Қазақ әдебиттану ғылымында көне түркі ескерткіштерінің әдеби тұрғыдан зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ежелгі жырлардың батырлар жырымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... .25
2 Көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Көне түркі ескерткіштерінің көркемдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Ежелгі жырлардың сюжеті мен композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Көне түркі туындыларының көркемдік ерекшелігі және қазақ
эпосымен ұқсастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.4 Көне түркі жырларындағы дәстүр жалғастығы мен сабақтастық ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе 6
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ежелгі жырлардың батырлар жырымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... .25
2 Көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1 Көне түркі ескерткіштерінің көркемдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Ежелгі жырлардың сюжеті мен композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Көне түркі туындыларының көркемдік ерекшелігі және қазақ
эпосымен ұқсастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.4 Көне түркі жырларындағы дәстүр жалғастығы мен сабақтастық ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алуы ұлттық әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерін қайта қарап, кемшін тұстарымызды толықтыруға толық мүмкіндік туғызды. Ұлттық әдебиетіміз өзінің бастау-бұлағын біздің дәуірімізден бұрынғы VІІ ғасырдан бастайтын деректерді ғылыми айналымға енгізіп жатан тұста, түркі халықтарының алғашқы жазу-сызу мәдениетінің бірден-бір биік өлшемі – Орхон-Енисей ескерткіштерін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан талдап, бағалаудың маңызы зор.
Жазу – адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының жемісі, биік мәдениеттіліктің белгісі. Олай болса, түркі халықтарының әлемдік мәдениеттен ойып орын алатын асыл қазынасы – көне түркі ескерткіштері немесе Орхон-Енисей ескерткіштері аталып келе жатқан руникалық жазулар. Бүгінгі таңда көне түркі ескерткіштері аталып келе жатқан сына жазулар түбегейлі зерттеліп, толыққанды ғылыми жүйеге түсті деп айта алмаймыз.
Сөз жоқ, көне түркі ескерткіштері алғаш белгілі болған мерзімнен бергі екі ғасырға жуық уақытта аталмыш мұраларды зерттеу ісіне Г.Гейкель, Д.Мессершмидт, Ф.Страленберг, Г.Спасский, Н.Ядринцев, В.Томсен, В.Радлов, П.Мелиоранский, Г.Рамстедт, Наджип Асим, В.Бартольд т.б. шетел ғалымдарынан бастап, М.Әуезов, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, М.Жолдасбеков, Қ.Сартқожаұлы сияқты отандық ғалымдар өлшеусіз еңбек сіңірді.
Бұған қарап, көне түркі ескерткіштері түбегейлі зерттеліп бітті деген ой тумауы керек. Керісінше, осынау ғалымдар еңбегін бір жүйеге түсіріп, кешенді зерттеуге жол ашатын мезгіл туды. Аталмыш тақырыптың өзектілігі де осыдан туындайды. Ал біздің негізгі мақсатымыз – соңғы кездері ұйғыр ғалымдары айтып жүрген көне түркі ескерткіштерінің әдеби сипатына күмән келтірушілік пікірлерге тосқауыл қою, көне түркі ескерткіштерінің түркі халықтарының тарихи-көркем туындысы болып қала беретіндігін дәлелдей түсу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем әдебиетінің тууы, пайда болуы соңғы бір-екі ғасырдың немесе қазақтың жеке өз алдына халық, ұлт болып қалыптасуы кезеңінен ғана басталмайтыны халқымыздың оқыған, зиялы азаматтарына белгілі болса да, халқымыздың тарихи санасын, ұлттық қадыр-қасиеті мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түпкілікті жоюға бағытталған отаршылдық саясаттағы іс-әрекеттер әдебиетіміздің тарихын оның бастау көздерімен байланыстыра зерттеп, шынайы, тиянақты танып-білуімізге кері әсерін тигізіп келгені қазіргі кезде айқындала түсті.
Орхон ескерткіштерін танып білуде ХІХ ғасырдың соңындағы В.Т.Томсеннің, В.В.Радловтың құпия жазулардың сырын ашуы мен аудармалары, әдеби сипаты жөніндегі пікірлері маңызды еңбектер болғаны тарихтан мәлім.
Еуразияның ұланғайыр кеңістігінен көптеген көне түркі жазба
Жазу – адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының жемісі, биік мәдениеттіліктің белгісі. Олай болса, түркі халықтарының әлемдік мәдениеттен ойып орын алатын асыл қазынасы – көне түркі ескерткіштері немесе Орхон-Енисей ескерткіштері аталып келе жатқан руникалық жазулар. Бүгінгі таңда көне түркі ескерткіштері аталып келе жатқан сына жазулар түбегейлі зерттеліп, толыққанды ғылыми жүйеге түсті деп айта алмаймыз.
Сөз жоқ, көне түркі ескерткіштері алғаш белгілі болған мерзімнен бергі екі ғасырға жуық уақытта аталмыш мұраларды зерттеу ісіне Г.Гейкель, Д.Мессершмидт, Ф.Страленберг, Г.Спасский, Н.Ядринцев, В.Томсен, В.Радлов, П.Мелиоранский, Г.Рамстедт, Наджип Асим, В.Бартольд т.б. шетел ғалымдарынан бастап, М.Әуезов, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, М.Жолдасбеков, Қ.Сартқожаұлы сияқты отандық ғалымдар өлшеусіз еңбек сіңірді.
Бұған қарап, көне түркі ескерткіштері түбегейлі зерттеліп бітті деген ой тумауы керек. Керісінше, осынау ғалымдар еңбегін бір жүйеге түсіріп, кешенді зерттеуге жол ашатын мезгіл туды. Аталмыш тақырыптың өзектілігі де осыдан туындайды. Ал біздің негізгі мақсатымыз – соңғы кездері ұйғыр ғалымдары айтып жүрген көне түркі ескерткіштерінің әдеби сипатына күмән келтірушілік пікірлерге тосқауыл қою, көне түркі ескерткіштерінің түркі халықтарының тарихи-көркем туындысы болып қала беретіндігін дәлелдей түсу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем әдебиетінің тууы, пайда болуы соңғы бір-екі ғасырдың немесе қазақтың жеке өз алдына халық, ұлт болып қалыптасуы кезеңінен ғана басталмайтыны халқымыздың оқыған, зиялы азаматтарына белгілі болса да, халқымыздың тарихи санасын, ұлттық қадыр-қасиеті мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түпкілікті жоюға бағытталған отаршылдық саясаттағы іс-әрекеттер әдебиетіміздің тарихын оның бастау көздерімен байланыстыра зерттеп, шынайы, тиянақты танып-білуімізге кері әсерін тигізіп келгені қазіргі кезде айқындала түсті.
Орхон ескерткіштерін танып білуде ХІХ ғасырдың соңындағы В.Т.Томсеннің, В.В.Радловтың құпия жазулардың сырын ашуы мен аудармалары, әдеби сипаты жөніндегі пікірлері маңызды еңбектер болғаны тарихтан мәлім.
Еуразияның ұланғайыр кеңістігінен көптеген көне түркі жазба
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазмемкөркем әдебиет баспасы, 1962. – 426 б.
2 Жұртбай Т. Қолжазбаларды қор қылмайық // Жалын, 2004, №2. Б.7-9.
3 Мырзахметұлы М. Тараз ой-толғаныстары. – Түркістан. – 2005. – 238 б.
4 Сартқожаұлы Қаржаубай. Орхон мұралары. 1-кітап. – Астана: Күлтегін, 2003. – 392 б.
5 Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – Алматы: Ғылым, 1990. –220 б.
6 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1986. – 352 б.
7 Өмірәлиев Қ. VІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері.– Алматы: Мектеп, 1984. – 127 б.
8 Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткішінің толық Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005. – 360 б.
9 Бердібай Р. Бес томдық шығармалар жинағы. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – Бірінші том. – 464 б.
10 Қоңыратбай Т. Түркі қағанаты кезіндегі фольклор (VІ-VІІІ ғ.ғ.) // Түркология. – 2004. – № 4. – Б. 44-46.
11 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. – 360 б.
12 Далгат У. Фольклор и литература народов Дагестана. – М.: Изд-во Восточной литературы, 1962. – 207 с.
13 Далгат У.Б. Литература и фольклор. – М.: Наука, 1981. – 303 с.
14 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиетi. –Алматы: Санат, 1997. –368 б.
15 Медриш Д.Н. Литература и фольклорная традиция: Вопроси поэтики. – Саратов: Изда-во Саратовского университета, 1980. – 296 с.
16 Каскабасов С. О типах и формах взаимодействии казахской литературы и фольклора // Известия АН КазССР. Серия филологическая. – 1984. – № 3. – С. 19-24.
17 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1997. – 368 б.
18 Бердібаев Р. Көне түркі әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы // Түркология. – 2003. – № 1. – Б. 75-84.
19 Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
20 Қоңыратбай Т. Ел мұрасы. – Алматы: МерСал, 2003. – 356 б.
21 Мелетинский Е.М. О генезисе и путях дифференциации эпических жанров // Русский фольклор, Т.5. – М.-Л.: Изда-во Акад. Наук СССР, 1960. – 471 с.
22 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
23 Ыбыраев Ш. Қазақтың мифтері мен мифтік аңыздары туралы // Кітапта Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастыр.: Ыбыраев Ш., Әуесбаева П. – Алматы: Ғылым, 2002. – 320 б.
24 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
25 Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. в 5-ти т. – Алма-Ата: 1961, Т. І. – 480 с.
26 Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы // Қазақ фольклорының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 2001. – Б.8-62.
27 Цепон В.Д. Шакабпа. Тибет: Политическая история. – С-Петербург: Изда-во Нартанг, 2003. – 428.
28 Төлеубаев Ә.Т. Ғұндар мемлекеті – түркі мемлекеттігінің бастауы // Байырғы түркі өркениеті: Жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
29 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 256 б.
30 Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – Бірінші том. – 264 б.
31 Манас. Қырғыз халқының батырлық дастаны. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас. 1961. – Бірінші кітап. – 274 б.
32 Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. – Астана: Елорда, 2001. –224 б.
33 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 280 б.
34 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. –351 б. Күлтегін. Тоныкөк. – Алматы: Өлке, 2001. – 144 б.
35 Рахымов Б. Тарихи жырлардағы түрік шежіресі. Екінші халықаралық түркология конгресі // Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері. – Түркістан: Тұран, 2006. – Б.31-35. – 512 б.
36 Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – Екінші том. – 288 б.
37 Щербак А.М. Соотношения аллитераций и рифми в тюркском стихосложении. Народы Азии и Африки. 1961. – № 2. – C. 142-153.
38 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Ғұндар. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
39 Марғұлан Ә.Х. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VІ-ХІІ ғасырлардағы мәдениеті. Қазақ ССР тарихы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957. – І т. – Б. 85-122. – 640 б.
40 Әуезов М. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1969. – 11-том. – 534 б.
41 Марғұлан Ә.Х. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VІ-ХІІ ғасырлардағы мәдениеті. Қазақ ССР тарихы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957. – І т. – Б. 85-122. – 640 б.
42 Стеблева И.В. Поэзия тюрков VІ-ХІІ веков. – М.: Раритет, 1993. – 167 с.
43 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
44 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. – 928 б.
45 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
46 Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
47 Әдебиетттану терминдерінің сөздігі. Құрастырған З.Ахметов: – Алматы: Ана тілі, 1996. – 384 б.
48 Дәдебаев Ж. Ежелгі әдебиет және халық танымы // Қазақ әдебиеті: ежелгі дәуір. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – Б. 5-11.
49 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 268 б.
50 Эрнст Добельхофер. Знаки и чудеса. –Москва: Наука, 1963. –413 с.
51 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 467 б.
52 Закенұлы Т. Қытайдағы түркітану мәселелері // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер (Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары, Астана қаласы, 2001 жылғы 18-19 мамыр). –Алматы, 2001. Б.105-112.
53 Байназарова Г. Қасиетті түркі елі. –Алматы: Өнер, 1994. –96 б.
54 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі мұраларының зерттелу проблемалары: өткені, бүгіні, ертеңі // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер (Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары, Астана қаласы, 2001 жылғы 18-19 мамыр). –Алматы, 2001. Б.112-119.
55 Нұрғали А. Қазақ ілкі тектерінің дәстүрлі мәдениеті. –Алматы: Атамұра, 2000. –168 б.
56 Веселовский А.Н. Историческая поэтика. –Москва, Высш. Шк., 1989. –406 с.
57 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. –394 б.
58 Әміров Р., Әмірова Ж. Көне жазба ескерткіштері. – Алматы: Рауан, 1995. –48 б.
59 Бабатайұлы Д. Замана сазы. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
60 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.–Алматы: Жазушы, 1995. – 237 б.
61 Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. – Алматы: Хант, 1997. – 3-том. – 600 б.
62 Жеті ғасыр жырлайды: Екі томдық. –Алматы: Жазушы, 2004. –528 б.
63 Жұмабаев М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы,1989. –480 б.
64 Қожа Ахмет Иассауи. Хикметтер. –Алматы: Дайк-Пресс, 2000. –208 б.
65 Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. –Алматы: Жазушы, 1980. –312 б.
1 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазмемкөркем әдебиет баспасы, 1962. – 426 б.
2 Жұртбай Т. Қолжазбаларды қор қылмайық // Жалын, 2004, №2. Б.7-9.
3 Мырзахметұлы М. Тараз ой-толғаныстары. – Түркістан. – 2005. – 238 б.
4 Сартқожаұлы Қаржаубай. Орхон мұралары. 1-кітап. – Астана: Күлтегін, 2003. – 392 б.
5 Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – Алматы: Ғылым, 1990. –220 б.
6 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1986. – 352 б.
7 Өмірәлиев Қ. VІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері.– Алматы: Мектеп, 1984. – 127 б.
8 Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткішінің толық Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005. – 360 б.
9 Бердібай Р. Бес томдық шығармалар жинағы. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – Бірінші том. – 464 б.
10 Қоңыратбай Т. Түркі қағанаты кезіндегі фольклор (VІ-VІІІ ғ.ғ.) // Түркология. – 2004. – № 4. – Б. 44-46.
11 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. – 360 б.
12 Далгат У. Фольклор и литература народов Дагестана. – М.: Изд-во Восточной литературы, 1962. – 207 с.
13 Далгат У.Б. Литература и фольклор. – М.: Наука, 1981. – 303 с.
14 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиетi. –Алматы: Санат, 1997. –368 б.
15 Медриш Д.Н. Литература и фольклорная традиция: Вопроси поэтики. – Саратов: Изда-во Саратовского университета, 1980. – 296 с.
16 Каскабасов С. О типах и формах взаимодействии казахской литературы и фольклора // Известия АН КазССР. Серия филологическая. – 1984. – № 3. – С. 19-24.
17 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1997. – 368 б.
18 Бердібаев Р. Көне түркі әдебиетіндегі көркемдік дәстүр жалғастығы // Түркология. – 2003. – № 1. – Б. 75-84.
19 Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
20 Қоңыратбай Т. Ел мұрасы. – Алматы: МерСал, 2003. – 356 б.
21 Мелетинский Е.М. О генезисе и путях дифференциации эпических жанров // Русский фольклор, Т.5. – М.-Л.: Изда-во Акад. Наук СССР, 1960. – 471 с.
22 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
23 Ыбыраев Ш. Қазақтың мифтері мен мифтік аңыздары туралы // Кітапта Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастыр.: Ыбыраев Ш., Әуесбаева П. – Алматы: Ғылым, 2002. – 320 б.
24 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
25 Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. в 5-ти т. – Алма-Ата: 1961, Т. І. – 480 с.
26 Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы // Қазақ фольклорының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 2001. – Б.8-62.
27 Цепон В.Д. Шакабпа. Тибет: Политическая история. – С-Петербург: Изда-во Нартанг, 2003. – 428.
28 Төлеубаев Ә.Т. Ғұндар мемлекеті – түркі мемлекеттігінің бастауы // Байырғы түркі өркениеті: Жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
29 Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 256 б.
30 Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – Бірінші том. – 264 б.
31 Манас. Қырғыз халқының батырлық дастаны. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас. 1961. – Бірінші кітап. – 274 б.
32 Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. – Астана: Елорда, 2001. –224 б.
33 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 280 б.
34 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. –351 б. Күлтегін. Тоныкөк. – Алматы: Өлке, 2001. – 144 б.
35 Рахымов Б. Тарихи жырлардағы түрік шежіресі. Екінші халықаралық түркология конгресі // Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері. – Түркістан: Тұран, 2006. – Б.31-35. – 512 б.
36 Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – Екінші том. – 288 б.
37 Щербак А.М. Соотношения аллитераций и рифми в тюркском стихосложении. Народы Азии и Африки. 1961. – № 2. – C. 142-153.
38 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Ғұндар. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
39 Марғұлан Ә.Х. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VІ-ХІІ ғасырлардағы мәдениеті. Қазақ ССР тарихы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957. – І т. – Б. 85-122. – 640 б.
40 Әуезов М. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1969. – 11-том. – 534 б.
41 Марғұлан Ә.Х. Қазақстан халықтары мен тайпаларының VІ-ХІІ ғасырлардағы мәдениеті. Қазақ ССР тарихы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1957. – І т. – Б. 85-122. – 640 б.
42 Стеблева И.В. Поэзия тюрков VІ-ХІІ веков. – М.: Раритет, 1993. – 167 с.
43 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
44 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. – 928 б.
45 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
46 Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
47 Әдебиетттану терминдерінің сөздігі. Құрастырған З.Ахметов: – Алматы: Ана тілі, 1996. – 384 б.
48 Дәдебаев Ж. Ежелгі әдебиет және халық танымы // Қазақ әдебиеті: ежелгі дәуір. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – Б. 5-11.
49 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 268 б.
50 Эрнст Добельхофер. Знаки и чудеса. –Москва: Наука, 1963. –413 с.
51 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 467 б.
52 Закенұлы Т. Қытайдағы түркітану мәселелері // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер (Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары, Астана қаласы, 2001 жылғы 18-19 мамыр). –Алматы, 2001. Б.105-112.
53 Байназарова Г. Қасиетті түркі елі. –Алматы: Өнер, 1994. –96 б.
54 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі мұраларының зерттелу проблемалары: өткені, бүгіні, ертеңі // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер (Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары, Астана қаласы, 2001 жылғы 18-19 мамыр). –Алматы, 2001. Б.112-119.
55 Нұрғали А. Қазақ ілкі тектерінің дәстүрлі мәдениеті. –Алматы: Атамұра, 2000. –168 б.
56 Веселовский А.Н. Историческая поэтика. –Москва, Высш. Шк., 1989. –406 с.
57 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. –394 б.
58 Әміров Р., Әмірова Ж. Көне жазба ескерткіштері. – Алматы: Рауан, 1995. –48 б.
59 Бабатайұлы Д. Замана сазы. –Алматы: Жазушы, 1991. –160 б.
60 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.–Алматы: Жазушы, 1995. – 237 б.
61 Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. – Алматы: Хант, 1997. – 3-том. – 600 б.
62 Жеті ғасыр жырлайды: Екі томдық. –Алматы: Жазушы, 2004. –528 б.
63 Жұмабаев М. Шығармалары. –Алматы: Жазушы,1989. –480 б.
64 Қожа Ахмет Иассауи. Хикметтер. –Алматы: Дайк-Пресс, 2000. –208 б.
65 Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. –Алматы: Жазушы, 1980. –312 б.
Мазмұны
Кіріспе
6
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби
мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Ежелгі жырлардың батырлар жырымен
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ..25
2 Көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .37
1. Көне түркі ескерткіштерінің көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
2. Ежелгі жырлардың сюжеті мен
композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3. Көне түркі туындыларының көркемдік ерекшелігі және қазақ
4. эпосымен
ұқсастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..46
1 Көне түркі жырларындағы дәстүр жалғастығы
2 мен
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алуы ұлттық
әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерін қайта қарап, кемшін тұстарымызды
толықтыруға толық мүмкіндік туғызды. Ұлттық әдебиетіміз өзінің бастау-
бұлағын біздің дәуірімізден бұрынғы VІІ ғасырдан бастайтын деректерді
ғылыми айналымға енгізіп жатан тұста, түркі халықтарының алғашқы жазу-сызу
мәдениетінің бірден-бір биік өлшемі – Орхон-Енисей ескерткіштерін көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан талдап, бағалаудың маңызы зор.
Жазу – адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының жемісі, биік мәдениеттіліктің
белгісі. Олай болса, түркі халықтарының әлемдік мәдениеттен ойып орын
алатын асыл қазынасы – көне түркі ескерткіштері немесе Орхон-Енисей
ескерткіштері аталып келе жатқан руникалық жазулар. Бүгінгі таңда көне
түркі ескерткіштері аталып келе жатқан сына жазулар түбегейлі зерттеліп,
толыққанды ғылыми жүйеге түсті деп айта алмаймыз.
Сөз жоқ, көне түркі ескерткіштері алғаш белгілі болған мерзімнен бергі
екі ғасырға жуық уақытта аталмыш мұраларды зерттеу ісіне Г.Гейкель,
Д.Мессершмидт, Ф.Страленберг, Г.Спасский, Н.Ядринцев, В.Томсен, В.Радлов,
П.Мелиоранский, Г.Рамстедт, Наджип Асим, В.Бартольд т.б. шетел ғалымдарынан
бастап, М.Әуезов, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов,
М.Жолдасбеков, Қ.Сартқожаұлы сияқты отандық ғалымдар өлшеусіз еңбек
сіңірді.
Бұған қарап, көне түркі ескерткіштері түбегейлі зерттеліп бітті деген ой
тумауы керек. Керісінше, осынау ғалымдар еңбегін бір жүйеге түсіріп,
кешенді зерттеуге жол ашатын мезгіл туды. Аталмыш тақырыптың өзектілігі де
осыдан туындайды. Ал біздің негізгі мақсатымыз – соңғы кездері ұйғыр
ғалымдары айтып жүрген көне түркі ескерткіштерінің әдеби сипатына күмән
келтірушілік пікірлерге тосқауыл қою, көне түркі ескерткіштерінің түркі
халықтарының тарихи-көркем туындысы болып қала беретіндігін дәлелдей түсу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем әдебиетінің тууы, пайда болуы
соңғы бір-екі ғасырдың немесе қазақтың жеке өз алдына халық, ұлт болып
қалыптасуы кезеңінен ғана басталмайтыны халқымыздың оқыған, зиялы
азаматтарына белгілі болса да, халқымыздың тарихи санасын, ұлттық қадыр-
қасиеті мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түпкілікті жоюға бағытталған
отаршылдық саясаттағы іс-әрекеттер әдебиетіміздің тарихын оның бастау
көздерімен байланыстыра зерттеп, шынайы, тиянақты танып-білуімізге кері
әсерін тигізіп келгені қазіргі кезде айқындала түсті.
Орхон ескерткіштерін танып білуде ХІХ ғасырдың соңындағы В.Т.Томсеннің,
В.В.Радловтың құпия жазулардың сырын ашуы мен аудармалары, әдеби сипаты
жөніндегі пікірлері маңызды еңбектер болғаны тарихтан мәлім.
Еуразияның ұланғайыр кеңістігінен көптеген көне түркі жазба
ескерткіштерінің табылуы түркітанушылардың алдына, олардың сыр-сипатын,
мазмұнын, жанрлық ерекшеліктерін, түрлерін анықтаумен қатар, олардың
фольклорлық қырларын айқындау міндеттерін қойып отыр.
Орхон ескерткіштерінің өзіндік ерекшелігі, жанры, ондағы фольклорға тән
белгілердің көріністері жөнінде айтылған, жазылған ой-пікірлер ХІХ ғасырдың
соңы мен XX ғасырдың алғашқы жартысындағы баспасөз беттері мен мұрағат
деректерінде кездеседі. Кезінде Ф.Корш, П.А.Фалев, П.М.Мелиоранский,
Л.Н.Бернштам сияқты ғалымдар да Орхон жазба ескерткіштерінің әдеби сипатына
назар аударып, оларда фольклормен ұқсас ортақ белгілердің бар екендігін,
оларды салыстыра зерттеудің қажеттігі туралы ой-пікірлерін білдірген екен.
Орхон жазбаларының құпия сыры ашылып оқылған кезден ХХ ғасырдың 50-
жылдарына дейінгі кезеңдердегі зерттеген ғалымдардың еңбектерінде олар
тілдік, тарихи мұра ретінде ғана қарастырылып, әдеби сипатына, жанрлық
ерекшелігіне, фольклормен байланысына арнайы мән берілмегендігін көреміз.
Орхон ескерткіштерінің фольклорлық сипаты алғаш аңғарып, ол жөнінде
маңызды пікір айтушылар да қазақ ғалымдары болды. Кезінде ғұлама ғалым
академиктер Ә.Марғұлан, М.Әуезовтер олардың эпостық жырларымен ұқсастық
белгілеріне назар аудартқан. Олардың пікірлері бірқатар келелі, ойланатын
мәселелерге қозғау салып қана қоймай, Орхон ескерткіштерінің қадір-қасиетін
бағалауда да айрықша маңызды болды.
М.Әуезовтің: ...бұл күнге дейін оларды тіл тарихының ескерткіштері
ретінде зерттеп жүр. Соған қоса ол фольклордың мейлінше көне үлгілерінің
ескерткіштері емес пе? Сол жазуларда эпостық аңыздардың шағын да ықшам
фабулалық желісі бар ғой деп [1, 143] ерлік жырларына тән белгілерін
көрсететін ой-пікірлері кеңес түркітану ғылымында жаңа ізденістерге жетекші
ой салды деп айтуымызға болады. Бұл пікірлердің Орхон жазбаларының
фольклорлық сипатын айқындауда әлі де маңызы артпаса, мәнін жойған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Түркі қағанаты дәуіріндегі туған
әдеби мұралар, жазба ескерткіштер тілдік, көркем әдебиет тұрғысынан біршама
зерттелгенмен, фольклорлық тұрғыдан, оның фольклормен байланысы,
фольклорлық дәстүрмен сабақтастығы арнайы зерттеу нысаны болған жоқ.
Жұмысымыздың негізгі мақсаты Түркі қағанаты дәуіріндегі жазба әдеби
ескерткіштер (Орхон жазбалары) мен фольклорлық мұралардың арасындағы
дәстүрлі жалғастықты, сабақтастықты айқындау арқылы фольклор мен жазба
әдебиеттің бір-бірімен үнемі өзара байланыста болып жетіліп отыратындығын,
олардың көркемдік ерекшелігін анықтау болмақ. Сонымен қатар көне түркі
ескерткіштерінің зерттеу тарихын да бір ізге келтіру отандық
зерттеушілердің еңбегін саралау негізгі мақсаттан туындайтын міндеттер
болып табылады.
Түркі қағанаты дәуіріндегі фольклорлық мәтіндер сақталмағандықтан,
фольклор белгілерін сол кезден жеткен ескерткіштер мен жазбалардан, әдебиет
үлгілерінен іздеуге тура келеді. Әдеби шығармаларда авторлардың фольклор
мәтіндерін дәл сол күйінде қолданбай өзгерістерге түсіретіндері де ескеріле
отырып, Орхон жазбаларындағы фольклорлық жанрлар, мотивтер, сюжеттер,
образдар зерттеу нысанына алынды.
Әр жылдары түрколог ғалымдар өткізіп келе жатқан халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда бұл саладағы ізденістер мен іркілістердің
бетін ашып, алдағы мақсат-міндеттерді айқындап келеді. Соның бір дәлелі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай Астана қаласында
өткізілген Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер атты халықаралық
ғылыми-теориялық конференция. Бұл конференцияда көне түркі ескерткіштерін
зерттеу барысындағы жетістіктеріміз сараланып, алдағы зерттеу нысанасы
айқындалды. Конференция барысындағы ең үлкен жетістік ретінде көне түркі
дәуірінен жеткен ең ұлы ескерткіш әрі ең көлемді сына жазу – Күлтегін жазуы
көшірмесінің Астана қаласына әкелінуі дер едік. Көне түркі дәуірінде
жасалған жазба мұраларымыздың көпшілігі тас бетіне қашалып жазылғандығын
және басым бөлігінің елімізден тыс сырт мемлекеттерде сақталып келе
жатқандығын ескерсек, отандық ғалымдар үшін көне түркі ескерткіштерін
зерттеудің күрделілігі айқындала түседі. Соған қарамастан, бұл саладағы
ізденістер толастаған емес. Жыл сайын көне түркі дәуірінен жеткен мұраларды
зерттеу үшін арнайы мемлекеттік деңгейде ғылыми экспедициялар құрылып,
зерттеу жұмыстарымен шұғылдануда. Оған дәлел – 2003 жылғы ғылыми экспедиция
барысында Монғолияның батысындағы 5 шақырымға созылған У сай өңірінен
табылған 15000 жуық таңбалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы уақытқа дейінгі кезеңдерде жазылған
зерттеу еңбектерде Орхон ескерткіштері тарихи, тілдік мұра, көркем әдеби
туынды ретінде қарастырылғанымен оның фольклорлық дәстүрмен байланысы,
олардың өзара сабақтастық қырлары арнайы жан-жақты қарастыруды мақсат еткен
зерттеу нысаны болмағандықтан, бұл мәселе зерттеу еңбегімізде көптеген
деректер, талдау-саралау негізінде жан-жақты сөз етілді.
Бүгінгі таңда ғалымдардың зерттеуіне қарағанда әлемдегі барлық көне
түркі ескерткіштерінің саны – 20000-ға жуықтап отыр. Осы тұста ғалым
Т.Жұртбайдың: ... дүние жүзінде 16 мыңнан астам түркі жазуының
ескерткіштері бар. Соның 8 мыңы Ресейде, 7-8 мыңдайы Германияда. Ал біз көп
болса 30-40 жазуды білеміз. Содан кейін Парижде, Лондонда бар. Ал
Қытайдағысының есебі жоқ. Солардың бәрін неге таппаймыз? Тым болмаса
солардың әрқайсысынан бір беттен жазып шығар болсақ, керемет тарихи мұра
болар еді. Кейбір көмескі тарихымыздың беті ашылар еді [2, 9] – деген
пікірі де қаперде жүрген көп жайттың бетін ашады. Олай болса, түрколог
ғалымдардың алдында осынау мол мұраның ғылыми жүйелі сипаттамасын жасау,
ғылыми қауымға таныстыру сияқты толып жатқан міндеттердің тұрғандығы аян.
Зерттеу нысаны. Жоғарыдағы мәселелерді ескере келіп, Орхон-Енисей
ескерткіштерінің көркемдік сипаты деген диплом жұмысы тақырыбын зерттеу
нысанамызға алып отырмыз.
Зерттеудің ғылыми, теориялық және әдістемелік негіздері. Диплом жұмысын
жазу барысында әдебиет теориясы мен фольклортану туралы жазылған іргелі
зерттеулер, әдебиет пен фольклордың өзара байланысы, бір-біріне әсері,
Орхон жазбаларының тарихи, танымдық мәні, әдеби сипаты, фольклорлық
туындылармен арақатынасы, әдеби дәстүр сабақтастығы жөнінде жазылған
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Қоңыратбаев,
М.Ғабдуллин, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Қ.Жұмалиев,
М.Жолдасбеков, С.Садырбаев, Қ.Сартқожаұлы, А.Қыраубайқызы, Н.Келімбетов,
Х.Сүйіншәлиев, М.Мырзахметұлы, Ж.Дәдебаев, Т.Қоңыратбай, К.Матыжанов,
А.Аманжолов, Қ.Өмірәлиев және басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық
пікірлер мен тұжырымдар басшылыққа алынды. Сонымен қатар фольклорлық
туындылардың өзгешелігі, Орхон ескерткіштерінің ерекшелігі мен әдеби
сипаты, мән-мазмұны, оның фольклорлық туындыларға қатысы жөніндегі әр
кезеңдерде орыс тілінде баспа жүзін көрген шетел ғалымдары Б.Н.Путилов,
В.М.Жирмунский, В.Я.Пропп, Д.Н.Медриш, Л.Н.Гумилев, С.Е.Малов,
С.Ю.Неклюдов, И.В.Пухов, И.Л.Кызласов, Д.Д.Васильев, У.Б.Далгат,
Н.И.Кравцов, Д.С.Лихачев, И.Стеблева, И.В.Кормушин, Н.Рахмонов, А.Бомбачи,
т.б. ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері, ой-тұжырымдары мен пікірлері
бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылып,
қажетті тұстарда пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, жүйелеу, жинақтау,
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе және екі
тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі
2400 жылдан астам шамасындай тарихы бар жазба мәдениетіміздің ежелгі
дәуірлердегі үлгілерін танып-білуіміздің басталғанына 300 жылдай уақыт
болса да, оларды елімізде тиянақты зерттеуге бет бұру мен оқу орындарында
оқытыла бастауына жарты ғасырдың шамасы ғана болған екен. Бұл бір жағынан
алып қарағанда аз уақыт та емес, әрине.
Түркі халықтарына ортақ ежелгі дәуірлердегі тарихи, рухани мұраларды
танып-білу, зерттеу мақсатындағы іргелі жұмыстардың жүргізілуі еліміздің
тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. Соңғы жылдары ҚР Білім және ғылым
министрлігі Ғылым академиясы Әдебиет және өнер институтының қазақ
әдебиетінің тарихына арналған он томдық зерттеу еңбектер мен ежелгі
дәуірлерден бастап қазіргі дәуіріміздегі әдебиетке дейінгі көркем әдебиет
үлгілерін қамтитын жиырма томдық Әдеби жәдігерліктер деген атпен жарық
көріп жатқан еңбектер де әдебиет тарихы жөніндегі танымымызды кеңейте
түсетін сүбелі дүниелер.
Түркі қағанаты дәуірінде туған әдеби жазба ескерткіштер қазіргі кезде
бізге белгілі болғандарынан әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін. Ол дәуір
жазбаларының тастан басқа да материалдарға жазылған үлгілері болғандығын
көрсететін тарихи деректерді ғалымдар М.Мырзахмет [3, 196], С.Қаржаубай [4,
46] көрсетіп жазып жүр.
Орхон ескерткіштерінің тілін тереңірек танып білуде белгілі ғалым, тіл
маманы Ғ.Айдаровтың арнайы зерттеу еңбектерінің маңызы аз болмады [5, 41].
Орхон жазба ескерткіштерінің қазіргі қазақ тіліне М.Жолдасбеков [6],
Қ.Өмірәлиев [7], Ғ.Айдаров сияқты ғалымдардың аудармалары мен көрнекті
ақын Қадыр Мырза Әлидің жасаған поэзиялық аудармасы, М.Жолдасбековтің Көне
түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы (1969)
деген тақырыпта жазған ғылыми еңбегі, т,б. зерттеу еңбектер бұл әдеби
мұраларды қазақ оқырмандарының жақынырақ біліп, тереңдей тануына, рухани
толысуына, жаңа ғылыми ой-пікірлердің туындап, тереңірек зерттеу нысанына
айналуына негіз болып келеді.
Ғалымдар Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартқожаұлы 2005 жылы
Күлтегін баспасынан Орхон ескерткішінің толық Атласын жарыққа шығарды
[8]. Орхон жазбаларының бұрын толық танылмағандарының да басын қосып, бұл
жаңа Атласты жасау ғылыми қажеттіліктен туындаған болатын. Бұл Атласқа
соңғы бір ғасырдан астам уақыт ішінде табылған көптеген жаңа ескерткіштер
енгізіліп, сонымен қатар бұрынғы мәтіндер де жаңадан көшіріліп,
транскрипциясы, жаңа аудармасымен, түсініктемесімен қоса ұсынылған.
Қ.Сартқожаұлы аудармасын қазақ ғалымдарының бұрынырақта жасаған
аудармаларымен салыстырғанымызда ғалымның жекелеген сөздер мен сөз
тіркестеріндегі кейбір айырмашылықтарды, зерттеу негізіндегі толықтырулар
мен нақтылаулар жасағандығын байқадық. Жалпы алғанда, аталған аудармаларда
жырдың мазмұнын беруде бір-бірінен соншалықты үлкен айырма жоқ екенін
байқауға болады. Біз Орхон жазбаларын талдау, мысалдар келтіру барысында әр
кездегі аудармаларды салыстыра отырып пайдаландық.
Белгілі фольклортанушы, түркітанушы ғалым Р.Бердібай: VI-VIII
ғасырларда тасқа жазылған Орхон ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет
тарихынан алатын орны үлкен. ...Сонымен қатар бұл жазулар түрік
халықтарының бұдан бір жарым мың жыл бұрынғы биік мәдениетінің, көркемдік
дәстүрінің жарқын куәлігі [9, 25], – деп баға берген осы рухани мұралардың
әдеби сипаты, жанрлық ерекшелігі жөнінде әр кездерде айтылып, жазылған
пікірлер де назар аударуды қажет етеді.
Фольклортанушы ғалым Т.Қоңыратбай жазғанындай көне түркі жазба
ескерткіштері қазақ фольклоры мен әдебиеті және тарихының бастау алатын
үлкен бір сағасы да [10, 46] болып саналады.
Алғашқы, яғни ХІХ ғасырдың соңындағы аудармаларынан соң-ақ (В.В.
Радловтың (1895 жылғы), В.Т.Томсеннің (1896 жылғы) басталған бұл
ескерткіштердің әдеби сипаты, жанры туралы пікірлер осы күнге дейін әр
түрлі айтылып келеді.
Фольклорлық жанрлар – сандаған ғасырлардың туындысы. Халықтың ежелгі
замандардан бастау алған сана-сезімінің, дүниетанымының, тарихи
кезеңдерінің, әдет-ғұрыптары мен қоғамдық салт-сана, қарым-қатынастарының
негізінде пайда болып, заманалардың әр дәуір, кезеңдерінде ұшталып,
жетіліп, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, олардың ой, сезім, талғам таразысынан
өтіп белгілі бір пішіндерге түскен ұжымдық еңбектің туындылары. Сондықтан
да ол өзінің тұрақты, қалыптасқан басты белгілерін, ерекшеліктерін сақтап
отырады. Ал, көркем әдеби (туынды) шығарма жеке адамның (жазушы, ақын,
жырау) шығармашылық еңбегі, яғни автордың өзіндік таным-түсінігінің,
қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар мен тарихи оқиғаларға, құбылыстарға
деген өзіндік көзқарасы мен танымының, оған берген бағасының көркем оймен
көмкеріліп, ауызша немесе жазба түрде жасалған өзіне тән ерекшелігі бар
өнер туындысы.
Фольклор бұрынырақтағы зерттеулерде көрсетіліп жүргендей тек қана сөз
өнері емес. Фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов көрсеткендей оның негізгі үш
сипаты бар. Фольклор сөз өнері болуымен қатар, ол – дүниетаным және көне
мәдениет, тұрмыстың бір бөлшегі [1, 20].
Әдебиетіміздің тарихындағы әр дәуірдің көрнекті суреткерлері өзінің
шығармашылық еңбегінде фольклордан нәр алып, оны өзінше игеріп, фольклордың
түрлі жанрлары мен көркемдік әдіс-тәсілдерін шығармаларында мүмкіншілігіне,
таным-түсінік, шеберлігіне орай тиісінше пайдаланып отырған. Бұл құбылысты
біз жалпы атпен Орхон ескерткіштері деп аталып кеткен Түркі қағанаты
дәуіріндегі әдеби мұралар мен түркі тектес халықтар мекен еткен Евразияның
өзге де өлкелерінен табылған жазба ескерткіштерден байқаймыз.
Рулық заманда туып, басында тек қана утилитарлық-тәжірибелік және
танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілерінің тәрбиелік және
көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналуы – нағыз көркем фольклор
дәрежесіне көтерілуі мемлекеттік қоғамдар тұсында сәйкес келеді екен.
Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі
рулық замандағы салттар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен ұғымдар бірде
көркемдеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде
көрініс тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп
тұрады [1, 32].
Қай дәуірде болса да фольклор мен көркем әдебиет өзара байланыста болып
отырған. Олардың тарихи өзара байланысы әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдар
мен фольклортанушылардың назарын аударып келе жатқан құбылыс екендігі
белгілі. Бұл байланыс әлем әдебиеті дамуының заңдылығын да байқатады. Өзара
күрделі ұқсастықтарымен қатар елеулі айырмашылықтары да бар бұл
құбылыстардың мәні мен өзгешеліктерін білу халықтың рухани даму жолдарын,
мәдени ілгерілеуіміздің бағыт-бағдарын аңдауымыз үшін де қажет.
Алдымен фольклор мен көркем әдебиеттің байланысында қандай заңдылық бар?
Көркем әдебиеттегі фольклорлық дәстүр неден, қандай белгілермен, қалай
көрінеді? деген мәселелерге тоқталып көрейік.
Ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, фольклор мен әдебиеттің арасындағы
өзара әсер ету процесі барлық уақытта бірдей болмаған. Бір дәуірлерде бұл
байланыс белсенді жүріп, бірде бәсеңдеп отырған. Осыған сәйкес әрбір ұлттық
фольклор мен әдебиет өздерінің қатынас жүйесін, яғни жалпы заңдылықтардан
туындаған өзіндік даму процесін қалыптастырған.
Осы орайда Р.Бердібайдың мына ойын келтіре кеткенді жөн көрдік. Ғалым:
Көркем сөз шығармаларының даму, жетілу, жаңа сапаға көшу тарихы фольклор
мен жазба әдебиеттің өзара байланысы мен бір-біріне ықпалының замандар бойы
үзілмей желі тартып келгенін дәлелдейді. Түрлі халықтарда тарихи-әлеуметтік
жағдайларына қарай кейде осы арна қатарласа дамыған, бір кезде осылардың
біреуі алдыңғы шепке шығып отырған. Сонымен қатар, осы екі көркемдік
ағынның жалпы даму бағытында ортақ үлкен заңдылықтар бар. Ол ауызша әдебиет
дәстүрлерінің бірте-бірте жазбаша дәстүрге ауысу, ұласу тенденциясы, – деп
жазады [11, 21].
Осы мағынадағы ой-пікірлер фольклор мен көркем әдебиеттің өзара
байланысына назар аударып, ол жөнінде зерттеу еңбектер жазып жүрген
У.Далгаттың еңбектерінде де жазылып жүр. Онда ғалым: “Процесс
фольклоризации протекал весьма сложно. С одной стороны, фольклор
непосредственно влиял на авторское произведение, вносил в него те или иные
диалектные изменения, в иних случаях допуская нарушения рифм к строфики,
вариативность стихотворного текста который при устной форме бытование
неминуемо терял свою первоначальную каноничность. С другой стороны,
письменная поэзия, подвергавшаяся фольклоризации, сама воздействовала на
устную народную поэзию, на её традиционно устойчивые изобразительные
средства и образы, придавая последним историческую конкретность и другие
качества. Она привносила в фольклор литературную лексику и фразеологию,
способствуя тем самым его литературному преобразованию, – [12, 80] деп
көрсетеді. Ғалым: Фольклорные элементы в составе художественного
произведения должны одновременно рассматриваться и самостоятельностью (в
своем первоначальном значении), и главным образом с точки зрения того
преобразования, которому они подвергаются в конкретной литературной
системе, – дей келіп, бұл жағдай жазушының стиліне, әдеби шеберлігіне,
көркем шығарманың құрылымына, т.б. жағдайларға байланысты болған
фольклорлық элементтердің өзгеру деңгейін анықтаудың өте маңызды екендігіне
назар аударады [13, 10].
Кезінде ғалым М.Ғабдуллин де фольклор туралы, оның өзінен кейін туған
көркем әдебиетке әсері, олардағы сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын
пайдалана білудің маңызы, фольклордың көркем әдебиетке негіз болғандығы
жөніндегі ойларын жазып көрсетсе [14, 34], бұл мәселе жөнінде осы мәнде
айтылған т.б. ой-пікірлерге көптеген мысалдар келтіруге болады.
Әдебиет пен фольклордың байланысын арнайы зерттеп жүрген ғалымдар
олардың әр түрлі типтерін көрсетіп жүр. Мәселен, ғалым У.Б.Далгат:
1. Тура байланыс (Прямая связь);
2. Қарсы әсер байланысы (оппозиция);
3. Үндес байланыс (Созвучная связь) [13, 33-50, 69-70]
деп жүйелей қарастырса, ғалым Д.Н.Медриш бұл
байланыстың мынадай белгілерін атап көрсетеді:
1. Фольклорлық стиль (фольклорная стилизация);
2. Интерпретация;
3. Әдебиеттің халықтық мифологияға қайтып оралуы;
4. Сюжеттік байланыс;
5. Стильдік байланыс;
6. Тақырыптық байланыс [15, 15].
Ал фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов фольклор мен әдебиет арасындағы
байланысты төрт типке бөліп, былайша жүйелейді:
1. Генетическая связь (генетикалық байланыс);
2. Оппозиция (оппозициялық немесе қарсы байланыс);
3. Созвучная связь (үндестік байланыс);
4. Обратная связь (кері байланыс).
Ғалым атап көрсеткендей әдебиеттің фольклормен генетикалық байланысы
жазба әдебиеттің пайда болған кезеңіне тән болып келеді де, бұл кезеңде
фольклордың жанрлық түрлері, сюжеті, образдары, тілі молынан пайдаланылады
[16, 19-20].
Орхон ескерткіштері мәтінімен және ол жөнінде айтылған, жазылған
пікірлермен танысу барысында жоғарыда айтылған байланыстардың біразының бар
екенін байқадық. Ондай байланыстардың болуының өзіндік заңдылықтары да бар.
Көркем әдебиет өкілдерінің, қаламгерлердің көркем туынды жасау әрекетінде,
яғни шығармашылық өнерінде оның таным-түсінігіне, тарихи-әлеуметтік
жағдайларға орай фольклорлық дәстүрді қолдануының әрқайсысына тән өзіндік
ерекшелігі болатыны белгілі.
Байқағанымыздай, көркем әдеби шығармадағы фольклорлық дәстүр көрінісі,
көп жағдайда, көркем әдеби туынды жазуда ақын-жазушылардың фольклордағы
негізгі идеялар мен сюжеттерінің негізінде шығарма жазуы мен фольклорлық
жанрлар мен мотивтерді пайдалануынан, фольклорға тән айшықтарды, яғни тіл
байлығын пайдалануынан аңғарылады екен.
Фольклордың Орхон жазбаларына қатысы жөнінде М.Әуезов, Ә.Марғұландардан
бастап әр кездерде жазылған тұжырымды ой-пікірлер бұл мәселені одан әрі
тереңдей, жан-жақты зерттеуге жетелейді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаевтың: көшпелі елдердің халық поэзиясы тайпалық
шаруалар ортасында туған. Оның басы – Түрік қағанатының дәуірі [17, 78], –
деген пікірін, сол сияқты С.Қасқабасовтың: Орхон-Енисей ескерткішіндегі
мәтіндер – VІ-VІІІ ғасырларда хатқа (тасқа) түскен фольклорлық шығармалар
деуге толық негіз бар деген [1, 320], Р.Бердібайдың: Орхон жазулары
дүниеге келген кезден көп бұрын түрік рулары мен тайпаларында кең дамыған,
алуан жанрлы ауыз әдебиеті мұрасы болғанын, сол дәстүрдің хат жазуға
тиісті дәрежеде әсер еткенін, демек, ауызша жыр, өлең жазба шығарманы
нәрлендірген негіздің бірі болғандығы” жөніндегі ойларын [18, 81], осы
мазмұн, сипаттағы Н.Келімбетовтің [19, 120], Т.Қоңыратбайдың: Түркі
қағанаты дәуірінен жеткен жазба ескерткіштерді сөз еткенде біз олардың
тарихи-мәдени сипатымен қатар фольклорлық табиғатын да басты орынға қоямыз.
Сол негізде оларды белгілі бір тарихи кезең – VI-VIII ғасырлардағы фольклор
шығармаларының тасқа түскен үлгілері ретінде бағалаймыз [20, 19] деп
жазған, т.б. осы сияқты ой-пікірлері, Орхон ескерткіштері кешендеріндегі
фольклорлық айғақтар, жазбалардағы мифтік көріністер мен қаһармандық эпосқа
тән белгілер, жоқтау үлгілері, шешендік арнау, толғаулардың, ырғақтың,
мақал-мәтелдердің қолданылуы бізден осы мәселелердің жазбаларда көрініс
табуының себептері мен мән-мазмұнын айқындауды қажет етеді.
Фольклордың басты сипатының бірі синкреттілігі екендігі белгілі.
Фольклор синкреттілігін Е.М.Мелетинский идеологиялық және жанрлар
синкретизмі деп екі салаға бөліп қарайды [21, 83]. Фольклортанушы
Ш.Ыбыраевтың көрсеткеніндей Идеологиялық синкретизм ең ежелгі дәуірлерде
өнердің наным-сенім, мифтік түсініктерден ажырамай салттық, ритуалдық
көзқарастармен байланысты өмір сүруін сипаттайды. Дін пайда болғанға дейін
оның ролін мифтің атқарып келуі кездойсоқ емес. Бұл ретте фольклор табиғат
пен қоғам туралы түсініктермен бөлінбеген, олармен тұтас жүр. Түркілердің
тәңірлік дінінде осының ізі айқын. Ал, жанрлардың синкретизмі поэзияның,
жалпы өнердің тегі мен түрлерінің бір-бірінен ажырамай, тұтас жүрген
кезеңін қамтиды [22, 60-61].
Эпосты фольклордың бірнеше жанрлық түрлерін, көне наным-сенім, ежелгі
түсінік, дүниетанымдарды бойына жинаған көлемді әрі синкретті сипаттағы
жанр десек, осы жанрға ұқсастық белгілері мол Орхон ескерткіштерінде де
идеологиялық синкретизм көрінісі бар. Түркі қағанаты дәуіріндегі
кешендерде, сол кезден жеткен жазба ескерткіштерде ежелгі дәуірдегі
түркілердің наным-сенімдері, дүниетанымы біршама көрініс тапқан. Солардың
бірі фольклорлық жанрлардың ең көне түрінің бірінен саналатын – мифтік
танымның бейнеленуінен байқалады.
Орхон ескерткіштерінде мифтік танымдар, мифтік сарындар да үлкен орын
алады.
Кеңес дәуіріндегі көркемөнерге қойылған социалистік реализм талабы,
қоғамдық құбылыстарға, тарих пен өнер туындыларына таптық көзқарас
тұрғысынан баға беру саясатының ежелгі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің,
кейбір фольклорлық жанрлардың тереңдей, түбегейлі зерттелуіне де кері
әсерін тигізіп келгені белгілі. Қазақ фольклортануында жинақталып жарық
көруі мен зерттелуі кенжелеп келген жанрлардың бірі қазақ мифтері,
мифологиялық туындылар десек, оған да сол құбылыстың, сонымен қатар
жинақталмауының да белгілі деңгейде әсері болды. Қазақтың мифтік аңыз-
әңгімелерінің бірқатары соңғы кезде ғана жинақталып жарық көруін, соны
пікірлердің айтыла бастауын осыған байланысты деп түсінсек болады. Қазақтың
көркем жазба әдебиетіндегі мифология мәселесі – мифтік сюжеттер, мифтік
құбылулар, олардың жекелеген қаламгерлер шығармаларында қолданылуына назар
аудару кейінгі кездері ғана қолға алына бастады.
Адам баласы өзі өмір сүріп отырған ортаны танып-білу жолында анимизм,
тотемизм, мифология, монотеистік сияқты түрлі наным-сенімдерді,
дүниетанымдарды басынан өткергені белгілі.
Қ.Сартқожаұлы “бөгү” деп атауды ұсынып жүрген, ғылыми әдебиеттерде
тәңірлік немесе тәңіршілдік деп жазылып келе жатқан діннің (тангрианство)
ежелгі түркілерде қалыптасқанына дейін де оларда ежелгі наным-сенімдердің,
таным-түсініктердің болғанына фольклорлық туындылар мен ежелгі жазба
ескерткіштер мол деректер береді.
Алғашқы қауымға тән дүниетаным мен діни нанымдардың көрінісі болып
саналатын анимизм, тотемизм, магия, сондай-ақ рулық қауымның тұсында
қалыптасқан аруаққа табыну белгілері Түркі қағанаты дәуірінің киелі деп
саналған кешендерінде, жазбаларында едәуір көрініс тапқан. Орхон
жазбаларында көне мифтер таза күйінде болмаса да, көне заманғы мифке тән
мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері сақталған. Мысалы,
оларды түркілердің жаратылуы жөніндегі ұғымның берілуінен, көркемдеу
тәсілдеріндегі қолданыстарынан байқауға болады.
Миф жанрының басты ерекшелігі олардағы дүниенің “жаратылысы, ненің
қалай, қайдан пайда болғандығы, оның себебі мен салдары, қоршаған ортаның
сыр-сипаты туралы айтылатын наным-сенімдер, түсініктердің” бейнеленуінен
[23, 3] байқалады.
C.Қасқабасов эпостың жанр болып қалыптасуында оған тірек болатын қайнар
көздерінің бірі ретінде ертегі, өлең, тарихи жырлармен қатар мифті де атап
көрсетеді. Енді Орхон ескерткіштеріндегі мифтердің көріністеріне тоқталып
көрейік.
Ғалымның деректерге сүйеніп айтуынша Түркі қағанаты тұсындағы мифология
бізге толық жетпегендіктен, ол қандай болғанын дәл айтып, сипаттау беру
қиын. Дегенмен де Түркі қағанаты кезінде де біршама циклденіп,
мемлекеттің тез ыдырауына байланысты айтарлықтай бір жүйеге түсіп
үлгермеген [24, 82]. Ғалымның ой-пікірлеріне ден қойсақ Түркі қағанаты
дәуірінде Ежелгі мифтер мен нанымдар, сюжеттер мен мотивтер бірыңғай
идеологиялық сипат алып, қағанды дәріптеу үшін біршама көркем қасиетке ие
болды. Мұны Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі жазбалардан айқын көреміз. Ол
мәтіндерден көне түркі заманындағы мифологиялық ұғымдардың ежелгі мифтік
түсініктермен байланысты екені байқалады. Аспанға табыну, оны Тәңір деп
білу, Көк Тәңір деп құрметтеу, ал жерді Ұмай – әйел ретінде қастерлеу,
жалпы, табиғатты қадірлеу сияқты ежелгі анимистік нанымның, сондай-ақ түркі
жұртының бабасы – Көкбөрі деп, Ашинадан тарағаны туралы тотемистік ұғымның
іздері Құлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк туралы жазуларда жақсы сақталған [1,
319].
Жазбалардағы Көк түрік, Көкте түрік тәңірісі, Көк тәңірі, Жол
тәңірі, Жер-су тәңірі, Тәңірі, Ұмай, Қасиетті жер-су деген ұғымдар
олардың тәңірлікке қатысты наным-сенімінен көрініс береді. Түркі қағанаты
дәуіріндегі аспанды – еркек, жерді – әйел деп түсінетін мифтік ұғымның
түркі халықтарында сақталғаны жөнінде И.В.Стеблева, Қ.Сартқожаұлы,
Ш.Ыбыраев еңбектерінде де айтылады. Қ.Сартқожаұлының көрсетуінше ежелгі
түркі танымында әлем – аталық пен аналықтан тұрады. Аталықтың көктегі
символы – күн, аналықтікі – ай, жердегі аталықтың символы – тау, аналықтың
символы – су. Бұлардың үстінде Тәңір. Жаратушы күш біреу ғана; ол ұлы
Тәңір деп түсінген [4, 88]. Кейбір түркі халықтарының мифтерінде жердің
иесі әйел құдай – Ұмай [23, 3] болса, жазбаларда осы түсініктің ізі де
едәуір көрініс тапқан.
Орхон жазбаларының ішінде көлемділері болып саналатын Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк жазуларында көне мифтердің бір түрі жасампаздық – әлемнің
пайда болуы жөніндегі мифтің сілемі, түркі аңыз, дастандарында жиі
кездесетін мифтік эпикалық уақыт пен кеңістік сарындарының көрінісі бар.
Мысалы, Күлтегін жазуындағы:
Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам
Баласы жаралған, – деген жолдар көне түркі тайпаларының үш
әлем туралы ұғым-түсініктерімен байланысты болса, оны басқару үшін ата-
бабалары Бумын қаған, Істеми қағандардың отырғаны, олардың Тәңірінің
бұйыруымен түркі халқына иелік етті дейтін ұғымдар да мифтік дәуір
ұғымдарынан елес береді.
С.Қасқабасов: Тәңір образында мифтік ілкі ата – демиургтың көптеген
қасиеттері сақталған, - дей келіп, қазақтың көне мифіндегі болуға тиісті
ілкі-ата – демиург бейнесі Тәңірі образымен алмастырылған. Ал, Тәңір
аспанның әміршісі саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы құдай, ол аспан мен
жердегі тылсым мен тіршіліктің иесі,- дей келіп, сол көне замандағы, Түркі
қағанаты дәуіріндегі мифтік ұғымдар қазақтың мифі мен діни нанымында ғана
сақталып қоймай ұлтымыздың көркем фольклоры мен классикалық әдебиетінде
поэзиялық символға, көркем әдіске, метафораға айналғанын айтады [24, 90].
Орхон жазбаларында үш әлем жөніндегі ежелгі түсініктің де көрінісі бар.
Ғалым C.Қасқабасовтың көрсетуінше Аспан мен жердің телегей теңізден
бөлініп жаралғаны туралы түсінік жаһанда үш әлем (аспан, жер, жер асты) бар
деген сенім тудырған [1, 234]. Бұл сенімнің қазақтарда да болғандығы
жөнінде Ш.Уәлиханов та кезінде жазып көрсеткен болатын [25].
Орхон ескерткіштерін эпикалық дәстүр тұрғысынан сараптап, оларды түркі,
шығыс фольклорлық мұраларымен типологиялық тұрғыдан салыстыра қарастыру да
бұл мәселе жөніндегі түсінігімізді кеңейте түсері анық.
Түркі-монғол халықтарының эпосы мен ертегілерінде түрлі дәрежеде
сақталған мифтік дәуірдегі бұл түсініктің көрінісі қазақ фольклорының
ішінде батырлық ертегілерде бейнеленген (Ер Төстік, Күн астындағы
Күнікей қыз т.б.). Ондағы төменгі әлемнің көріністері сол ежелгі
замандардағы мифтік сананың сілемдері болса, ортаңғы әлем жер бетінің
көріністеріне сәйкес келіп, эпостың бас қаһарманының мекені ортаңғы әлем
болып суреттеледі.
Қазақ фольклорында жиі кездесіп қолданылатын әлемнің төрт бұрыштылығы
жөніндегі айтылатын сарын Орхон жазбаларында да бар. Ондағы ...Ілгері
күнбатыста, оң жақта – күн ортада, кейін – күн батыста, сол жақта – түн
ортасында. Соның ішіндегі халықтың көбі маған бағынды секілді тіркестер де
дүниені төрт бұрышты деп есептеген ескі түсініктің көрінісі. Ежелгі мотив
бұл жерде Түркілердің мекен еткен жерінің кеңдігін, қағанаттың күш-
дәрежесін бейнелеу мақсатын пайдаланылған.
Ертедегі адамдардың дүниені төрт бұрышты деп ойлағаны жөнінде
фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың пікірі төмендегіше болып келеді:
Алғашқы қоғамдағы мифтік ұғым бойынша космос тек жоғарыдан төмен қарай
құрылған вертикальді үш әлем түрінде ғана емес, сондай-ақ тегіс жатқан,
яғни горизантальді әлем ретінде де суреттеледі. ...Қазақтың дүниенің төрт
бұрышы деген сөзі осы мифтік ұғымға меңзейді [24, 82].
Сол сияқты ғалым Р.Бердібай да ғаламның пайда болуы туралы ұғымның көне
дәуірлерден бері халықтың фольклорында, ауыз әдебиетінде, ертегілерде,
эпостарда, көрініс тауып келе жатқанын көрсете келіп, түркі халықтарының
эпикалық мұраларынан – хақас, бурят, тува (тобалар) халықтарының
қаһармандық дастандары мен батырлық ертегілерінен деректер, мысалдар
келтіреді. Ғалым: Қазақ жырлары мен ертегілерінде ұшырайтын баяғы өткен
заманда, дүниенің төрт бұрышы деп келетін тіркестер, сөз жоқ, әлгіндей
архаикалық заман түсініктерінің бертінгі кездегі сілемі болып табылады.
Мифтік сарын қазақ фольклорында аспан әлемі (космологиялық) аңыздарында
көбірек сақталған..., - деп көрсетеді [9, 27].
Ежелгі дәуірлерде түркілермен көршілес, аралас-құралас қатар өмір сүрген
халықтардың мифтерімен түркі мифтерін салыстыра зерттеу де түркі мифтерінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізетін анық.
Мифтерде ұлттық характер көрініс табатынын ескерсек, түркі мифтерінде де
белгілі дәрежеде түркі халықтарының өзіндік ерекшеліктерінің бейнеленуі
заңды. Ислам дінінің түркі еліне келуі олардың ежелгі таным-түсініктерінің
фольклорлық мұраларында, жазба ескерткіштерінде сақталуына да өзгерістер
енгізгені белгілі. Орхон ескерткіштеріндегі, сондай-ақ көрші елдердің
фольклорындағы, ежелгі жазбаларындағы деректер фольклортану ғылымында
зерттелуі кенжелеп қолға алынған түркілік мифтерді айқындауда мотивтерді
салыстыра қарастыру оң нәтижелер береді деп ойлаймыз.
Қазақ мифтерінің бір саласы – адамдардың жаралуы жайлы айтылатын
антропогондық мифтер. Ертегі, аңыз, әпсана, эпикалық жыр сияқты түрлерінің
бәрінде дерлік айрықша орын алатын ғажайып туу мотивінің де түп-төркіні
мифтерден бастау алады [23, 8].
Бұл мотив әлем халықтарының фольклорында бар. Ғажайып туу мотивіне
А.Н.Веселовский, В.Я.Пропп сияқты ғалымдар назар аударып, ол жөніндегі
пікірлерін жазған болатын. Бұл құбылыстың қазақ фольклорындағы көрінісі
С.Қасқабасов, Б.Әзібаева, Ш.Ыбыраев зерттеулерінде қарастырылды.
Эпикалық фольклорлық туындыларда жиі көрініс табатын мотивтердің бірі –
кейіпкердің ғажайып тууының түрлерін ғалым С.Қасқабасов: тотем-бабаның
баласы, аталар әруағының жәрдемі, мұсылман әулие-әнбиелердің, пірлердің
көмегі және баланың төтенше жағдайда (әкесі үйде жоқта) тууы [26, 240], -
деп топтастыра көрсетеді.
Түркі қағанаты дәуірі жазба ескерткіштерінде тотемизмнің – фольклорлық
ғажайып туу мотивінің де көрінісі бар. Ол жазбаларда қағандар Тәңірінің
қалаулысы, Көктен жаралды деп көрсетіледі. Қағандардың, батырлардың
Тәңірден жаралуы туралы ұғым ежелгі түсінік – көктен, күн нұрынан жаралуы
жөніндегі көне танымның бір көрінісі. Бұл жерде ежелгі ғажайып туу мотиві
қолданылған.
Орхон жазбаларында ел билеушінің ерекше жаралатыны жайындағы ежелгі
наным Тәңір текті, Тәңірден жаралған Түрк Білге қаған. Бұл шақта отырдым
деген түрде айқын бейнеленген. С.Қасқабасов осы сияқты ел билеуші патшалар
мен қағандардың жай адамнан тумай, құдайдың құдіретімен ерекше жағдайда
туатыны туралы ұғым көптеген халықтардың мифтерінде, тіпті, орта ғасырдағы
аңыздар мен шежірелерде де кездесетіндігіне дәйекті мысалдар келтіреді.
Ғалым Бұл – ғайыптан туу мотиві ежелгі тотемизмнің өзгерген түрі дей
келіп, бұл құбылыстың қазақтың көркем фольклорында да кедесетіндігіне мысал
ретінде Алпамыстың, Қобыландының, Ер Төстіктердің дүниеге келуінің
бейнеленуін, бұл көне наным өзгертілген, мұсылманданған түрінде де бас
қаһарманды дәріптеудің бір амалына айналып кеткенін жазып көрсетеді [1,
321].
Қаһарманның ерекше туылысы жайындағы мотив (сюжет), әсіресе көне
эпостарда дәстүрлі түрде сақталып, басты қаһарманды дәріптеу, оның ерлігін
аша түсу үшін қолданылады, яғни қаһарманның алдағы ерліктерді жасауына
дайындығын көрсетуге бағытталған.
Фольклорлық шығармада кейіпкердің туу тарихына мән беріле
бейнеленетіндігінің бір көрінісі – Тәңірден, күн нұрынан жарату көне
жанрларда да, кейінгі қазақ фольклорында кездесіп отыратын мотив. Мысалы,
Оғыз қаған эпосындағы кейіпкерлер жаратылысы, Шыңғыс ханның күн нұрынан
жаралуы, Едігенің пері қызынан тууы, т.б. Мұндай мотивтер қаһарманды
дәріптеудің ең биік үлгісі – батырдың тууынан өлуіне дейінгі өмірін
қамтитын классикалық эпостарда да қолданылады [26, 23]. Бұл мотивтің жыр
бастамаларында мифологиялық түрде ғажайып тууымен басталуын Ер Едіге
жырынан да көруге болады.
Осы сияқты құбылыс, яғни алғашқы патшаның көктен келуі, өлгеннен кейін
қайтадан көкке (аспанға) кететіні, сондықтан да олардың қабірі белгісіз
болатыны туралы дәстүрлі аңыз Тибетте де бар екен [27].
Тарихшы Ә.Т.Төлеубаев Ғұндар мемлекеті – түркі мемлекеттігінің бастауы
атты мақаласында: Ғұндардың патшасын қытай деректері шәниуй деп атайды.
Шәниуй деген ұлан байтақтықтың, кеңдіктің бейнесі... шындығында да, ғұндар
шәниуйді Аспанның перзенті, Тәңірдің перзенті деп атаған, – деп
көрсетеді [28, 262].
Күннің нұрлы сәулесінен болашақ батырдың жаралу мотивін ежелгі эпикалық
мұралардың бірі болып саналатын “Оғыз қаған” эпосынан да кездестіреміз.
Ежелгі түркі аңыз-әфсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр-
шұғыла жауатыны туралы айтылады. Қазіргі кезде жарық көріп жатқан көптеген
тарихи, танымдық еңбектерде жазылып, қоғамдық іс-әрекеттерде көрініс тауып
жүргеніндей, ...түріктердің арғы ата-бабасы саналатын сақтар мен ғұндардың
Көк Тәңірісіне табынып, көк бөріні тотем тұтқаны, көк түсті киелі санағаны,
көк түсті байрақтарын желпілдеткені тарихтан жақсы мәлім [29, 29-30].
Бұл дәстүр түркі халықтарының қаһармандық жырларында да орын алған.
Қазақтың батырлық жырларында халық қамын ойлап, елді жаудан қорғайтын
қаһармандар жарық нұрдан жаралған болып келеді. Мысалы, Қобыланда батыр
жырының бір нұсқасында мынадай жыр жолдары бар. Ондағы:
Шеттен келген дұшпаннан
Ел аймаған сақтайтын,
Асыл нұрдан жаралған
Қыдырбай шалдың еркесі
Қара қыпшақ Қобыланды,
Балаңыздың аты бар [30, 18], – деген сияқты нұрдан жаралу
мотиві де осыған орайлас болып шығады.
Осы құбылыс түркі халықтарының қаһармандық жырларында да бар. Мысалы,
қырғыздың Манас эпосында болашақ батыр Манас та жолына нұр төгілген, ал
өзін көкжал бөрі қоршап қорғап жүрген қаһарман болып былайша:
Арқасында баланың
Қара көк жалы көрінді:
Қара шағыр қабыланы,
Қапталында шабынды.
Көсеу құйрық көк арыстан,
Оң жағында қабынды.
Нұр төгіліп жолына
Бәрі ойлаған баланың
Манас деп аты табылды [31, 18], – деп бейнеленеді.
Кейінгі дәуірлердегі көркем фольклорда көне сюжеттер мен мотивтер, ескі
ұғымдар жаңаша пайымдалып, заман талабына сай жырланып, Олар енді,
негізінен, көркемдік міндет атқарды да, эпосты, бүкіл фольклорды
эстетикалық тұрғыдан түрлендірді [1, 237].
Қазақ мифтерінің ең көне түрлерінің бірі – жан-жануарлар туралы мифтер.
Тотемизм – адам, яки ру-тайпа белгілі бір жануардан, өсімдіктен, немесе
желден, күн сәулесінен, я болмаса басқа бір ғажайып нәрседен туады деп
илану және сол бабасының керемет қасиеттері ұрпағына дариды деп түсіну [1,
21] болса, фольклорда кең көрініс табатын бұл дәстүр түркілердің Түркі
қағанаты дәуіріндегі киелі кешендерінен, сол дәуір аңыздарынан, Орхон
жазбаларында көкбөріге қатысты жайттардан байқалады. Түркі тайпаларының
көне ұғым-түсініктерін көрсететін белгілерінің бірі – бөрі тотемі екендігі
белгілі. Көкбөрі – түркілердің ежелгі тотемдік мифі.
Аңыздық деректерге қарағанда ежелгі түріктер өздерін көкбөріден
тарағанбыз деп түсінген. Ертедегі мифтік ұғымның бір мысалын қазақтың “Ақ
қасқыр” ертегісінен де аңғаруға болады. Ежелгі түркілердің өздерін
көкбөріден тарататындығы жайындағы ежелгі аңыз-әңгімелерді кезінде тарихшы
Н.Я.Бичурин көне Қытай жазбаларынан алып жариялаған.
Осы аңыздардың негізінде туған поэзия тілімен жырланған Көк бөрі атты
дастаны да болғаны туралы Н.Келімбетов деректер келтіреді. Ғалым Көк бөрі
дастанындағы аңыздар көне дәуірдің тарихи шындығынан алыс емес екенін
ескерте отырып, осы аңыздар мен тарихи шындықтың арасын ажыратып алу қиын
екендігін жазса [29, 52], ғалым А.Қыраубайқызы Көкбөрі аңызын тарихи
оқиғалардың елесі деп көрсетеді [32, 15]. Ғалым келтірген деректерге
сүйенсек, Түрік байрақтарына бөрінің басы алтынмен әшекейленіп салынған
[29, 220]. Бұларды Ашина әулеті, яғни бөрі тектілер деп атап кетіпті.
Көк түріктер осы әулеттен өрбіпті. Олар бәрі шетінен мықты, қайсар, батыр
болғаны үшін, көрші отырған тайпалар Ашина әулетін – түрік – түкюлер
(түркіттер) деп атап кетіпті [29, 54].
Ежелгі түркілердің өздерінің шығу тегін көк бөрімен байланыстыратындығы,
қасиетті санайтындығы жөніндегі осы ежелгі түсінігінің ізі Орхон киелі
кешендеріндерінде де бейнеленіп көрініс тапқан.
Түркі қағанаты заманына жататын ұстын ескерткіштерде, мысалы, Алғашқы
Түркі қағанаты дәуірінде жасалған Бұғыты кешеніндегі ұстынның бас жағына
қасқырды еміп тұрған баланың бедері (барельеф) салынған. Осы сияқты
Күлтегін, Білге қаған, Қарабалғасун (Ордубалық) ескерткіштерінде де бөрі
бейнесін тас бетіне түсіргенде, басын – қасқырдың басына, денесін –
айдаһарға, аяғын – жолбарысқа, иектің астындағы жүнін – арыстанға ұқсатып
мифтік түрде бейнелеген [4, 98].
Тарихи деректерге қарағанда байырғы түркі заманында бөрінің мүсіні
гранит тастан да тұтас ойылып жасалған. ...байырғы түркілердің бала
кезіндегі есімінен бөлек лауазымына қатысты атақ-шен де беріліп отырған. Ол
тұлға тарихи шежірелер мен әпсаналарда осы атақ-шенімен аталады. Таспар
қаған інісі Жұтанды кіші хандыққа көтеріп, батыс түркіге жібергенде Бөрі-
хан Жұтан деген атақ-лауазым берген. Міне, осылайша байырғы түркілер
билеуші бір ғана киетегі болған бөріні ардақ тұтып, Қағанның оққағарынан
бастап, Кіші ханға дейін бөрі атап, мәңгілік елдің аруақтарының рухын
сақтап тұратын киелі орынға қойылар ескерткіштің (мәңгітас) басына бөрі
бейнесін ойып қалдырып, оны бүкіл бүтін қағанаттың (империяның) киетегіне
айналдырған [4, 98]. Егер фольклордың тағы бір сипаты – тұрмыстың
бөлшегі, адам тіршілігінің өн бойында қолданылып, әр саласында
пайдаланылатын дүние [1, 23], екендігін ескерсек бұл келтірілген деректер
де Түркі қағанаты дәуірі фольклоры жөніндегі танымымызды кеңейте түседі.
Ежелгі түркілердің бұл түсінігі олардың Көкбөрі туралы аңыздарымен қатар
“Оғыз қаған” сияқты ежелгі дастанында да сақталған. Мысалы, “Оғыз қаған”
дастанында Оғыз қаған Үрім қағанға қарсы соғысқа аттанған кезде оның
әскерін көктен түскен көк бөрі бастап жүреді. Ол дастанда былайша беріледі:
Шатырларын түсіріп, шөк болып ұйықтап кетті. Таңертең болғанда Оғыз
қағанның шатырына күндей бір жарық кірді. Ол жарықтан көк түкті, көк жалды
бір еркек бөрі шықты. Осы бөрі Оғуз қағанға сөз беріп тұрып, былай деді:
Ай, ай Оғуз қаған!
Урум үстіне сен аттанар боласың!
Ай, ай Оғуз қаған!
Қызметіңде мен жүрер боламын! – деп айтты. Бұдан соң Оғуз
қаған шатырын түргізіп, (жүріп) кетті. (Бір уақытта) қарады, (қараса)
әскердің алдын бастап көк түкті, көк жалды, үлкен бір еркек бөрі шауып
барады екен. (Оғуз да әскерімен) ол бөрінің артынан соңына түсіп, шаба
жөнелді [33, 72].
Сонымен қатар Оғыз қаған дастанындағы Оғыздың дүниеге келуі, батырлық
бейнесі, оның ерлікке толы жорықтары мен Күлтегін жырынан ортақ
ұқсастықтарды аңғаруға болады.
Осы сияқты көріністердің қазақ ауыз әдебиетінде де жиі ұшырасуы
кездейсоқ ұқсастық емес, ол сандаған ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз
байланысып жатқан түркі тайпалар туыстығының байланыстылығынан туындайтын
құбылыстар болып саналады. Бұдан ежелгі түркілердің қасқырды кешендердегі
тастан жасалған ескерткіштерде бейнелеуі, көк бөрі туралы аңыздары мен
“Оғыз қаған” дастаны арасында, сондай-ақ түркі тектес халықтар мен қазақтың
батырлық жырлары, т.б. әдебиет үлгілері арасында дәстүрлі көркемдік
байланыстың, сабақтастықтың бар екендігі байқалады.
Орхон жазбаларында түркі әскерінің күштілігін, басымдылығын көрсету үшін
жазбагер:
Тәңірі қуат берген соң
Әкем қағанның әскері бөрідей бопты, – деп оларды бөріге
теңейді. Әрине, бұл жерде бөрі тотем ретінде бейнеленіп тұрмағаны анық.
Қазақта ер жігіттің күшіне, ерлігіне риза болғанында бөрім, нарым деп
сүйсініп айтуы мен эпостарда батырдың ерлік іс-әрекетін бөріге теңеуінде
жақындық белгілер бар. Осы құбылыс Орхон жазбаларында да сол мәндес болып
келеді.
Бұл дәстүр кейінгі көркем фольклорда да кеңінен қолданылып отырған.
Қазақтың батырлық жырларында да жауға қарсы әскер бастаған батырларды көк
бөріге теңей сипаттау кең көрініс тапқан. Мысалы, Қобыланды батыр жырында
Қобыланды батыр өзінің қарсыласы Шошай хан туралы:
Көк шекпенді көк бөрі –
Қызылбастан хан Шошай, –
дейді. Алпамыс, Қобыланды жырларындағы:
Қойға тиген қасқырдай
Сойып кетіп барады; (Қобыланды)
Қойға тиген бөрідей
Талқандап қуып бөледі, (Алпамыс) – деген жолдар сияқты
бейнелеулер басқа да батырлық жырларда жиі кездеседі. Бұл ұқсастықтарды
Күлтегіндегі жазбасындағы:
Әкем қағанның қосыны бөрідей
Жаудары қойдай болыпты, – деген жолдармен салыстыра қарасақ,
өзара байланыстың бар екендігі айқындала түседі. Осыған орай М.Жолдасбеков:
Ұнамды кейіпкерлерді бөріге теңеу түркі халқы бөріден тараған деген
аңыздан шықса керек. Өзінің түп тегі санаған халық бөріні ерекше
қасиеттеген. Қасқырбек, Бөрібек, Бөлтірік, Бөрібай тәрізді кісі аттарының
өте көп болуы осыдан [34, 83], – деп көрсетеді.
Бұл көркемдік дәстүр қырғыз халқының эпосы Манаста да көрініс тапқан.
Онда Манастың келбеті мен күш-қайратына:
Көкірегі кең, шалқақ төс,
Жауырыны кең, бекем бел.
Айбаты басым, зәрі күш
Піл мүшелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
6
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби
мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Ежелгі жырлардың батырлар жырымен
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ..25
2 Көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .37
1. Көне түркі ескерткіштерінің көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
2. Ежелгі жырлардың сюжеті мен
композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3. Көне түркі туындыларының көркемдік ерекшелігі және қазақ
4. эпосымен
ұқсастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..46
1 Көне түркі жырларындағы дәстүр жалғастығы
2 мен
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алуы ұлттық
әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерін қайта қарап, кемшін тұстарымызды
толықтыруға толық мүмкіндік туғызды. Ұлттық әдебиетіміз өзінің бастау-
бұлағын біздің дәуірімізден бұрынғы VІІ ғасырдан бастайтын деректерді
ғылыми айналымға енгізіп жатан тұста, түркі халықтарының алғашқы жазу-сызу
мәдениетінің бірден-бір биік өлшемі – Орхон-Енисей ескерткіштерін көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан талдап, бағалаудың маңызы зор.
Жазу – адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының жемісі, биік мәдениеттіліктің
белгісі. Олай болса, түркі халықтарының әлемдік мәдениеттен ойып орын
алатын асыл қазынасы – көне түркі ескерткіштері немесе Орхон-Енисей
ескерткіштері аталып келе жатқан руникалық жазулар. Бүгінгі таңда көне
түркі ескерткіштері аталып келе жатқан сына жазулар түбегейлі зерттеліп,
толыққанды ғылыми жүйеге түсті деп айта алмаймыз.
Сөз жоқ, көне түркі ескерткіштері алғаш белгілі болған мерзімнен бергі
екі ғасырға жуық уақытта аталмыш мұраларды зерттеу ісіне Г.Гейкель,
Д.Мессершмидт, Ф.Страленберг, Г.Спасский, Н.Ядринцев, В.Томсен, В.Радлов,
П.Мелиоранский, