан да алғашқы тарауды Х.Досмұхамедұлының ғылыми
шығармашылық ғұмырнамасына арнасақ, екінші тарауымыз әдебиетші ғалым
ретіндегі тұлғасына баға беру мақсатында жазылды. Егер біз өз әлімізше
атақты ғалымның ұлттық әдебиеттану ғылымының туып, қалыптасу тарихындағы
қосқан үлесіне баға бере алсақ, алға қойған мақсаттың орындалғаны дер едік.
1 Х.Досмұхамедұлының ғылыми шығармашылық ғұмырнамасы
1.1 ХХ ғасыр басындағы алашшыл әдебиет және ұлт тағдыры
Ұлт тағдырын, халық мүддесін шығармашылық және саяси күрескерлік күре
тамыры еткен Алаш зиялылары болатын. Ел азаттығын діттеген Алашорданың
құрылуы Алаш автономиясының жариялануы қазақ оқығандарының ғасыр басынан
басталған отаршылдыққа қарсы, тәуелсіздікті жақтаған, елді көрсоқыр
надандықтан білім-өнер жолына түсіруді аңсаған идеяларының көрінісі еді.
Бодандық жағдайында іске аспайтын бұл идеяны олар патшаның тақтан құлауын
пайдаланып, дербес ұлттық автономия алу жолымен шешуге ұмтылды. Мұндай
күрескерлік ой-пікір 1905 жылғы орыс төңкерісінің тұтас Ресей империясына
тигізген әсерінен туғаны даусыз. Орыс қозғалысының ғасырлар бойы қимылсыз
жатқан Азияны оятып, жаңа өмірге адам құқы, демократия жолындағы күреске
қосқанын да терістей алмаймыз. Осындай қазақ халқының ояна бастаған
тұсында, оның ұлт-азаттық жолындағы күресі туын берік ұстап, халық өмірінің
шындығы мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық сананын бір түрі.
Қазақтың соның ішінде ХХ ғасырдың басындағы ұлттық әдебиеті болды. Бұл
әдебиет ерекшелігін ғалым С.Қирабаев былайша атап көрсетеді: ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиеті Абайдың ағартушылық, демократтық жолын ұстана
отырып, оны саяси күрес идеясымен толықтырды, отаршылдықты, ұлт езгіні
айыптады, халықтың қараңғылыққа қамалып отырған күйін көріп күйініп, оны
өнер-білім үйренуге шақырды [3, 25[.
Алашшыл әдебиеттің басты өкілдерінің ойына ой қосып, ұлт-азаттығын,
оянуын, өзге елдермен теңелуін жырламаған ақын кемде-кем. Қандай да
халықтың болмасын азаттық ойға толы мұңы, шері оның әдебиетінде көрініс
тапқан. Ал орыстың белгілі демократы А.Н.Герцен ХІХ ғасырдағы орыс
әдебиетінің қоғам алдындағы еңбегін зор бағалай келіп, Бұл әдебиет саяси
бас бостандығы жоқ елде жатпай ащуын айтатын бірден – бір трибунаға
айналды деген еді. Біздің туған әдебиетімізде ХХ ғасыр басында осындай
үлкен қоғамдық міндет атқарады. А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың осы
әдебиеттің басы - қасында болуы, ұлт мүддесі жолындағы саяси күресті
әдебиетшілердің бастауы – біздің әдебиетіміз үшін үлкен мақтаныш. Қазақ
халқының томаға тұйық мешеулікке байланып, орыс отаршылдығының езіп –
жаншуы күшейген тұсында қиналған халықтың жан ашуын алдымен М.Дулатов,
А.Байтұрсынов сынды ұлы тұлғалар айтты. Олар халқына жаңа сөз арнады. Бірі
сөз тыңдауға салғырт халқының құлағына маса боп ызындаса, екіншісі бар
дауысымен Оян, қазақ! деп жар салды. ХХ ғасыр басындағы қазақтың
прогрессшіл әдебиеті, оның қайраткерлері осы идеядан нәр алды. Халық
бостандығы тақырыбына жыр жазған ақындардың барлығыда Ахмет пен Міржақыптың
кең қолтығының астынан өрбіді. Алашшыл әдебиеттің басты өкілдерінің ойына
ой қосып, ұлт азаттығын, оянуын өзге елдермен теңелуін жырламаған ақын
кемде-кем. Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі,
алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену халық тұрмысының
ауырпашылықтарын ащына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне
айналды [1, 26]. А.Байтұрсыновтың Маса (1911, Орынбор) кітабында заман
жайлы ойларын көркем бейнелей отырып жеткізді. Ол ұлт тағдырын оның
бостандығы идеясын, қанау астындағы күйін шебер суреттеп, адам бойындағы
азаматтық сезімді намысты оятуға қызмет етті.
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара сазға қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған.
Немесе
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйың қуса, жылжи беру –
Болғандай табан тірер еш нәрсе жоқ, - деген өлең жолдарына көңіл
аударған адам сахараның салқын көліне қонып жүрген қазды отаршылдықтың өрті
шарпылғаның, қалтылдақ қайық мініп, ашық теңізде жүрген халықтың жай-күйін
жақсы-ақ аңғарады деген Ы.Нұрғали пікірі А.Байтұрсыновтың күрес жолына
өзінің қайраткерлігіне қоса дәуірдің тарихи жағдайлары дайындады. Ол көрген
өмірдің ауырпашылықтары, патша өкіметінің отаршылдық қысымы ойлы жас
бойындағы халықтық қасиеттерді оятады.
Патша чиновниктерімен қақтығысқа келгені үшін әкесі мен ағасының
сотталып жер аударылуы, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлық – зомбылығы
жас Ахметтің жүрегіне жара боп түсті. Осы жара ұлғая келе, оны күрес жолына
дайындағаны да ақын өлеңдерінен көрінеді.
Оқ тиіп он үшінде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам
Алданып тамағыма, оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам?! – дейді ол Анама хат өлеңінде. Азамат
ақын сол дерттің халық басына түспеуін, одан азат болуды армандайды.
