Қазақ жұмбақтарының көркемдік ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 6

1 Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы . . . 11

Халық жұмбақтарының жиналуы мен зерттелуі . . . 11
Жұмбақтардың тақырыптық түрлері . . . 12

Жұмбақтардың басқа жанрлармен ара қатынасы . . . 18Жұмбақ және мақал-мәтелдер . . . 18Жұмбақ және өлең . . . 19

2. 3 Шешендік сөз және жұмбақ . . . 28

Жұмбақтардың көркемдік ерекшеліктері . . . 50Жұмбақтардың жанрлық сипаты . . . 50Жұмбақтардың сөз көркемдігі . . . 55

Қорытынды . . . 59

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 61

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. «Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрдың бірі - жұмбақтар. Ол - барлық елдің ауыз әдебиетіне ортақ жанр.

Халық шығармасының жұмбақ түрін зерттеген ғалымдардың айтуына қарағанда, жұмбақ ертедегі адамдардың, бүкіл ұжымның еңбек-кәсіп ету, тұрмыс тіршілік құру тәжірибесінен туған. Алғашқы кезде адам баласына дүниедегі заттардың, жаратылыс құбылыстарының барлығы, олардың сыры, неден жасалатындығы мәлім болмаған, жұмбақ болған. Бірақ адам баласы сол жұмбақты шешуге тырысқан, білу жағын қарастырған, айнала қоршаған жаратылыс дүниесін, оның құбылыстарын, еңбек-кәсіп құралдарын, әр түрлі хайуанаттар жайын бір-біріне салыстыру арқылытануды көздеген. Ол үшін өздеріне таныс бір затты екінші бір бейтаныс затқа салыстыра отырып немесе сол заттардың бір-біріне ұқсас белгілеріне қарап, олардың қадай зат екендігін, неден шыққандығын анықтаған.

Бертін келе адамзат баласының ой-өрісі, дүниетанымы, білім көлемі ұлғайған кезде, жаратылыс дүниесінің және заттардың шығу сырын анықтап аңғарған кезде жұмбақтар алғашқы қалпынан өзгере бастайды. Бұл кезде шығарылған жұмбақтарда адамға таныс заттардың немесе жаратылыс құбылыстарының сыртқы белгілері ғана алынады, соған қарап жұмбақ шығарылады. Жұмбақ заттың өзін айтпай, оның түр-түсін, сыртқы белгілерін, жұмбақ болып отырған затқа ұқсас жақтарын сипаттайды, ал заттың өз атын жасырын ұстайды. Сондықтан да ойға алған нәрсенің өзін айтпай, оның сырт көріністерін, сыртқы белгілерін қысқаша сипаттауды, солар арқылы жұмбақ етілген затты табуды жұмбақ дейміз.

Міне, айтуға оңай болса да, халық жұмбақтарының құрылымдық ерекшеліктерін, көркемдік табиғатын ғылыми тұрғыдан түсіндіру оңай іс емес. Бұл тақырыптың өзектілігін танытатыны баршаға мәлім.

Зерттеудің мақсат-міндеттері. Жұмбақтың алғашқы үлгілерінде ертедегі адамдардың тұрмыс тіршілігіне, еңбек-кәсіп ету жайларына байланысты туып кейіннен халық өмірімен біте қайнасқан, талай ғасырмен бірге жасасқан, өзінің қалыптасу және даму процесінде жаңа мазмұн, жаңа тақырып алып отырған. Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, жұмбақ - өсу, ұлғаю үстінде болған, әрі тарихи дәуірлер туғызған жаңалықтарды бойына жинай келген. Қай кезде болса да, жұмбақты еңбекші халық оралымды ұшқыр сөз, өткірлік, тапқырлық ретінде қолданған. Мұнымен қатар, жұмбақтың білім берерлік, білмегенді білуге ұмтылдырарлық қасиеті барлығын халық жақсы түсінген. Сондықтан да жұмбақ халықтың күнделікті өмірінен ерекше орын алған.

Жұмбақ айту - әр халықтың әріден келе жатқан дәстүрінің бірі. М. Әуезов өзінің жұмбаққа қатысты еңбегінде, қазақтың ертедегі әдет-ғұрып салтында жұмбақтың ерекше орын алғандығын айта келіп, былай деген: «Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан туады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын, жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған» [1, 5] . Бұл - тарихи шындыққа негізделген пікір.

Біздің негізгі мақсатымыз жұмбақтардың поэтикасын ашу болса, онда оның нақты табиғи болмысы жұмбақтың жасалу ерекшелігіне байланысты болмақ. Қазақтың көптеген ертегілеріне мазмұн болған да немесе ондағы көп әңгімелердің түйінін шешетін де жұмбақ болғанын білеміз. Бұған «Қарттың ұлына айтқан өсиеті», «Қарт пен тапқыр жігіт», «Аяз бидің ертегілері» дәлел. Сондай-ақ, ерте заманда күйеу таңдаған қыздар: «Жұмбағымды шешкен жігітке ғана тием» - деп, жұмбақты өнер салыстыру, жігіттің ақыл-ойын сынау ретінде қолданған. Бертін келе жұмбақ ақындар айтысынан орын алған. Айтысқа түскен ақындар бір-бірінің ақындық өнерін байқаумен қатар. білім көлемдерін де сынасқан, ол үшін бір-біріне жұмбақ берісіп, өнер салыстырған. Ал енді кейбір елдерде жұмбақ әңгімелі жырлар тууына себепкер болған. Мәселен, ескі грек жұртының Эдип патша жайындағы трагедиялы әңгімесі жұмбақтан (сфинкстің «Таңертең төрт аяқты, түсте екі аяқты, кешке үш аяқты болатын не?) деген жұмбағынан басталып, көп жағдайларды суреттеген.

Міне мұның бәрі ауыз әдебиетінде жұмбақтардың мәні зор болғандығын көрсетеді. Осы тұрғыдан жұмбақтардың зерттелу тарихына үңіле отырып, оның тақырыптық бөлінуі, ауыз әдебиетінің басқа да жанрларымен арақатынасы және көркемдік сыр-сипаттарын ашу жұмыстың басты міндеті болмақ.

Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмбақ - оқушы балалар мен жастарға білім берерлік, тәрбиелік мәні бар құралдардың бірі.

Халық жұмбақтарының тақырыбы өте көп. Жаратылыс дүниесі, табиғат жайы, еңбек-кәсіп құралдары, хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және оның өмірі; өнер-білім, техника т. б. жұмбақтардың басты тақырыбы болумен қатар, мазмұны да болады. Бұл тақырыптардың бәрі жұмбақ көлеміне енгенде, әрқайсысы жалпылама түрде алынбай, бөлшектене, жекелене алынады.

Аталған тақырыптағы жұмбақтардың қайсысы қай кезде туғандығын көрсету, толық хронологиясын беру қиын нәрсе. Дегенмен кейбір тақырыптағы жұмбақтардың қашан туғандығын белгілеуге болады. Мәселен, өнер-білім, техннка жайында шығарылған жұмбақтар бергі кезде, ХІХ ғасырдың ішінде туа бастағанын байқаймыз. «Аяғы жоқ жүреді, аузы жоқ сөйлейді» (хат), «Өзі жаңа, өзі тесік» (елеуіш) дейтін жұмбақтардың ерте заманда тууы мүмкін емес. Өйткені адамдарға хат, елеуіш, сағат дегендердің өзі түсініксіз болатын. Сондықтан бұл текте - жұмбақтарды бергі кездің шығармасыі деп қарау керек. Жұмбақтардың мол тақырыбының бірі адам баласының жаратылыс дүниесін тану әрекетіне байланысты туған деуге болады. Бұл тақырыптағы жұмбақтардан адамдардың дүние танудағы ой-өрісі, түсінігі, табиғат құбылыстары жайындағы ұғымдары да көрініп отырады. Олар Ай мен күнді, жер мен көкті, от пен суды, қыс пен жазды, қар мен жаңбырды, жел мен құйынды т. б. жұмбақ еткенде, өздерінің ұғым-түсінігіне жақын нәрселерге салыстырады. Аспан әлемі жұмбақ көлеміне енгенде көз жетпейтін дария, үлкен көк шатыр, кең сарай бейнесіне айналады. Кейде сол аспан әлемін мекендеушілер кімдер екенін жұмбаққа қосады.

Мәселен:

Көріп едім бір үлкен дарияны,

Барша қыз мекен етіп жатыр оны.

Ішінде ерлі-байлы екі аққу бар,

Жарықтық жеті сарбас балалары, -

деп аспанды - дарияға, жұлдызды - қызға, ай меп күнді - аққуға. Жетіқарақшыны - балаға теңейді.

Ай мен күн, жұлдыз, Жетіқарақшы, Үркер, Шолпан үнемі парланып жұмбақталмайды, әрқайсысы өз алдына бір жұмбақ болып та отырады. Сонда күнді алма деп немесе күміс табақ, ақ сандық деп бейнелейді.

Жұлдыздар, көбінесе, ақ моншақ, меруерт, шашылған тары, ұсақ тас немссе қыз бейнесінде жұмбаққа қосылады. («Үй үстінде ұсақ тас, Там басына тары шаштым», «Тақиям толған сөк, ертеңгісін дым да жоқ») .

Айды жұмбақ еткенде, көбінесе оның үш мезгілі (жаңа туған ай, айдың жартысы, айдың толған кездері) бөлшектене алынады. Әр мезгіліне бөлек- бөлек бейне табады. Мұнымен қатар, айды су бетіне түскен көлеңкесімен де суреттеп отырады.

Мысалы:

Қонақтап күнде келер су бетіне,

Пар келмес гауһар затты келбетіне

Мекені су жүзінде көрінеді,

Тамаша қарап тұрсам суретіне.

Халық аспан әлемінен Шолпан, Үркер, Жетіқарақшы, кемпірқосақ, найзағайды да жұмбағына енгізеді. Әрқайсысына ұқсас келетін сыртқы бейне, сурет, сипат, белгі табады. Шолпан, Үркер, Жетіқарақшыны, көбінесе құс бейнесінде суреттейді.

Жаратылыс тақырыбына шығарылған бір сыпырасы жерге байланысты айтылады. Бұл ретте жұмбақ көлеміне енетіндер: жер, су, от, боран, қар, тау, тас, өсімдік т. б. Жерді жұмбақ еткенде өлшеусіз пішілген бір дүние, көлеміне көз жетпейтін кілем түрінде сипаттайды. Суды жыланға теңейді немесе ағысымен аңғартады. «Жылт-жылт еткен, жылғадан өткен», «Отқа жанбас, суға батпас» деп мұзды, «Жер түбінен боз жорға ат келеді» деп боранды жұмбақ етеді.

Жер әлемін жұмбаққа енгізгенде оған жер бетіне шығатын өсімдіктерді де қосады. Бұл ретте халықтың жұмбақтарынан егін, шөп түрлері орын алады, әрқайсысының шаруашылыққа пайдасы көп екендігін көрсетеді. «Аласа терек, алпыс бұтақ, бұтақ сайын ұя, ұя сайын жұмыртқа» деп егіннің басын жұмбақтайды. Қауын-қарбызды көгенде жатып семірген көк лаққа теңейді. «Қырға кілем жайдым» деп, жазғы жасыл жер көрінісін образды түрде бейнелейді.

Қазақ жұмбақтарының күрделі бір тақырыбы - төрт түлік мал, жалпы хайуанаттар жайына арналады. Мал өсіріп кәсіп еткен, оның сырын жақсы білген халық төрт түліктің өзіне тәп мінезімен қасиетін, адам баласы үшін жасайтын қызметін, келтірер пайдасын айтып жұмбағына қосады. Төрт түлікті жұмбақ еткенде, әрбір малдың аты айтылмайды, тек мүшелері айтылады. Бұл тақырыптағы жұмбақтар «Төсек астында төрт бауырсақ» (сиырдың емшегі) . Кейде әр түліктің неше айда төлдейтінін де жұмбақ арқылы білдіреді.

Хайуанаттар дүниесінен жұмбаққа қосылатыны: қасқыр, қоян, аю, жолбарыс, арыстан, түлкі т. б. Бұларды жұмбақтағанда, олар сыртқы бейнесімен, мінез-қылығымен алынады. Кейде жыртқыш аңдар жұмбақ көлеміне өздерінін, адам баласына, төрт түлікке жасайтын қастығымен енеді.

Мысалы:

Кілемнің түрлеріндей жүндері бар,

Айбатты жан шыдамас үндері бар.

Шаршы бой, сұлу құйрық, қысқа құлақ,

Кететін зиян қылып бір жері бар, -

деп жолбарысты жұмбақтайды.

Хайуанаттармен қатар қазақ жұмбақтарынан шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа, бақа-шаян т. б. барлық жәндіктер дүниесі орын алады. Бұлар өздерінің түс-түгі, сыртқы белгілерімен, әр түрлі тіршілігімен жұмбаққа енеді.

Жұмбақтардың аса бір мол тақырыбы еңбек-кәсіп құралдары және тұрмысқа керекті жабдықтар жайында айтылады. Бұл тақырыптағы жұмбақтар үлкенді-кішілі құрал-саймандардан бастап, ыдыс-аяқ, ине-жіпке дейін қамтиды.

Қазақ жұмбақтарының тақырыбы және мазмұны жағынан әрі күрделісі, әрі көбі: оқу-білім, өнер, техника жайын суреттеуге арналады.

Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді жұмбақтардың да өзіне тән ерекшеліктері бар. Ең алдымен жұмбақтар тапқырлыққа құрылады. Жұмбақтың өзі де оның шешілуі де асқан тапқырлықпен құрылуға тиісті. Сонда ғана ол жұмбақ болады. Атадан балаға ауызша жеткен жұмбақтардың жиналуы бізге жеткен үлгілерін жұмысты орындауда басты тиянақ еттік.

Диплом жұмысының жаңалығы. Қазақ жұмбақтарының поэтикасына қатысты ізденісіміздің негізгі мақсаты жұмбақтың табиғаты мен болмысын нақтылап, оның көркемдік ерекшеліктерін ашу болатын. Осы мақсатқа ең алдымен жұмбақтардың зерттелуі, басқа жанрлармен байланысы, екіншіден, көркемдік табиғатына назар аудару арқылы жұмыс өз нысанасына жетпек. Ең алдымен жұмыстың құрылымдық жүйесін анықтау басты мәселе болмақ.

Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі мен қолданылған әдістер.

Қазақ халық жұмбақтары осы уақыт шеңберінде молынан жинақталып, ғылыми тұрғыда арнайы А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллин, М. О. Әуезов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдулин, Ә. Қоңыратбаев, М. Тілеужанов, еңбектерінде сөз болса, еліміз егемендік алған тұста Шәмшәдин Керім арнайы зерттеу жүргізіп, қазақ халық жұмбақтары туралы докторлық диссертация қорғады. Осы аталған еңбектер біздің жұмысымыздың басты таянышы болса, ондағы озық әдіс-тәсілдер еңбекте молынан кәдеге асты. Салыстырмалы әдістер ең басты тірек болғанын ерекшелей айтуды жөн санадым.

Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелері жоғарғы оқу орын студенттеріне оқылатын арнайы курстық дәрістерге, семинар сабақтарға және ізденуші мектеп оқушылары мен жалпы рухани қазынаға қызығушыларға беретін малұматтары мен пайдасы бар.

Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі үш бөлім мен тараушалардан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы

1. 1 Халық жұмбақтарының жиналуы мен зерттелуі

Халық ауыз әдебиетінде кеңінен дамыған ұсақ жанрдың бірі - жұмбақтар. Жұмбақ қазақ ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан жанр. Оның кейбір нұсқалары көне заманда шыққан ескерткіштерден орын алған. Мәселен, Венгр ғалымы Иосиф Бузенң «Хива диалектісі» атты еңбегінде Исхах молдадан жазып алып бірнеше жұмбақты берген. Мұның кейбіреуі қзіргі қазақ жұмбағына ұқсайды. Ал XIV ғасырдың кейбір ескерткіштерінде кездесетін куман жұмбақтарының көпшілігі қазір бізде бар. Мысалы, «Codeх Сumanicus» - те: «Отырғаны оба жер, басқаны бақыр шанақ» (үзеңгі) [2, 178] - немесе, «Көк лағым көгенде жатып семіреді» (қарбыз), «Жол үстінде илі қайыс» (жылан), «Аузын ашсаң өкпесі көрінеді» (есік пен от) [2, 179] сияқты куман жұмбақтары қазақ жұмбағына ұқсас келеді.

Қазақ жұмбақтарының үлгілері ел арасынан өткен ғасырда-ақ жинала бастаған. Бұл жөнінде орыстың тамаша ғалымдары В. В. Радлов, А. Лютин, П. М. Мелиоранский, Ә. А. Диваев т. б. көп еңбек сіңірді. Олар жұмбақтарды жинап, газет-журнал беттерінде жариялады.

XIX ғасырдың бірінші жартысында (1842) М. Иванов «Татар хрестоматиясы» атты еңбек шығарады. Бұл кітаптың бірінші бөлімінде жұмбақтар беріледі. XIX ғасырдың екінші жартысында 1870-1871 жылдары «Туркестанские ведомости» атты газет бетінде қазақ жұмбақтары жарияланып отырады. Бұл жұмбақтарды әрі этнограф, әрі фольклорист М. Ибрагимов «Орта Азия этнографиясының материалы» деген тақырыппеп жариялайды. Бұл жарияланған жұмбақтардың жалпы саны 40-50-ден артпайды. Беріректе қазақ жұмбақтары газет беттерінен гөрі журналдарда көбірек жариялана бастайды.

Қазақ жұмбақтарын ғылыми түрде зерттеп, көп жинаған ғалымның бірі Л. Лютин еді. Ол өзінің «Қырғыз хрестоматиясы» атты 1883 жылы Ташкентте шыққан кітабынд 130 жұмбақ жариялаған. Мұны ол Ақмешіт қазақтарының жұмбағы деп атаған. Автордың көрсеткеніндей бұл жұмбақтардың Ақмешіт (қазіргі Қзылорда) тұрғындарына тәндігі жұмбақтың тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен байқалады.

XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген орыс ориенталистері П. М. Мелиоранский, Алекторов те халық творчествосының бір саласы жұмбақтарды үнемі жинап, сол кездегі газет-журнал беттерінде жариялап отырды.

Олар қолдарына түскен жұмбақтарды іріктемей сол қалпында басқан. Сондықтан да олардың ішінде ислам дінінің өкілдері, дін, шариғат туралы жұмбақтар кездесіп отырады.

Қазақ халқының ауыз әдебиетін сүйіп зерттеген, көрнекті галым Ә. Диваев өзінің «Сырдария облысының этнографиялық материалдары» атты жинағында қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлерімен қатар жұмбақтарды да көп жинап бастырды. Ол жинаған жұмбақтардың біразы жарық көрді. Ал 1898-1900 жылдары орыс тілінде шыққан «Тургайская газетада» едәуір жұмбақтар жарияланды. Бұлардың ішінде көлемділері М. Иванов пен А. В. Васильев жинап бастырған жұмбақтар. Бұл дәуірдегі жарық көрген жұмбақтардың ішіндегі көрнектілері Қожахмет пен Әубәкір айтысы, қыз бен жігіт айтыс жұмбақтары еді. Қожахмст пен Әубәкір айтысын, екінші рет, 1900 жылы А. В. Васильев бастырды. Васильев бастырған нұсқа бұрынғысынан өңделіп, орыс алфавитімен қазақ тілінде басылған. Мұқамет Садықұлы Садыржан мен келіншектің жұмбақ айтысы, Сапарғали мен Нұржанның жұмбақ айтыстары 1902-1903 жылдары Қазан қаласында араб әрпімен қазақ тілінде басылды.

Сапарғали мен Нұржанның айтысы толық түрінде екінші рет 1908 жылы «Жұмбақ мақалдар» деген жинақта жарияланды.

Октябрь революциясынан соң халық ауыз әдебиетін зерттеу, оны жинау мәселесінс қатты назар аударылды. Осыған байланысты жұмбақтарды жинау, бастыру, зерттеу жұмыстары қолға алынды. Бұл ретте бірсыпыра жұмыстар жүргізілді.

Бұл тұрғыда алдымен Әбубәкір Диваевты ерекше атаған жөн. Сол сияқты С. Аманжолов та жұмбақтарды тақырыбына қарай жіктеп, оны ғылыми жүйелеп, 1940 жылы дербес кітап етіп бастырып шығарды [3] . Осы жинақ кейін толықтырылып, 1959 жылы қайта басылып шықты. Жинақтың алғы сөзінде академик жазушы М. О. Әуезов жұмбақтар жайлы ғылыми пікір айтып, дәйекті талдаулар жасады. Бұдан кейін жұмбақ жанры да өз алдына жеке ғылыми зерттеу обьектісіне айналды. Қазақ жұмбақтары туралы Ә. Марғұлан, Ш. Ахметовтер еңбектері «Қазақ әдебиеті тарихының» фольклорға арналған томдарына енген [4] . Жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған М. Ғабдуллиннің «Қазақ ауыз әдебиеті» (1974) [5], Ә. Қоңыратбаевтың «Қазақ фольклорының тарихы» (1991) [6], М. Тілеужановтың «Ел әдебиеті» (1991) [7] оқулықтарынан жұмбақтың жанрлық сипаты туралы ой-тұжырымдар табамыз. Қазақ жұмбағы туралы докторлық диссертация қорғаған Шәмшәдин Керімнің монографиялық еңбегі жарық көрді [8] . Бұның бәрі жұмбақтардың жиналуы, зерттелуі туралы ертелі-кеш істелініп жатқан елеулі еңбектер екендігі анық.

1. 2 Жұмбақтардың тақырыптық түрлері

Қазақтың қазіргі заман жұмбақтары әр алуан тақырыптарға құрылуы мүмкін.

Қазақ жұмбақтарын мазмұн жағынап қарағанда, өзге де көп халықтардағы сияқты бірнеше үлкен тақырыптарға бөлуге болады: бірінші - жаратылыс, екінші - адам, үшінші - жасанды зат, төртінші - еңбек, бесінші - білім жайында.

Сөйтіп. еңбекші халық маңайдағы жанды-жансыз затты еңбек арқылы танып, өмірінде кездесетін барлық пайдалы затты, еңбек ісін, жұмбақ сөзбен сипаттап, оны көпшіліктің игілігі етіп отырған.

Жұмбақтың күрделі саласының бірі - жаратылыс дүниесін жұмбақтау. Жаратылыс қазақ жұмбағында ерекше орын алады. Жаратылысты жұмбақтап айтуда көбірек орын алатын, әсіресе, аспан әлемі мен жер. Әлемді, аспан көлемін жұмбақтап айтқанда оны - кең сарай, байтақ дүние, көк шатыр бейнесінде, не шірімейтін, үсімейтін қасиетпен суреттейді.

Мәселен:

Дүниеде бір дарбыз бар солмайтұғын,

Жаз шіріп, қыста үсіп тоңбайтұғын,

Жаһанның жерін, суын, жәндіктерін

Іші кең бәрін сақтап толмайтұғын [3, 19] .

Кейде көк жүзін жойқын дария бейнесінде жұмбақтайды:

Көріп едім бір үлкен дарияны,

Барша қыз мекен етіп жатыр оны.

Ішінде ерді байлы екі аққу бар,

Жарықтық жеті сарбаз балалары.

Мұнда дария - көк аспан болса, қыз дегені - шытырман жұлдыз, екі аққу дегені - ай мен күн, жеті сарбас балалары - жеті жарық жұлдыз.

Күннің көзін жұмбақтаса, оны не алма сипатында, не күміс табақ түрінде, не сандық түрінде суреттейді.

Мәселен:

Алтын алма тербеледі,

Кейде бүркер алма жүзін,

Үлпа мақта перделері,

Шешуін мүпың кім біледі

(күн) .

Не болмаса:

Ақ сандығым ашылды

Ішінен жібек шашылды

(күннің көзі), -

деп тамылжыған күннің сәулесін құлпырған ақ жібек бейнесінде айтады.

Ай жүзін жұмбақпен түсіндіру үшін оның су бетіне түскен көлеңкесі мен мезгілі арқылы бейнелейді. Бұл сурет халық қиялының поэзиялық бейнені өте сүйетіндігін көрсетеді.

Мәселен:

Қонақтап күн де келер су бетіне,

Пар келмес гауһар затты келбетіне.

Мекені су жүзінде көрінеді,

Тамаша қарап тұрсам суретіне [3, 58],

(ай жүзі) .

Аспан әлемінен жұмбақ болған заттың бірі - жұлдыз. Жұлдыз қазақ жұмбағында көбінесе моншақ, меруерт, не қыз түрінде бейнеленеді.

Көп моншақ үй үстіне қойдым шашып,

Қарасаң, толып жатыр, көзіңді ашып.

Үйіме сәулеленіп түссе жарық,

Кетеді әлгі моншақ бәрі қашып.

Жұлдыз кейде ұсақ тас түрінде де айтылады. Аспан, ай, жұлдыз, планеталарды қосып жұмбақтағанда:

Қиырсыз бір теңіз бар ол немене?

Құбылып қалқиды алтын бір тегене.

Сансыз құс жүреді ойнап ортасында.

Алты қаз бен жеті үйрек, үш бөдене.

Бұл жұмбақта аспан әлемі қиыры жоқ жойқын теңіз бейнесінде айтылса, үркер - алты қаз бейнесінде айтылып. жеті қарақшы - жеті үйрек бейнесінде айтылып, үш бөдене дегені - Үш арқар, таразы дейтін жұлдыз деуге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.