Қазақ әдебиттану ғылымында көне түркі ескерткіштерінің әдеби тұрғыдан зерттелуі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 6

1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар . . . 10

1. 1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі . . . 10

1. 2 Ежелгі жырлардың батырлар жырымен сабақтастығы . . . 25

2 Көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби маңызы . . . 37

Көне түркі ескерткіштерінің көркемдік сипаты . . . 37
Ежелгі жырлардың сюжеті мен композициясы . . . 43
Көне түркі туындыларының көркемдік ерекшелігі және қазақ
эпосымен ұқсастығы . . . 46
Көне түркі жырларындағы дәстүр жалғастығы
мен сабақтастық . . . 58

Қорытынды . . . 64

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 68

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алуы ұлттық әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерін қайта қарап, кемшін тұстарымызды толықтыруға толық мүмкіндік туғызды. Ұлттық әдебиетіміз өзінің бастау-бұлағын біздің дәуірімізден бұрынғы VІІ ғасырдан бастайтын деректерді ғылыми айналымға енгізіп жатан тұста, түркі халықтарының алғашқы жазу-сызу мәдениетінің бірден-бір биік өлшемі - Орхон-Енисей ескерткіштерін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан талдап, бағалаудың маңызы зор.

Жазу - адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының жемісі, биік мәдениеттіліктің белгісі. Олай болса, түркі халықтарының әлемдік мәдениеттен ойып орын алатын асыл қазынасы - көне түркі ескерткіштері немесе Орхон-Енисей ескерткіштері аталып келе жатқан руникалық жазулар. Бүгінгі таңда көне түркі ескерткіштері аталып келе жатқан сына жазулар түбегейлі зерттеліп, толыққанды ғылыми жүйеге түсті деп айта алмаймыз.

Сөз жоқ, көне түркі ескерткіштері алғаш белгілі болған мерзімнен бергі екі ғасырға жуық уақытта аталмыш мұраларды зерттеу ісіне Г. Гейкель, Д. Мессершмидт, Ф. Страленберг, Г. Спасский, Н. Ядринцев, В. Томсен, В. Радлов, П. Мелиоранский, Г. Рамстедт, Наджип Асим, В. Бартольд т. б. шетел ғалымдарынан бастап, М. Әуезов, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров, А. Аманжолов, М. Жолдасбеков, Қ. Сартқожаұлы сияқты отандық ғалымдар өлшеусіз еңбек сіңірді.

Бұған қарап, көне түркі ескерткіштері түбегейлі зерттеліп бітті деген ой тумауы керек. Керісінше, осынау ғалымдар еңбегін бір жүйеге түсіріп, кешенді зерттеуге жол ашатын мезгіл туды. Аталмыш тақырыптың өзектілігі де осыдан туындайды. Ал біздің негізгі мақсатымыз - соңғы кездері ұйғыр ғалымдары айтып жүрген көне түркі ескерткіштерінің әдеби сипатына күмән келтірушілік пікірлерге тосқауыл қою, көне түркі ескерткіштерінің түркі халықтарының тарихи-көркем туындысы болып қала беретіндігін дәлелдей түсу.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем әдебиетінің тууы, пайда болуы соңғы бір-екі ғасырдың немесе қазақтың жеке өз алдына халық, ұлт болып қалыптасуы кезеңінен ғана басталмайтыны халқымыздың оқыған, зиялы азаматтарына белгілі болса да, халқымыздың тарихи санасын, ұлттық қадыр-қасиеті мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түпкілікті жоюға бағытталған отаршылдық саясаттағы іс-әрекеттер әдебиетіміздің тарихын оның бастау көздерімен байланыстыра зерттеп, шынайы, тиянақты танып-білуімізге кері әсерін тигізіп келгені қазіргі кезде айқындала түсті.

Орхон ескерткіштерін танып білуде ХІХ ғасырдың соңындағы В. Т. Томсеннің, В. В. Радловтың құпия жазулардың сырын ашуы мен аудармалары, әдеби сипаты жөніндегі пікірлері маңызды еңбектер болғаны тарихтан мәлім.

Еуразияның ұланғайыр кеңістігінен көптеген көне түркі жазба ескерткіштерінің табылуы түркітанушылардың алдына, олардың сыр-сипатын, мазмұнын, жанрлық ерекшеліктерін, түрлерін анықтаумен қатар, олардың фольклорлық қырларын айқындау міндеттерін қойып отыр.

Орхон ескерткіштерінің өзіндік ерекшелігі, жанры, ондағы фольклорға тән белгілердің көріністері жөнінде айтылған, жазылған ой-пікірлер ХІХ ғасырдың соңы мен XX ғасырдың алғашқы жартысындағы баспасөз беттері мен мұрағат деректерінде кездеседі. Кезінде Ф. Корш, П. А. Фалев, П. М. Мелиоранский, Л. Н. Бернштам сияқты ғалымдар да Орхон жазба ескерткіштерінің әдеби сипатына назар аударып, оларда фольклормен ұқсас ортақ белгілердің бар екендігін, оларды салыстыра зерттеудің қажеттігі туралы ой-пікірлерін білдірген екен.

Орхон жазбаларының құпия сыры ашылып оқылған кезден ХХ ғасырдың 50-жылдарына дейінгі кезеңдердегі зерттеген ғалымдардың еңбектерінде олар тілдік, тарихи мұра ретінде ғана қарастырылып, әдеби сипатына, жанрлық ерекшелігіне, фольклормен байланысына арнайы мән берілмегендігін көреміз.

Орхон ескерткіштерінің фольклорлық сипаты алғаш аңғарып, ол жөнінде маңызды пікір айтушылар да қазақ ғалымдары болды. Кезінде ғұлама ғалым академиктер Ә. Марғұлан, М. Әуезовтер олардың эпостық жырларымен ұқсастық белгілеріне назар аудартқан. Олардың пікірлері бірқатар келелі, ойланатын мәселелерге қозғау салып қана қоймай, Орхон ескерткіштерінің қадір-қасиетін бағалауда да айрықша маңызды болды.

М. Әуезовтің: « . . . бұл күнге дейін оларды тіл тарихының ескерткіштері ретінде зерттеп жүр. Соған қоса ол фольклордың мейлінше көне үлгілерінің ескерткіштері емес пе? Сол жазуларда эпостық аңыздардың шағын да ықшам фабулалық желісі бар ғой» деп [1, 143] ерлік жырларына тән белгілерін көрсететін ой-пікірлері кеңес түркітану ғылымында жаңа ізденістерге жетекші ой салды деп айтуымызға болады. Бұл пікірлердің Орхон жазбаларының фольклорлық сипатын айқындауда әлі де маңызы артпаса, мәнін жойған жоқ.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Түркі қағанаты дәуіріндегі туған әдеби мұралар, жазба ескерткіштер тілдік, көркем әдебиет тұрғысынан біршама зерттелгенмен, фольклорлық тұрғыдан, оның фольклормен байланысы, фольклорлық дәстүрмен сабақтастығы арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Жұмысымыздың негізгі мақсаты Түркі қағанаты дәуіріндегі жазба әдеби ескерткіштер (Орхон жазбалары) мен фольклорлық мұралардың арасындағы дәстүрлі жалғастықты, сабақтастықты айқындау арқылы фольклор мен жазба әдебиеттің бір-бірімен үнемі өзара байланыста болып жетіліп отыратындығын, олардың көркемдік ерекшелігін анықтау болмақ. Сонымен қатар көне түркі ескерткіштерінің зерттеу тарихын да бір ізге келтіру отандық зерттеушілердің еңбегін саралау негізгі мақсаттан туындайтын міндеттер болып табылады.

Түркі қағанаты дәуіріндегі фольклорлық мәтіндер сақталмағандықтан, фольклор белгілерін сол кезден жеткен ескерткіштер мен жазбалардан, әдебиет үлгілерінен іздеуге тура келеді. Әдеби шығармаларда авторлардың фольклор мәтіндерін дәл сол күйінде қолданбай өзгерістерге түсіретіндері де ескеріле отырып, Орхон жазбаларындағы фольклорлық жанрлар, мотивтер, сюжеттер, образдар зерттеу нысанына алынды.

Әр жылдары түрколог ғалымдар өткізіп келе жатқан халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда бұл саладағы ізденістер мен іркілістердің бетін ашып, алдағы мақсат-міндеттерді айқындап келеді. Соның бір дәлелі Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай Астана қаласында өткізілген «Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Бұл конференцияда көне түркі ескерткіштерін зерттеу барысындағы жетістіктеріміз сараланып, алдағы зерттеу нысанасы айқындалды. Конференция барысындағы ең үлкен жетістік ретінде көне түркі дәуірінен жеткен ең ұлы ескерткіш әрі ең көлемді сына жазу - Күлтегін жазуы көшірмесінің Астана қаласына әкелінуі дер едік. Көне түркі дәуірінде жасалған жазба мұраларымыздың көпшілігі тас бетіне қашалып жазылғандығын және басым бөлігінің елімізден тыс сырт мемлекеттерде сақталып келе жатқандығын ескерсек, отандық ғалымдар үшін көне түркі ескерткіштерін зерттеудің күрделілігі айқындала түседі. Соған қарамастан, бұл саладағы ізденістер толастаған емес. Жыл сайын көне түркі дәуірінен жеткен мұраларды зерттеу үшін арнайы мемлекеттік деңгейде ғылыми экспедициялар құрылып, зерттеу жұмыстарымен шұғылдануда. Оған дәлел - 2003 жылғы ғылыми экспедиция барысында Монғолияның батысындағы 5 шақырымға созылған У сай өңірінен табылған 15000 жуық таңбалар.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы уақытқа дейінгі кезеңдерде жазылған зерттеу еңбектерде Орхон ескерткіштері тарихи, тілдік мұра, көркем әдеби туынды ретінде қарастырылғанымен оның фольклорлық дәстүрмен байланысы, олардың өзара сабақтастық қырлары арнайы жан-жақты қарастыруды мақсат еткен зерттеу нысаны болмағандықтан, бұл мәселе зерттеу еңбегімізде көптеген деректер, талдау-саралау негізінде жан-жақты сөз етілді.

Бүгінгі таңда ғалымдардың зерттеуіне қарағанда әлемдегі барлық көне түркі ескерткіштерінің саны - 2-ға жуықтап отыр. Осы тұста ғалым Т. Жұртбайдың: « . . . дүние жүзінде 16 мыңнан астам түркі жазуының ескерткіштері бар. Соның 8 мыңы Ресейде, 7-8 мыңдайы Германияда. Ал біз көп болса 30-40 жазуды білеміз. Содан кейін Парижде, Лондонда бар. Ал Қытайдағысының есебі жоқ. Солардың бәрін неге таппаймыз? Тым болмаса солардың әрқайсысынан бір беттен жазып шығар болсақ, керемет тарихи мұра болар еді. Кейбір көмескі тарихымыздың беті ашылар еді» [2, 9] - деген пікірі де қаперде жүрген көп жайттың бетін ашады. Олай болса, түрколог ғалымдардың алдында осынау мол мұраның ғылыми жүйелі сипаттамасын жасау, ғылыми қауымға таныстыру сияқты толып жатқан міндеттердің тұрғандығы аян.

Зерттеу нысаны. Жоғарыдағы мәселелерді ескере келіп, «Орхон-Енисей ескерткіштерінің көркемдік сипаты» деген диплом жұмысы тақырыбын зерттеу нысанамызға алып отырмыз.

Зерттеудің ғылыми, теориялық және әдістемелік негіздері. Диплом жұмысын жазу барысында әдебиет теориясы мен фольклортану туралы жазылған іргелі зерттеулер, әдебиет пен фольклордың өзара байланысы, бір-біріне әсері, Орхон жазбаларының тарихи, танымдық мәні, әдеби сипаты, фольклорлық туындылармен арақатынасы, әдеби дәстүр сабақтастығы жөнінде жазылған М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, З. Ахметов, Ә. Қоңыратбаев, М. Ғабдуллин, Р. Бердібай, С. Қасқабасов, Ш. Ыбыраев, Қ. Жұмалиев, М. Жолдасбеков, С. Садырбаев, Қ. Сартқожаұлы, А. Қыраубайқызы, Н. Келімбетов, Х. Сүйіншәлиев, М. Мырзахметұлы, Ж. Дәдебаев, Т. Қоңыратбай, К. Матыжанов, А. Аманжолов, Қ. Өмірәлиев және басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлер мен тұжырымдар басшылыққа алынды. Сонымен қатар фольклорлық туындылардың өзгешелігі, Орхон ескерткіштерінің ерекшелігі мен әдеби сипаты, мән-мазмұны, оның фольклорлық туындыларға қатысы жөніндегі әр кезеңдерде орыс тілінде баспа жүзін көрген шетел ғалымдары Б. Н. Путилов, В. М. Жирмунский, В. Я. Пропп, Д. Н. Медриш, Л. Н. Гумилев, С. Е. Малов, С. Ю. Неклюдов, И. В. Пухов, И. Л. Кызласов, Д. Д. Васильев, У. Б. Далгат, Н. И. Кравцов, Д. С. Лихачев, И. Стеблева, И. В. Кормушин, Н. Рахмонов, А. Бомбачи, т. б. ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері, ой-тұжырымдары мен пікірлері бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылып, қажетті тұстарда пайдаланылды.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, жүйелеу, жинақтау, әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе және екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар

1. 1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі

2400 жылдан астам шамасындай тарихы бар жазба мәдениетіміздің ежелгі дәуірлердегі үлгілерін танып-білуіміздің басталғанына 300 жылдай уақыт болса да, оларды елімізде тиянақты зерттеуге бет бұру мен оқу орындарында оқытыла бастауына жарты ғасырдың шамасы ғана болған екен. Бұл бір жағынан алып қарағанда аз уақыт та емес, әрине.

Түркі халықтарына ортақ ежелгі дәуірлердегі тарихи, рухани мұраларды танып-білу, зерттеу мақсатындағы іргелі жұмыстардың жүргізілуі еліміздің тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. Соңғы жылдары ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым академиясы Әдебиет және өнер институтының қазақ әдебиетінің тарихына арналған он томдық зерттеу еңбектер мен ежелгі дәуірлерден бастап қазіргі дәуіріміздегі әдебиетке дейінгі көркем әдебиет үлгілерін қамтитын жиырма томдық «Әдеби жәдігерліктер» деген атпен жарық көріп жатқан еңбектер де әдебиет тарихы жөніндегі танымымызды кеңейте түсетін сүбелі дүниелер.

Түркі қағанаты дәуірінде туған әдеби жазба ескерткіштер қазіргі кезде бізге белгілі болғандарынан әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін. Ол дәуір жазбаларының тастан басқа да материалдарға жазылған үлгілері болғандығын көрсететін тарихи деректерді ғалымдар М. Мырзахмет [3, 196], С. Қаржаубай [4, 46] көрсетіп жазып жүр.

Орхон ескерткіштерінің тілін тереңірек танып білуде белгілі ғалым, тіл маманы Ғ. Айдаровтың арнайы зерттеу еңбектерінің маңызы аз болмады [5, 41] . Орхон жазба ескерткіштерінің қазіргі қазақ тіліне М. Жолдасбеков [6], Қ. Өмірәлиев [7], Ғ. Айдаров сияқты ғалымдардың аудармалары мен көрнекті ақын Қадыр Мырза Әлидің жасаған поэзиялық аудармасы, М. Жолдасбековтің «Көне түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы» (1969) деген тақырыпта жазған ғылыми еңбегі, т, б. зерттеу еңбектер бұл әдеби мұраларды қазақ оқырмандарының жақынырақ біліп, тереңдей тануына, рухани толысуына, жаңа ғылыми ой-пікірлердің туындап, тереңірек зерттеу нысанына айналуына негіз болып келеді.

Ғалымдар Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартқожаұлы 2005 жылы «Күлтегін» баспасынан «Орхон ескерткішінің толық Атласын» жарыққа шығарды [8] . Орхон жазбаларының бұрын толық танылмағандарының да басын қосып, бұл жаңа Атласты жасау ғылыми қажеттіліктен туындаған болатын. Бұл Атласқа соңғы бір ғасырдан астам уақыт ішінде табылған көптеген жаңа ескерткіштер енгізіліп, сонымен қатар бұрынғы мәтіндер де жаңадан көшіріліп, транскрипциясы, жаңа аудармасымен, түсініктемесімен қоса ұсынылған. Қ. Сартқожаұлы аудармасын қазақ ғалымдарының бұрынырақта жасаған аудармаларымен салыстырғанымызда ғалымның жекелеген сөздер мен сөз тіркестеріндегі кейбір айырмашылықтарды, зерттеу негізіндегі толықтырулар мен нақтылаулар жасағандығын байқадық. Жалпы алғанда, аталған аудармаларда жырдың мазмұнын беруде бір-бірінен соншалықты үлкен айырма жоқ екенін байқауға болады. Біз Орхон жазбаларын талдау, мысалдар келтіру барысында әр кездегі аудармаларды салыстыра отырып пайдаландық.

Белгілі фольклортанушы, түркітанушы ғалым Р. Бердібай: «VI-VIII ғасырларда тасқа жазылған Орхон ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет тарихынан алатын орны үлкен . . . Сонымен қатар бұл жазулар түрік халықтарының бұдан бір жарым мың жыл бұрынғы биік мәдениетінің, көркемдік дәстүрінің жарқын куәлігі» [9, 25], - деп баға берген осы рухани мұралардың әдеби сипаты, жанрлық ерекшелігі жөнінде әр кездерде айтылып, жазылған пікірлер де назар аударуды қажет етеді.

Фольклортанушы ғалым Т. Қоңыратбай жазғанындай көне түркі жазба ескерткіштері «қазақ фольклоры мен әдебиеті және тарихының бастау алатын үлкен бір сағасы» да [10, 46] болып саналады.

Алғашқы, яғни ХІХ ғасырдың соңындағы аудармаларынан соң-ақ (В. В. Радловтың (1895 жылғы), В. Т. Томсеннің (1896 жылғы) басталған бұл ескерткіштердің әдеби сипаты, жанры туралы пікірлер осы күнге дейін әр түрлі айтылып келеді.

Фольклорлық жанрлар - сандаған ғасырлардың туындысы. Халықтың ежелгі замандардан бастау алған сана-сезімінің, дүниетанымының, тарихи кезеңдерінің, әдет-ғұрыптары мен қоғамдық салт-сана, қарым-қатынастарының негізінде пайда болып, заманалардың әр дәуір, кезеңдерінде ұшталып, жетіліп, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, олардың ой, сезім, талғам таразысынан өтіп белгілі бір пішіндерге түскен ұжымдық еңбектің туындылары. Сондықтан да ол өзінің тұрақты, қалыптасқан басты белгілерін, ерекшеліктерін сақтап отырады. Ал, көркем әдеби (туынды) шығарма жеке адамның (жазушы, ақын, жырау) шығармашылық еңбегі, яғни автордың өзіндік таным-түсінігінің, қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар мен тарихи оқиғаларға, құбылыстарға деген өзіндік көзқарасы мен танымының, оған берген бағасының көркем оймен көмкеріліп, ауызша немесе жазба түрде жасалған өзіне тән ерекшелігі бар өнер туындысы.

Фольклор бұрынырақтағы зерттеулерде көрсетіліп жүргендей тек қана сөз өнері емес. Фольклортанушы ғалым С. Қасқабасов көрсеткендей оның негізгі үш сипаты бар. Фольклор сөз өнері болуымен қатар, ол - дүниетаным және көне мәдениет, тұрмыстың бір бөлшегі [1, 20] .

Әдебиетіміздің тарихындағы әр дәуірдің көрнекті суреткерлері өзінің шығармашылық еңбегінде фольклордан нәр алып, оны өзінше игеріп, фольклордың түрлі жанрлары мен көркемдік әдіс-тәсілдерін шығармаларында мүмкіншілігіне, таным-түсінік, шеберлігіне орай тиісінше пайдаланып отырған. Бұл құбылысты біз жалпы атпен Орхон ескерткіштері деп аталып кеткен Түркі қағанаты дәуіріндегі әдеби мұралар мен түркі тектес халықтар мекен еткен Евразияның өзге де өлкелерінен табылған жазба ескерткіштерден байқаймыз.

Рулық заманда туып, басында тек қана утилитарлық-тәжірибелік және танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілерінің тәрбиелік және көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналуы - нағыз көркем фольклор дәрежесіне көтерілуі мемлекеттік қоғамдар тұсында сәйкес келеді екен. «Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі рулық замандағы салттар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен ұғымдар бірде көркемдеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде көрініс тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп тұрады» [1, 32] .

Қай дәуірде болса да фольклор мен көркем әдебиет өзара байланыста болып отырған. Олардың тарихи өзара байланысы әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдар мен фольклортанушылардың назарын аударып келе жатқан құбылыс екендігі белгілі. Бұл байланыс әлем әдебиеті дамуының заңдылығын да байқатады. Өзара күрделі ұқсастықтарымен қатар елеулі айырмашылықтары да бар бұл құбылыстардың мәні мен өзгешеліктерін білу халықтың рухани даму жолдарын, мәдени ілгерілеуіміздің бағыт-бағдарын аңдауымыз үшін де қажет.

Алдымен фольклор мен көркем әдебиеттің байланысында қандай заңдылық бар? Көркем әдебиеттегі фольклорлық дәстүр неден, қандай белгілермен, қалай көрінеді? деген мәселелерге тоқталып көрейік.

Ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, фольклор мен әдебиеттің арасындағы өзара әсер ету процесі барлық уақытта бірдей болмаған. Бір дәуірлерде бұл байланыс белсенді жүріп, бірде бәсеңдеп отырған. Осыған сәйкес әрбір ұлттық фольклор мен әдебиет өздерінің қатынас жүйесін, яғни жалпы заңдылықтардан туындаған өзіндік даму процесін қалыптастырған.

Осы орайда Р. Бердібайдың мына ойын келтіре кеткенді жөн көрдік. Ғалым: «Көркем сөз шығармаларының даму, жетілу, жаңа сапаға көшу тарихы фольклор мен жазба әдебиеттің өзара байланысы мен бір-біріне ықпалының замандар бойы үзілмей желі тартып келгенін дәлелдейді. Түрлі халықтарда тарихи-әлеуметтік жағдайларына қарай кейде осы арна қатарласа дамыған, бір кезде осылардың біреуі алдыңғы шепке шығып отырған. Сонымен қатар, осы екі көркемдік ағынның жалпы даму бағытында ортақ үлкен заңдылықтар бар. Ол ауызша әдебиет дәстүрлерінің бірте-бірте жазбаша дәстүрге ауысу, ұласу тенденциясы», - деп жазады [11, 21] .

Осы мағынадағы ой-пікірлер фольклор мен көркем әдебиеттің өзара байланысына назар аударып, ол жөнінде зерттеу еңбектер жазып жүрген У. Далгаттың еңбектерінде де жазылып жүр. Онда ғалым: “Процесс фольклоризации протекал весьма сложно. С одной стороны, фольклор непосредственно влиял на авторское произведение, вносил в него те или иные диалектные изменения, в иних случаях допуская нарушения рифм к строфики, вариативность стихотворного текста который при устной форме бытование неминуемо терял свою первоначальную каноничность. С другой стороны, письменная поэзия, подвергавшаяся фольклоризации, сама воздействовала на устную народную поэзию, на её традиционно устойчивые изобразительные средства и образы, придавая последним историческую конкретность и другие качества. Она привносила в фольклор литературную лексику и фразеологию, способствуя тем самым его «литературному преобразованию», - [12, 80] деп көрсетеді. Ғалым: «Фольклорные элементы в составе художественного произведения должны одновременно рассматриваться и самостоятельностью (в своем первоначальном значении), и главным образом с точки зрения того преобразования, которому они подвергаются в конкретной литературной системе», - дей келіп, бұл жағдай жазушының стиліне, әдеби шеберлігіне, көркем шығарманың құрылымына, т. б. жағдайларға байланысты болған фольклорлық элементтердің өзгеру деңгейін анықтаудың өте маңызды екендігіне назар аударады [13, 10] .

Кезінде ғалым М. Ғабдуллин де фольклор туралы, оның өзінен кейін туған көркем әдебиетке әсері, олардағы сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білудің маңызы, фольклордың көркем әдебиетке негіз болғандығы жөніндегі ойларын жазып көрсетсе [14, 34], бұл мәселе жөнінде осы мәнде айтылған т. б. ой-пікірлерге көптеген мысалдар келтіруге болады.

Әдебиет пен фольклордың байланысын арнайы зерттеп жүрген ғалымдар олардың әр түрлі типтерін көрсетіп жүр. Мәселен, ғалым У. Б. Далгат:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.