Өлеңнен адамдық пен азаматтықтың туын жоғары ұстап, ел мүддесі үшін бар
өмірін арнаған адамның биік идеялы танылады. Қандай да ұлы адамды
алсаңызда, оның ұлылығы ең алдымен туған халқына деген көзқарасынан шығып,
оны ілгері бастайды, жетелейді, жетегіне ерте алмай күйінеді, оған ащу-
ызасын айтады, айналып кете алмай орала береді. Ал А.Байтұрсыновтың тарихи
ерен ісін сол кезеңнің өзінде дұрыс, әділ бағалаған ақын С.Торайғыров
болды. Ақын Тұтқындағы Байтұрсынның Масасына өлеңінде
Баған жоқ көр соқырдың көз алдында,
Мұңыңды жылап шақшы өз алдыма
Өткірсін наркескеннің алмасындай,
Жүйріксің полный ходтың арбасындай - деп жырлады [3, 88]. Ахмет те
халқына ызалана, күйіне отырып, оның болашағына, азаттығына, елдігі жолына
бар тіршілігін арнайды. Сөйтіп ұйқысынан оянбай жатқан халқына қинала тіл
қатады.
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен,
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен,
Шалап ішкен кедей мас,
Мына жұрттың бәрі оңбас!
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып,
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді, оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сыйқың?
(Жиған терген өлеңі)
ХХ ғасыр басындағы ұлт тағдырын жырлаған қазақтың рухани көсемдерінің
бірі - М.Дулатов. Ол А.Байтұрсыновтың ұлт қызметі жолындағы серігі. Бүкіл
өзінің саяси – қоғамдық, ағартушылық және әдеби-публицистік қызметінде
Ахметтің қасында болған идеялас жолдасы, сенімді досы және інісі Міржақып
Дулатов еді. Бұл екеуінің өмірінде ұқсас жайлар көп. 1909 жылы ол атақты
Оян, қазақ! атты өлеңдер кітабын жариялады. 1913 жылдан бастап Орынборға
тұрақтап, Ахмет пен бірге Қазақ газетін шығарысты. Міржақып кітаптары,
Ахмет еңбектері тәрізді, ХХ ғасыр басындағы демократтық, ағартушылық
әдебиетке азаттық, теңдік идеясын ала келді. Ақын халықтың ақылы мен
сезіміне әсер ете отырып, оларды ел тағдыры, қоғам алдындағы міндет жайлы
ойлануға бастайды. Өз тұсындағы қазақ ортасының келеңсіз жағдайларына көз
жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа өмір құруға үгіттейді.
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау –
Азаттық, ағайындық, теңдік сұрау.
Тай салмай дұрыстыққа жанды қисан,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау! деген өлең жолдарында оның бүкіл
өмірінің мән-мағынасы жатыр [2, 11].
Оян, қазақ! шыққан күннен бастап, орысқа, Россияға қарсы кітап
есебінде бағаланды. Ал, шындығында ол орысқа, Россияға емес, патшаның
отарлау саясаты мен әкімшілік жүйесіндегі әділетсіздікке қарсы еңбек болды.
С.Торайғыров М.Дулатовтың азаматтық тұлғасын, ұлтына сіңірген еңбегін
айрықша бағалағаны мәлім. Таныстыру поэмасында қазақ үшін туған арыстар
деп Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар есімін атайды. Ал, Қазақ
тіліндегі өлең-кітаптары жайынан деген мақаласында М.Дулатовтың Оян,
қазақ! жинағына енген өлеңдердің көркемдігін, өлең құрылысын сынаған
болатын. С.Торайғыров мақсаты М.Дулатовтың өлеңге биік көркемдік дарыту
қажеттігі С.Торайғыров өзінің Жаңа кітап атты сын мақаласында
М.Дулатовтың Азамат жинағын жоғары бағалайды. Ақын: Азамат -
М.Дулатовтың жазған өнегелі өлең кітабы мағынасы тереңірек әсіресе қышуға
тиетін жері иә, алла, Қайтер едің, Газета, журнал деп бастағандары.
Қара жамылып, қайғы жұтып тұрған кезде жазған ғой [4, 136].
Ахмет пен Міржақып шығарған Қазақ газеті олардың көркем туындыларында
көтерген идеяны ашып публицистика тілімен халыққа тікелей жеткізуге қолайлы
жағдай туғызды. Олар сол бір аласапыран тұста әр бір мәселеге, қазақ
халқының тағдырына қатысты огқиғаларға өз көзқарастарын білдіріп отырды.
1916 жылғы ұлт-азатық көтерілісіне майданға солдат беру мәселесіне, Алаш
партиясы мен Алашорда өкіметінің мақсат-міндеттері жайлы әңгімелерге
қатысты. Ой-пікірлерінде олардың үлкен азаматтық, қайраткерлік тұлғасы
танылады. Осындай мақалаларды бірге жазысқан Ә.Бөкейхановта қайраткерлігіне
қоса әдебиет мәселесін жетік білетін адам еді. Оның әдеби-сын мақалалары,
зерттеулері тәдебиеттегу фактілер негізінде қазақ халқының ұлттық
мүдделерін қорғау идеясына құрылды. Қазақ әдебиетінің төңкеріс –
демократтық сатыға көтерілуі Ахмет пен Міржақыптың еңбектеріне тікелей
байланысты. Олар отаршылдық пен езгіге қарсы шыға отырып, қазақ әдебиетінде
тұңғыш рет отаншылдық, патриоттық ой-пікірлерді таратушы болды. Ахмет пен
Міржақып идеясы елді оятты. Алдымен ойы бар, ақылы бар жас таланттар оянды
[2, 18]. Дәуірдің негізгі оқиғаларына өзі куә болып, ой елегінен өткізген
елімен жерінің тағдыры қатты толғантқан Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері бұл
дәуірдегі қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Ол отаршылдық идеяға қарсы
болып, қазақтың еркін өмір сүруін қалады. Оның өлеңдері ой еркіндгінен
туады [4, 136]. Жаңа әдебиет азаттық рухтын биіктігі гуманизмі демократтық
көзқарас Отан сүюшілікпен туысқандық идеяларын жырлаушы болды. Бұл салада
жалынды ақын С.Торайғыровтың таланты айрықша танымды Алашорда көтерген
идеяның жауынгер жақтаушысы болды. Ұлт көсемдерінің соңынан еріп, қазақ
халқына атар таң, келер жарық, сәуле, нұрды солардың есімімен
байланыстырды. Таныстыру (1918) поэмасында М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
ӘБөкейханов... бірі - күн, бірі – шолпан, бірі – айым, деуінінде сыры
осында. [3, 146].
Әлиханның Семейге келуі (Сарыарқа, 1917 ж., 30 қазан, 13 қараша)
атты мақаласында Сұлтанмахмұт елдің еңбегін сіңген ерін күтіп алғанын
суреттей келіп, Ол ері – елі үшін құрбандыққа жанын берген, бит, бүрге,
қандалаға қанын берген, көрдей сасық ауа, темірлі үйде Алаш үшін зарығып
бейнет көрген, басқан аяқ кері кеткен заманда жасымай Алашына қызмет еткен,
болса да қалың тұман, қараңғы түн, туатын бақ жұлдызына көзіне жеткен
түймеге жарқылдаған алданбаған, басқадай бір басы үшін жалданбаған,
қайткенде Алаш көркейер деген ойдан басқа ойды өмірінде малданбаған Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейханов еді - деп жазды. Осы сөздердің өзі – ақ
Сұлтанмахмұттың Әлихан бастаған іске тілектестігін танытады. Ол Алашорда
құрылған күндері Алаш ұранын жазып, патшаның құлауына, елдің автономия
алуына қуана үн қосты. Елді Алаш ісіне адал болуға, оны қолдауға үндеді [5,
11]. Сұлтанмахмұт шығармашылығы ақынның заман туралы үлкен толғанысынан
туады. Әсіресе, оның романдары реалистік өнердің күшімен ХХ ғасыр басындағы
қазақ елі өміріндегі қайшылықтармен рухани сілкінісі кең бейнелейді. Қамар
сұлуда ол қазақ әйелінің тағдырына үңіле отырып, ескі ауылды құрт аурудай
есеңгіріткен, тозыдыр бара жатқан қараңғылықты, әдет-ғұрыптың кер тартпа
жақтарын ашына сынай суреттесе, Кім жазықтыда қазақ қоғамы жайлы ойларын
ел билігін ұстаған адамдардың әрекеті арқылы көрсетеді. Әжібайды жаңалық
атаулыға бөгет болып, ескі тіршілікті бар күшімен қорғап отырған
ауртпалықтың шындық бейнесіне айналдырады. Ақынның Шындықтың ауылын іздеп
шығуы да заман, уақыт әсері. Сұлтанмахмұтта халқын көп сынаған ақын.
Ызаланып олда халық атына талай қатты сөздер айтқан. Сөйте тұра:
Қайтейін, елім, қимаймын
Қия алмай жанды қинаймын
Алты қырдан ассам да,
Сөздерінді сыйлаймын
Сендерге әкеп шашуға –
Ілім – білім жинаймын, - дейді. ХХ ғасыр басындағы ұлттық әдебиетте
ерекше жырланған тақырыптар отаршылдық езгі, халық теңдігі, жер мәселесі
және оқу-ағарту, өнер-білім. Ал Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қараш сынды ақындар
поэзиясының өзегі десек, сол дәстүр үрдісі С.Торайғыровқа да тән. Бұған
Оқуда мақсат не?, Оқу, Орнымыз медреседе оқып жүрген, Оқып жүрген
жастарға, Туған еліме, т.б. дәлел. Ақын надандықты сынайды, елді
адамдыққа шақырады. Ы.Дүйсенбаев Жыр сұлтаны туралы сөз деген
мақаласында: Сондықтан ақынның білетін жалғыз жауы – надандық, жалғыз
кесапаты – надандық... Надандық деген ештеңені білмеу, ештеңені сезбеу
емес, заманның өзгеріп кеткенін аңғармау...
Заманды, адамды түзеп түзетесін. Әркім өзін өзі түзей алса ғана күллі ел
түзеледі [6, 526].
Надандық - елдің азуы, ақиқат жолынан адасуы десек, бұл тақырыпты ХХ
ғасыр басындағы барша ақындар жырлады. Ал ақын поэзиясындағы әлеуметтік
ойлар, халықтың мүшкүл халі Тұрмысқа, Бұлар кім?, Жазғы қайғы, Алты
аяқ, А, дүние, т.б. өлеңдерінің басты өзегі болып табылады. Мысалы,
А, дүние халқымның,
Жөнге салсам азғынын! (Тұрмысқа)
Маңайымнан әрмен кет,
Не сөйлерге тілін жоқ,
Не сөз ұғар білім жоқ.
Саған кімдер бас ұрсын?
Бір-ақ жазық қазақта,
Ұлы-қызы мазақта (Маңайымнан әрмен кет).
Оқу өлеңінде С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев
ойларына ой қосады. Ағартушылық идеяларды жырлайды.
Бүгіндегі жастарға оқу міндет,
Тек қана оқу менен өнер білмек,
Өнер-білім, адалдық ар-намысты
Жоятын надандық қой емсіз індет.
Бар қиынды тек қана ғылым жеңбек
Оқыса басқа елдердей қатарға еңбек
Білімге ел боп аңсап құмарланса,
Жетілмек аз-ақ жылда жоғары өрлемек.
Көрші елдер өнерсізді қорлап күлмек,
Оқу мен бірлік болса, көзіне ілмек,
Қараңғы Қарынбайдай надан болсан,
Байлығына иелік бермес күндеп.
Өнерлі ел бар мұқтажын жерден ембек
Өнер мен техниканы жұмсап еңбек,
А, құдай, өзін бірден түк шықпайды,
Талаптанып, талпынсаң сонда бермек.
Алдынғы ел малға емес, жерге сенбек,
Бар мұқтажы адамның жерден өнбек,
Басқаға малайлыққа жеткен күшті,
Жұмсасаң өзің үшін шындап терлеп.
Өнерге сай боп келсін бірлік, ерлік,
Сонда ғана аларсың сенде теңдік,
Надандықтан екенін білесізбе,
Көрінгенге болғаның семіз жемдік.
Ел болуға алдымен білім тірек,
Бір сөзді, бір ауызды намыс керек,
Жалғыз ғана оқумен теңелмейсің,
Алты ауыз азғын болсаң қоян жүрек.
Қажырлы ел жанынан арын артық көрмек,
Өнерге ұмтылатын аңсап - шөлдеп
Қорғайды елін, жерін қаныменен,
Болмайды жаннан қорқып басын имек.
Наданды әркім жейді нандай илеп,
Жыртқыш ілген үйректей тірі жүндеп.
Өгей бала секілді тесік өкпе,
Жалғанда теңдік көрмей жаны күймек.
Ел дейтін адал басшы әзір сирек,
Көпшілігі табансыз, қорқақ күйрек.
Ел үшін құрбанға шалса разы,
Кім бар еді ту ұстаған елін сүйреп ?! [3, 42-43].
Сондықтан да ақын елге қызмет ету әр азаматтың міндеті екенін санасына
құяды.
Ел үшін еңбек етсең, халқың сүймек,
Біз үшін отқа, суға түсіп жүр деп
Ер өлсе де , еңбегін ел өшірмес,
Неше мың жыл өтсе де тарих білмек.
Ал Орнымыз медресе оқып жатқан өлеңінде
Орнымыз медресе оқып жатқан
Талайлар оқу оқып өнер тапқан
Аз-көп деп, бергенінде молда сөз ғып,
Әуелден рәсім жоқ ғылым сатқан.
Өнер ғой оқу деген таңдай атқан,
Оқу білсең орынды болар мақтан,
Білімге қарсы тұрар қандай күш бар,
Бас иер талай мырза кеуде қаққан.
Таусылмас ғылым теңіз шалқып жатқан,
Сонынан қалмас оның дәмін татқан,
Өмір бойы оқысаң бір таусылмай, [1,22]
Қиындығы қинайды жанға батқан.
Шынында, ғылым артық малмен бақтан,
Ғылым болса қара су тасып аққан.
Оқу оқып не керек, мал таппай деп,
Қазақтың айтқан сөзі надандықтан.
Молда көп, молда деген атын сатқан,
Бас алмай, өтірік соққан шариғаттан,
Өзі хат білмесе де оқуы көп,
Бас айналған, мылжыңнан діңкең қатқан деп [3, 23]. Оқудың әлеуметтік
өмірдегі мәніне үңілдіреді. Оқу арқылы оянуға, ояну арқылы оқуға шақырады.
Оқып жүрген жастарға өлеңінде жастарға үлкен үміт артады.
Үмітпенен жоқ туған
Талабы алда баламыз
Басқалар жоғын тапқанда,
Біздер қайтып қалармыз
Тәуекелге бел бусақ,
Көрдегіні аламыз.
Жеткізбей кетер жүйрік жоқ,
Қусақ бәрін шаламыз.
Іс істейік бір болып,
Ашылмасын саламыз
Сұмдар салған жүректе,
Аз ба біздің жарамыз?
Тепкісінде басқаның,
Қор боп жүдеп барамыз.
Көріне көзге азапта
Мәңгі қайтіп қаламыз?
Ойынды енді азат қыл,
Қалсың былай балалық [4, 47].
Ақынның бұл өлеңі М.Жұмабаевтың Мен сенемін жастарға, Алаш атын
аспанға, Шығарар олар бір таңда! деген өлең жолдарымен үндесіп жатыр. Ал
Туған еліме өлеңінде елінің үміті намысты да, ұлт-жанды жастар екенін
айтады.
Үміт қып менен қарайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын.
Қимай қалсам ішіңде,
Тағы тыншып симаймын.
Алты қырдан ассам да,
Сөздерінді сыйлаймын.
Тек қалауым сіздерден,
Серіктікті милаймын,
Ілім-білім жинаймын.
А.Байтұрсынов Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам деген болатын.
С.Торайғыровта Жүргенше бұл өмірде надан болып,
Жатқаным көрде тыныш жақсы емес пе?! - деп елге қызмет ету идеясын
көтеріп, надандықтан арылу қажеттігін тарих тағылымы ретінде санаға құяды.
Сондықтан қазақтың өткен айбынды тарихын, айбарлы батырларын отаршыл
замандағы әлеуметпен салыстырып, қазақты кешегі ер түріктің азған ұрпағы
деген намыс сөзін де арнайды. Бұл Бұлар кім? өлеңінің өзегі.
Бұлар кім үсті-басын мұнар жапқан,
Жалқаулық бір-бірінде алты батпан.
Аяғын алға қарай бір баспайды,
Жолына құрылғандай алмас қақпан.
Өзара жан-жолдасын қанға батқан,
Ішінде түрлі пітіне толып жатқан.
Басқаны өз қарнынан ойламайды,
А, құдай, бере көр! деп тыныш жатқан,
Тағдырға барлық ісін үйіп артқан.
Өзі жатып құдайды жұмсамаса,
Кәпір болдың дейтұғын молда тапқан.
Жау болып бірін-бірі күнде шапқан,
Жасы, қарты – бәрі де бәле баққан.
Соқырға жан-тәнімен басын ұрып,
Көзді аш көмір қылып отқа жаққан.
Ауруы оңалмастай түрі жаман,
Түсінер бұларды айтып қандай адам.
Екенін дұрыс-бұрыс біле алмаймын,
Береді былай жауап біреу маған;
- Көрінген сіздің көзге нашар жандар, -
Болады жалқау, науан мұсылмандар
Ұжмақтан ай мен түндей хорды күтіп,
Басқаға кең дүниені ұсынғандар,
Бұлардың түрік еді арғы заты,
Жиһанды тітіреткен салтанаты,
Бұл күнде азып-тозып күлкі болған,
Бұлар да сол түріктің жұрағаты.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде түркі тектес ұлттар бірлігі
жәдитшілдік арқылы күн тәртібіне өткір қойылды. Жәдитшілдік көсемі, татар
перзенті Гаспринский Дінде, тілді және істе бірлік! ұраны Алаш зиялыларын
да ойландырды. М.Ж.Көпеев Баласы дін мұсылман ояныңдар! деп жырлады.
Алашшыл әдебиеттің ұлтжанды өкілі М.Жұмабаевта түрік бірлігін жырлады.
Алашшыл ойлар айтты.
Не көрсем де алаш үшін көргенім,
Маған артық ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсемде, алаш өлмес, көркейер
Істей берсін қолдарынан келгенін,
Сағындым атты бұл өлеңді ол түрмеде отырып, ел-жұрттын, ата-анасын
сағынып жазған. Кеңес өкіметі жылдары ол жаңа саясаттың әділдік, теңдік
жайлы ұрандарына сене алмады, бір халықты екіге бөліп, бірін-біріне қарсы
қою оның ұлттық ұғымына, намасына сыймады. Ақынның тәуелсіздік аңсаған
арманы тасқа соғылып, ол қайғымен қасірет шекті. Мағжан отаршылдыққа қарсы
түрік халықтарының бірлігін көтерді, шығыстың абыройын көкседі.
Бір күнде сенің иең түрік еді,
Ер түрік иең далаға көрік еді.
Отырса, көшсе, қонса, ерік еді,
Тұрғанда бақыт құсы бастарында.
Іргесі жел – күн тимей берік еді, - дейді ол Орал тауы өлеңінде. Ал
Ж.Аймауытов пен М.Дулатовтың алашқа қатысы, тілектестігі бұрыннан белгілі.
1918 жылы Семейде Алашорда жұмысына араласып, екеуі Абай атты журнал
шығарды, елдіктің, тәуелсіздіктің туын көтерген өлең, әңгімелер, мақалалар
жариялады. Жүсіпбектің Ұран, Әскер марсельезасы өлеңдері сол тұста
жазылған. Олар қазақ халқының азаттық тәуелсіздік жолындағы күресінің
ұранына айналды. патша құлағаннан кейінгі үмітін ақын алашордаға артты.
Қазағым, қамықпа, қамалма,
Ел болар, қамыңды амалда.
Кетті түн, атты таң, шықты күн,
Сал малды, сал жанды аянба!
... Зарыққан, тарыққан шағында,
Тап болды, бостандық бағына
Ұйымдас, ұрандас, жағалас,
Сендемін бабаңның тағына, - деген өлең жолдары өз бақытын өзі жасауға
халықты шақыру, оны рухтандыру сарынында жазылған. Жүсіпбек пьесалары мен
романдары қазақ халқының ел болуын, тәуелсіздік жолымен дамуын, оның оянып,
есейіп келе жатқан жаңа адамдарын бейнелеу мақсатын көздеді. Ол шын
мағынадағы Европалық үлгідегі бірінші қазақ романың жазды. Ж.Аймауытов
Қартқожа мен Ақбілек атты прозалық шығармалары арқылы халық ішінен
шығып, ұзақ өмір талқысынан өтіп бар жолын тапқан жас ұрпақтың өкілдерін
көрсетті. 1917 жылғы бір мақаласында М.Әуезов: Қазақтың ұлттық қалпы
өзгерілді. Тізгін мақсұты басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттын қолына
тиді... Кемеңгер билердің заманы құрып, адамды малмен пұлға сатып алатын
заманға киліктік - деп жазыпты (Алаш 1917, 30 наурыз). автор ұзақ жылдар
бойы отаршылдықтың халықтың мінез-құлқына, әдет-ғұрпына жасаған
өзгерістеріне құлдық психологияны, ұйымсыздық, ұсақтық, рушылдық,
жікшілдік, парақорлық, арысқойлық, әйел халіне теріс көзқарас сияқты
кеселдерді атап көрсетті. Ол кеңес өкіметінің алғашқы шараларын осы
жағдайды түзеуге пайдаланбақ болды. Жаңа жағдайда отаршылдық көзқарастың
жалғасуына, заманның келеңсіз өзгерістеріне наразылығын Семейде, Орынборда
Кеңес жұмыстарына қатысып жүргенде-ақ талай байқатқан. Сондықтан да қазақ
опкомы оған, Партия жұмысына дұрыс қарайды, бірақ тәртібі нашар ұлтшылдық
пен аурады, ұлт мәселесін өзінше тапқа, топқа бөлмей қарайды - деп
мінездеме берген (1922, 17 қараша). Бұл жағдай М.Әуезовтың Орынборда партия
ұйымы басшыларымен келісе алмай, партия билетін тапсырып, Ташкентке кетіп
қалуына себеп болған. Халықтың дербестігін сақтау ұлттық намыс, ұлт абыройы
Мұхтардың өмірбойы арманы болып кетті. Ол халқын, оның елдігін көшпелі
мәдениеттің үлгісін әлемге паш етті. Ахмет пен Міржақыптың қазақ әдебиетіне
әсері ақын-жазушылардың алашордаға қатысуымен өлшенбейді. Олар көтерген
ұлттық тәуелсіздік, бодандыққа қарсылық, халықты оқу-ағарту жолына тарту.
Ұлт мүддесіне адалдық ХХ ғасырдың әдебиетіне түгелдей осы идея арқылы
тарады. Мұны сол дәуір әдебиеті өкілдерінің бәрінен табамыз. Тіпті кезінде
алашорда автономиясы идеясын. қолдамағн орыс отаршылдығына қарсы өлеңдер
жазуы, қазақтың ұлттық мүддесін, тәуелсіздігін жоғары қойды. Мұны ол кеңес
өкіметі жылдарында да ашық көрсетіп жүрді. Бұл ретте ақын С.Сейфуллин
шығармашылығын да қазақ халқының шырғалаңды, қасіретті тарихынан бөлек алып
қарастыра алмаймыз.
ХХ ғасыр басындағы халықтың ауыр күйі мен отаршылдық езгіге наразылықты
ашына жыр еткен Ахмет пен Міржақыпқана болса, өзінің қызылшылдығына
қарамай, кеңестік бұрмалаушылықтар мен ұлт тағдырын аяққа басуға ашық
қарсылық айтқан, Жан ашуын білдірген жалғыз Сәкен болды. Бұл оның
күрескерлігінің бір саласы 20 жылдардың басында Орынбордағы қазақ
коммунистері қол қойып, орталық партия комитетінің хатшысы Е.Ярославскийдің
атына жазылған Оңтөрттің хаты осының алғашқы мысалы. Сәкен ол кезде Халық
Комиссарлар кеңесінің төрағасы еді. Сәкен бастаған 14 коммунист Қазақстан
автономия алғанымен, онда ұлт жағдайын көтерер ештеңе істелмей жатқанын,
қазақ тілінде басылымдардың, кітаптардың жеткіліксіздігін, істің қазақша
жүрмейтінің, қазақ мектептерін ашу қажеттігін, әкімшілік жүеде
орысшылдықтың басым екенін айтқан. Е.Ярославский ашуланып, оларға ұрысып
мұның негізінде ұлтшылдық жатыр деп қорқытқанмен, іс жүзінде осы шараларға
қозғау салды. 1924 жылы қазақ тілінің орыс тілімен бірге мемлекеттік тіл
болып бекітілуі осының салдары болатын. Сәкен қазақша іс жүргізу туралы
нұсқалар беріп, бұл тақырыпқа бірнеше мақала жазды. Қазақша газет-журналдар
көбейіп, қазақша кітаптар шыға бастады. Қазақ мектептері ашылды. 1923 жылы
А.Байтұрсыновтың 50 – жылдығы тұсында Сәкен екі рет мақала жазып, оны
қорғады. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа
көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған
патша заманында жалғыз Ахмет еді - деп жазды ол. Сәкеннің Аш қазақ,
Совет баласы, Азия, Отарбаның жұмсақ вагонында, Қызыл ат, Біздің
тұрмыс сияқты шығармалары түгелдей кеңестік бұрмаушылықтарға қарсы
жазылған. Табиғаты таза, ұлт мүддесіне адал, шын коммунист ақын
әділетсіздікті көргенде шыдамады, шынын айтты. Сол үшін таяқ жеді,
қызылдардың сойылын соға жүріп, ұлтшыл, оппортунист, жікшілдеген
айыптан құтылмады. Мәселен, НЭП-тің қазақтың еңбекші бұқарасынан жайсыз
тигенін ол мынау қу НЭП, қойды ғой жеп деген өлең жолдарымен білдірді.
Азия халықтарының бірлігін уағыздап, оны озбыр Европаға қарсы қоя жазды.
Голощекин тұсында оның оппозицияда болғанын сол кездегі өлкелік партия
комитетінің бюро мүшесі І.Қабыловтың өзі мойындап жазған. Ол Қазақстанда
болған бұрмалаушылықтарды көрсетуде Сәкеннің өлкелік комитеттің ҮІ
пленумынан бұрын-ақ үн көтергенің айтқан. 1937 жылы Мағжанның Алматыға
келуіне көмектесіп, онымен достық қатынасын қайта жалғаған Сәкеннің
қылықтарында да бұрынғы замандағы бөлінушілікті қайта қарау ниеті болғаны
даусыз. Мағжанды оңаша қонақ қылып, оған материалдық көмек бергенін
Мағжанның әйелі Злиха айтқан, Саифи Құдаш та жазған. Мағжанды 1937 жылы
қайта ұстағанда ол айдаудан келген соң Сәкенмен табысып, екеуі жаулығын
бірге жасаған дегенде айып бар. Ол Мағжанның ісінде көрсетілген. Мұның бәрі
Сәкеннің ұлт мүддесіне әдебиетіміздің халықтың дәстүріне адалдығын
танытады. Ахмет пен Міржақып шығармаларының идеясы ғана емес, реалистік
дәстүрі қазақ әдебиетінің өмір шындығын шынайы бейнелеумен образ жасаудағы
ізденістеріне мұрындық болды. Реалистік әдебиет дәстүрі қалыптасты. Ол
заман шындығына, тәуелсіздікпен азаттық жолындағы күреске ұмтылған халықтың
ой-санасына, арман-тілегіне сай дамыды. Қазақ қоғамының мешеу болып
қалуына, сыншылдық пен қарау реализмнің сыншылдық бағытын өрістетті. Ауыз
әдебиетіне ауысқан дидактикалық сарын азайып, көркем суреттер мен жанды
бейнелер молырақ көріне бастады. Әдебиеттің даму мәселелері күн тәртібіне
қойылды. Бұл жайлар қазақ әдебиетінің озық түрінің жалғасуын, Ахмет пен
Міржақып ойларының ХХ ғасыр басындағы әдебиетке тигізген тақырыптық –
идеялық арналарын, қуатты әлеуметтік ойларының өмір шендігін танытады.
ХХ ғасыр басындағы әдебиетте ұлт тағдыры ерекше тақырып десек, сол
өзекті арнаға А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев өзгеде
қаламгерлер қатарында С.Торайғыровта айрықша үлес қосты. Мұның бәрі азаттық
туын әдебиетте желбіретіп, Ұятын, арың оянсын деген Абай дәстүрін тарихи
сабақтастықпен дамытқан. ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің өзіндік
ерекшелігінде жаңа бір қырынан танытады. Сол шоқтығы асқақ тұлғалар
қатарында С.Торайғыров жұлдызы биік болып қала бермек.
1.2 Х.Досмұхамедұлының әдеби мұраны игерудегі алғашқы ізденістері
Қазақстанда әдеби мұраны игеру мәселесі, қазақ халқының ауыз әдебиеті
үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарына байланысты игі қадамдар революцияның
алғашқы жылдарының өзінде-ақ қызу қолдау тапты. 1920-1925 жылдар аралығында
фольклорлық мұралардың бірталайы жарияланды. Бұған Қазақстанда мәдениет,
халық ағарту саласы мекемелері жүргізген екі түрлі бастама екі түрлі игі
ықпал жасады.
Біріншіден, әдеби мұраны игеру, фольклорлық шығармаларды жинау, жариялау
мемлекет қамқорлығына алынып, ғылым-білім орындарының басшылығымен халық
арасына шыққан фольклорлық-этнографиялық ғылыми экспедициялар мол материал
жинап бастырса, екіншіден, қазақтың ұлттық баспасөзі, әсіресе, Еңбекші
қазақ, Қызыл Қазақстан, Бостандық туы, Шолпан, Сана т.б. газет-
журналдар халық ауыз әдебиеті мен қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің
шығармаларын жинап-жариялауда белсенділік танытты. Осы жылдары қазақ
фольклорын жинауда көп еңбек сіңірген Ә.Диваев Қобыланды батыр, Шора
батыр, Қамбар батыр, Алпамыс батыр, Бекет батыр сияқты батырлық
эпостарды жарыққа шығарады. А.В.Затаевич жинап бастырған Қазақтың 1000
әні атты еңбектің шығуы қазақ халқының музыкалық-этнографиялық мұрасын
туыстас халықтарға таныстырып қана қойған жоқ, Еуропа елдерінде де жоғары
бағаланды. Халықтың рухани байлығының өте мол үлгілерін жинап-жариялауда
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, І.Жансүгіров,
Н.Төреқұлов сынды жазушы-әдебиетшілер, оқу-ағарту саласының, баспасөз
орындарының қызметкерлері қызу араласты. Қазақ интеллигенциясының әдеби
мұраны жинау, жариялау саласындағы игі талпыныстарын жергілікті үкімет
орындары мен мекемелер қолдап отырды. Мерзімді баспасөз бетінде бұл игі
іске халық арасындағы көзі ашық сауатты адамдарды көмектесуге шақырды.
Қазақстан және Түркістан республикаларының оқу-ағарту, мәдени мекемелері
1920 жылдан бастап арнайы қаржы бөліп, ел арасына ғылыми фольклорлық-
этнографиялық экспедициялар шығаруды ұйымдастырды. Қазақстан өлкелік партия
ұйымының І және ІІ конференцияларының күн тәртібінде халық ауыз әдебиетінің
және өткен дәуір әдебиетінің өкілдерінің шығармаларын жинау, жеке жинақтар
шығару, елімізде іске асып жатқан басқа да саяси, экономикалық мәселелермен
қатар қойылып, арнаулы қаулы алынды. Міне, осының нәтижесінде 20-жылдардың
бас кезінде ауыз әдебиетінен батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлар,
ертегілер, айтыстар және Абай, Ы.Шөрекұлы, Сұлтанмахмұт, М.Өтемісұлы,
Бұқар, Мұрат, Шернияз т.б. ақындардың шығармалары жеке кітап болып шықты.
Бірақ, бұл жұмыстардың барлығы бірдей оңайлықпен жүзеге аса қойған жоқ.
Пролеткультшылдықтың әсерінен, әдеби мұраны зерттеу саласында - әдеби-
теориялық білімнің болмауынан, ұлтшыл-алашордашылар аталған қазақ
зиялыларына қарсы күрестің салқынынан біршама қателіктерге жол берілді.
Жаңа туып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымы мен жанрлық қалыптасу
процесіне бет бұрған әдебиет сыны әдеби мұраны игеру барысында екі түрлі
бағытқа қарсы күресті. Оның біріншісі - әдеби мұраны, әсіресе, фольклорлық
мұраны игеру мен зерттеуде қатты үстемдік алып Бүкіл ел ауыз әдебиеті -
халық мұрасы. Оның жақсы мен жаманы жоқ, бәрін жинап пайдалану керек, -
деген бірыңғай ағым теориясы болса, екіншісі –ауыз әдебиеті - үстем тап
өкілдерінің қалдырған мұрасы сондықтан, оны жинап, насихаттаудың қажеті
жоқ, - деп, әдебиеттегі дәстүрлік негізді, тарихи сабақтастықты жоққа
шығарған - пролеткультшылдар таратқан нигилизм. Әдеби мұраны игеру жолында
20-жылдардан басталған осы екі бағыт қазақ әдебиеттану ғылымының туу,
қалыптасу кезеңдерінде үнемі бой көрсетіп отырды.
Фольклорлық мұраны игеру, зерттеу жұмыстарына сол кездегі идеологиялық
күрестің салқыны тигендіктен, бұл қате концепциялар әдебиет майданында қызу
айтыс-тартыс туғызды. Әдеби мұраны зерттеу, қазақ әдебиетінің тарихын жазу
жұмыстарына күні кешеге дейін ұлтшыл-алашордашылар атанып, қазақ
мәдениеті тарихында өз орнын ала алмаған қазақ интеллигенциясының бір
тобының белсене араласуы айтысты мейлінше күшейтіп жіберді.
Әдебиеттің қалыптасу дәуірінде пролетарлық бағыттағы ақын-жазушыларға
қазақ әдебиетінің өнерпаздық жағынан ықпал жасап отырғанына қарамастан,
ескі мұрадан іргені аулақ салу керек деген солақай пікірлер де орын алды.
Кейбір ақын-жазушылар мен сыншылар халықтың ғасырлар бойы қастерлеп келген
сом тұлғалы образдары мен даналық шығармалары, көркем поэтикалық тілі жаңа
әдебиетке таусылмас мол қазына болатындығын жете түсіне бермеді [1, 105].
Бұл ақын-жазушылар мен сыншылар мерзімді баспасөз бетінде “Ескі әдебиет
түгелдей байлар табының жемісі. Ұлтшыл оқығандар оны өздерінің өткенді
аңсау мен дәріптеу мақсаттары үшін пайдаланып жүр [2, 84], - деген сияқты
пікірлерді оңды-солды айтып жатты.
Ал бұл зиялылардың әдеби мұра туралы мәні зор еңбектері бүгінгі дәуірге
дейінгі жетпіс жыл бойы Олар халық сүйіп оқитын таңдаулы әдебиет
нұсқауларын бұрмалап, оларға түсіндірмелер жазып, зерттеген болып,
өздерінің теріс көзқарастарын насихаттады. Абай мен Сұлтанмахмұтты ұлтшыл
жазушылар етіп шығарғысы келді [1, 106], - делініп қате бағаланып келді.
Туған халқының бақытты болашағы үшін бар мүмкіндігінше еңбек етіп,
қызмет жасаған, әдеби мұраны жинау, зерттеу саласында елеулі еңбектер
қалдырған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедовтер
пролеткультшылдардың нигилистік солақай сындарына қарамастан фольклорлық
мұраның біраз үлгілерін жариялады. 20-жылдардың бас кезінде А.Байтұрсынов
пен Ә.Бөкейханов бірігіп шығарған 23 жоқтау, А.Байтұрсыновтың Ер Сайын,
Х.Досмұхамедовтің Аламан, Қазақтың халық әдебиеті, Қыз Жібек,
Кенесары-Наурызбай, М.Жұмабаевтың Тарту, А.Баржақсиннің Мың бір мәтел
атты жинақтары мен еңбектері жарық көрді. Жинақтарға жазылған алғы сөздер
мен түсіндірмелер ғылыми-зерттеушілік сипатта болды.
Рас, жоғарыда аталған қазақ зиялыларының талантты өкілдері әдеби мұра
туралы ойларында бірден ғылыми-зерттеу әдіснамасына сай пікірлер айта алған
жоқ. Қазақ әдебиеттану ғылымы жаңа туа бастаған мезгілде бұл мүмкін де емес
еді. Әдеби мұраға деген көзқарас көркем шығарма немесе белгілі бір қаламгер
творчествосы туралы нақты ой айту дәрежесіне көтеріліп қалғанымен, әдеби-
тарихи тұрғыда әдебиеттің халықтығы мен тарихилығы жөніндегі ғылыми
деңгейге көтеріле алмады. Ол үшін белгілі уақыт та қажет еді. Баспасөз
бетіндегі пікірталаста және халық әдебиеті туралы мақалаларында
Х.Досмұхамедов бірыңғай ағым теориясына бой ұрып: Ауыз әдебиеті жойылып
барады. Оны жаман-жақсы деп екіге бөлмей-ақ бәрін де жинау керек [3] деген
бағыт ұстады. Ал А.Байтұрсынов әдебиетші-ғалым ретіндегі тұлғасын айқындап
берген, қазақ әдебиетінің теориялық мәселелерін ғылыми тұрғыда тексерген
Әдебиет танытқыш атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілерінің авторлары
ұмтылып, халық шығармасы, халық әдебиеті болып кететінін тап басып дұрыс
бағалай келіп: Жазу-сызу, өнер-ғылымы жоқ анайы халықтарда жазба шығарма
болмайды. Ондай халықтардың асыл сөздері анайы тілмен айтылған ауыз
шығармалар болады. Сондықтан ондай асыл сөздер ауыз әдебиет, яки анайы
әдебиет деп аталады [4, 116], - деп фольклордың халық өміріндегі алатын
орнын алғаш рет ғылыми саралап берді. А.Байтұрсынов әдеби мұраны айрықша
бағалап, бірден-бір таза ғылыми көзқарастағы білімді әдебиетші екенін
танытты.
Ол әдеби мұраны жинау, зерттеу, пайдалану жұмыстарын қазақ әдебиеттану
ғылымының туа бастауына тығыз байланысты екенін сол кездің өзінде аңғара
білді. Фольклорлық мұраны жинаудың ғылыми-практикалық мәнін түсіндіре
келіп: бұл ғылымның жолында маман болуға да адамға табиғи талант, тумыстан
берілген табиғаттың сыйы керек. Кім көрінгенге тапсырғаннан жұмыс болып
шықпайды [3] деп ғылыми-зерттеушілік бағытта нақты ой айтады. Әдебиет
саласында маман кадрлардың жетіспейтініне қарамастан әдеби мұраны жинау мен
зерттеуді ғылыми түрде жүйелі жүргізуді ұсынады. Сол сияқты халық әдебиеті
нұсқаларына түсіндірмелер жазу арқылы халық өміріндегі орнына көңіл
аударуды, жинаудың, ел аузынан жазып алу жолындағы жұмыстардың орындалу
техникасын, белгілі бір нұсқаның көп варианттылығының ғылымдық мәнін үнемі
ескертіп отырды. Фольклорлық мұра жайындағы ғылыми-зерттеушілік көзқарастың
жоғарыдағыдай дәрежеде айтылуы қазақ әдебиеттану ғылымының 1920-жылдардың
бас кезінің өзінде-ақ туа бастағанын дәлелдеу процесіне бет алғанын
аңғартады. А.Байтұрсыновтың бұл пікірін С.Мұқанов кейінірек жазған бір
еңбегінде: Ел әдебиеті басылуы қажет, бірақ оны басқанда марксшілдік
көзқараспен түсіндіріп беру керек, әйтпесе бұқара өз бетімен түсіне алмай
адасады деп маркстік-лениндік әдіснаманың принципіне сай нақтылай түскен
болатын.
Пролеткультшылдық нигилизм мен тұрпайы социологизм әдісіне қарағанда
бірыңғай ағым теориясының әдеби мұраны игеру, зерттеудегі тиімді рөлін
жоққа шығаруға болмайды. Кейінде ғана қайта орала бастаған халық ауыз
әдебиетінің көптеген үлгілері әдебиет сүйер қауымның рухани азығына,
фольклорист ғалымдардың зерттеу нысанына айнала бастады. Осы 20-жылдардағы
кейбір пікірлерде айтылып, қазақ әдебиет тарихын зерттеуде үстемдік алған
тұрпайы социологизм әдісінің әсерінен кейінірек фольклорлық мұралардың
көпшілігі халыққа жат саналып, батырлар жырынын тек қана Қамбар батыр
жырына іш тартқан кезімізді еске алсақ, бірыңғай ағым теориясын үнемі
даттаушылыққа шүбәлана қарамасқа болмайды.
С.Мұқанов пікірінде сол дәуірдегі жинау, зерттеу жұмыстарына байланысты
бірқыдыру шындық бар. Қазақ оқығандары бастырған әдеби мұра мен жеке ақын
шығармашылығына жазған ғұмырнамалық алғы сөздер мен түсіндірмелерде
фольклорлық және классикалық мұраның халықтық және тарихилық сипаты дұрыс
бағаланбаған кезі жоқ емес. Бірыңғай ағым теориясына бой ұрушылар әдеби
мұраны жинау, жариялау, олардан үйрену, халық қажетіне жарату және зерттеу
проблемасын көтеріп жатқан кезде, пролеткультшылдар кең насихаттаған
нигилистік көзқарас пролетарлық әдебиеттің кейбір өкілдерінен қолдау тауып,
халық творчествосы үстем таптың, байлар табының дәуірінде жасалған, үстем
тап идеологиясын насихаттайды, Біздің принциптеріміз байшыл-ұлтшылдардың
принциптерімен райласпақ емес, өйткені біз әдебиетті еңбекшілер тұрғысынан
бағалаймыз, ал байшыл-ұлтшылдар байлардың тұрғысынан қарайды. Сондықтан
біздің ымыраға келуіміз мүмкін емес, - деген пікірлер жалпылама түрде
айтылып, әдеби мұраны игеру мәселесін дұрыс шешіп алуына кедергі жасады.
Осындай қате көзқарастарға қарамастан, халық әдебиеті нұсқаларынан
Батырлар, Аяз би, Өтірік өлең, Тазша, Қозы Көрпеш-Баян сұлу т.б.
жинақтар жарық көрді. Сонымен қатар, сол дәуірдегі мерзімді баспасөз
бетіндегі пікірталастағы пікірлердің, жеке мақалалардың барлығы бірдей қате
концепцияларға мүлде бой ұрған көзқараста болды десек қателесер едік. Әдеби
мұраны көптеп жариялап, олардың жиналуына қолғабысын тигізгендердің
баспасөз арқылы ауыз әдебиеті, оның жекелеген нұсқалары туралы ғылыми-
зерттеу мәніндегі мақалалары да шығып жатты. Мысалы, М.Әуезовтің 1922 жылы
Шолпан журналында жарияланған Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі (№2, 3)
мақаласынан қате көзқарастағы теориялар да, маркстік-лениндік әдіснаманың
таптық принципі де байқалмайды. Бұл секілді мақалаларда әдебиет туралы
жалпылама айтылғанмен, негізінен әдеби мұра, оның ішінде халық ауыз
әдебиеті, оның жанрлары, өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала отырып, жазба
әдебиетпен байланысы, фольклорлық нұсқаларды жинау, жариялау, зерттеу,
олардан үйрену мәселелеріне назар аударылады. Қазақ фольклоры мен эпосына
ғылыми-тарихи тұрғыдан қарап, пікір білдірген зерттеу дәрежесінде
көрінгендері де бар. М.Әуезов Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі атты
мақаласында [5, 125] ескі ел әдебиеті жайында қомақты ой айтып,
халқымыздың өте бай мұрасының жалпы тарихын білу, бай дәстүрін пайдалану
туралы принципті мәселе көтерді. Автор қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
жинаушы орыстың ориенталист ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып, қазақ
фольклорының дәстүрін, қазақ халқының мәдениетіндегі орнын, оны сақтаушы
ақындар қызметін бағалауда ғылыми толымды ойлар айтты. Бұл мақаланың кейбір
ұшқары топшылауларына қарамастан қазақ әдебиеттану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz