Әбілғазы ханның «Түрік шежіресінің» әдеби маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму
процесіндегі көркемдік.эстетикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби сипаты ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Шежірелік дерек және әдеби жанр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 ХІХ қазақ ақындары шығармашылығындағы шежірелік арна ... ... ... ... .29
2 Әбілғазы баһадүр хан және оның «Түрік шежіресі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Әбілғазы және оның өмір сүрген дәуірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 «Шежіренің» табылуы, жариялануы және зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 «Түрік шежіресіндегі» фольклорлық үлгілер және әдеби дәстүр ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму
процесіндегі көркемдік.эстетикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби сипаты ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Шежірелік дерек және әдеби жанр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 ХІХ қазақ ақындары шығармашылығындағы шежірелік арна ... ... ... ... .29
2 Әбілғазы баһадүр хан және оның «Түрік шежіресі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Әбілғазы және оның өмір сүрген дәуірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 «Шежіренің» табылуы, жариялануы және зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 «Түрік шежіресіндегі» фольклорлық үлгілер және әдеби дәстүр ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ сөз өнері тарихындағы жанрлардың барлығы да осы уақытқа дейін түп-төркіндері, қалыптасуы, дамуы, поэтикасы тұрғысынан фольклор мен әдебиет мәселелеріне арналған іргелі зерттеулерде жүйелі зерттеліп келеді.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің тарихын құрайтын мұраларды қазіргі заманғы талаптарға сай қарастырудың жаңа арналары кеңейе түсуде. Қазақ елі тәуелсіздік алған мерзімнен бері қарай ұлттық мәдениеттің бұрын назарға алынбай келген ақтаңдақ беттерін толықтыру талаптары жан-жақты жүзеге аса бастады. Қазақ ұлтының көп мыңжылдықтар жүйесіндегі қалыптасу, даму тарихын айқындауда мәдени мұраларды ұрпақтардың игілігіне айналдыру жолында мемлекеттік тұрғыдағы бағдарламалар да жүзеге асырылғаны белгілі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс» атты тарихи мәлімдемесінде: «...ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау – «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс» [1, 1] деп атап көрсеткен.
Дегенмен, әлі күнге дейін қазақ сөз өнеріндегі ұлттық төл тарихымызды нақтылап бейнелейтін кейбір жанрлар зерттеу нысанына алынбай келді. Себебі, кеңестік идеология әдебиеттану, фольклортану ғылымының ұлттық тарихты көркем шығармалардағы деректер арқылы шынайы бейнелеген жанрларды арнайы қарастыруына мүмкіндік бермеді. Түрлі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет туралы таптық көзқараспен саясаттанған ғылымда, әрине, әрбір жеке ұлттардың ата-бабаларының ерлік, қаһармандық жолын, әлемдегі барлық халықтармен терезесі тең тарихын анықтау мүмкін емес еді. Қазақ әдебиеттануы ғылымында осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысанына алынбай келген осындай зәру мәселелердің бірі – шежірелік шығармалар.
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық-стильдік ерекшеліктерін саралау – тарихи әдебиеттану ғылымының күн тәртібіндегі аса өзекті мәселелердің бірі. Бұл зәру мәселе тарихи әдебиеттану ғылымының негізін салушылар А.Байтұрсыновтың [2]. М.Әуезовтің [3], Б.Кенжебаевтың [4], Қ.Жұмалиевтің [5], Ә.Қоңыратбаевтың [6], Ә.Марғұланның [7] және кейінгі толқын әдебиетші ғалымдар М.Мағауиннің [8], С.Қасқабасовтың [9] еңбектерінде әртүрлі жақтарынан қарастырылып келеді.
Қазақ әдебиеті – ұлттық тарихымыздың рухани өзегі. Қазақ сөз өнерінің фольклор мен әдебиет бірлігінен құралған жүйесінен халық тарихының барлық кезеңдеріне тән сипаттарды аңғарамыз. Әсіресе, авторлары белгілі шежірелік iығармалар арқылы қазақ халқының ежелгі замандардан бүгінгі күндерге дейін жеткен тарихнамасын айқынырақ көреміз. Профессор Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеуге байланысты ғылыми көзқарасы ұлттық сөз өнері мұраларын жаңаша зерделеуге, қарастыруға негіз болып келеді. Ғалымның ғылыми-методологиялық тұжырымдары қазақтың тарихи
Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің тарихын құрайтын мұраларды қазіргі заманғы талаптарға сай қарастырудың жаңа арналары кеңейе түсуде. Қазақ елі тәуелсіздік алған мерзімнен бері қарай ұлттық мәдениеттің бұрын назарға алынбай келген ақтаңдақ беттерін толықтыру талаптары жан-жақты жүзеге аса бастады. Қазақ ұлтының көп мыңжылдықтар жүйесіндегі қалыптасу, даму тарихын айқындауда мәдени мұраларды ұрпақтардың игілігіне айналдыру жолында мемлекеттік тұрғыдағы бағдарламалар да жүзеге асырылғаны белгілі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс» атты тарихи мәлімдемесінде: «...ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау – «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс» [1, 1] деп атап көрсеткен.
Дегенмен, әлі күнге дейін қазақ сөз өнеріндегі ұлттық төл тарихымызды нақтылап бейнелейтін кейбір жанрлар зерттеу нысанына алынбай келді. Себебі, кеңестік идеология әдебиеттану, фольклортану ғылымының ұлттық тарихты көркем шығармалардағы деректер арқылы шынайы бейнелеген жанрларды арнайы қарастыруына мүмкіндік бермеді. Түрлі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет туралы таптық көзқараспен саясаттанған ғылымда, әрине, әрбір жеке ұлттардың ата-бабаларының ерлік, қаһармандық жолын, әлемдегі барлық халықтармен терезесі тең тарихын анықтау мүмкін емес еді. Қазақ әдебиеттануы ғылымында осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысанына алынбай келген осындай зәру мәселелердің бірі – шежірелік шығармалар.
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық-стильдік ерекшеліктерін саралау – тарихи әдебиеттану ғылымының күн тәртібіндегі аса өзекті мәселелердің бірі. Бұл зәру мәселе тарихи әдебиеттану ғылымының негізін салушылар А.Байтұрсыновтың [2]. М.Әуезовтің [3], Б.Кенжебаевтың [4], Қ.Жұмалиевтің [5], Ә.Қоңыратбаевтың [6], Ә.Марғұланның [7] және кейінгі толқын әдебиетші ғалымдар М.Мағауиннің [8], С.Қасқабасовтың [9] еңбектерінде әртүрлі жақтарынан қарастырылып келеді.
Қазақ әдебиеті – ұлттық тарихымыздың рухани өзегі. Қазақ сөз өнерінің фольклор мен әдебиет бірлігінен құралған жүйесінен халық тарихының барлық кезеңдеріне тән сипаттарды аңғарамыз. Әсіресе, авторлары белгілі шежірелік iығармалар арқылы қазақ халқының ежелгі замандардан бүгінгі күндерге дейін жеткен тарихнамасын айқынырақ көреміз. Профессор Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеуге байланысты ғылыми көзқарасы ұлттық сөз өнері мұраларын жаңаша зерделеуге, қарастыруға негіз болып келеді. Ғалымның ғылыми-методологиялық тұжырымдары қазақтың тарихи
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Назарбаев Н. Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс // Егемен Қазақстан, 29 қараша, № 311-312.
2 Байтұрсынов А. Ақжол. – Алматы; Жалын, 1991. –464 б.
3 Әуезов М. О. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
4 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
5 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. - 2-т. – 364 б.
6 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –368 б.
7 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. –368 б.
8 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. –432 6.
9 Қасқабасов С. Жетінші тарау. Қазақ халқының рухани мәдениеті. §1. Рухани мәдениет // Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 2-том. –Алматы: Атамұра, 1998. –2-т. –Б. 550-579.
10 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. –272 б.
11 Кузнецова Т.И. Техника исторического повествования Тита Ливия // Поэтика древнеримской литературы: Жанры и стиль. – Москва: Наука. –С. 224-242.
12 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – Москва: Сов. энциклопедия, 1986. – 1600 с.
13 Монтень Мишель де. Опыты: Избранные главы / Пер. с франц. / Сост., вступ. ст. Г. Косикова; Примеч. Г. Мавлевич. – Москва: Правда, 1991. –656 с.
14 Достоевский Ф. М. Дневник писателя: Избранные страницы. –Москва: Современник, 2012. –557 с.
15 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар: З.Ахметтов, Т.Шаңбаев. –Алматы: Ана тілі, 1996. –240 б.
16 Гонкур Эдмон и Жюль де. Дневник: Записки о литературной жизни. Избранные страницы в двух томах / Пер. с франц. Т. 1. –Москва: Художественная литератуа, 1964. –710 с.
17 Белинский В. Г. Взгляд на русскую литературу. – Москва: Современник, 1988. –653 с.
18 Уәлиханов Ш. Тандамалы. –Алматы: Жазушы, 1985. –570 б.
19 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. –Алматы: Жазушы, 1986. –400 б.
20 Марғұлан Ә. Шоқан және Манас, –Алматы: Жазушы, 1971, –164 б.
21 Марғұлан Ә. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VI – XII ғасырлардағы мәдениеті // Қазақ ССР тарихы. –Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1957. –Б. 85-122.
22 Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық. Бірінші том. –Алматы: Ғылым, 2001. –564 б.
23 Қазақ мақал-мөтелдері. –Алматы: Ана тілі, 1993. –176 б.
24 Қозыбаев М. Шежіре – шетін тарих // Арғынбаев X., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. (Құраст. Ә.Пірманов). –Алматы: Атамұра, 2000. –Б. 3-10.
25 Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –Москва: Высшая школа, 1989. –406 с.
26 Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы. –Алматы: Мектеп, 1973. –212 б.
27 Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Т. 1. – Алматы: Алаш, 2003. – 281 б.
28 Салғараұлы Қ. Қазақтың қилы тарихы: Роман-эссе. –Алматы: Жалын, 1992. –304 б.
29 Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1989. –448 б.
30 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 19941. –208 б.
31 Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екі томдық шығармалар. Т.1. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жазушы, 1995. –228 б.
32 Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екі томдық шығармалар. Т.2. Аудармалар мен қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995. –200 б.
33 Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
34 Дәуітов С. Алғы сөз //Кітапта: Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. –76 б.
35 Мұқанов С. Ќазаќтыњ ХVІІІ-ХІХ ѓасырдаѓы әдебиетініњ тарихынан очерктер. –Алматы: «Баспалар Үйі», 2002. –248 б.
36 Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. –76 б.
37 Әуезов М.О. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. –Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2003. – 9-т. –456 б.
38 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –Алматы: Қазақстан, 1991. –80 б.
39 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –Алматы: Кенже –Пресс, 2000. –216 б.
40 Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі. –Алматы, «Арыс» баспасы, 2001. –246 б.
41 Кононов А.Н. Родословная туркмен. М.-Л., 1958. –235 с.
42 Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абулгази-хана. –Ташкент, 1969. –370 с.
43 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М.-Л., 1962. –231 с.
44 Ұмытылмас есімдер. / Құраст.: Б.Ысқақов. –Алматы: Қазақстан, 1994. –224 б.
45 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. –Ленинград: Наука, 1972. –410 с.
46 Ысқақов Б. Әбілғазы және оның «Түркі шежіресі» / Білім және еңбек. 1973, №4. –Б. 86-89.
47 Инан А. Абул-газы Баһадұр хан және Турк шежі. –Анкара, 1957. –513 б.
48 Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. Алматы, 1965. –230 б.
49 Жиреншин Ә. Қазақ кітаптарының тарихы. –Алматы: Ғылым, 1971. –212 б.
50 Ысқақов Б. Әбілғазы Баһадүр хан / Білім және еңбек. 1978, №4. –Б. 103-108.
51 Әбілқасымов Б., Айдаров Ғ. Әбілғазының «Шежіре-и түрк» атты кітабының зерттелу тарихы // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1983. Б. 48-62.
52 Әбілқасымов Б. Әбілғазының «Шежіре-и түрк» атты шығарма-сындағы тұрақты сөз тіркестері. // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1983. Б. 82-97.
53 Әбілқасымов Б. Әбілғазы баһадүр ханның «Түрк шежіресі». // Жалын, 1999, №1-2. –Б. 80-88.
54 Әбілғазы. Түркі шежіресі /Аударған: Б.Әбілқасымов. – Алматы: Ана тілі, 1991. –208 б.
55 Майдар Д. Чингис хаан ба монголын их гүрэн. –Улаанбаатар: Шинжлэх ухаан, техникийн мэдээллийн төв, 1990. –163 х.
56 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. –264 б.
57 Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). – Алматы: Ана тілі, 1998. –256 б.
58 Нацагдорж Ш. Чингис хааны цадиг. –Улаанбаатар: Соембо хэвлэлийн газар, 2011. –334 х.
59 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. –Алматы: Білім, 1994. –480 б.
60 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. –400 б.
61 Моңғолдың құпия шежіресі (ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) /Монғолшадан аударған: Сұлтанияұлы М. –Алматы: Өнер, 1998. –224 б.
62 Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы /Аударғандар: Н.Мингулов, т.б. –Алматы: Қазақстан, 1997. –128 б.
63 Шекен Ж. Монғолдың құпия шежіресі: фольклорлық, әдеби негіздері. Монография. – Қарағанды «Болашақ-Баспа», 2013. –148 б.
64 Тойшанұлы А. Түрік-Моңғол мифологиясы. Монография. – Алматы: «Баспалар Үйі», 2009. –192 б.
65 Толстов С.П. Пережитки тотемизма и дуальной организации у Туркмен. //Проблемы истории докапиталистических обществ. 1935. №9-10. –С. 3-14.
1 Назарбаев Н. Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс // Егемен Қазақстан, 29 қараша, № 311-312.
2 Байтұрсынов А. Ақжол. – Алматы; Жалын, 1991. –464 б.
3 Әуезов М. О. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
4 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
5 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. - 2-т. – 364 б.
6 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. –368 б.
7 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. –368 б.
8 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. –432 6.
9 Қасқабасов С. Жетінші тарау. Қазақ халқының рухани мәдениеті. §1. Рухани мәдениет // Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 2-том. –Алматы: Атамұра, 1998. –2-т. –Б. 550-579.
10 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. –272 б.
11 Кузнецова Т.И. Техника исторического повествования Тита Ливия // Поэтика древнеримской литературы: Жанры и стиль. – Москва: Наука. –С. 224-242.
12 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – Москва: Сов. энциклопедия, 1986. – 1600 с.
13 Монтень Мишель де. Опыты: Избранные главы / Пер. с франц. / Сост., вступ. ст. Г. Косикова; Примеч. Г. Мавлевич. – Москва: Правда, 1991. –656 с.
14 Достоевский Ф. М. Дневник писателя: Избранные страницы. –Москва: Современник, 2012. –557 с.
15 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар: З.Ахметтов, Т.Шаңбаев. –Алматы: Ана тілі, 1996. –240 б.
16 Гонкур Эдмон и Жюль де. Дневник: Записки о литературной жизни. Избранные страницы в двух томах / Пер. с франц. Т. 1. –Москва: Художественная литератуа, 1964. –710 с.
17 Белинский В. Г. Взгляд на русскую литературу. – Москва: Современник, 1988. –653 с.
18 Уәлиханов Ш. Тандамалы. –Алматы: Жазушы, 1985. –570 б.
19 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. –Алматы: Жазушы, 1986. –400 б.
20 Марғұлан Ә. Шоқан және Манас, –Алматы: Жазушы, 1971, –164 б.
21 Марғұлан Ә. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VI – XII ғасырлардағы мәдениеті // Қазақ ССР тарихы. –Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1957. –Б. 85-122.
22 Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық. Бірінші том. –Алматы: Ғылым, 2001. –564 б.
23 Қазақ мақал-мөтелдері. –Алматы: Ана тілі, 1993. –176 б.
24 Қозыбаев М. Шежіре – шетін тарих // Арғынбаев X., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. (Құраст. Ә.Пірманов). –Алматы: Атамұра, 2000. –Б. 3-10.
25 Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –Москва: Высшая школа, 1989. –406 с.
26 Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы. –Алматы: Мектеп, 1973. –212 б.
27 Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Т. 1. – Алматы: Алаш, 2003. – 281 б.
28 Салғараұлы Қ. Қазақтың қилы тарихы: Роман-эссе. –Алматы: Жалын, 1992. –304 б.
29 Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1989. –448 б.
30 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 19941. –208 б.
31 Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екі томдық шығармалар. Т.1. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жазушы, 1995. –228 б.
32 Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екі томдық шығармалар. Т.2. Аудармалар мен қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1995. –200 б.
33 Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
34 Дәуітов С. Алғы сөз //Кітапта: Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. –76 б.
35 Мұқанов С. Ќазаќтыњ ХVІІІ-ХІХ ѓасырдаѓы әдебиетініњ тарихынан очерктер. –Алматы: «Баспалар Үйі», 2002. –248 б.
36 Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. –76 б.
37 Әуезов М.О. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. –Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2003. – 9-т. –456 б.
38 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –Алматы: Қазақстан, 1991. –80 б.
39 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –Алматы: Кенже –Пресс, 2000. –216 б.
40 Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі. –Алматы, «Арыс» баспасы, 2001. –246 б.
41 Кононов А.Н. Родословная туркмен. М.-Л., 1958. –235 с.
42 Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абулгази-хана. –Ташкент, 1969. –370 с.
43 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М.-Л., 1962. –231 с.
44 Ұмытылмас есімдер. / Құраст.: Б.Ысқақов. –Алматы: Қазақстан, 1994. –224 б.
45 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. –Ленинград: Наука, 1972. –410 с.
46 Ысқақов Б. Әбілғазы және оның «Түркі шежіресі» / Білім және еңбек. 1973, №4. –Б. 86-89.
47 Инан А. Абул-газы Баһадұр хан және Турк шежі. –Анкара, 1957. –513 б.
48 Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. Алматы, 1965. –230 б.
49 Жиреншин Ә. Қазақ кітаптарының тарихы. –Алматы: Ғылым, 1971. –212 б.
50 Ысқақов Б. Әбілғазы Баһадүр хан / Білім және еңбек. 1978, №4. –Б. 103-108.
51 Әбілқасымов Б., Айдаров Ғ. Әбілғазының «Шежіре-и түрк» атты кітабының зерттелу тарихы // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1983. Б. 48-62.
52 Әбілқасымов Б. Әбілғазының «Шежіре-и түрк» атты шығарма-сындағы тұрақты сөз тіркестері. // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1983. Б. 82-97.
53 Әбілқасымов Б. Әбілғазы баһадүр ханның «Түрк шежіресі». // Жалын, 1999, №1-2. –Б. 80-88.
54 Әбілғазы. Түркі шежіресі /Аударған: Б.Әбілқасымов. – Алматы: Ана тілі, 1991. –208 б.
55 Майдар Д. Чингис хаан ба монголын их гүрэн. –Улаанбаатар: Шинжлэх ухаан, техникийн мэдээллийн төв, 1990. –163 х.
56 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. –264 б.
57 Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). – Алматы: Ана тілі, 1998. –256 б.
58 Нацагдорж Ш. Чингис хааны цадиг. –Улаанбаатар: Соембо хэвлэлийн газар, 2011. –334 х.
59 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. –Алматы: Білім, 1994. –480 б.
60 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. –400 б.
61 Моңғолдың құпия шежіресі (ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) /Монғолшадан аударған: Сұлтанияұлы М. –Алматы: Өнер, 1998. –224 б.
62 Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы /Аударғандар: Н.Мингулов, т.б. –Алматы: Қазақстан, 1997. –128 б.
63 Шекен Ж. Монғолдың құпия шежіресі: фольклорлық, әдеби негіздері. Монография. – Қарағанды «Болашақ-Баспа», 2013. –148 б.
64 Тойшанұлы А. Түрік-Моңғол мифологиясы. Монография. – Алматы: «Баспалар Үйі», 2009. –192 б.
65 Толстов С.П. Пережитки тотемизма и дуальной организации у Туркмен. //Проблемы истории докапиталистических обществ. 1935. №9-10. –С. 3-14.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму
процесіндегі көркемдік-эстетикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...10
1. Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Шежірелік дерек және әдеби
жанр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 ХІХ қазақ ақындары шығармашылығындағы шежірелік
арна ... ... ... ... .29
2 Әбілғазы баһадүр хан және оның Түрік
шежіресі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..39
2.1 Әбілғазы және оның өмір сүрген
дәуірі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .39
2.2 Шежіренің табылуы, жариялануы және
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ...45
2.3 Түрік шежіресіндегі фольклорлық үлгілер және әдеби
дәстүр ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ сөз өнері тарихындағы жанрлардың
барлығы да осы уақытқа дейін түп-төркіндері, қалыптасуы, дамуы, поэтикасы
тұрғысынан фольклор мен әдебиет мәселелеріне арналған іргелі зерттеулерде
жүйелі зерттеліп келеді.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің тарихын құрайтын мұраларды қазіргі
заманғы талаптарға сай қарастырудың жаңа арналары кеңейе түсуде. Қазақ елі
тәуелсіздік алған мерзімнен бері қарай ұлттық мәдениеттің бұрын назарға
алынбай келген ақтаңдақ беттерін толықтыру талаптары жан-жақты жүзеге аса
бастады. Қазақ ұлтының көп мыңжылдықтар жүйесіндегі қалыптасу, даму тарихын
айқындауда мәдени мұраларды ұрпақтардың игілігіне айналдыру жолында
мемлекеттік тұрғыдағы бағдарламалар да жүзеге асырылғаны белгілі. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасы
мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс атты тарихи мәлімдемесінде: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс [1, 1]
деп атап көрсеткен.
Дегенмен, әлі күнге дейін қазақ сөз өнеріндегі ұлттық төл тарихымызды
нақтылап бейнелейтін кейбір жанрлар зерттеу нысанына алынбай келді. Себебі,
кеңестік идеология әдебиеттану, фольклортану ғылымының ұлттық тарихты
көркем шығармалардағы деректер арқылы шынайы бейнелеген жанрларды арнайы
қарастыруына мүмкіндік бермеді. Түрлі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет
туралы таптық көзқараспен саясаттанған ғылымда, әрине, әрбір жеке ұлттардың
ата-бабаларының ерлік, қаһармандық жолын, әлемдегі барлық халықтармен
терезесі тең тарихын анықтау мүмкін емес еді. Қазақ әдебиеттануы ғылымында
осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысанына алынбай келген осындай зәру
мәселелердің бірі – шежірелік шығармалар.
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық-стильдік ерекшеліктерін
саралау – тарихи әдебиеттану ғылымының күн тәртібіндегі аса өзекті
мәселелердің бірі. Бұл зәру мәселе тарихи әдебиеттану ғылымының негізін
салушылар А.Байтұрсыновтың [2]. М.Әуезовтің [3], Б.Кенжебаевтың [4],
Қ.Жұмалиевтің [5], Ә.Қоңыратбаевтың [6], Ә.Марғұланның [7] және кейінгі
толқын әдебиетші ғалымдар М.Мағауиннің [8], С.Қасқабасовтың [9]
еңбектерінде әртүрлі жақтарынан қарастырылып келеді.
Қазақ әдебиеті – ұлттық тарихымыздың рухани өзегі. Қазақ сөз өнерінің
фольклор мен әдебиет бірлігінен құралған жүйесінен халық тарихының барлық
кезеңдеріне тән сипаттарды аңғарамыз. Әсіресе, авторлары белгілі шежірелік
iығармалар арқылы қазақ халқының ежелгі замандардан бүгінгі күндерге дейін
жеткен тарихнамасын айқынырақ көреміз. Профессор Б.Кенжебаевтың қазақ
әдебиетінің тарихын дәуірлеуге байланысты ғылыми көзқарасы ұлттық сөз өнері
мұраларын жаңаша зерделеуге, қарастыруға негіз болып келеді. Ғалымның
ғылыми-методологиялық тұжырымдары қазақтың тарихи әдебиеттану ғылымының
берік іргетасын қалады. Бұл орайда біз шежірелік шығармаларды да қазақ
әдебиетіндегі өзіндік орны бар жанр ретінде тануға болатындығын ғалымның
ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып қарастырамыз: ...кейбір ғалымдарымыз
әдебиеттің басы таза қолтума оригиналдық әдебиеттен, қандай да бір үлкен
белгілі ақын-жазушыдан басталады деген пікір айтты. Біздіңше, мұны соншалық
дәл ғылыми пікір деуге болмайды. Қай халықтың болсын әдебиетінің, жазба
әдебиетінің басы бір адам, жеке бір ақын, жазушы яки соның шығармасы болуы
заң емес. Жазба әдебиеттің басы, алғашқы нұсқалары түрлі дін, заң
кітаптарының, ресми жазу-сызулар мен бұйрық-жарлықтардың, жеке кісі хаттары
мен өмірбаяндарының шешен, өткір, көрікті, шебер жазылған жерлерінен
іріктеліп алынуы, солардың жиыны болып келуі де мүмкін [4, 154]. Ғалымның
бұл пікірі қазақ мәдениетінің арғы-бергі тарихындағы елеулі, маңызды
мұраларымызды ұлттық әдебиетіміздің тарихы құрамында қарастыруға ғылыми-
методологиялық негіз болды. Әсіресе, халқымыздың жаңа тарихын, оның әдеби
мұраларын толық қалпында қарастыру қолға алынып жатқан тәуелсіз
Қазақстанның қазіргі мемлекеттік бағдарламалары профессор Б.Кенжебаев және
оның мектебі ұстанған жолдың мәңгілігін, мәнділігін дәлелдеді.
Мысалы, академик С.А.Қасқабасов қазақ мәдениетінің тарихындағы авторлары
белгілі шежірелерді Жазбаша әдебиет, оның ішінде тарихи шығармалар
түрінде қарастыра бағалайды: ...қара сөзбен тарихи және өзге де
шығармалар жазылып, сол кезде олар тарихи еңбектер ретінде де қарастырылды.
Сондықтан мұндай туындыларда әр түрлі әдеби тәсілдер, адам айтқысыз
әсірелеулер, оқиғалардың айқын суреттемелері, поэтикалық жолдар мол
кездеседі, ал поэтикалық жолдарда бейнелі теңеулер, ойға орала бермейтін
эпитеттер мен көркем әдебиеттің басқа да белгілері болады [10, 573].
Қазақстан тарихы атты іргелі еңбектегі осы тарауда автор Захир ад-дин
Бабырдың Бабырнамасын, Камал-ад-дин Бинаидың Шайбани-намесін', Мұхамед
Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашидиін, Қожамқұл бек Балхидың Тарих-и
Қыпшағын, Қадырғали бектің Жамиғат-таварихын, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресін көркем әдебиеттің проза шығармалары тұрғысында сипаттайды.
Демек, шежірелік шығармаларды қазақ әдебиетіндегі тарихи көркем шығармалар
жүйесінде қарастырудың өзектілігі айқындалады.
XIX-XX ғ.ғ. қазақ әдебиетінің тарихында дәстүрлі шежірелік шығармалар
қара сөзбен де, өлеңмен де жазылды. Ұлы Абайдың Бірер сөз қазақтың түбі
қайдан шыққаны туралы Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қазақ шежіресі, Құрбанғали Халидтің
Тауарих хамса, Шоқан Уәлихановтың Ұлы жүз туралы, Қазақ шежіресі,
Қырғыздар туралы жазбалар және т.б. шежірелік шығармаларда қазақтың
әуелгі пайда болуына негіз болған ататек, анатек бастаулары, өскен, өрбіген
өркендері ұрпақтар жалғастығы тұрғысында баяндалады, Шежірелердің құрылымы
тарихи прозаға тән – авторлық бағалаулармен баяндалады. Тарихи деректер
жүйесінде жеке адамдардың іс-әрекеттерің, кескін-келбеттерін даралай
мінездеулерде, оқиғаларды уақыт пен кеңістік бірлігінде бейнелей
суреттеулер де ұшырасады.
Қазақ тарихы халықтың жадында сақталған ата-бабалар жолы арқылы
танылады. Сондықтан, қазақ сөз өнері мұраларының тарихилық негіздерін
саралауда шежірелік шығармалардың танымдық-тағылымдық маңызын үнемі басты
назарымызда ұстаған жөн. Бұл зерттеуіміздің ұлттық әдебиет тарихын
қарастырудағы өзектілігін дәйектей түседі.
Зерттеудің мақсаты мен міңдеттері. Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму
жолындағы шежірелік шығарманың поэтикалық сипатын айқындау зерттеудің
мақсаты болып табылады. Осыдан келіп мынадай міңдеттер туындайды:
– Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму жолындағы шежірелердің тарихи прозаның
алғашқы үлгілері екендігін анықтау;
– Авторы белгілі шежірелік шығарманың идеялық-композициялық құрылысын,
стильдік даралығын айқындау.
– Шежірелердің құрылысындағы өмірбаяндық-ғұмырнамалық баяндаулардың әдеби
сипатын дәлелдеу.
– Шежірелердің құрылысындағы халық әдебиеті үлгілерінің көркемдік қызметін
таныту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Авторлық туынды ретінде шежірелік шығарманың
прозалық және поэзиялық үлгілері жанрлар сабақтастығы аясында әдеби дамудың
ықпалды арнасы ретінде бағаланады. Шежірелік шығарманың идеялық-
композициялық желісіндегі фольклор (миф, аңыз, тарихи әңгімелер)
үлгілерінің, ақын-жыраулар, би-шешендер туындыларының енгізілуі де тарихи
туындылардың поэтикалық сипатын толықтыратын көркемдік тәсілдер ретінде
сараланады. Шежірелік шығармалардың композициясындағы тарихи тұлғаларға
берілген мінездеулердің, географиялық-топонимикалық атаулардың,
этнографиялық дәстүрлердің мәні ғылыми жүйелеулермен байыпталады. Шежірелік
шығарманың көркемдік, стильдік ерекшеліктері жанрдың өзгешеліктері
тұрғысынан жүйеленеді.
Зерттеу әдістері. Шежірелік шығармаларды қарастыру барысында тарихи-
генетикалық, тарихи-салыстырмалы, текстологиялық, кешенді-жүйелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік, шығармалардың көрнекті
үлгілері Әбілғазы Мұхаммед ханның Түрік шежіресі мен қазақтың ХV-ХVІІІ
ғ.ғ. ақын, жыраулардың шежірелік шығармалары қамтылады. Сонымен бірге,
шежірелік шығармаларды негізге ала жазылған қазақ әдебиетіндегі көрнекті
ақын-жазушылардың еңбектеріне де назар аударылды. Қазақ шежірелеріне
негізделіп жазылған гуманитарлық ғылымдар салаларындағы жеке зерттеулер,
әртүрлі жинақтар да пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу жұмысын
жазуда әдебиеттану мен фольклортану ғылымындағы осы тақырыпқа қатысы бар
отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-теориялық тұжырымдары, талдаулары
басшылыққа алынды. Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедұлының,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтың,
Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Марғұланның, С.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, С.Қирабаевтың, З.Қабдоловтың, Т.Кәкішевтің,
Р.Бердібаевтың, Н.Ғабдуллиннің, С.Қасқабасовтың, Т.Сыдықовтың,
М.Мағауиннің, Р.Нұрғалиевтің, Ж.Шекенің және т.б. ғалымдардың еңбектері
әдістемелік бағыт-бағдар тұрғысында негізге алынды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелерін
мектеп оқушыларына Қазақ хандығы және XIX ғ. және XX ғ. басындағы қазақ
әдебиетінен оқылатын әдебиет сабақтарында пайдалануға болады. Сонымен бірге
колледж студенттері үшін тарихи шығармаларға арналған арнайы курстар мен
семинарларға да қосымша құрал ретінде пайдаланылу мүмкіндігі бар.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму процесіндегі көркемдік-
эстетикалық маңызы
1.1 Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби сипаты
Қазақ әдебиеті – әлемдік сөз өнері тарихындағы өзіндік орнымен танылған
көркем шығармашылық әлемі. Қазақ әдебиетінің көп ғасырлар бойы қалыптасқан
тарихындағы жанрлар жүйесі ұлттық мәдениеттің халықтық сипатына лайықты
болмысымен дамып, ұрпақтармен бірге жасап келеді. Әдебиет тарихындағы
көптеген жанрлардың қалыптасу, даму жолында дербестене танылуында
поэтикалық ерекшеліктері даралана көрінетіні мәлім. Қазақ сөз өнері
жанрларын алғаш жүйелеп қарастырушы ғалымдар Ш.Уәлихановтың,
А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедұлының еңбектерінде әдебиетіміздің байырғы
үлгілері хақында ғылыми бағдарлар жазылды. Мысалы, А.Байтұрсынов Әдебиет
танытқышында әуезе (шежіре) түрлері туралы мынадай бағдарлы пікірлерін
білдіреді.
Әуезе әңгімесінің айтатын түріне қарай бірнеше тарауға бөлінеді.
Біреулері өткенді сөз қылғанда, уақыт сарынымен айтады, екіншілері біреуден
біреуді туғызып, туыс сарынымен сөйлейді, кейбіреулер өз заманындағы болған
уақиғасын сөйлегенде, кей өткен замандағы уақиғаның әңгімесін сөйлейді.
Біреуі бір адамның өмірін, яки мінезін әңгіме қылғанда, бүтін жұрттың
өмірін, яки мінезін әңгіме қылады. Сондықтан, әуезелердің мынадай тараулары
болады: 1) шежіре, 2) заман хат, 3) өмірбаян, 4) мінездеме, 5) тарих, 6)
тарихи әңгіме [2, 398].
Қазақ әдебиетінің тарихындағы осы аталған әуезе түрлерінің халықтың
ауызша шығармашылығы (фольклор) жүйесінде дара-дара, дербес қалыптарымен
жүргендіктері белгілі. Ал, қазақ тарихындағы жазбаша шығармашылық
өркендеген тұстарда авторлы әдеби туындылардың осы А.Байтұрсынов айтқан
әуезе түрлерінің синтезі сипатымен де жазыла бастағанын аңғарамыз.
Бұл – XII-XIX ғасырлардағы әлем әдебиеттеріне де ортақ шығармашылық
құбылыс. Бұл орайда біз XII-XIX ғасырларда әлем халықтары мәдениетінің
дамуындағы тарихи-мәдени ықпалдастықтардың мол болғандығын да жадымызда
ұстаймыз. Шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме сынды
түрлерді бойына жинақтаған туындылар әлем әдебиеттерінің тарихындағы
көрнекті тұлғалардың шығармашылық мұраларында жиі кездесетін құбылыс.
Ежелгі римдік әдебиеттің құрамындағы осындай тектес шығармаларды Көркем
тарихнаманың поэтикасы (Поэтика художественной историографии)
методологиясы тұрғысында зерттеудің де әлемдік әдебиеттануда қалыптасқан
жолы бар.
Көркем тарихнама атымен әдебиеттануда қарастырылып келе жатқан ғылыми-
методологиялық концепция тарихилыққа негізделген әдеби шығармашылықтың
поэтикалық табиғатын айқындайды. Әлем әдебиеттерінің тарихында әрі тарихи,
әрі әдеби шығарма жанрындағы Көркем тарихнаманың поэтикасы (Поэтика
художественной историографии) туралы ежелгі Рим әдебиетіндегі көрнекті
зерттеушілер (Лукиан, Квинтилиан, Цицерон, т.б.) арнаулы пікірлер айтқан.
Тит Ливийдің Римнің құрылуынан кейінгі тарихы (История от основании
Рима) атты туындысы осы жанрдың әлемдік әдеби дамуындағы классикалық
үлгілі негізін салды. Зерттеуші Т.И.Кузнецова былай дейді: Ливий не просто
сообщает о событии в погодной последовательности, он показывает его
читателью в живописной картине, анализирует причины войн, рассказывает о
подвигах, о поступках и чувствах действующих лиц, дает им прямые и
косвенные характеристики, прославляя их добродетели или же порицая пороки
[11, 226].
Ежелгі Рим әдебиетінің аса ықпалды түрі болған шешендік өнердің дамуында
осы тарихилық концепциясы берік ұстанылған.
Тит Ливийдің аталған шығармасында, зерттеушілер атап көрсеткендей Римнің
өткен тарих жолы кең, жан-жақты қамтыла отырып, оқиғалардың хронологкялық
байланыстылығы жүйесімен сипатталған. Оқиғалардың қамтылу сипаты эпостық
туындыға жақындайды. Негізгі кейіпкері – бүкіл қоғамдық-әлеуметтік
оқиғаларға қатысушы халық. Автор халықтың әділет жолындағы күресін,
жеңілістерін, жеңістерін, қуанышын, қайғысын – бәрін де тарихи деректермен
баяндайды. Жеке тарихи орталардың (сенат, форум, әскер,) өкілдері
(консулдар, магистраттар, қолбасшылар және адамгершілік қасиет сапаларымен
(адалдық, мәрттік, борышына адалдық, қайырымдылық т.б.), танылған тұлғалар
– бәрі жинақтала келе халықтың шынайы тұрпатын ашады [11, 227]. Тит Ливий
көркем тарихнамалық шығармада тақырып пен идеяны, өмір үшін әралуан
әңгімелерді көркемдік тәсіл ретінде қолданған. Халықтың этикалық және
патриоттық дәстүрлерін таныту, және оқырмандардың көңіл-күйін қаһармандық-
романтикалық сарынмен көтеру үшін автор тарихнамалық шығармасында әр алуан
әдеби-поэтикалық тәсілдерді қолданған. Шығарманың идеялық-композициялық
құрылымында драмалық және хроникалық сипаттарды тұтастандыра отырып,
оқырмандардың туындыға деген эстетикалық қабылдау дүниетанымын қалыптастыру
көзделген. Бұл орайда тағы да зерттеуші Т.И.Кузнецованың пікіріне құлақ
түреміз: Главной повестововательной единицей Истории является событие и
действие. Через их показ осуществляются заложенные в сочинении мысли.
События и факты не просто нанизываются Ливием на хронологический стержень,
но обрабатываются литературно, т.е. изображаются. Такое художественное
представление событий имело целью привлечь и удержать внимание читателя
ясным, правдивым и живым рассказом, воздействовать на его чувства,
возбуждая гнев, гордость, удивление, сострадание и т.п. [11, 228].
Зерттеуші бұл әңгімелердің тарихнамалық шығармадағы түрлерінің қандай
қызмет атқаратынына да ғылыми баға береді: Нередко в нем сочетаются черты
разных типов рассказов эпического, драматического, романтического,
легендарного и др. позволяющие раскрыть многоплановость событий,
обстоятельств, характеров [11, 229].
Әлем әдебиеттері құрамындағы біздің қазақ сөз өнері тарихында да ауызша
және жазбаша тарихнамалық шығармалардың (оның ішінде, авторлы шежірелердің)
құрылымы да осы аталған поэтикалық ерекшеліктермен үндеседі. Қазақ
тарихындағы атақты оқымыстылардың (З.Бабырдың, М.Х.Дулатидің, Қ.Жалайырдың,
Ә.Баһадүрдің, Ш.Уәлихановтың, Абайдың, Щәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің)
тарихнамалық туындылары әлемдік өркениеттегі кез келген тектес мұралармен
теңесе алады. Аталған ерекшеліктерді бұлардың тарихнамалық шығармаларынан
таба аламыз. Әлем халықтары мәдениеттерінің тарихында шежіре деректерін
негізге ала публистикалық (көсемсөз, заманхат), жеке өзінің өмірбаянын
қоса, қоршаған әлеуметтік орта мүшелеріне мінездеме беретін шығармашылық
үрдісі әдебиет тарихында Күнделік, Эссе, Мемуар деп аталатын
жанрлардың қалыптасуына жол ашты. Әдебиет дамуының тарихында халық
мәдениетінде белсенді қолданылып келе жатқан, тектес үлгілерді жинақтаған
осы жанрлардың авторлары әлемдік рухани мәдениет тарихында елеулі болып
танылды. Мысалы, Күнделік деп аталатын әдеби шығармашылықтың да өзіндік
үлгілері бар. Ғылыми анықтама бойынша: Дневник записи личного научного,
общественного характера, ведущиеся день за днем. Как литературная форма
открывает специфические возможности для изображения внутренного мира
персонажа [12, 400].
Бұл – романтизм көркемдік әдісі пайда бола бастаған ХVШ ғасырдағы әлем
әдебиеттерінде қолданыла бастаған көркем шығармашылықтың бір үлгісі.
Мысалы, Н.В.Гогольдің Нақұрыстың жазбалары (Записки сумасшедшего), ал,
Ю.К.Олешиннің Жазу жолдарынсыз күн жоқ (Ни дня без строчки) атты
туындылары – осындай шығармалар. Күнделік жазу үлгісін көбінесе әлем
халықтарының тарихында саяхатшылар жиі қолданған. Жол сапары оқиғалары,
деректері ізімен кейін халыққа ұнасымды күнделік шығармалар жазылған. Ал,
Эссе (франц. еssаі – опыт, набросок), жанр философской, эстетической,
литературно-критической, художественной, публицистической литературы,
сочетающий подчеркнуто индивидуальную позицию автора с принуждённым, часто
парадоксальным изложенние, орентированным на разговорный речь [12, 1565].
Эссе жанрының негізін қалаушы ретінде мәдениет тарихында француз
халқының философ-гуманисі Мишель де Монтень (1533-1592), ал орыс
әдебиетінің тарихында Ф.М.Достоевский (1821-1881) аталады. Мишель де
Монтеньнің Тәжірибелер (Опыты) атты көп томдық туындысы [13] қоршаған
қоғамдық-әлеуметтік ортадағы дамудың сипатына, ұрпақтар жалғастығына жеке
тұлғалар мен әртүрлі әлеуметтік топтардың сапалық қасиеттеріне философиялық-
гуманистік тұрғыда баға беруімен ерекшеленеді. Философ-гуманист Мишель де
Монтеньнің Тәжірибелер атты бұл шығармасы эссе жанры табиғатына тән басты
ерекшеліктердің поэтикалық сипатын тұтастандыра танытты, кейінгі әдеби
дамуға пайдалы дәстүр жолын қалыптастырды. Нақтылап айтқанда, еркін ойларын
қоршаған ортадан байқағандарын, бақылағандарын жүйелеп баяндау, баға беру,
әртүрлі нұсқалы әңгімелерді дәйексөздерді шығарма желісімен сабақтастыру
және т.б. Шығарманың құрылымында адамзат тарихындағы атақты қайраткерлердің
өз ұлты мен басқа да халықтардың дамуына әсерін тигізген пайдалы
жаңалықтары бағаланады. Қоршаған әлеуметтік-қоғамдық ортаға ортақ заңды
құбылыстарды, жеке адамдардың оғаш әрекеттерін назарға алады. Эссе
жанрындағы шығарманың авторлық Мен тұрғысында баяндалуы барысында халық
тарихының шежірелік деректері жүйелене қамтылады. Тарихқа авторлық
көзқараспен жазылатын эссе жанрындағы шығармаларда автордың өзімен
замандастарға және кейінгі ұрпақтарға лирикалық-психологиялық тұрғыда
сырласа сөз арнайтындығы – туындылардың тарихи шынайылығына тән ерекшелік.
Қазақ әдебиеті тарихындағы Захир-ад-дин Бабырдың Бабырнамасы,
М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер жинағы және
т.б. кейінгі дамудағы шығармалардың құрылысында осы Мишель де Монтеньнің
Тәжірибелер туындысымен эссе жанры тұрғысында да үндесетінін байқаймыз.
Эссе жанрының әлем әдебиеттеріне өнеге болған тағы бір үлгісі –
Ф.М.Достоевскийдің Жазушы күнделігі [14] атты туындысы.
Бұл шығармада жазушы өзін қоршаған әлеуметтік-қоғамдық орта шындығының
қарама-қайшылықты құбылыстарын философиялық көзқарастары аясында
психологиялық терең ойшылдықпен талдап саралайды. Эссе жанрының классикалық
үлгісі болып саналатын бұл шығармасында сан алуан мәселелер, естеліктер
түрінде жүйеленеді, баяндалады. Нақтылап айтқанда, мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясаты жеке тұлғалардың жерге меншіктілігі, өнеркәсіп пен сауданың
дамуы, ғылыми жаңалықтар мен әскери әрекеттер, тіпті теміржол апаттары, сот
процесі, жастар арасындағы тәртіп, әртүрлі әлеуметтік топтардың жіктелуі,
маскүнемдік, орыс әдебиетінің алыптары А.С.Пушкиннің, Н.М.Некрасовтың,
Л.Н.Толстойдың шығармашылығы және т.б. сан алуан мәселелер. Жазушы мұрасын
зерттеуші Б.Тарасовтың сөзімен айтқанда: И о чем бы ни заводил речь автор
Дневника – будь то общество покровительство животным или литературное
типы замученный солдат или добрая няня, кукольные поведение дипломатов или
игривые манеры адвокатов, кровавая реальность террористических действий или
утопические мечтания о золотом веке – его мысль всегда обогащает текущие
факты глубинными ассоциациями и анологиями, включает их в главные
направления развития культуры и цивилизации, истории и идеологии,
общественных противороречий и идейных разногласии. Причем при освещении
столь разнородных тем на предельно конкретным и одновременно
общечеловеческом уровне Достоевский огранично соединял различные стили и
жанры, строгую логику и художственные образы и наивную обнаженность иной
мысли и конкретные диалогические построения, что позволяло передать всю
сложность и неодномерность рассматриваемый проблематики. В самой же этой
проблематике он стремился определить ее этическую сущьность, а также
отыскать и указать, по возможности, нашу национальную народную точку
зрения. По мнению Достоевского, всякое явление современной
действительности должно рассматриватъся сквозь призму опыта прошлого, не
перестающего оказываеть свое воздействие на настоящее через те или иные
традиции. И чем зкачительнее национальное, историческое и общечеловеческое
понимание злободыевных текущих задач, тем убедительнее их сегодняшнее
решение [14, 7-8].
Осы тұста М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер
жинағы және кейінгі дамудағы шежірелік шығармалардың күнделік, эссе,
мемуар, тарихи әңгіме жанрларына тән ерекшеліктерді тұтастандырған
сипаттарымен үндес әлем әдебиетерінің көрнекті туындыларын осылайша
салыстыра айтуға тура келеді. Бұл арқылы XIII-XIX ғасырлардағы қазақ
мәдениетіндегі жазба әдебиет дәстүрінің әлемдік классикалық тектес
туындылармен деңгейлестігі айқындалады. Қазақ әдебиетіндегі А.Байтұрсынов
анықтамасындағыдай әуезе тобындағы жанрлардың тектес, әуендес үлгілері
авторлары мәлім тарихи-әдеби шығармаларда тұтаса қолданылу заңдылығы сөз
арқауына дәйектеле алынып отырған Мишель де Монтеньнің, Н.В.Гогольдің,
Ф.М.Достоевскийдің аталған шығармалары арқылы дәлелденеді.
З.Бабырдың Бабырнамасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қадырғали
Жалайырдың Шежірелер жинағы және т.б. кейінгі дамудағы шежірелік
шығармалардың құрылымдық жүйесінде мемуар жанрына тән поэтикалық-стильдік
ерекшелік те сабақтаса қолданылады. Әлемдік және ұлттық әдебиеттер
тарихындағы мемуар жанрындағы шығармаларға байланысты мынандай анықтамалар
басшылыққа алынады:
1. Мемуары (француз. – mеmоігеs – воспоминания), разновидность
документальных литературы, литературное повествование участника
общественной, литературной, художественной жизни о событиях и людях,
современником которых он был. Обычно включают и жизнеописание самого
автора [12, 789].
2. Мемуар, естелік – автордың өзі көзімен көрген, қатысып араласқан
оқиғалар жайындағы жазбалары өмірбаян түрінде, күнделік түрінде, жол
жазбалар түрінде кездеседі. Қандай үлгіде жазылса да, әдеби шығарма жай
естелік болып қалмайды. Естелік немесе өмірбаян, күнделік түрлерін
пайдалану көркемдік тәсіл ретінде қолданылады, шығарманың өмірдегі болған
уақиғаларға, нақтылы деректерге сүйеніп жазылғанын көрсетеді. Сонымен бірге
мемуарлық көркем жығармаларда белгілі тарихи кезеңнің айтарлықтай мәні бар
уақиғалары іріктеліп алынып жинақталып бейнеленеді [15, 139].
Қазақ әдебиетінің ХІІІ – ХІХ ғғ. тарихындағы мемуарлық, естелік
(өмірбаяндық-ғұмырнамалық) тұрғысында жазылған Захир-ад-дин Бабырдың (1483-
1530), Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1499-1551), Қадырғали Жалайырдың және
т.б. ақын-жазушылардың шығармашылық үрдісі аталған ерекшеліктер аясында
анықталады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы әуезе әдеби тегін құрайтын түрлердің
(шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарих, тарихи әңгіме) тұтаса жүріп,
күрделі мазмұны мен пішіні бар шығарма тұрпатында жазылатын үлгісі әдеби
дамуда осылайша үнемі жалғасып келеді. XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің
дамуында С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешуі, С.Мұқановтың Өмір
мектебі трилогиясы, қазақ мәдениетінің белгілі бір кезеңдік шежіресі
іспетті Өсу жолдарымыз атты тарихи-әдеби еңбегі, Ғ.Мұстафиннің Көз
көргені және т.б. осындай үрдістегі З.Қабдоловтын Менің Әуезовім,
(М.Мағауиннің Мен, Қ.Мырзалиевтің Иірім) шығармалар жазу тоқталған жоқ.
Авторлардың өзіне дейінгі және өзі қатысқан тарихи деректерді әдебиет жанры
заңдылығына бейімдеп, жинақтау, пайымдау, бағалау, қорытындылау және т.б.
көркемдік талаптармен шежірелік жүйелілікпен шығармалар жазуы – әлемдік
әдебиет дамуының өзекті арнасы. Бұл орайда, француз әдебиетінің көрнекті
тұлғалары ағайынды Эдмон де (1822-1896) және Жюль де (1830-1870)
Гонкурлардың біріккен авторлығымен жазылған көп томдық Күнделік атты
туындысы [16, 63] да қазақ әдебиетіндегі аталған шығармалармен үндеседі.
Зерттеуші В.Шор былай дейді: Наполненный огромным историко-культурным
материалом Дневник Гонкуров вместе с тем не мемуары в обычном смысле. Это
отнюдь не отстоявшиеся, обработанные воспоминания, лишь вложенные в
условную дневниковую форму, а живые свидетельства современников об их
эпохе, почти синхронная запись еще не успевших остыть, свежих впечатлений,
жизненных наблюдений, встреч, разговоров. Запись тем более интересная, что
авторы с удивительной последовательностью и упорством вели ее день за днем
на протяжении долгих лет... Стенографический характер записи в Дневнике
отнюдь не становиться у Гонкуров в противоречие с требованиями
художственной взыскательности. Многие их страницы отличаются замечательным
литературным мастерством, представляют собой образцы прозы которую можно
охарактеризовать как словесную живопись, воспроизводяшую мгновенные аспекты
действительности, тончайшие оттенки в облике видимого мира [16, 4].
Әлем әдебиеттеріндегі көрнекті сыншылардың бірі В.Г.Белинскийдің
Сочинение в стихах и прозе Дениса Давыдова атты мақаласында
Д.В.Давыдовтың өзі туралы өлең мен қара сөз араластырыла жазылған Очерк
жизни Дениса Васильевича Давыдова атты туындысының маңызын атап керсетеді.
Сыншы Д.В.Давыдовтың бұл шығармасының өмірбаяндық-мемуарлық жанр сипатымен
жазылса да әдеби шығармашылық екенін бағалайды: ...этот Очерк родовые
приметы пера Давыдова и отличается таким добродушием, такого
откровенностию, искренностию, такою удалою размашистостию и
оригинальностию! Пробежим же эту автобиографию, или, если угодно, этот
очерк жизни Давыдова, местами говоря его собственными словами, а местами,
скрепя сердце, заменяя поэтическое изложение оригинала нашим прозаическим
пересказом [17, 384].
Сыншы өмірбаяндық-мемуарлық шығармада өлеңмен және қара сөзбен аралас
жазылған автордың өзі қатысқан әскери жорықтар, майдан оқиғалары бойынша
поэтикалық-психологиялық сыршылықпен өрнектелген шығармашылық ерекшелікке
жоғары баға береді. Демек, мемуарлық-естелік сипатымен жазылған
шығармалардың жанрлық болмысындағы поэтикалық ерекшеліктер үнемі
оқырмандардың қабылдауына ие болып, әдебиет тарихындағы лайықты орындауымен
бағаланып келеді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы өзіндік орны бар туындылардың осы уақытқа
дейін шежіре жанры атауының аясында ғана қарастырылуының өзі шартты
екендігін осы айтылған ғылыми пікірлерден анық байқаймыз. З.Бабырдың
Бабырнамасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қ.Жалайырдың Шежірелер
жинағы және т.б. авторлары мәлім шығармалардың шежіре атты әдеби шартты
атаудың аясында әдебиеттанудың даму деңгейіне тән өлшемдермен бағалануы,
қарастырылуы заңды да еді. Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, С.Қасқабасовтың. Ж.Дәдебаевтің,
Т.Тебегеновтің еңбектерінде қарастырылған пікірлер жүйесінде шежірелік
шығармалардың тарихи негіздегі әдеби сипаты атап көрсетіледі. Ал, сол
аталған көрнекті туындылардың шежіре сипаты аясында олардың құрылымындағы
әлем әдебиететтеріндегідей мемуар (естелік), өмірбаян, эссе, тарихи әңгіме
жанрлары синтезі негізгі поэтикалық ерекшелік сипат болып танылады. Сонымен
қатар, аталған шығармалардың құрылымындағы көркемдікті арттыратын
фольклордағы аңыз-әңгімелердің, мақал-мәтелдердің, ақын-жыраулар
шығармаларының, ойшыл ғұламалар және т.б. атақты тұлғалар сөздерінің мол
енгізілгендігі де танылады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы өзіндік орны бар туындылардың осы уақытқа
дейін шежіре жанры атауының аясында ғана қарастырылуы жоғарыдағы
шежірелердің жанрлық сипатын анықтауда шарты екендігін байқатады.
З.Бабырдың Бабыр-намасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қ.Жалайырдың
Шежірелер жинағы және т.б. авторлары мәлім шығармалардың шежіре атты
әдеби шартты атаудың аясында әдебиеттанудың даму деңгейіне тән өлшемдермен
бағалануы, қарастырылуы заңды да еді. Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, С.Қасқабасовтың. Ж.Дәдебаевтің,
Т.Тебегеновтің еңбектерінде қарастырылған пікірлер жүйесінде шежірелік
шығармалардың тарихи негіздегі әдеби сипаты атап көрсетіледі. Ал, сол
аталған көрнекті туындылардың шежіре сипаты аясында олардыңқұрылымындағы
әлем әдебиететтеріндегідей мемуар (естелік), өмірбаян, эссе, тарихи әңгіме
жанрларының жинақтық негізгі поэтикалық ерекшелік сипат болып танылады.
Сонымен қатар, аталған шығармалардыңқұрылымындағы көркемдікті арттыратын
фольклордағы аңыз-әңгімелердің, мақал-мәтелдердің, ақын-жыраулар
шығармаларының, ойшыл ғұламалар және т.б. атақты тұлғалар сөздерінің мол
енгізілгендігі де танылады.
Шежірелердің авторлары жеке адамдардың іс-әрекеттері мен оқиғаларды
баяндау барысында лирикалық-философиялық толғаныстарды, портреттік,
пейзаждық бейнелеулерді де қолданады. Шежірелік шығармаларда тарихи
прозаның әртүрлі тәсілдері қолданылады. Шежірелердің идеялық-композициялық
құрылымындағы авторлардың өзіндік шығармашылық мәнері де даралана
байқалады. Мысалы, Шоқан Уәлихановтың шежірелік шығармалары тарихи баяндау
мәнерімен жазылған. Қазақ шежіресі атты тарихи-әдеби шығармасында қазақ
халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі руларды ірі бірлестіктер
тұтастығы бойынша баяндайды. Автор өз туындысындағы тарихи деректерді
дәйектеуде орыс жылнамаларына, Шайбанинамаға, Әбілғазының Түрік
шежіресіне, Рашид-ад-диннің, Жувейнидің тарихи жазбаларына, И.Н.Березин
бастырып шығарған Жылнамалар жинағына және т.б. тарихи құжаттарға сүйене
отырып ойларын сабақтайды. Шоқанның осы еңбегінде өзінің көңіл-күйін
оқырмандарымен ой бөлісе отырып баяндайтын жерлері тарихи прозадағы
лирикалық-психологиялық толғанысты беру тәсілі ретінде көңілге ұялайды.
Мысалы, автор қазақ халқының ата-бабалары ерліктерін, адам аттарын, жер-су
атауларын, күйлерді ауыздан-ауызға орындаушылық өнер дәстүрімен сақтайтынын
айта келіп, мынадай толғаныстарын лирикалық сезіммен білдіреді:
Қазақтардың әрбір ру басылары өз ру-тайпасының шежіресін – шыққан
тегін, елдің әдет-ғұрып заңдарын, ескі жарлықтарын, халықтың басынан өткен
тарихи жайларды көп жасаған ақсақалдардан ыждаһатпен үйреніп, өзінің
шешендік өнерін шыңдауда көптеген аңыз-әңгімелерді, мақал-мәтелдерді,
маңызды оқиғаларға қатысты ұлағатты асыл сөздерді ұзақ жаттайды. Сондай
дайындығы бар билердің аузынан шыққан сөздерді халық ұйып тыңдайды, ол
нақыл сөздердің мәні өмірдің бар саласын қамтитындай өсиет-өнеге, тәлім-
тәрбиелік, патриоттық мазмұнда болып келеді. Өкінішке орай, енді бір он
жылдан соң, бұрын осылай болып еді, енді содан не қалды дейтін де уақыт
алыс емес сияқты, біздің халық қалай тез өзгеріп-құбылады десеңші! [18,
115-116]. Немесе, қазақ пен ноғайдың мәңгілік айырылысуын баяндағанда да
лирикалық көңіл-күйдегі автордың толғаныстары ешкімді бей-жай қалдырмайды:
Қазақ пен ноғайлардың жылап айырылысуы сол кезде дүниеге келген аңыз-
дастандарда, күйшілердің қобызда ойнаған күйлерінде өшпес із қалдырды. Ол
дастан-жырларды, күйлерді тыңдаған кәрілердің сақалдарынан тарам-тарам жас
ағып, мұң-шерге батады. Ормамбет би өлген күн, Он сан ноғай бүлген күн
деп жырлайды дала жыраулары [18, 124]. Демек, шежірелік шығармаларда
тарихи деректілікпен баяндау мен авторлық лирикалық-психологиялық көңіл-күй
әуендері егізделе өріледі. Тарихи әдебиеттану методологиясы заңдылықтары
аясында қазақ әдебиеті тарихындағы шежірелік шығармалардың сөз өнері
жанрлары қатарындағы поэтикалық ерекшеліктерін танимыз.
Профессор Б.Кенжебаев ұлттың сөз өнері тарихын толық қалпында қамти
қарастырудағы озық методологиялық зерттеу бағыттарын үлгі тұтуды ұсынған
еді: Академик Д.С.Лихачев бастаған орыс әдебиеті тарихын зерттеушілер
қазір орыс әдебиеті тарихын славян халықтарына ортақ эпистолярлық жазба,
патша, әкімшілік жарлығынан бастап отыр. Соларды зерттеу арқылы әдебиетінің
тарихын байытып отыр. Соларды зерттеу арқылы бір кезгі орыс халқының іс-
әрекеті, тұрмыс-тіршілігі, психологиясына барлау жасау үстінде. Және осының
баршасын жалаң ұран, айқай түрінде емес, жетілген ғылыми әдіс, тәсілдермен
жүргізуде. Көне жазбалар жанрлық, стильдік тұрғыдан қарастырылуда. Әр
дәуірдің ойлау жүйесі, соған орай тілдік ерекшелігі деген мәселелер
қабындас, ыңғайлас қойылып, біртұтас байланыста зерттелуде [19, 51].
Тарихи әдебиеттану методологиясы ұлттық сөз өнері тарихының көп ғасырлар
бойы қалыптасқан жүйесін тануға зор мүмкіндіктер туғызды.
Шежірелік шығармалар халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан материалдық
және рухани мәдениетін анықтауда дерекнамалық негіз болып саналады. Қазақ
және басқа да туысқан түркі халықтарының тарихнамалық қалыптасу жолы,
мәдениет қазыналары шежірелер арқылы анықталады. Бұл орайда түркі
халықтарының, оның ішінде қазақ халқының әдеби мұраларын бағалауда академик
Әлкей Марғұланның шығармашылық еңбектері дараланып көрінеді. Ғалымның
Ежелгі жыр, аңыздар (1985) атты кітабында қазақ әдебиетінің ежелгі
дәуірлерінен бері сақталып келе жатқан әдеби-фольклорлық мұраларын
шежірелерге байланыстыра зерттеген мынадай еңбектері айрықша сараланып
көрінеді: Ежелгі жырлардағы ерлік бейнелер, кісі, ел аттары, олардың
тарихи негіздері, Манас жырының қай кезде шыққаны туралы, Қорқыт
туралы қазақтың қария сөздері, Қорқыт бұрынғы ғалымдар мен ақындардың
есінде.
Әдеби-фольклорлық шығармалардағы тарихилық – барлық уақытта да
туындылардың деректілігін дәйектейтін басты ерекшелік. Сондықтан ғалым
өзінің зерттеулеріндегі эпикалық дастандардың мазмұны мен пішініне арқау
болған кейіпкерлердің, тайпалардың, жер-су атауларының нақтылық пен аңыздық
тұтастануын атап көрсетеді. Мысалы, Манас эпосындағы шежірелік дереккөзге
байланысты былай дейді: Жырда көп өзгеріске түскен, әсіресе Манастың
аталық шежіресі. Оны жыр бірде Төбей, бірде – Ноғай (Сағымбай), бірде –
Қыпшақ (Мажмұғ), бірде – Самарқанның сарты еді деп көрсетеді. Бұл туралы
Манас жырын зерттеуші ғалымдардың пікірі әр алуан. Олардың кейбірі
Манастың өз басын ешбір тарихи дәуірге орайластырмай, оны тек ерлік
бейнесінің жинақ аты деп көрсетпекші болады. Бірақ біздің бақылауымызша,
Манас жырындағы қаһармандардың көпшілігі тарихи адамдар болған десек, Ер
Көкше, Ер Қосай, Едіге, Темір, Манас та бір кездегі тарихи шындықтың
эпикалық түрге айналған бейнесі деуге болады. Өйткені, Манастың тарихи
дәуірлерде болған кісі екенін дәлелдейтін деректер тіпті аз емес. Оны
әсіресе толып жатқан географиялық атаулар, халықтың өзге аңыздары айқын
суреттеп бере алады [22, 87].
Академик Әлкей Марғұлан Шоқан және Манас кітабында Манас жырындағы
шежірелерді тағы да арнайы назарына алады. Ол жырдағы ата шежіренің тарихи
деректерін салыстырады. Манастың әкесі Жақыптың Қарахан тұқымынан,
дастандағы Алмамбеттің Жақыптан туыстас осы атадан екендігін айтады, араб
тарихшысы Ибн-әл-Әсірдің жазуындағы Манастың ата шежіресін (Сутуқ-Бурахан,
оның баласы Елек Бұғрахан, оның баласы Жақып [23, 62] екендігін атап
көрсетеді.
Осы арада ғалым Қарахан әулеттерін, олардың атамекендерін баяндауда
мынадай шежірелік шығармаларды пайдаланған: Родословная Карахана (1899),
Л.Лыкошин. Насаб-нама (Туркестанские ведомости, 1896, №63), А.Н.Кононов.
Родословская туркмен (1958) және т.б.
Ғалым эпостың тарихындағы ұрпақтардың жалғасуы, оның қазақ тарихындағы
аталықтармен байланысты жүйесін дәйектей дәлелдейді. Мысалы, Манас жыры
мен қазақ тарихындағы атақты адамдардың, олардың ұрпақтарының таралуына
байланысты пікірлері құндылығымен ерекшеленеді: Халық шежіресі бойынша Ер
Көкше мен Ер Қосай бір туысқан кісі болып айтылады. Олардың арғы атасы
Манас жырында айтқандай, Қамбар, бергі атасы Айдархан болып аталады.
Атбасар мен Есіл даласын, Ертіс бойын қоныстайтын уақ тайпасы Ер Көкше мен
Ер Қосайды өздерінің түп атасы етіп, тарихи шежірелерін солардан бастайды.
Тегінде қазақтың уақ тайпасы X-XIII ғасырларда жоғарғы Ертіс пен Өр Алтайды
қоныстаған керейлер ортасынан шығады, сондықтан оларды халық шежіресінде
уақ-керей деп қоса атайды.
Сол шежіре бойынша Ер Көкше мен Ер Қосайды уақ тайпасының атасы деумен
бірге, керей мен наймандардың тарихи замандағы ел ағасы, жұртшылық
қайраткерлері деу өте қисынды [21, 77]. Манас жырындағы кейіпкерлердің
тарихи негіздерін оның ішінде қырғыз, керей, найман жұрттарының туу баста
бір арнадан шығып, бірге тіршілік етіп, сыртқы жауға бірігіп қарсы тұрған
елдер екенін [21, 78] айтқан ғалымның шежіреге сүйенген ғылыми тұжырымы сөз
өнері мұраларының тарихи негіздерін анықтауда зор көмек жасайды. Сондықтан,
академик Ә.Марғұланның қазақ және қырғыз сөз өнерінің тарихи негіздерінің
сабақтастығын тұжырымдаған пікірін түйін ретінде қолданғымыз келеді: Жалпы
айтқанда, қазақ пен қырғыз халқының эпос жырлары бірімен бірі өте айқасып
жатады, оның себебі ту баста екеуі бір арнадан шығып, бір тарихи уақиғадан
нәр алған болу керек. Сондықтан, Манас жырындағы атақты геройлардың
көпмілігі (Ер Төстік, Ер Қосай, Ер Манас, Ер Көкше, Ер Едіге, тағы
басқалары) қазақ жырларында аса көрнекті орын алады. Орын алғаны былай
тұрсын, олардың әрбірі мұнда жеке-жеке дастан болып айтылады. Мұны
ғалымдар, оның ішінде Европа ғалымдары да солай түсінген [21, 78].
Академик Ә.Марғұланның еңбектері тарих, фольклор, этнография, әдебиет
мәселелерін өзара тұтаса сабақтаса қарастырылуымен ерекшеленеді. Ғалымның
аталған салаларды қарастыру барысында үнемі шежіреге назар аударатынын жиі
кездестіреміз. Мысалы, Қорқыт аңызына байланысты тұжырымдарын жасауда
туысқан түркі халықтары шежірелерінен үнемі дәйектеме келтіреді.
Башқұрттардың Шежіре кітабынан негізге ала отырып қазақ-башқұрт
ататектерінің түп негіздері туралы пікір өрбітуі де қызықты: Орал тауын
қоныстайтын башқұрттар арасында Ескі қырғыз деген ауыл бар. Олар өздерін
осы күнге дейін Қорқыттың ұрпағымыз деп санайды. Олардың ескі заманнан
жазылып келе жатқан Шежіре кітабы бойынша Қорқыт жасаған заманнан XVIII
ғасырдың ортасына дейін 18 ата өткен. ...Өздерінің қазақтан шыққанын айтып,
қазақпыз деп, не шала башқұрт деп санап, бұрынғы бабаларының қонысын
Арал теңізіне жақын, Сырдария жағасында тұрған Қорқыттың тамы, сол жердегі
қалалар деп естерінде қалдырған. Атаулардың шығуына себеп болған тарихи
негіз ерте замандағы оғыз тайпаларының Сырдария мен Орал тауының арасында
көшіп жүруінен болған [21, 151-152].
Демек, қазақ тарихындағы шежірелер халық әдебиетінің аса сенімді мұрасы
ретінде айқындалады. Олай дейтін себебіміз, бүкіл түркі халықтарының, оның
ішінде қазақтың фольклорын, тарихи жырларын, ақын-жыраулар мұраларын,
этнографияны, қол өнерді – тұтастай алғанда түркі жұртының пайда болуы мен
қалыптасу тарихына ғылымдар синтезі тұрпатында кешенді зерттеулер жүргізген
Ә.Марғұланның үнемі шежірелерді пайдалануы - аса маңызды мәселе. Бұдан
шығатын қорытынды – ауызша сақталған немесе жазбаша тарихи жәдігерліктерге
айналған қазақ шежірелерінің тарихи-әдеби мұра ретіндегі құндылығының
танылатындығы.
1.2 Шежірелік дерек және әдеби жанр
Әдебиет – халықтың ғасырлар бойы жалғаса дамып келе жатқан өсу,
өркендеу жолының айнасы. Адамзаттың әр түрлі тарихи кезеңдеріндегі оқиғалар
жүйесінде бастан кешірген қоғамдық-әлеуметтік жаңалықтары, оқиғалары
шиеленістер, тартыстар, қақтығыстар арқылы танылады. Географиялық орындары
жер шарының әр түрлі түкпірлерінде болғанмен, адамдардың тарихи кезеңдерде
бастарынан өткен әлеуметтік құбылыстар ұқсас, үндес болады. Жер бетіндегі
адамзаттың бәріне ортақ осындай сан алуан қайшылықты және үндес қоғамдық-
әлеуметтік құбылыстар, жеке адамдардың дара мінез-құлық психологиясынан
құралатын адамгершілік қарым-қатынастар, бүкіл қайнаған тіршілік қазаны –
бәрі де әдеби шығармалардың әр түрлі жанрлық түрлері арқылы бейнеленеді
[22, 11].
Қазақ әдебиетіндегі шежіре жанрындағы шығармалардың әуелгі қалыптасуы
фольклорлық сипат алған. Себебі, қазақ халқының көп ғасырлардан бергі
қалыптасқан этнографиялық дүниетану көзқарастары бойынша әрбір адамның
әуелі жеті ата жүйесін білуі тиіс болған. Осыған байланысты халықтың
арасында мынандай мақал-мәтелдер де айтылып келеді: Туысы бірге түртпейді,
түбі бірге кетпейді, Туысы бірдің уысы бір, Ағайынның ұрысы, торқаның
жыртысы, Ағайын бір өлі де, бір тіріде керек, Ағайынның азары болса да
безері болмайды, Ағайын – ағайынның айнасы, Бірге тумақ болса да бірге
өлмек жоқ, Ағайының алтау болса адам тимейді, Ағаның үйі ақ жайлау,
Жаман ағайын күншіл, жақса ағайын сыншыл, Інісі бардың тынысы бар, ағасы
бардың жағасы бар, Қарағай бойы қар жауса да жұтамайды сауысқан, қанды
қалпақ кисе де қиыспайды тауысқан, Сіз, біз деген жылы сөз ағайынға
жарасар, Ағайын жақында отырып тістескен, алыстан отырып кісінескен,
Аға – бор, іні – тас, Жартыны жарып жеген татуластықтың белгісі, Ата –
асқар тау, ана – бауырындағы бұлақ, бала жағасындағы құрақ [23, 145-
148].
Көрнекті этнограф-тарихшы ғалымдар Х.Арғынбаевтың, М.Мұқановтың,
В.Востровтың Қазақ шежіресі хақында атты ғылыми монографиясындағы Шежіре
– шетін тарихы атты алғысөз мақаласында көрнекті тарихшы, академик
М.Қ.Қозыбаев шынайы шежірелердің ұлттың өткенін, бүгінін, болашағын
танудағы маңызына жоғары баға береді.
Қазақ халқының ата шежіресі ерте кезден бар. Жеті атасын білмеген
жетесіз, Жеті атасын білген ер жеті рулы елдің қамын жер, жалғыз өзін
білген ұл, құлағы мен жағын жер деген аталы сөздер соның айғағы. Ал жеті
атада үлкен сыр бар. Әр ұрпақ 25 жастан десек, ол 175 жыл...
Шежіре арқылы оның тегі, ата қонысы, қауымға қосқан үлесі, Отан
қорғаудағы орны, меншік, адами құқы, т.б. болмысы білінетін болған. Ру,
бау, сан, тайпа, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, Отан сияқты халықтың
барша тарихын көрсетер категориялар – айналып келгенде, шежіренің негізгі
категориялары. Бұл болса тұтас этнос, халық тарихының сырын ашуға бірден-
бір қажет сюжеттер [24, 5-6].
Академик-тарихшы М.Қ.Қозыбаев осы еңбегінде Моңғолия қазақтарының ата-
тек шежіресіндегі (Авторы Ш.Рахметұлы) тек ғана қазақ ұлтына тән туыстық
жүйелерді көрсетеді. Қазіргі және болашақтағы ұлттық этномәдени
көзқарастарға үнемі назарда болатын бұл жүйені қайталап отыруды дұрыс
санаймыз: туыстас немесе көршілес бірнеше отбасы бір қоныста отырса –
ауыл, ауылдас, көрші, іргесі алшақтау болса – жерлес, қандас – жеті атадан
құралғандар (бір атаның кіндігінен тараған) бір ата 13 атадан асса – ру.
Бірнеше ру қандастықпен, я бір мүддемен біріксе – тайпа. Бірнеше тайпа
қоғамдасып, жүз болып қауымдасады. Тайпадан ірілесе халық немесе ел, оның
мемлекет ішінде өзге ұлт, ұлыстармен саяси теңдігі болса ұлыс, дербес
шекара, саяси-экономикалық тәуелсіздікке қолы жетсе мемлекет, тілі мен
дәстүрі, мәдениеті, өзіндік мекен-жері, әлеуметтік рух, жігері, этникалық
ерекшелігі ортақтасып, дараланса ұлт болады.
...Жеті ата: 1. Әке. 2. Ата. 3. Әз ата (бұл үшеуі Аталар). 4. Баба. 5.
Тектін. 6. Төркін. 7. Тұқиян (бұл төртеуі Бабабалар). ...жетеуі бірігіп
Ата-бабалар делінбек. Енді 3 ағайын, 15 ұрпаққа келейік:
а) Немере ағайын: 1. Бала. 2. Немере. 3. Шөбере. 4. Шөпшек. 5. Өбере.
ә) Жамағайын: 6. Туажат. 7. Жүрежат. 8. Жекжат. 9. Жұрағат. 10. Жамағат.
Б) Қалыс ағайын: 11. Өркен. 12. Әулет. 13. Зәузат. 14. Жаран. 15. Қалыс
[24, 6].
Қазақ тарихының мыңдаған жылдардан құралатын жолында ата-бабаларымыздың
ұрпақтарға жалғасқан ата тек, анатек жүйелері біртұтас ұлттың қалыптасу,
өсу, өркендеу ұлағатын танытады. Қарға тамырлы қазақ тағылымын ұстанған
халықтық дүнетаным арқылы кең байтақ даласының барлық түпкірлеріндегі
жұртымыз бәріне ортақ көңіл-күй психологиясының жағдайында өмір сүреді.
Тілі, діні, әдет-ғұрпы, жалпы дүниетанымы бірдей ұлттық болмысымыз әлем
халықтары арасындағы дербес өзгешеліктерімен ерекшеленеді.
Қазақ шежірелері мен тарихи аңыздары өзара тығыз бірлікте болады. Қазақ
сөз өнеріндегі фольклор мен әдебиет поэтикасы тұтастығын танытатын шежіре
мен аңыз әңгіме жанрларының синтез сипатының ерекше байқалатынын көреміз.
Академик С.А.Қасқабасов фольклортану ғылымында аңыз бен аңыз-әңгіме
жанрларының ара жіктері ажыратылмай келгенін айтады. М.Әуезовтің,
М.Ғабдуллиннің, Н.Төреқұловтың, Е.Тұрсыновтың, В.П.Аникиннің,
Ю.Г.Кругловтың, В.К.Соколовтың, К.В.Чистовтың, С.А.Азбелевтің,
В.П.Кругляшованың, Н.И.Кравцовтың, С.Г.Лазутиннің, А.А.Криничнаяның,
Е.Костюхиннің еңбектеріндегі ойларды саралайды. Сөйтіп бұрынғы Легенданың
орнына Әпсана-хикаят Преданиені, Аңыз [25, 120], қазақ аңызын тарихи
және топономикалық деп екіге бөлуді жөн көрдік, – дейді [10, 125]. Тарихи,
топонимикалық аңыздардың шежірелер құрамында болатыны да мәлім. Біз қазақ
әдебиетінің тарихын құрайтын авторлы шығармалар қатарында жоғарыда
айтқандарымызды қайталай атаймыз: З.Бабырдың Бабырнамасын, Қадырғалидың
Шежірелер жинағын, Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди (ХV-ХVІІ
ғғ.), Абайдың Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы, Мәшһүр
Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі, Құрбанғали Халидтің Тауарих хамсасы және т.б. ақындардың
өлеңмен жазылған туындылары. Сөз арқауына алынған осы авторлы әдеби мұралар
шежірелердің қазақтың халық әдебиетіндегі тарихи аңыздармен егізделе
тоғысқан, сабақтасқан болмысын байқатады. Сондықтан, академик
С.А.Қасқабасовтың тарихи аңыздарға жасаған ғылыми жүйелеуін аталған
шежірелік шығармаларды қарастыру барысында негізге аламыз. Ғалымның жасаған
ғылыми методологиялық бұл жүйелері қазақ шежірелерінің жанрлық болмысындағы
идеялық-композициялық сипатты бағдарлауға негіз бола алады:
Бейнелейтін оқиғаларына, кейіпкерлеріне жалпы тақырыбы мен мазмұнына
қарап, тарихи аңыздарды шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
а) оғыз-қыпшақ заманынан елес беретін аңыздар, (оларға Қорқыт, Ахмет
Иасауи және Арыстан Алып туралы әңгімелерді енгізуге болады. VІІІ-XIIғ);
ә) моңғол шапқыншылығы мен Алтын Орда кезіндегі оқиғалар жайындағы
аңыздар (Шыңғыс, Жошы, Тоқтамыс, Темір есімдеріне байланысты әңгімелер,
XIII-ХV ғ.);
б) қазақ хандығы тұсындағы оқиғалар мен қайраткерлер туралы аңыздар
(Жәнібек, Асан Қайғы, Жиреншелер жайындағы әңгімелер, ХV-ХVІІ ғ.);
в) қалмақтарға қарсы соғыс-ұрыстарға байланысты туған аңыздар (Абылай,
Қазыбек, Әбілхайыр, Бөгенбай, Қабанбай аттарына қатысты әңгімелер, ХVІП
ғ.);
г) Сырым, Исатай, Махамбет, Жанқожалар бастаған шаруалар көтерілісіне
байланысты туған аңыздар (ХVШ-ХІХ ғ.),
д) XX ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстары туралы баяндайтын
аңыздар [10, 126-127].
Шежірелік шығармалардың қазақ әдебиеті дамуы жолымен қарастырылуы –
тарихи поэтика, әдебиеттану заңдылығы жүйесіндегі мәселе. Сөз арқауында
қарастырылып келе жатқан шежірелік шығармалардың қазақ тарихының аса елеулі
кезеңдерін қамтитыны, соған орай авторлардың өз кезеңдеріндегі әдеби тіл
нормалары бойынша жазғаны танылады. Халқымыздың әлемдегі болып жатқан
мәдениет тарихындағы жетістіктерімен деңгейлес мұраларының болуы сөз өнері
шығармашылығының дамуындағы көркемдік үрдістерге негіз болды. Мыңдаған
жылдар бойы жалғасып келе жатқан рухани мәдениеттегі көркем ойлау
нәтижелері қазақ халқының жазба көркем әдебиетінің эстетикалық ықпалын
күшейте түсті.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы сөз өнері арқылы жасалған рухани мәдениет
мұралары қазіргі заманғы жаңашыл көзқарастар бойынша қарастырыла бастады.
Ұлттық әдебиеттің ежелгі дәуірлерінде негіздері қаланған жанрлардың мазмұны
мен пішіні, көркемдік даму ерекшеліктері қазақ тарихындағы лайықты орнына
қарай бағаланады. Себебі, әдебиет арқылы адамзат тарихының қалыптасуы мен
даму жолындағы шындықты көркемдік дүниетаным аясында бейнелеу жүзеге
асырылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму
процесіндегі көркемдік-эстетикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...10
1. Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2 Шежірелік дерек және әдеби
жанр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 ХІХ қазақ ақындары шығармашылығындағы шежірелік
арна ... ... ... ... .29
2 Әбілғазы баһадүр хан және оның Түрік
шежіресі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..39
2.1 Әбілғазы және оның өмір сүрген
дәуірі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .39
2.2 Шежіренің табылуы, жариялануы және
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ...45
2.3 Түрік шежіресіндегі фольклорлық үлгілер және әдеби
дәстүр ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ сөз өнері тарихындағы жанрлардың
барлығы да осы уақытқа дейін түп-төркіндері, қалыптасуы, дамуы, поэтикасы
тұрғысынан фольклор мен әдебиет мәселелеріне арналған іргелі зерттеулерде
жүйелі зерттеліп келеді.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің тарихын құрайтын мұраларды қазіргі
заманғы талаптарға сай қарастырудың жаңа арналары кеңейе түсуде. Қазақ елі
тәуелсіздік алған мерзімнен бері қарай ұлттық мәдениеттің бұрын назарға
алынбай келген ақтаңдақ беттерін толықтыру талаптары жан-жақты жүзеге аса
бастады. Қазақ ұлтының көп мыңжылдықтар жүйесіндегі қалыптасу, даму тарихын
айқындауда мәдени мұраларды ұрпақтардың игілігіне айналдыру жолында
мемлекеттік тұрғыдағы бағдарламалар да жүзеге асырылғаны белгілі. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасы
мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс атты тарихи мәлімдемесінде: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс [1, 1]
деп атап көрсеткен.
Дегенмен, әлі күнге дейін қазақ сөз өнеріндегі ұлттық төл тарихымызды
нақтылап бейнелейтін кейбір жанрлар зерттеу нысанына алынбай келді. Себебі,
кеңестік идеология әдебиеттану, фольклортану ғылымының ұлттық тарихты
көркем шығармалардағы деректер арқылы шынайы бейнелеген жанрларды арнайы
қарастыруына мүмкіндік бермеді. Түрлі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет
туралы таптық көзқараспен саясаттанған ғылымда, әрине, әрбір жеке ұлттардың
ата-бабаларының ерлік, қаһармандық жолын, әлемдегі барлық халықтармен
терезесі тең тарихын анықтау мүмкін емес еді. Қазақ әдебиеттануы ғылымында
осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысанына алынбай келген осындай зәру
мәселелердің бірі – шежірелік шығармалар.
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық-стильдік ерекшеліктерін
саралау – тарихи әдебиеттану ғылымының күн тәртібіндегі аса өзекті
мәселелердің бірі. Бұл зәру мәселе тарихи әдебиеттану ғылымының негізін
салушылар А.Байтұрсыновтың [2]. М.Әуезовтің [3], Б.Кенжебаевтың [4],
Қ.Жұмалиевтің [5], Ә.Қоңыратбаевтың [6], Ә.Марғұланның [7] және кейінгі
толқын әдебиетші ғалымдар М.Мағауиннің [8], С.Қасқабасовтың [9]
еңбектерінде әртүрлі жақтарынан қарастырылып келеді.
Қазақ әдебиеті – ұлттық тарихымыздың рухани өзегі. Қазақ сөз өнерінің
фольклор мен әдебиет бірлігінен құралған жүйесінен халық тарихының барлық
кезеңдеріне тән сипаттарды аңғарамыз. Әсіресе, авторлары белгілі шежірелік
iығармалар арқылы қазақ халқының ежелгі замандардан бүгінгі күндерге дейін
жеткен тарихнамасын айқынырақ көреміз. Профессор Б.Кенжебаевтың қазақ
әдебиетінің тарихын дәуірлеуге байланысты ғылыми көзқарасы ұлттық сөз өнері
мұраларын жаңаша зерделеуге, қарастыруға негіз болып келеді. Ғалымның
ғылыми-методологиялық тұжырымдары қазақтың тарихи әдебиеттану ғылымының
берік іргетасын қалады. Бұл орайда біз шежірелік шығармаларды да қазақ
әдебиетіндегі өзіндік орны бар жанр ретінде тануға болатындығын ғалымның
ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып қарастырамыз: ...кейбір ғалымдарымыз
әдебиеттің басы таза қолтума оригиналдық әдебиеттен, қандай да бір үлкен
белгілі ақын-жазушыдан басталады деген пікір айтты. Біздіңше, мұны соншалық
дәл ғылыми пікір деуге болмайды. Қай халықтың болсын әдебиетінің, жазба
әдебиетінің басы бір адам, жеке бір ақын, жазушы яки соның шығармасы болуы
заң емес. Жазба әдебиеттің басы, алғашқы нұсқалары түрлі дін, заң
кітаптарының, ресми жазу-сызулар мен бұйрық-жарлықтардың, жеке кісі хаттары
мен өмірбаяндарының шешен, өткір, көрікті, шебер жазылған жерлерінен
іріктеліп алынуы, солардың жиыны болып келуі де мүмкін [4, 154]. Ғалымның
бұл пікірі қазақ мәдениетінің арғы-бергі тарихындағы елеулі, маңызды
мұраларымызды ұлттық әдебиетіміздің тарихы құрамында қарастыруға ғылыми-
методологиялық негіз болды. Әсіресе, халқымыздың жаңа тарихын, оның әдеби
мұраларын толық қалпында қарастыру қолға алынып жатқан тәуелсіз
Қазақстанның қазіргі мемлекеттік бағдарламалары профессор Б.Кенжебаев және
оның мектебі ұстанған жолдың мәңгілігін, мәнділігін дәлелдеді.
Мысалы, академик С.А.Қасқабасов қазақ мәдениетінің тарихындағы авторлары
белгілі шежірелерді Жазбаша әдебиет, оның ішінде тарихи шығармалар
түрінде қарастыра бағалайды: ...қара сөзбен тарихи және өзге де
шығармалар жазылып, сол кезде олар тарихи еңбектер ретінде де қарастырылды.
Сондықтан мұндай туындыларда әр түрлі әдеби тәсілдер, адам айтқысыз
әсірелеулер, оқиғалардың айқын суреттемелері, поэтикалық жолдар мол
кездеседі, ал поэтикалық жолдарда бейнелі теңеулер, ойға орала бермейтін
эпитеттер мен көркем әдебиеттің басқа да белгілері болады [10, 573].
Қазақстан тарихы атты іргелі еңбектегі осы тарауда автор Захир ад-дин
Бабырдың Бабырнамасын, Камал-ад-дин Бинаидың Шайбани-намесін', Мұхамед
Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашидиін, Қожамқұл бек Балхидың Тарих-и
Қыпшағын, Қадырғали бектің Жамиғат-таварихын, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресін көркем әдебиеттің проза шығармалары тұрғысында сипаттайды.
Демек, шежірелік шығармаларды қазақ әдебиетіндегі тарихи көркем шығармалар
жүйесінде қарастырудың өзектілігі айқындалады.
XIX-XX ғ.ғ. қазақ әдебиетінің тарихында дәстүрлі шежірелік шығармалар
қара сөзбен де, өлеңмен де жазылды. Ұлы Абайдың Бірер сөз қазақтың түбі
қайдан шыққаны туралы Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Қазақ шежіресі, Құрбанғали Халидтің
Тауарих хамса, Шоқан Уәлихановтың Ұлы жүз туралы, Қазақ шежіресі,
Қырғыздар туралы жазбалар және т.б. шежірелік шығармаларда қазақтың
әуелгі пайда болуына негіз болған ататек, анатек бастаулары, өскен, өрбіген
өркендері ұрпақтар жалғастығы тұрғысында баяндалады, Шежірелердің құрылымы
тарихи прозаға тән – авторлық бағалаулармен баяндалады. Тарихи деректер
жүйесінде жеке адамдардың іс-әрекеттерің, кескін-келбеттерін даралай
мінездеулерде, оқиғаларды уақыт пен кеңістік бірлігінде бейнелей
суреттеулер де ұшырасады.
Қазақ тарихы халықтың жадында сақталған ата-бабалар жолы арқылы
танылады. Сондықтан, қазақ сөз өнері мұраларының тарихилық негіздерін
саралауда шежірелік шығармалардың танымдық-тағылымдық маңызын үнемі басты
назарымызда ұстаған жөн. Бұл зерттеуіміздің ұлттық әдебиет тарихын
қарастырудағы өзектілігін дәйектей түседі.
Зерттеудің мақсаты мен міңдеттері. Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму
жолындағы шежірелік шығарманың поэтикалық сипатын айқындау зерттеудің
мақсаты болып табылады. Осыдан келіп мынадай міңдеттер туындайды:
– Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму жолындағы шежірелердің тарихи прозаның
алғашқы үлгілері екендігін анықтау;
– Авторы белгілі шежірелік шығарманың идеялық-композициялық құрылысын,
стильдік даралығын айқындау.
– Шежірелердің құрылысындағы өмірбаяндық-ғұмырнамалық баяндаулардың әдеби
сипатын дәлелдеу.
– Шежірелердің құрылысындағы халық әдебиеті үлгілерінің көркемдік қызметін
таныту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Авторлық туынды ретінде шежірелік шығарманың
прозалық және поэзиялық үлгілері жанрлар сабақтастығы аясында әдеби дамудың
ықпалды арнасы ретінде бағаланады. Шежірелік шығарманың идеялық-
композициялық желісіндегі фольклор (миф, аңыз, тарихи әңгімелер)
үлгілерінің, ақын-жыраулар, би-шешендер туындыларының енгізілуі де тарихи
туындылардың поэтикалық сипатын толықтыратын көркемдік тәсілдер ретінде
сараланады. Шежірелік шығармалардың композициясындағы тарихи тұлғаларға
берілген мінездеулердің, географиялық-топонимикалық атаулардың,
этнографиялық дәстүрлердің мәні ғылыми жүйелеулермен байыпталады. Шежірелік
шығарманың көркемдік, стильдік ерекшеліктері жанрдың өзгешеліктері
тұрғысынан жүйеленеді.
Зерттеу әдістері. Шежірелік шығармаларды қарастыру барысында тарихи-
генетикалық, тарихи-салыстырмалы, текстологиялық, кешенді-жүйелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік, шығармалардың көрнекті
үлгілері Әбілғазы Мұхаммед ханның Түрік шежіресі мен қазақтың ХV-ХVІІІ
ғ.ғ. ақын, жыраулардың шежірелік шығармалары қамтылады. Сонымен бірге,
шежірелік шығармаларды негізге ала жазылған қазақ әдебиетіндегі көрнекті
ақын-жазушылардың еңбектеріне де назар аударылды. Қазақ шежірелеріне
негізделіп жазылған гуманитарлық ғылымдар салаларындағы жеке зерттеулер,
әртүрлі жинақтар да пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу жұмысын
жазуда әдебиеттану мен фольклортану ғылымындағы осы тақырыпқа қатысы бар
отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-теориялық тұжырымдары, талдаулары
басшылыққа алынды. Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедұлының,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтың,
Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Марғұланның, С.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, С.Қирабаевтың, З.Қабдоловтың, Т.Кәкішевтің,
Р.Бердібаевтың, Н.Ғабдуллиннің, С.Қасқабасовтың, Т.Сыдықовтың,
М.Мағауиннің, Р.Нұрғалиевтің, Ж.Шекенің және т.б. ғалымдардың еңбектері
әдістемелік бағыт-бағдар тұрғысында негізге алынды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелерін
мектеп оқушыларына Қазақ хандығы және XIX ғ. және XX ғ. басындағы қазақ
әдебиетінен оқылатын әдебиет сабақтарында пайдалануға болады. Сонымен бірге
колледж студенттері үшін тарихи шығармаларға арналған арнайы курстар мен
семинарларға да қосымша құрал ретінде пайдаланылу мүмкіндігі бар.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шежірелік шығармалардың ұлттық әдеби даму процесіндегі көркемдік-
эстетикалық маңызы
1.1 Көркем тарихнамалық шығармалардың әдеби сипаты
Қазақ әдебиеті – әлемдік сөз өнері тарихындағы өзіндік орнымен танылған
көркем шығармашылық әлемі. Қазақ әдебиетінің көп ғасырлар бойы қалыптасқан
тарихындағы жанрлар жүйесі ұлттық мәдениеттің халықтық сипатына лайықты
болмысымен дамып, ұрпақтармен бірге жасап келеді. Әдебиет тарихындағы
көптеген жанрлардың қалыптасу, даму жолында дербестене танылуында
поэтикалық ерекшеліктері даралана көрінетіні мәлім. Қазақ сөз өнері
жанрларын алғаш жүйелеп қарастырушы ғалымдар Ш.Уәлихановтың,
А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедұлының еңбектерінде әдебиетіміздің байырғы
үлгілері хақында ғылыми бағдарлар жазылды. Мысалы, А.Байтұрсынов Әдебиет
танытқышында әуезе (шежіре) түрлері туралы мынадай бағдарлы пікірлерін
білдіреді.
Әуезе әңгімесінің айтатын түріне қарай бірнеше тарауға бөлінеді.
Біреулері өткенді сөз қылғанда, уақыт сарынымен айтады, екіншілері біреуден
біреуді туғызып, туыс сарынымен сөйлейді, кейбіреулер өз заманындағы болған
уақиғасын сөйлегенде, кей өткен замандағы уақиғаның әңгімесін сөйлейді.
Біреуі бір адамның өмірін, яки мінезін әңгіме қылғанда, бүтін жұрттың
өмірін, яки мінезін әңгіме қылады. Сондықтан, әуезелердің мынадай тараулары
болады: 1) шежіре, 2) заман хат, 3) өмірбаян, 4) мінездеме, 5) тарих, 6)
тарихи әңгіме [2, 398].
Қазақ әдебиетінің тарихындағы осы аталған әуезе түрлерінің халықтың
ауызша шығармашылығы (фольклор) жүйесінде дара-дара, дербес қалыптарымен
жүргендіктері белгілі. Ал, қазақ тарихындағы жазбаша шығармашылық
өркендеген тұстарда авторлы әдеби туындылардың осы А.Байтұрсынов айтқан
әуезе түрлерінің синтезі сипатымен де жазыла бастағанын аңғарамыз.
Бұл – XII-XIX ғасырлардағы әлем әдебиеттеріне де ортақ шығармашылық
құбылыс. Бұл орайда біз XII-XIX ғасырларда әлем халықтары мәдениетінің
дамуындағы тарихи-мәдени ықпалдастықтардың мол болғандығын да жадымызда
ұстаймыз. Шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме сынды
түрлерді бойына жинақтаған туындылар әлем әдебиеттерінің тарихындағы
көрнекті тұлғалардың шығармашылық мұраларында жиі кездесетін құбылыс.
Ежелгі римдік әдебиеттің құрамындағы осындай тектес шығармаларды Көркем
тарихнаманың поэтикасы (Поэтика художественной историографии)
методологиясы тұрғысында зерттеудің де әлемдік әдебиеттануда қалыптасқан
жолы бар.
Көркем тарихнама атымен әдебиеттануда қарастырылып келе жатқан ғылыми-
методологиялық концепция тарихилыққа негізделген әдеби шығармашылықтың
поэтикалық табиғатын айқындайды. Әлем әдебиеттерінің тарихында әрі тарихи,
әрі әдеби шығарма жанрындағы Көркем тарихнаманың поэтикасы (Поэтика
художественной историографии) туралы ежелгі Рим әдебиетіндегі көрнекті
зерттеушілер (Лукиан, Квинтилиан, Цицерон, т.б.) арнаулы пікірлер айтқан.
Тит Ливийдің Римнің құрылуынан кейінгі тарихы (История от основании
Рима) атты туындысы осы жанрдың әлемдік әдеби дамуындағы классикалық
үлгілі негізін салды. Зерттеуші Т.И.Кузнецова былай дейді: Ливий не просто
сообщает о событии в погодной последовательности, он показывает его
читателью в живописной картине, анализирует причины войн, рассказывает о
подвигах, о поступках и чувствах действующих лиц, дает им прямые и
косвенные характеристики, прославляя их добродетели или же порицая пороки
[11, 226].
Ежелгі Рим әдебиетінің аса ықпалды түрі болған шешендік өнердің дамуында
осы тарихилық концепциясы берік ұстанылған.
Тит Ливийдің аталған шығармасында, зерттеушілер атап көрсеткендей Римнің
өткен тарих жолы кең, жан-жақты қамтыла отырып, оқиғалардың хронологкялық
байланыстылығы жүйесімен сипатталған. Оқиғалардың қамтылу сипаты эпостық
туындыға жақындайды. Негізгі кейіпкері – бүкіл қоғамдық-әлеуметтік
оқиғаларға қатысушы халық. Автор халықтың әділет жолындағы күресін,
жеңілістерін, жеңістерін, қуанышын, қайғысын – бәрін де тарихи деректермен
баяндайды. Жеке тарихи орталардың (сенат, форум, әскер,) өкілдері
(консулдар, магистраттар, қолбасшылар және адамгершілік қасиет сапаларымен
(адалдық, мәрттік, борышына адалдық, қайырымдылық т.б.), танылған тұлғалар
– бәрі жинақтала келе халықтың шынайы тұрпатын ашады [11, 227]. Тит Ливий
көркем тарихнамалық шығармада тақырып пен идеяны, өмір үшін әралуан
әңгімелерді көркемдік тәсіл ретінде қолданған. Халықтың этикалық және
патриоттық дәстүрлерін таныту, және оқырмандардың көңіл-күйін қаһармандық-
романтикалық сарынмен көтеру үшін автор тарихнамалық шығармасында әр алуан
әдеби-поэтикалық тәсілдерді қолданған. Шығарманың идеялық-композициялық
құрылымында драмалық және хроникалық сипаттарды тұтастандыра отырып,
оқырмандардың туындыға деген эстетикалық қабылдау дүниетанымын қалыптастыру
көзделген. Бұл орайда тағы да зерттеуші Т.И.Кузнецованың пікіріне құлақ
түреміз: Главной повестововательной единицей Истории является событие и
действие. Через их показ осуществляются заложенные в сочинении мысли.
События и факты не просто нанизываются Ливием на хронологический стержень,
но обрабатываются литературно, т.е. изображаются. Такое художественное
представление событий имело целью привлечь и удержать внимание читателя
ясным, правдивым и живым рассказом, воздействовать на его чувства,
возбуждая гнев, гордость, удивление, сострадание и т.п. [11, 228].
Зерттеуші бұл әңгімелердің тарихнамалық шығармадағы түрлерінің қандай
қызмет атқаратынына да ғылыми баға береді: Нередко в нем сочетаются черты
разных типов рассказов эпического, драматического, романтического,
легендарного и др. позволяющие раскрыть многоплановость событий,
обстоятельств, характеров [11, 229].
Әлем әдебиеттері құрамындағы біздің қазақ сөз өнері тарихында да ауызша
және жазбаша тарихнамалық шығармалардың (оның ішінде, авторлы шежірелердің)
құрылымы да осы аталған поэтикалық ерекшеліктермен үндеседі. Қазақ
тарихындағы атақты оқымыстылардың (З.Бабырдың, М.Х.Дулатидің, Қ.Жалайырдың,
Ә.Баһадүрдің, Ш.Уәлихановтың, Абайдың, Щәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің)
тарихнамалық туындылары әлемдік өркениеттегі кез келген тектес мұралармен
теңесе алады. Аталған ерекшеліктерді бұлардың тарихнамалық шығармаларынан
таба аламыз. Әлем халықтары мәдениеттерінің тарихында шежіре деректерін
негізге ала публистикалық (көсемсөз, заманхат), жеке өзінің өмірбаянын
қоса, қоршаған әлеуметтік орта мүшелеріне мінездеме беретін шығармашылық
үрдісі әдебиет тарихында Күнделік, Эссе, Мемуар деп аталатын
жанрлардың қалыптасуына жол ашты. Әдебиет дамуының тарихында халық
мәдениетінде белсенді қолданылып келе жатқан, тектес үлгілерді жинақтаған
осы жанрлардың авторлары әлемдік рухани мәдениет тарихында елеулі болып
танылды. Мысалы, Күнделік деп аталатын әдеби шығармашылықтың да өзіндік
үлгілері бар. Ғылыми анықтама бойынша: Дневник записи личного научного,
общественного характера, ведущиеся день за днем. Как литературная форма
открывает специфические возможности для изображения внутренного мира
персонажа [12, 400].
Бұл – романтизм көркемдік әдісі пайда бола бастаған ХVШ ғасырдағы әлем
әдебиеттерінде қолданыла бастаған көркем шығармашылықтың бір үлгісі.
Мысалы, Н.В.Гогольдің Нақұрыстың жазбалары (Записки сумасшедшего), ал,
Ю.К.Олешиннің Жазу жолдарынсыз күн жоқ (Ни дня без строчки) атты
туындылары – осындай шығармалар. Күнделік жазу үлгісін көбінесе әлем
халықтарының тарихында саяхатшылар жиі қолданған. Жол сапары оқиғалары,
деректері ізімен кейін халыққа ұнасымды күнделік шығармалар жазылған. Ал,
Эссе (франц. еssаі – опыт, набросок), жанр философской, эстетической,
литературно-критической, художественной, публицистической литературы,
сочетающий подчеркнуто индивидуальную позицию автора с принуждённым, часто
парадоксальным изложенние, орентированным на разговорный речь [12, 1565].
Эссе жанрының негізін қалаушы ретінде мәдениет тарихында француз
халқының философ-гуманисі Мишель де Монтень (1533-1592), ал орыс
әдебиетінің тарихында Ф.М.Достоевский (1821-1881) аталады. Мишель де
Монтеньнің Тәжірибелер (Опыты) атты көп томдық туындысы [13] қоршаған
қоғамдық-әлеуметтік ортадағы дамудың сипатына, ұрпақтар жалғастығына жеке
тұлғалар мен әртүрлі әлеуметтік топтардың сапалық қасиеттеріне философиялық-
гуманистік тұрғыда баға беруімен ерекшеленеді. Философ-гуманист Мишель де
Монтеньнің Тәжірибелер атты бұл шығармасы эссе жанры табиғатына тән басты
ерекшеліктердің поэтикалық сипатын тұтастандыра танытты, кейінгі әдеби
дамуға пайдалы дәстүр жолын қалыптастырды. Нақтылап айтқанда, еркін ойларын
қоршаған ортадан байқағандарын, бақылағандарын жүйелеп баяндау, баға беру,
әртүрлі нұсқалы әңгімелерді дәйексөздерді шығарма желісімен сабақтастыру
және т.б. Шығарманың құрылымында адамзат тарихындағы атақты қайраткерлердің
өз ұлты мен басқа да халықтардың дамуына әсерін тигізген пайдалы
жаңалықтары бағаланады. Қоршаған әлеуметтік-қоғамдық ортаға ортақ заңды
құбылыстарды, жеке адамдардың оғаш әрекеттерін назарға алады. Эссе
жанрындағы шығарманың авторлық Мен тұрғысында баяндалуы барысында халық
тарихының шежірелік деректері жүйелене қамтылады. Тарихқа авторлық
көзқараспен жазылатын эссе жанрындағы шығармаларда автордың өзімен
замандастарға және кейінгі ұрпақтарға лирикалық-психологиялық тұрғыда
сырласа сөз арнайтындығы – туындылардың тарихи шынайылығына тән ерекшелік.
Қазақ әдебиеті тарихындағы Захир-ад-дин Бабырдың Бабырнамасы,
М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер жинағы және
т.б. кейінгі дамудағы шығармалардың құрылысында осы Мишель де Монтеньнің
Тәжірибелер туындысымен эссе жанры тұрғысында да үндесетінін байқаймыз.
Эссе жанрының әлем әдебиеттеріне өнеге болған тағы бір үлгісі –
Ф.М.Достоевскийдің Жазушы күнделігі [14] атты туындысы.
Бұл шығармада жазушы өзін қоршаған әлеуметтік-қоғамдық орта шындығының
қарама-қайшылықты құбылыстарын философиялық көзқарастары аясында
психологиялық терең ойшылдықпен талдап саралайды. Эссе жанрының классикалық
үлгісі болып саналатын бұл шығармасында сан алуан мәселелер, естеліктер
түрінде жүйеленеді, баяндалады. Нақтылап айтқанда, мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясаты жеке тұлғалардың жерге меншіктілігі, өнеркәсіп пен сауданың
дамуы, ғылыми жаңалықтар мен әскери әрекеттер, тіпті теміржол апаттары, сот
процесі, жастар арасындағы тәртіп, әртүрлі әлеуметтік топтардың жіктелуі,
маскүнемдік, орыс әдебиетінің алыптары А.С.Пушкиннің, Н.М.Некрасовтың,
Л.Н.Толстойдың шығармашылығы және т.б. сан алуан мәселелер. Жазушы мұрасын
зерттеуші Б.Тарасовтың сөзімен айтқанда: И о чем бы ни заводил речь автор
Дневника – будь то общество покровительство животным или литературное
типы замученный солдат или добрая няня, кукольные поведение дипломатов или
игривые манеры адвокатов, кровавая реальность террористических действий или
утопические мечтания о золотом веке – его мысль всегда обогащает текущие
факты глубинными ассоциациями и анологиями, включает их в главные
направления развития культуры и цивилизации, истории и идеологии,
общественных противороречий и идейных разногласии. Причем при освещении
столь разнородных тем на предельно конкретным и одновременно
общечеловеческом уровне Достоевский огранично соединял различные стили и
жанры, строгую логику и художственные образы и наивную обнаженность иной
мысли и конкретные диалогические построения, что позволяло передать всю
сложность и неодномерность рассматриваемый проблематики. В самой же этой
проблематике он стремился определить ее этическую сущьность, а также
отыскать и указать, по возможности, нашу национальную народную точку
зрения. По мнению Достоевского, всякое явление современной
действительности должно рассматриватъся сквозь призму опыта прошлого, не
перестающего оказываеть свое воздействие на настоящее через те или иные
традиции. И чем зкачительнее национальное, историческое и общечеловеческое
понимание злободыевных текущих задач, тем убедительнее их сегодняшнее
решение [14, 7-8].
Осы тұста М.Х.Дулатидің Тарихи Рашиди, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер
жинағы және кейінгі дамудағы шежірелік шығармалардың күнделік, эссе,
мемуар, тарихи әңгіме жанрларына тән ерекшеліктерді тұтастандырған
сипаттарымен үндес әлем әдебиетерінің көрнекті туындыларын осылайша
салыстыра айтуға тура келеді. Бұл арқылы XIII-XIX ғасырлардағы қазақ
мәдениетіндегі жазба әдебиет дәстүрінің әлемдік классикалық тектес
туындылармен деңгейлестігі айқындалады. Қазақ әдебиетіндегі А.Байтұрсынов
анықтамасындағыдай әуезе тобындағы жанрлардың тектес, әуендес үлгілері
авторлары мәлім тарихи-әдеби шығармаларда тұтаса қолданылу заңдылығы сөз
арқауына дәйектеле алынып отырған Мишель де Монтеньнің, Н.В.Гогольдің,
Ф.М.Достоевскийдің аталған шығармалары арқылы дәлелденеді.
З.Бабырдың Бабырнамасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қадырғали
Жалайырдың Шежірелер жинағы және т.б. кейінгі дамудағы шежірелік
шығармалардың құрылымдық жүйесінде мемуар жанрына тән поэтикалық-стильдік
ерекшелік те сабақтаса қолданылады. Әлемдік және ұлттық әдебиеттер
тарихындағы мемуар жанрындағы шығармаларға байланысты мынандай анықтамалар
басшылыққа алынады:
1. Мемуары (француз. – mеmоігеs – воспоминания), разновидность
документальных литературы, литературное повествование участника
общественной, литературной, художественной жизни о событиях и людях,
современником которых он был. Обычно включают и жизнеописание самого
автора [12, 789].
2. Мемуар, естелік – автордың өзі көзімен көрген, қатысып араласқан
оқиғалар жайындағы жазбалары өмірбаян түрінде, күнделік түрінде, жол
жазбалар түрінде кездеседі. Қандай үлгіде жазылса да, әдеби шығарма жай
естелік болып қалмайды. Естелік немесе өмірбаян, күнделік түрлерін
пайдалану көркемдік тәсіл ретінде қолданылады, шығарманың өмірдегі болған
уақиғаларға, нақтылы деректерге сүйеніп жазылғанын көрсетеді. Сонымен бірге
мемуарлық көркем жығармаларда белгілі тарихи кезеңнің айтарлықтай мәні бар
уақиғалары іріктеліп алынып жинақталып бейнеленеді [15, 139].
Қазақ әдебиетінің ХІІІ – ХІХ ғғ. тарихындағы мемуарлық, естелік
(өмірбаяндық-ғұмырнамалық) тұрғысында жазылған Захир-ад-дин Бабырдың (1483-
1530), Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1499-1551), Қадырғали Жалайырдың және
т.б. ақын-жазушылардың шығармашылық үрдісі аталған ерекшеліктер аясында
анықталады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы әуезе әдеби тегін құрайтын түрлердің
(шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарих, тарихи әңгіме) тұтаса жүріп,
күрделі мазмұны мен пішіні бар шығарма тұрпатында жазылатын үлгісі әдеби
дамуда осылайша үнемі жалғасып келеді. XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің
дамуында С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешуі, С.Мұқановтың Өмір
мектебі трилогиясы, қазақ мәдениетінің белгілі бір кезеңдік шежіресі
іспетті Өсу жолдарымыз атты тарихи-әдеби еңбегі, Ғ.Мұстафиннің Көз
көргені және т.б. осындай үрдістегі З.Қабдоловтын Менің Әуезовім,
(М.Мағауиннің Мен, Қ.Мырзалиевтің Иірім) шығармалар жазу тоқталған жоқ.
Авторлардың өзіне дейінгі және өзі қатысқан тарихи деректерді әдебиет жанры
заңдылығына бейімдеп, жинақтау, пайымдау, бағалау, қорытындылау және т.б.
көркемдік талаптармен шежірелік жүйелілікпен шығармалар жазуы – әлемдік
әдебиет дамуының өзекті арнасы. Бұл орайда, француз әдебиетінің көрнекті
тұлғалары ағайынды Эдмон де (1822-1896) және Жюль де (1830-1870)
Гонкурлардың біріккен авторлығымен жазылған көп томдық Күнделік атты
туындысы [16, 63] да қазақ әдебиетіндегі аталған шығармалармен үндеседі.
Зерттеуші В.Шор былай дейді: Наполненный огромным историко-культурным
материалом Дневник Гонкуров вместе с тем не мемуары в обычном смысле. Это
отнюдь не отстоявшиеся, обработанные воспоминания, лишь вложенные в
условную дневниковую форму, а живые свидетельства современников об их
эпохе, почти синхронная запись еще не успевших остыть, свежих впечатлений,
жизненных наблюдений, встреч, разговоров. Запись тем более интересная, что
авторы с удивительной последовательностью и упорством вели ее день за днем
на протяжении долгих лет... Стенографический характер записи в Дневнике
отнюдь не становиться у Гонкуров в противоречие с требованиями
художственной взыскательности. Многие их страницы отличаются замечательным
литературным мастерством, представляют собой образцы прозы которую можно
охарактеризовать как словесную живопись, воспроизводяшую мгновенные аспекты
действительности, тончайшие оттенки в облике видимого мира [16, 4].
Әлем әдебиеттеріндегі көрнекті сыншылардың бірі В.Г.Белинскийдің
Сочинение в стихах и прозе Дениса Давыдова атты мақаласында
Д.В.Давыдовтың өзі туралы өлең мен қара сөз араластырыла жазылған Очерк
жизни Дениса Васильевича Давыдова атты туындысының маңызын атап керсетеді.
Сыншы Д.В.Давыдовтың бұл шығармасының өмірбаяндық-мемуарлық жанр сипатымен
жазылса да әдеби шығармашылық екенін бағалайды: ...этот Очерк родовые
приметы пера Давыдова и отличается таким добродушием, такого
откровенностию, искренностию, такою удалою размашистостию и
оригинальностию! Пробежим же эту автобиографию, или, если угодно, этот
очерк жизни Давыдова, местами говоря его собственными словами, а местами,
скрепя сердце, заменяя поэтическое изложение оригинала нашим прозаическим
пересказом [17, 384].
Сыншы өмірбаяндық-мемуарлық шығармада өлеңмен және қара сөзбен аралас
жазылған автордың өзі қатысқан әскери жорықтар, майдан оқиғалары бойынша
поэтикалық-психологиялық сыршылықпен өрнектелген шығармашылық ерекшелікке
жоғары баға береді. Демек, мемуарлық-естелік сипатымен жазылған
шығармалардың жанрлық болмысындағы поэтикалық ерекшеліктер үнемі
оқырмандардың қабылдауына ие болып, әдебиет тарихындағы лайықты орындауымен
бағаланып келеді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы өзіндік орны бар туындылардың осы уақытқа
дейін шежіре жанры атауының аясында ғана қарастырылуының өзі шартты
екендігін осы айтылған ғылыми пікірлерден анық байқаймыз. З.Бабырдың
Бабырнамасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қ.Жалайырдың Шежірелер
жинағы және т.б. авторлары мәлім шығармалардың шежіре атты әдеби шартты
атаудың аясында әдебиеттанудың даму деңгейіне тән өлшемдермен бағалануы,
қарастырылуы заңды да еді. Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, С.Қасқабасовтың. Ж.Дәдебаевтің,
Т.Тебегеновтің еңбектерінде қарастырылған пікірлер жүйесінде шежірелік
шығармалардың тарихи негіздегі әдеби сипаты атап көрсетіледі. Ал, сол
аталған көрнекті туындылардың шежіре сипаты аясында олардың құрылымындағы
әлем әдебиететтеріндегідей мемуар (естелік), өмірбаян, эссе, тарихи әңгіме
жанрлары синтезі негізгі поэтикалық ерекшелік сипат болып танылады. Сонымен
қатар, аталған шығармалардың құрылымындағы көркемдікті арттыратын
фольклордағы аңыз-әңгімелердің, мақал-мәтелдердің, ақын-жыраулар
шығармаларының, ойшыл ғұламалар және т.б. атақты тұлғалар сөздерінің мол
енгізілгендігі де танылады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы өзіндік орны бар туындылардың осы уақытқа
дейін шежіре жанры атауының аясында ғана қарастырылуы жоғарыдағы
шежірелердің жанрлық сипатын анықтауда шарты екендігін байқатады.
З.Бабырдың Бабыр-намасы, М.Х.Дулатидің Тарихи Рашидиі, Қ.Жалайырдың
Шежірелер жинағы және т.б. авторлары мәлім шығармалардың шежіре атты
әдеби шартты атаудың аясында әдебиеттанудың даму деңгейіне тән өлшемдермен
бағалануы, қарастырылуы заңды да еді. Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсыновтың,
С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтің,
Х.Сүйіншәлиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, С.Қасқабасовтың. Ж.Дәдебаевтің,
Т.Тебегеновтің еңбектерінде қарастырылған пікірлер жүйесінде шежірелік
шығармалардың тарихи негіздегі әдеби сипаты атап көрсетіледі. Ал, сол
аталған көрнекті туындылардың шежіре сипаты аясында олардыңқұрылымындағы
әлем әдебиететтеріндегідей мемуар (естелік), өмірбаян, эссе, тарихи әңгіме
жанрларының жинақтық негізгі поэтикалық ерекшелік сипат болып танылады.
Сонымен қатар, аталған шығармалардыңқұрылымындағы көркемдікті арттыратын
фольклордағы аңыз-әңгімелердің, мақал-мәтелдердің, ақын-жыраулар
шығармаларының, ойшыл ғұламалар және т.б. атақты тұлғалар сөздерінің мол
енгізілгендігі де танылады.
Шежірелердің авторлары жеке адамдардың іс-әрекеттері мен оқиғаларды
баяндау барысында лирикалық-философиялық толғаныстарды, портреттік,
пейзаждық бейнелеулерді де қолданады. Шежірелік шығармаларда тарихи
прозаның әртүрлі тәсілдері қолданылады. Шежірелердің идеялық-композициялық
құрылымындағы авторлардың өзіндік шығармашылық мәнері де даралана
байқалады. Мысалы, Шоқан Уәлихановтың шежірелік шығармалары тарихи баяндау
мәнерімен жазылған. Қазақ шежіресі атты тарихи-әдеби шығармасында қазақ
халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі руларды ірі бірлестіктер
тұтастығы бойынша баяндайды. Автор өз туындысындағы тарихи деректерді
дәйектеуде орыс жылнамаларына, Шайбанинамаға, Әбілғазының Түрік
шежіресіне, Рашид-ад-диннің, Жувейнидің тарихи жазбаларына, И.Н.Березин
бастырып шығарған Жылнамалар жинағына және т.б. тарихи құжаттарға сүйене
отырып ойларын сабақтайды. Шоқанның осы еңбегінде өзінің көңіл-күйін
оқырмандарымен ой бөлісе отырып баяндайтын жерлері тарихи прозадағы
лирикалық-психологиялық толғанысты беру тәсілі ретінде көңілге ұялайды.
Мысалы, автор қазақ халқының ата-бабалары ерліктерін, адам аттарын, жер-су
атауларын, күйлерді ауыздан-ауызға орындаушылық өнер дәстүрімен сақтайтынын
айта келіп, мынадай толғаныстарын лирикалық сезіммен білдіреді:
Қазақтардың әрбір ру басылары өз ру-тайпасының шежіресін – шыққан
тегін, елдің әдет-ғұрып заңдарын, ескі жарлықтарын, халықтың басынан өткен
тарихи жайларды көп жасаған ақсақалдардан ыждаһатпен үйреніп, өзінің
шешендік өнерін шыңдауда көптеген аңыз-әңгімелерді, мақал-мәтелдерді,
маңызды оқиғаларға қатысты ұлағатты асыл сөздерді ұзақ жаттайды. Сондай
дайындығы бар билердің аузынан шыққан сөздерді халық ұйып тыңдайды, ол
нақыл сөздердің мәні өмірдің бар саласын қамтитындай өсиет-өнеге, тәлім-
тәрбиелік, патриоттық мазмұнда болып келеді. Өкінішке орай, енді бір он
жылдан соң, бұрын осылай болып еді, енді содан не қалды дейтін де уақыт
алыс емес сияқты, біздің халық қалай тез өзгеріп-құбылады десеңші! [18,
115-116]. Немесе, қазақ пен ноғайдың мәңгілік айырылысуын баяндағанда да
лирикалық көңіл-күйдегі автордың толғаныстары ешкімді бей-жай қалдырмайды:
Қазақ пен ноғайлардың жылап айырылысуы сол кезде дүниеге келген аңыз-
дастандарда, күйшілердің қобызда ойнаған күйлерінде өшпес із қалдырды. Ол
дастан-жырларды, күйлерді тыңдаған кәрілердің сақалдарынан тарам-тарам жас
ағып, мұң-шерге батады. Ормамбет би өлген күн, Он сан ноғай бүлген күн
деп жырлайды дала жыраулары [18, 124]. Демек, шежірелік шығармаларда
тарихи деректілікпен баяндау мен авторлық лирикалық-психологиялық көңіл-күй
әуендері егізделе өріледі. Тарихи әдебиеттану методологиясы заңдылықтары
аясында қазақ әдебиеті тарихындағы шежірелік шығармалардың сөз өнері
жанрлары қатарындағы поэтикалық ерекшеліктерін танимыз.
Профессор Б.Кенжебаев ұлттың сөз өнері тарихын толық қалпында қамти
қарастырудағы озық методологиялық зерттеу бағыттарын үлгі тұтуды ұсынған
еді: Академик Д.С.Лихачев бастаған орыс әдебиеті тарихын зерттеушілер
қазір орыс әдебиеті тарихын славян халықтарына ортақ эпистолярлық жазба,
патша, әкімшілік жарлығынан бастап отыр. Соларды зерттеу арқылы әдебиетінің
тарихын байытып отыр. Соларды зерттеу арқылы бір кезгі орыс халқының іс-
әрекеті, тұрмыс-тіршілігі, психологиясына барлау жасау үстінде. Және осының
баршасын жалаң ұран, айқай түрінде емес, жетілген ғылыми әдіс, тәсілдермен
жүргізуде. Көне жазбалар жанрлық, стильдік тұрғыдан қарастырылуда. Әр
дәуірдің ойлау жүйесі, соған орай тілдік ерекшелігі деген мәселелер
қабындас, ыңғайлас қойылып, біртұтас байланыста зерттелуде [19, 51].
Тарихи әдебиеттану методологиясы ұлттық сөз өнері тарихының көп ғасырлар
бойы қалыптасқан жүйесін тануға зор мүмкіндіктер туғызды.
Шежірелік шығармалар халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан материалдық
және рухани мәдениетін анықтауда дерекнамалық негіз болып саналады. Қазақ
және басқа да туысқан түркі халықтарының тарихнамалық қалыптасу жолы,
мәдениет қазыналары шежірелер арқылы анықталады. Бұл орайда түркі
халықтарының, оның ішінде қазақ халқының әдеби мұраларын бағалауда академик
Әлкей Марғұланның шығармашылық еңбектері дараланып көрінеді. Ғалымның
Ежелгі жыр, аңыздар (1985) атты кітабында қазақ әдебиетінің ежелгі
дәуірлерінен бері сақталып келе жатқан әдеби-фольклорлық мұраларын
шежірелерге байланыстыра зерттеген мынадай еңбектері айрықша сараланып
көрінеді: Ежелгі жырлардағы ерлік бейнелер, кісі, ел аттары, олардың
тарихи негіздері, Манас жырының қай кезде шыққаны туралы, Қорқыт
туралы қазақтың қария сөздері, Қорқыт бұрынғы ғалымдар мен ақындардың
есінде.
Әдеби-фольклорлық шығармалардағы тарихилық – барлық уақытта да
туындылардың деректілігін дәйектейтін басты ерекшелік. Сондықтан ғалым
өзінің зерттеулеріндегі эпикалық дастандардың мазмұны мен пішініне арқау
болған кейіпкерлердің, тайпалардың, жер-су атауларының нақтылық пен аңыздық
тұтастануын атап көрсетеді. Мысалы, Манас эпосындағы шежірелік дереккөзге
байланысты былай дейді: Жырда көп өзгеріске түскен, әсіресе Манастың
аталық шежіресі. Оны жыр бірде Төбей, бірде – Ноғай (Сағымбай), бірде –
Қыпшақ (Мажмұғ), бірде – Самарқанның сарты еді деп көрсетеді. Бұл туралы
Манас жырын зерттеуші ғалымдардың пікірі әр алуан. Олардың кейбірі
Манастың өз басын ешбір тарихи дәуірге орайластырмай, оны тек ерлік
бейнесінің жинақ аты деп көрсетпекші болады. Бірақ біздің бақылауымызша,
Манас жырындағы қаһармандардың көпшілігі тарихи адамдар болған десек, Ер
Көкше, Ер Қосай, Едіге, Темір, Манас та бір кездегі тарихи шындықтың
эпикалық түрге айналған бейнесі деуге болады. Өйткені, Манастың тарихи
дәуірлерде болған кісі екенін дәлелдейтін деректер тіпті аз емес. Оны
әсіресе толып жатқан географиялық атаулар, халықтың өзге аңыздары айқын
суреттеп бере алады [22, 87].
Академик Әлкей Марғұлан Шоқан және Манас кітабында Манас жырындағы
шежірелерді тағы да арнайы назарына алады. Ол жырдағы ата шежіренің тарихи
деректерін салыстырады. Манастың әкесі Жақыптың Қарахан тұқымынан,
дастандағы Алмамбеттің Жақыптан туыстас осы атадан екендігін айтады, араб
тарихшысы Ибн-әл-Әсірдің жазуындағы Манастың ата шежіресін (Сутуқ-Бурахан,
оның баласы Елек Бұғрахан, оның баласы Жақып [23, 62] екендігін атап
көрсетеді.
Осы арада ғалым Қарахан әулеттерін, олардың атамекендерін баяндауда
мынадай шежірелік шығармаларды пайдаланған: Родословная Карахана (1899),
Л.Лыкошин. Насаб-нама (Туркестанские ведомости, 1896, №63), А.Н.Кононов.
Родословская туркмен (1958) және т.б.
Ғалым эпостың тарихындағы ұрпақтардың жалғасуы, оның қазақ тарихындағы
аталықтармен байланысты жүйесін дәйектей дәлелдейді. Мысалы, Манас жыры
мен қазақ тарихындағы атақты адамдардың, олардың ұрпақтарының таралуына
байланысты пікірлері құндылығымен ерекшеленеді: Халық шежіресі бойынша Ер
Көкше мен Ер Қосай бір туысқан кісі болып айтылады. Олардың арғы атасы
Манас жырында айтқандай, Қамбар, бергі атасы Айдархан болып аталады.
Атбасар мен Есіл даласын, Ертіс бойын қоныстайтын уақ тайпасы Ер Көкше мен
Ер Қосайды өздерінің түп атасы етіп, тарихи шежірелерін солардан бастайды.
Тегінде қазақтың уақ тайпасы X-XIII ғасырларда жоғарғы Ертіс пен Өр Алтайды
қоныстаған керейлер ортасынан шығады, сондықтан оларды халық шежіресінде
уақ-керей деп қоса атайды.
Сол шежіре бойынша Ер Көкше мен Ер Қосайды уақ тайпасының атасы деумен
бірге, керей мен наймандардың тарихи замандағы ел ағасы, жұртшылық
қайраткерлері деу өте қисынды [21, 77]. Манас жырындағы кейіпкерлердің
тарихи негіздерін оның ішінде қырғыз, керей, найман жұрттарының туу баста
бір арнадан шығып, бірге тіршілік етіп, сыртқы жауға бірігіп қарсы тұрған
елдер екенін [21, 78] айтқан ғалымның шежіреге сүйенген ғылыми тұжырымы сөз
өнері мұраларының тарихи негіздерін анықтауда зор көмек жасайды. Сондықтан,
академик Ә.Марғұланның қазақ және қырғыз сөз өнерінің тарихи негіздерінің
сабақтастығын тұжырымдаған пікірін түйін ретінде қолданғымыз келеді: Жалпы
айтқанда, қазақ пен қырғыз халқының эпос жырлары бірімен бірі өте айқасып
жатады, оның себебі ту баста екеуі бір арнадан шығып, бір тарихи уақиғадан
нәр алған болу керек. Сондықтан, Манас жырындағы атақты геройлардың
көпмілігі (Ер Төстік, Ер Қосай, Ер Манас, Ер Көкше, Ер Едіге, тағы
басқалары) қазақ жырларында аса көрнекті орын алады. Орын алғаны былай
тұрсын, олардың әрбірі мұнда жеке-жеке дастан болып айтылады. Мұны
ғалымдар, оның ішінде Европа ғалымдары да солай түсінген [21, 78].
Академик Ә.Марғұланның еңбектері тарих, фольклор, этнография, әдебиет
мәселелерін өзара тұтаса сабақтаса қарастырылуымен ерекшеленеді. Ғалымның
аталған салаларды қарастыру барысында үнемі шежіреге назар аударатынын жиі
кездестіреміз. Мысалы, Қорқыт аңызына байланысты тұжырымдарын жасауда
туысқан түркі халықтары шежірелерінен үнемі дәйектеме келтіреді.
Башқұрттардың Шежіре кітабынан негізге ала отырып қазақ-башқұрт
ататектерінің түп негіздері туралы пікір өрбітуі де қызықты: Орал тауын
қоныстайтын башқұрттар арасында Ескі қырғыз деген ауыл бар. Олар өздерін
осы күнге дейін Қорқыттың ұрпағымыз деп санайды. Олардың ескі заманнан
жазылып келе жатқан Шежіре кітабы бойынша Қорқыт жасаған заманнан XVIII
ғасырдың ортасына дейін 18 ата өткен. ...Өздерінің қазақтан шыққанын айтып,
қазақпыз деп, не шала башқұрт деп санап, бұрынғы бабаларының қонысын
Арал теңізіне жақын, Сырдария жағасында тұрған Қорқыттың тамы, сол жердегі
қалалар деп естерінде қалдырған. Атаулардың шығуына себеп болған тарихи
негіз ерте замандағы оғыз тайпаларының Сырдария мен Орал тауының арасында
көшіп жүруінен болған [21, 151-152].
Демек, қазақ тарихындағы шежірелер халық әдебиетінің аса сенімді мұрасы
ретінде айқындалады. Олай дейтін себебіміз, бүкіл түркі халықтарының, оның
ішінде қазақтың фольклорын, тарихи жырларын, ақын-жыраулар мұраларын,
этнографияны, қол өнерді – тұтастай алғанда түркі жұртының пайда болуы мен
қалыптасу тарихына ғылымдар синтезі тұрпатында кешенді зерттеулер жүргізген
Ә.Марғұланның үнемі шежірелерді пайдалануы - аса маңызды мәселе. Бұдан
шығатын қорытынды – ауызша сақталған немесе жазбаша тарихи жәдігерліктерге
айналған қазақ шежірелерінің тарихи-әдеби мұра ретіндегі құндылығының
танылатындығы.
1.2 Шежірелік дерек және әдеби жанр
Әдебиет – халықтың ғасырлар бойы жалғаса дамып келе жатқан өсу,
өркендеу жолының айнасы. Адамзаттың әр түрлі тарихи кезеңдеріндегі оқиғалар
жүйесінде бастан кешірген қоғамдық-әлеуметтік жаңалықтары, оқиғалары
шиеленістер, тартыстар, қақтығыстар арқылы танылады. Географиялық орындары
жер шарының әр түрлі түкпірлерінде болғанмен, адамдардың тарихи кезеңдерде
бастарынан өткен әлеуметтік құбылыстар ұқсас, үндес болады. Жер бетіндегі
адамзаттың бәріне ортақ осындай сан алуан қайшылықты және үндес қоғамдық-
әлеуметтік құбылыстар, жеке адамдардың дара мінез-құлық психологиясынан
құралатын адамгершілік қарым-қатынастар, бүкіл қайнаған тіршілік қазаны –
бәрі де әдеби шығармалардың әр түрлі жанрлық түрлері арқылы бейнеленеді
[22, 11].
Қазақ әдебиетіндегі шежіре жанрындағы шығармалардың әуелгі қалыптасуы
фольклорлық сипат алған. Себебі, қазақ халқының көп ғасырлардан бергі
қалыптасқан этнографиялық дүниетану көзқарастары бойынша әрбір адамның
әуелі жеті ата жүйесін білуі тиіс болған. Осыған байланысты халықтың
арасында мынандай мақал-мәтелдер де айтылып келеді: Туысы бірге түртпейді,
түбі бірге кетпейді, Туысы бірдің уысы бір, Ағайынның ұрысы, торқаның
жыртысы, Ағайын бір өлі де, бір тіріде керек, Ағайынның азары болса да
безері болмайды, Ағайын – ағайынның айнасы, Бірге тумақ болса да бірге
өлмек жоқ, Ағайының алтау болса адам тимейді, Ағаның үйі ақ жайлау,
Жаман ағайын күншіл, жақса ағайын сыншыл, Інісі бардың тынысы бар, ағасы
бардың жағасы бар, Қарағай бойы қар жауса да жұтамайды сауысқан, қанды
қалпақ кисе де қиыспайды тауысқан, Сіз, біз деген жылы сөз ағайынға
жарасар, Ағайын жақында отырып тістескен, алыстан отырып кісінескен,
Аға – бор, іні – тас, Жартыны жарып жеген татуластықтың белгісі, Ата –
асқар тау, ана – бауырындағы бұлақ, бала жағасындағы құрақ [23, 145-
148].
Көрнекті этнограф-тарихшы ғалымдар Х.Арғынбаевтың, М.Мұқановтың,
В.Востровтың Қазақ шежіресі хақында атты ғылыми монографиясындағы Шежіре
– шетін тарихы атты алғысөз мақаласында көрнекті тарихшы, академик
М.Қ.Қозыбаев шынайы шежірелердің ұлттың өткенін, бүгінін, болашағын
танудағы маңызына жоғары баға береді.
Қазақ халқының ата шежіресі ерте кезден бар. Жеті атасын білмеген
жетесіз, Жеті атасын білген ер жеті рулы елдің қамын жер, жалғыз өзін
білген ұл, құлағы мен жағын жер деген аталы сөздер соның айғағы. Ал жеті
атада үлкен сыр бар. Әр ұрпақ 25 жастан десек, ол 175 жыл...
Шежіре арқылы оның тегі, ата қонысы, қауымға қосқан үлесі, Отан
қорғаудағы орны, меншік, адами құқы, т.б. болмысы білінетін болған. Ру,
бау, сан, тайпа, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, Отан сияқты халықтың
барша тарихын көрсетер категориялар – айналып келгенде, шежіренің негізгі
категориялары. Бұл болса тұтас этнос, халық тарихының сырын ашуға бірден-
бір қажет сюжеттер [24, 5-6].
Академик-тарихшы М.Қ.Қозыбаев осы еңбегінде Моңғолия қазақтарының ата-
тек шежіресіндегі (Авторы Ш.Рахметұлы) тек ғана қазақ ұлтына тән туыстық
жүйелерді көрсетеді. Қазіргі және болашақтағы ұлттық этномәдени
көзқарастарға үнемі назарда болатын бұл жүйені қайталап отыруды дұрыс
санаймыз: туыстас немесе көршілес бірнеше отбасы бір қоныста отырса –
ауыл, ауылдас, көрші, іргесі алшақтау болса – жерлес, қандас – жеті атадан
құралғандар (бір атаның кіндігінен тараған) бір ата 13 атадан асса – ру.
Бірнеше ру қандастықпен, я бір мүддемен біріксе – тайпа. Бірнеше тайпа
қоғамдасып, жүз болып қауымдасады. Тайпадан ірілесе халық немесе ел, оның
мемлекет ішінде өзге ұлт, ұлыстармен саяси теңдігі болса ұлыс, дербес
шекара, саяси-экономикалық тәуелсіздікке қолы жетсе мемлекет, тілі мен
дәстүрі, мәдениеті, өзіндік мекен-жері, әлеуметтік рух, жігері, этникалық
ерекшелігі ортақтасып, дараланса ұлт болады.
...Жеті ата: 1. Әке. 2. Ата. 3. Әз ата (бұл үшеуі Аталар). 4. Баба. 5.
Тектін. 6. Төркін. 7. Тұқиян (бұл төртеуі Бабабалар). ...жетеуі бірігіп
Ата-бабалар делінбек. Енді 3 ағайын, 15 ұрпаққа келейік:
а) Немере ағайын: 1. Бала. 2. Немере. 3. Шөбере. 4. Шөпшек. 5. Өбере.
ә) Жамағайын: 6. Туажат. 7. Жүрежат. 8. Жекжат. 9. Жұрағат. 10. Жамағат.
Б) Қалыс ағайын: 11. Өркен. 12. Әулет. 13. Зәузат. 14. Жаран. 15. Қалыс
[24, 6].
Қазақ тарихының мыңдаған жылдардан құралатын жолында ата-бабаларымыздың
ұрпақтарға жалғасқан ата тек, анатек жүйелері біртұтас ұлттың қалыптасу,
өсу, өркендеу ұлағатын танытады. Қарға тамырлы қазақ тағылымын ұстанған
халықтық дүнетаным арқылы кең байтақ даласының барлық түпкірлеріндегі
жұртымыз бәріне ортақ көңіл-күй психологиясының жағдайында өмір сүреді.
Тілі, діні, әдет-ғұрпы, жалпы дүниетанымы бірдей ұлттық болмысымыз әлем
халықтары арасындағы дербес өзгешеліктерімен ерекшеленеді.
Қазақ шежірелері мен тарихи аңыздары өзара тығыз бірлікте болады. Қазақ
сөз өнеріндегі фольклор мен әдебиет поэтикасы тұтастығын танытатын шежіре
мен аңыз әңгіме жанрларының синтез сипатының ерекше байқалатынын көреміз.
Академик С.А.Қасқабасов фольклортану ғылымында аңыз бен аңыз-әңгіме
жанрларының ара жіктері ажыратылмай келгенін айтады. М.Әуезовтің,
М.Ғабдуллиннің, Н.Төреқұловтың, Е.Тұрсыновтың, В.П.Аникиннің,
Ю.Г.Кругловтың, В.К.Соколовтың, К.В.Чистовтың, С.А.Азбелевтің,
В.П.Кругляшованың, Н.И.Кравцовтың, С.Г.Лазутиннің, А.А.Криничнаяның,
Е.Костюхиннің еңбектеріндегі ойларды саралайды. Сөйтіп бұрынғы Легенданың
орнына Әпсана-хикаят Преданиені, Аңыз [25, 120], қазақ аңызын тарихи
және топономикалық деп екіге бөлуді жөн көрдік, – дейді [10, 125]. Тарихи,
топонимикалық аңыздардың шежірелер құрамында болатыны да мәлім. Біз қазақ
әдебиетінің тарихын құрайтын авторлы шығармалар қатарында жоғарыда
айтқандарымызды қайталай атаймыз: З.Бабырдың Бабырнамасын, Қадырғалидың
Шежірелер жинағын, Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди (ХV-ХVІІ
ғғ.), Абайдың Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы, Мәшһүр
Жүсіптің Қазақ шежіресі, Шәкәрімнің Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі, Құрбанғали Халидтің Тауарих хамсасы және т.б. ақындардың
өлеңмен жазылған туындылары. Сөз арқауына алынған осы авторлы әдеби мұралар
шежірелердің қазақтың халық әдебиетіндегі тарихи аңыздармен егізделе
тоғысқан, сабақтасқан болмысын байқатады. Сондықтан, академик
С.А.Қасқабасовтың тарихи аңыздарға жасаған ғылыми жүйелеуін аталған
шежірелік шығармаларды қарастыру барысында негізге аламыз. Ғалымның жасаған
ғылыми методологиялық бұл жүйелері қазақ шежірелерінің жанрлық болмысындағы
идеялық-композициялық сипатты бағдарлауға негіз бола алады:
Бейнелейтін оқиғаларына, кейіпкерлеріне жалпы тақырыбы мен мазмұнына
қарап, тарихи аңыздарды шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:
а) оғыз-қыпшақ заманынан елес беретін аңыздар, (оларға Қорқыт, Ахмет
Иасауи және Арыстан Алып туралы әңгімелерді енгізуге болады. VІІІ-XIIғ);
ә) моңғол шапқыншылығы мен Алтын Орда кезіндегі оқиғалар жайындағы
аңыздар (Шыңғыс, Жошы, Тоқтамыс, Темір есімдеріне байланысты әңгімелер,
XIII-ХV ғ.);
б) қазақ хандығы тұсындағы оқиғалар мен қайраткерлер туралы аңыздар
(Жәнібек, Асан Қайғы, Жиреншелер жайындағы әңгімелер, ХV-ХVІІ ғ.);
в) қалмақтарға қарсы соғыс-ұрыстарға байланысты туған аңыздар (Абылай,
Қазыбек, Әбілхайыр, Бөгенбай, Қабанбай аттарына қатысты әңгімелер, ХVІП
ғ.);
г) Сырым, Исатай, Махамбет, Жанқожалар бастаған шаруалар көтерілісіне
байланысты туған аңыздар (ХVШ-ХІХ ғ.),
д) XX ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстары туралы баяндайтын
аңыздар [10, 126-127].
Шежірелік шығармалардың қазақ әдебиеті дамуы жолымен қарастырылуы –
тарихи поэтика, әдебиеттану заңдылығы жүйесіндегі мәселе. Сөз арқауында
қарастырылып келе жатқан шежірелік шығармалардың қазақ тарихының аса елеулі
кезеңдерін қамтитыны, соған орай авторлардың өз кезеңдеріндегі әдеби тіл
нормалары бойынша жазғаны танылады. Халқымыздың әлемдегі болып жатқан
мәдениет тарихындағы жетістіктерімен деңгейлес мұраларының болуы сөз өнері
шығармашылығының дамуындағы көркемдік үрдістерге негіз болды. Мыңдаған
жылдар бойы жалғасып келе жатқан рухани мәдениеттегі көркем ойлау
нәтижелері қазақ халқының жазба көркем әдебиетінің эстетикалық ықпалын
күшейте түсті.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы сөз өнері арқылы жасалған рухани мәдениет
мұралары қазіргі заманғы жаңашыл көзқарастар бойынша қарастырыла бастады.
Ұлттық әдебиеттің ежелгі дәуірлерінде негіздері қаланған жанрлардың мазмұны
мен пішіні, көркемдік даму ерекшеліктері қазақ тарихындағы лайықты орнына
қарай бағаланады. Себебі, әдебиет арқылы адамзат тарихының қалыптасуы мен
даму жолындағы шындықты көркемдік дүниетаным аясында бейнелеу жүзеге
асырылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz