1960-1980 жылдардағы қазақ прозасындағы адам концепсиясы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Адам баласы тарихи дамудың жаңа белесіне шыққан сайын жүріп өткен жолына үңілетіні, өзі қалыптастырған рухани-әлеуметтік құндылықтарын ой таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ. Бүгінгі күні адамзат қауымының жаңа ғасыр табалдырығына аяқ басуы әлемдік қатынастардағы нендей бір құбылыстар мен өзгерістер жайлы нақтылы тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр.

ХХ ғасыр жер бетінің талай аймағын қанға бөктірген неше түрлі жойқын соғыстардың, жаппай қырып-жою құралдарының шектен тыс көбейіп, жанталаса, жарыса қаруланудың, адамдар санасына саяси қысым жасаудың, технократтық өзгерістер мен жаңалықтар алдыңғы қатарға шыққан ғасыр болды да, адам феноменіне қатысты күрделі мәселелерді күн тәртібіне шығарды. Сондықтан да қазіргі кезеңдегі қоғамдық ғылым салаларының айрықша ден қойып, жан-жақты зерттеуге ойысқан адам мәселесі ең ауқымды, ділгір мәселе ретінде бой көрсетеді. Адамның мәнісін түсіну жолындағы ертеден басталған сала-сала пікірлер мен көзқарастар қайшылығы адамды табиғаттан, ғарыштан бөліп алып, басқа заттардан бөлек тікелей обьект ретінде қарайтын жаңа дәуірде де жалғасын таба береді.

Ғылыми-техникалық қарыштау дәуірі адамзаттың бүгінгі тыныс-тіршілігіне жаңаша мағыналар үстеді. Соның нәтижесінде адам тұлғасын қалыптастырудағы, қоғамның адамгершілік негізін нығайтудағы гуманитарлық саланың, мәдениет пен өнердің рөлі, қажеттілігі жайында пікірлердің молая түскендігін көріп жүрміз. Бұл орайда адам баласының ақыл-ойы мен сезімінің, эстетикалық дүниетанымының арқасында туған, адам өмірінде болатын түрлі оқиғаларды мәңгілік құбылысқа айналдырып отырған өнердің орны айрықша. Өнердің өзіндік спецификасы мен қызметі жөніндегі әлемдік эстетикалық ой-пікірлердің тарихына зер салсақ, көне дәуірлердің өзінде адамды табиғаттың ең күрделі жаратылысы ретіндегі танымға баса салмақ артылады. Содан да барып өнердің қастерлі де ұлы мұраты - адамның асыл қасиетін, асқақ рухын паш ету сынды қадым замандардан бері келе жатқан бұлжымайтын ақиқат қалыптасты.

Жер бетіндегі саналы тіршілік иесінің алдында тұрған бұл мәңгілік мәселені өнердің бір түрі - әдебиет те өзінің ерекшеліктеріне сай шешуге тырысады. Адам факторы, оны зерттеп-зерделеу әдебиеттің айнымас мақсаты, мәңгілік тақырыбы ғана емес, жалпы көркемдік дамудың басты бағытын айқындайтын адастырмас темірқазығы. “Қайсыбір көркем шығарма болса да, оның түпкі мақсаты, идеясы адамдардың қимылы, мінез-құлқы арқылы шешілмек. Жалпы өмір шындығын адам өмірінен, оның ішінде жекеленген немесе топталып қорытылған адам бейнесінен тыс көрсету мүмкін емес” (І, 368) екені әбден орныққан шындық. Әдебиет қоғамдық-тәрбиелік, эстетикалық категориялар тұрғысынан табиғат әлемін, қоғамдық құбылыстарды, жеке адамның рухани-психологиялық болмысын өзіне обьект етеді. Ішінара бөлшектеніп кететін бұл мәселелердің әдебиет арқауы ретіндегі орны үнемі өзгерісте болады, дамиды.

Сайып келгенде, әдебиеттің қоғамдық және эстетикалық маңызы адам, оның танымы мен тағдырынсыз ашылмайды. Әдебиеттің басқа өнер түрлерінен айырмашылығы мұндағы образдардың, яғни адамның көркем сөзбен сомдалатындығында. Көркем әдебиет адамды, оның төнірегіндегі сан-түрлі процестерді таным нысанасы ретінде ғана санамай, оны көркемдік биіктен зерделеп, игеру нәтижесінде сыртқы әлеммен сезімдік-рухани байланысқа түседі. Сондықтан да адам жанының диалектикасының ашылу дәрежесі сөз өнерінің интеллектуалдық және эстетикалық байлығының өлшемі болып қала береді.

Тақырыптың өзектілігі. Дипломдық жұмыстың нысанасы болып отырған қазақ прозасында қоғамдағы терең қайшылықтар, атап айтар болсақ, саяси, экзистенциалық, рухани-психологиялық мәселелер, ұлттық идея біршама ашық түрде көрініс тапты. Осындай жоталы-жоталы проблемалар адам болмысына анағұрлым тереңірек, жан-жақтылық тұрғысынан келудің, қоғамдық құрылыста қалыптасқан қатынастарға сыншылдық позициядан үңілудің нәтижесінде туды. Дәл осы кезеңде әдебиетте жаңаша көркемдік ізденістер байқалды. Бұл кешегі кеңестік мемлекет аумағындағы бірнеше ұлттардың әдебиетінде бедер білдірген құбылыс болатын. Өйткені адам тұлғасының, рухани әлемінің қалыптасуы, өзгеріске ұшырауы тарихи-әлеуметтік жағдайлармен де байланысты. Кеңестік дәуірдің 70-80-жылдарында көркем өнердегі таптық доктрина, “социалистік гуманизмге” негізделген “жаңа адам” бейнесін жасау талаптары әлі де күшін толық жоймаса да, бұл жасанды ұғымдар солғын тарта бастаған шақ еді. Бүкіладамзаттық гуманизм идеяларына иек арту күшейіп, “социализм идеологиясының шексіздігіне, сол кезеңдегі қағидаларға сәйкес жер бетіндегі ең өміршең, ең әділ, кәміл шамшырақ екендігіне күдік туа бастады” [2, 118] . Әдебиет ендігі жерде адамның тарихи процестің субъектісі ретіндегі маңызына, болмыстың басқа формаларына қатысына әлемдік көркем дамудағы қалыптасқан дәстүрлерге сүйенді. И. Т. Фролов: “Сегодня как никогда ранее, человечество сосредаточено вглядывается в самого себя и порой как бы вновь открывает Человека” [3, 8] -деген пікірі көркем шығармашылықтағы оң өзгерістерді зерделеуден туған ой.

Кейінгі онжылдықтардағы қазақ прозасындағы адамтану қырлары ерекше ден қоюды қажет етеді. Неге десек, әр қаламгердің адам туралы өзіндік концепциясы, оны көркем кестелеудің жеке принциптері болады. Ә. Кекілбаев: “Жазушының адамға деген идеялық-көркемдік қатынасынан оның творчествосының стильдік сипаттары қалыптасады. Оның адам тіршілігінің белгілі бір (не қаһармандық, не трагедиялық, не күлкілі) астарларына айрықша көңіл бөлетіндігі творчествосының жанрлық бағытына да әсер етеді” [4, 49-50] - дейді. Демек, қаламгердің адамға деген көзқарасы, тану деңгейі, оның стиліне, туындыларының жанрына, тіпті дүниетанымы мен бүкіл шығармашылығына әсер етеді. Яғни, суреткердің өзіндік стилі болуы үшін адамға деген өз көзқарасы болу керек. Соңғы жылдары қазақ әдебиеттанушылары да “Жалпы әдеби процесті, белгілі бір жазушының шығармашылығын көркем әдебиеттің негізгі обьектісі - адам тұлғасы арқылы зерттеу жалпы ғылым үшін жемістілігімен, тиімділігімен ғана емес, көркем ойдың концептуалдық негізін құрайтындығымен құнды” [5, 133] екендігін баса айта бастады. Сондай-ақ, 70-80-жылдары проза саласында өнімді еңбек еткен Ә. Кекілбаев, О. Бөкей, Д. Исабеков, Ә. Тарази сынды жазушылардың шығармаларындағы адам концепциясын диплом жұмысымызда арнайы түрде қарастыру бүгінгі күннің талаптарын толық ескеру болып табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл кезеңдегі әдеби процесс және аталып отырған жазушылардың шығармашылықтары жайында әр уақытта З. Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Бердібаев, Н. Ғабдуллин, Р. Нұрғалиев, Ш. Елеукенов, Б. Майтанов, Қ. Ергөбеков, Ж. Дәдебаев, Б. Ыбырайымов, З. Серікқалиев т. б. ғалымдардың мақалалары мен зерттеулері жарыққа шықты [6] . Сонымен қоса қазіргі қазақ прозасы поэтикасының жекелеген мәселелері жайлы жазылған докторлық, кандидаттық диссертациялардың авторлары Т. Рахымжанов, Т. Сыдықов, М. Хамзин, Т. Есембеков, А. Исмақова, С. Асылбеков, О. Көзбеков, А. Рамазанова, Ж. Айтмұханбетова, Ж. Дүйсенбаева т. б. зерттеушілердің еңбектерінде де маңызды-маңызды ойлар айтылып, ғылыми тұжырымдар жасалды [7] . Әйтсе де, зерттеу жұмысын жүргізушілер бұл қаламгерлердің көркем туындыларындағы адам болмысы жөніндегі идеялық-эстетикалық көзқарастарды өздерінің тақырыптары мен нысаналарына қатысты қажетті мөлшерде ғана қамтыды. Ал біздің алдымызға жазушылардың адам мәселесіне эстетикалық, философиялық және адамгершілік қатынастарының тұтастай көрінісі, яғни адам тұлғасы жайлы концепциясындағы ұлттық және кейбір әлемдік әдеби тенденциялардың көркем мазмұнға ықпалын көрсету, ғылыми тұрғыдан талдаулар жасау міндеті қойылады.

Бертінгі уақыттарда ұлттық философиялық ой-пікірлердегі және қоғамдық ой дамуындағы адам мәселесін зерттеуде біршама жетістіктер бар [8] . Енді қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған іргелі міндеттердің бірі - ұлттық көркем ой дамуындағы адам тұлғасын жан-жақты қарастыру. Бұл орайда орыс әдебиеттануында күрделі талдаулар жасалып, толымды зерттеулер жазылғанын тілге тиек етіп кетуімізге болады [9] . Мұндай зерттеулердің қажеттілігі мен көкейтестілігі жөнінде Е. С. Померанцева: “Исследование концепций человека, сложившихся в современной литературе - один из источников знаний о бытии его разума и душы, о свойствах человеческой натуры, ее потенциальных возможностях, о мире, в котором мы живем; эти исследования помогают понять причины дефицита морали и духовности, который вызывает у мыслящих людей все большую тревогу” [10, 9] - деп жазады.

Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымының деңгейі де, оның логикалық даму барысы да қазақ ақын-жазушыларының творчествосындағы адам концепциясының философиялық-эстетикалық қырларына терең үңілуді талап етеді. Әсіресе, образ бен характердің табиғи, әлеуметтік, нақты тарихи және бүкіладамзаттық қырларын жаңаша пайымдау маңызды мәселелердің қатарынан әлі күнге түскен жоқ.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Ә. Кекілбаев, О. Бөкей, Д. Исабеков, Ә. Тарази сынды жазушылардың прозаның түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық-әлеуметтік көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралай, олардың дара және ортақ стильдік белгілерін көрсете отырып, тұтастай 70-80-жылдар прозасындағы адам мәселесінің қойылысын, ұлттық идеяны талдау диплом жұмыстының негізгі мақсаты болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай нақты міндеттер қойдық:

70-80-жылдар қазақ прозасындағы әдеби дәстүр жалғастығы сипатын ашып, жаңашыл тенденцияларды айқындау;
Ұлттық көркемдік ой дамуындағы адам мәселесіне тезис түрінде шолу жасай келіп, қазіргі қазақ прозасымен үйлестік-өзгешеліктерін анықтау;
Суреткерлер шығармаларындағы адам тұлғасының түрлі қарым-қатынастық жүйесін талдау;
Дәстүрлі және әлемдік әдеби-философиялық ағымдардың әсері дәрежесін зерттеу;
Қазіргі қазақ прозасының типологиялық байланыстарын қарастыру;
Кезеңдік өзгерістер мен қоғамдық қатынастарға орай қаһарманның (адамның) нақты-тарихи мәнінің көрінісіне баға беру;
Соңғы жылдар прозасындағы адамгершілік ізденістер, моральдық-этикалық мәселелер.

Зерттеу нысанасы болып Ә. Кекілбаевтің Екі томдық таңдамалы шығармалар (1989), О. Бөкейдің "Мұзтау" (1975), "Өз отыңды өшірме" (1981), "Ұйқым келмейді" (1990), Екі томдық таңдамалы шығармалар. Бірінші том (1994), Д. Исабековтың Екі томдық таңдамалы шығармалар (1993), Ә. Таразидің "Қиян соқпақ" (1976), "Тасжарған" (1980), "Кен" (1986), "Қорқау жұлдыз" (1991) кітаптарына енген туындылары алынды.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Жұмыста қазақ прозасының тарихына, теориясы мен поэтикасына қатысты жазылған қазақстандық және шет елдік әдебиеттанушы ғалымдардың, сыншылардың, әлеуметтанушылардың, философтардың, психологтардың еңбектеріндегі ой-пікірлері, тұжырымдары негізге алынды.

Зерттеу әдістері. Жұмыста ғылыми-эстетикалық, әдеби-теориялық және салыстырмалы-тарихи, типологиялық әдістер қолданыла отырып, жүйелі құрылымдық негізде орындалды. Сонымен бірге, жазушылардың шығармашылық лабораториясынан мәліметтер алынды.

Зерттеудің практикалық және теориялық мәні. Диплом жұмысының негізгі нәтижелерін гимназия, лицейлерде, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерде қазақ әдебиетінің тарихын оқытуда, үйірме, факультатив сабақтарда көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1 Қазақ прозасының даму ерекшелігі және ізденіс көздері

1. 1 Прозадағы дәстүр сабақтастығы мен жаңашыл тенденциялар

Адамзаттың сұлулыққа, кіршіксіз тазалыққа ынтық сезімінің нәтижесінде дүниеге келіп, сан ғасырдың көркемдік шежіресіне айналған өнер тармағының бірі - әдебиеттің тарихи даму белестерінде айрықша бір кезеңдер болады. ХХ ғасырдың 70-80-жылдары қазақ сөз өнерінде дәл осындай рухани-эстетикалық ерекше серпіліс байқалды. Поэзияда да, прозада да жаңа эстетикалық критерийлердің, гуманистік-демократиялық жаңа принциптердің қалыптасуы - суреткерлердің әлеуметтік талдауға тереңдеп баруынан, тақырып сонылығы мен өзектілігінен, заманның көкейкесті мәселелерін адам баласының ортақ мұраттарына орайлас қарауға деген талпынысынан, өткен тарих пен қазіргі уақытты қабыстыра отырып, қоғамның адамгершілік-рухани бейнесін тереңдеп ашуға бағытталған тенденциялардың белең алуынан көрінеді.

Әдебиеттанушы ғалымдар мен сыншылар назарын бірден баурап алған ұлттық әдеби процестегі мұндай екпін, тұтас жанды қозғалыс өзінің бастауын алпысыншы жылдардан алған болатын. Әдебиет өлкесіне осы уақытта араласа бастаған Ә. Кекілбаев, О. Бөкей, С. Мұратбеков, Д. Исабеков, Қ. Жұмаділов, Қ. Ысқақов, С. Жүнісов, М. Мағауин, Т. Әбдіков, Ә. Тарази, Ә. Сараев, Р. Тоқтаров, Д. Досжанов, Ш. Мұртаза, А. Сүлейменов, А. Нұрманов, Т. Нұрмағанбетов сынды т. б. жазушылар қазақ прозасының профессионалдық деңгейінің көтерілуіне үлкен ықпал жасады. Әдебиетке араласқан бұл ерекше толқынның ең басты өзгешелігі - сөз өнерінің Адамды жан-жақты танудағы рөліне баса назар аударуы дер едік. Осы жылдардағы әдебиет өзінің классикалық нысанасы - адамдық аспектіге бет бұрысы көркем сөз жанрының ішкі мүмкіндіктерін сарқа қозғауына, көркемдіктің шын биігіне деген құлшынысына, әдебиеттің күрделене түсуіне себепші болды.

Академик С. Қирабаев: “Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі - талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топ та біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін, табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды суретін ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер байлығын ала келді. Жастардың жазу мәнерінде білімділік, мәдениеттілік сезіледі. Шындыққа әр көзбен қарап, әрқайсысы әр жағынан толықтыру арқылы олар әдебиет дүниесін байытуға едәуір үлес қосуда” [11, 84] - деп, әдебиет әлемін енді-енді барлап, кей жазушылар өздерінің негізгі шығармаларын әлі жазып үлгермесе де олардың бойындағы рухани қуатты жіті байқаған еді.

Көркем ойға батыл түрде қозғау салына бастаған осы шақ қаламгерлері бүтіндей шығармашылығымен болмаса да рухани түлеудің соны белгілерін таныта бастаған жекелеген туындылары немесе шығармалар сериясы арқылы біздің санамызға әлдеқайда күштірек ықпал жасай бастады. Дәл осы кезеңнің интеллектуалдық серпінін танытқан “Қамшыгер”, “Кербұғы”, “Қайдасың, қасқа құлыным”, “Жетім бота”, “Өліара”, “Мұзтау”, “Қар қызы”, “Өз отыңды өшірме” (О. Бөкей), “Тіршілік”, “Сүйекші”, “Дермене”, “Гауһар тас”, “Қарғын” (Д. Исабеков), “Шыңырау”, “Күй”, “Аңыздың ақыры”, “Үркер”, “Елең-алаң” (Ә. Кекілбаев), “Қос шынар”, “Тасжарған”, “Кен”, “Қорқау жұлдыз”(Ә. Тарази) т. б. сияқты әңгіме, повесть, романдардың дүниеге келуі қазақ халқының рухани дамуындағы елемеуге болмайтын құбылыс екендігі дау туғызбайды.

Қазақ әдебиетінің даму, өсу жолының осы уақытында танылған қаламгерлер жайлы зерттеуші Р. Нұрғалиев: “Балалық, бозбалалық шағы соғыс кездерінің қылыштан қан тамған қаһарлы, жаралы жылдарымен дөп келген ұрпақ өкілдерінен шыққан қаламгерлердің баршасына ортақ қасиеттер бар: ең алдымен бұлардың қайсысын алсаң да, өмірдің қара қазанында қайнап піскен, тіршіліктің тас диірменінде әбден тартылған адамдар. Қаламнан өмірге келмеген, өмірден қаламға келген. Творчестволарындағы басты сипат, басты құнар - өмірдің лебі, тіршіліктің бояуы”, [12, 219] - десе, әдебиетке осы толқынның ішінде келіп, прозадағы жаңа үрдісті қалыптастырудағы өзгеше орны бар жазушы Ә. Кекілбаев: “Тұрмыстың қатал илеуінде жүріп, тауқымет-таршылықты қаншама тартса да, көзбояушы көлгірліктен ауылы аулақ, шындық пен ақиқаттың алдында қаймықпай жүгінуге батылдары жететін, рухани жүкті көтеріп әкетуге іштей зор дайындықпен келген, орыс пен Европа мәдениетін тең игерген, әрі халықтың қалың ортасынан шыққан бұл буынның көп өкілі әдебиет табалдырығынан аттамай жатып-ақ, қым-қиғаш тіршіліктің қиыр-шиыр күрделі сырларына қаймықпай үңіле бастаған-ды. Сондықтан да қазақ әдебиетінің сол кездегі даму барысы оларды қанағаттандырмады” [13, 21] - дейді.

Үстіміздегі ғасырдың бұл белесінде қазақ прозашылары кеңестік тұйық қоғамда өмір сүре отырса да, өздеріне дейінгі шығармалар арқауы болып келген, жасанды идеяны насихаттайтын - интернационализм, индустрия, тың игеру, жұмысшылар өмірі, шаруашылық табыстары сияқты тақырыптардан мақсатты түрде бас тарта бастады. Олар өмір шындығын байыптау барысында заман келбетін көркемдік таным деңгейінен бағамдауды адам тағдырымен терең сабақтастыратын болды. Прозаның қай жанрында болмасын әдебиеттің адамтанудағы мәнін ескеру күшейді.

Әрбір жанр өзінің эволюциялық даму жолында түрлі қоғамдық-әлеуметтік, тарихи-мәдени әсерлердің негізінде жетіліп отыратыны - диалектикалық шындық. Сол сияқты қазақ прозасы да әуелгі көркем шығармашылықтың бойына тұтасқан поэтикалық синкретизмнен енші алды. Сөйтіп барып әдебиеттің жетекші саласына айналды. Ондағы қайсыбір жаңашыл нышандарды тарихилық принципімен зерделегенде ғана танып-білуге болады.

Қазақ әдебиетіндегі прозаның сүйегі ауыз әдебиетінде жатқаны белгілі. Оның ішінде қазақтың байырғы ертегілері мен аңыз әңгімелерінің халықтық проза екендігі аян. Қазақ фольклористикасының ғұламасы М. Әуезовтің: “Көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халықтың ауызша әңгімесі сондайлық жатық жолмен көп араласып, қабысып жатыр” [14, 237] - дегеніндей, ертегілердегі адам мен әлем, қоршаған орта турасындағы қиялдар, космогониялық және тотемдік мифтер, ежелгі нұсқалардағы табиғаттағы дүниенің барлығын бірдей деңгейден қараған мифтік сана, түрлі аңыздар мен әпсаналарда халықтық көркем ойлар қазақ прозасының алғашқы мазмұндық бастауы болды.

Ал, ХІХ ғасырда, әсіресе, ХV-ХVІІІ ғасырларда ерекше биікке көтерілген поэзияның эстетикалық роліне бертін проза бәсекеге келді. Әдебиетімізде осы жанрдың ерекшеліктеріне бағындырылған шығармалар тудыруда ұлы ағартушылар - Ы. Алтынсарин мен Абайдың орны бөлекше. Алғашында өзінің педагогтік мақсатына пайдалану ниетімен Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинский, И. А. Крыловтардың шығармаларын, басқа да халықтардың фольклор үлгілерін қара сөзбен тәржімалаған Ыбырайдың аудармалары мен төл әңгімелері проза тарихындағы елеулі бастама еді. Ұлы ойшыл Абайдың “ғақлиялары” да проза жанрының ұлттық топырақта толысуындағы жаңаша қадам. Философиялық оймен құнарланған қара сөздер прозаға мықты идеялық-сапалық таған бола білді.

ХХ ғ. басында “Бақытсыз Жамал”, “Қалың мал”, “Қамар сұлу” сынды алғашқы романдық үлгілердің дүниеге келуі қазақ көркем ойындағы бұл жанрдың тұрақты түрде дамуға бет алғанының айғағы еді. Ал жиырмасыншы жылдардан бермен қарай М. Жұмабаевтың “Шолпанның күнәсі” әңгімесі, Ж. Аймауытовтің “Қартқожа”, “Ақбілек” романдары, М. Әуезовтің “Көксерек”, “Қараш-қараш оқиғасы”, “Қаралы сұлу”, “Жетім”, “Қорғансыздың күні”, “Оқыған азамат” сияқты әңгімелері, Б. Майлиннің “Раушан-коммунист”, “Шұғаның белгісі”, “Күлпәш” т. б. көптеген туындылары, С. Сейфулиннің “Жер қазғандар”, “Тар жол тайғақ кешу”, С. Садуақасовтың “Күміс қоңырау”, “Күлпәш”, “Салмақбай-Сағындық” повестері, С. Мұқановтың “Адасқандар” романы тәрізді туындылары қазақ әдебиетінде проза жанрының қалыптасу процесі аяқталғанын көрсетеді.

Сыншы М. Ысқақбай: “Қазақ прозасының 20-30-жылдардағы ізденіс жолы үйрену, қалыптасу, жетілу сипатымен белгіленсе, 40-50-жылдар толысу, самғау кезеңі болды деп бағалануға тиіс” [15, 6] - дейді. Расында да бұл кезеңде М. Әуезовтің, С. Мұқановтың, Ғ. Мүсіреповтің, Ғ. Мұстафин, Т. Ахтанов сияқты ірі жазушылардың негізгі шығармалары туды. “Абай жолы” роман-эпопеясы, “Ботагөз”, “Мөлдір махаббат”, “Қазақ солдаты”, “Оянған өлке”, “Миллионер”, “Қарағанды”, “Дауылдан кейін”, “Қаһарлы күндер” тәрізді прозаның эпикалық түрлері бұл әдеби жанрдың эстетикалық талаптарының толық үдесінен шығып, дәуір үніне айналды.

60-шы жылдарға дейінгі қазақ прозасының даму белестеріне шолу жасай келе, әдебиеттің бұл саласының кезеңдерін нақтылай айтқанда былай көрсетуге болады:

Бірінші кезең - қазақ әдебиетінде проза жанрының туу дәуірі. Бұған ХІХ ғасырға дейінгі ауыз әдебиетінің қара сөзбен айтылған үлгілері, Ы. Алтынсариннің төл әңгімелері мен аудармалары, Абайдың қара сөздерін жатқызамыз.

Екінші кезең - қазақ прозасының толыққанды жанр ретіндегі қалыптасу кезеңі. Бұл шамамен 1900-1940-жылдардың аралығын қамтиды.

Үшінші кезең - қазақ прозасының толысып-өркендеген, ішкі жанрлық құрылымдары толығымен қалыптасқан кезең. Бұл процесс 1940-1965 жылдар аралығы.

Төртінші кезеңді біз прозаның даму жолындағы жаңа, тың ізденістердің кезеңі деп атауды ұсынамыз. Бұл кезеңді 1965 жылдардан бастағанымыз орынды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.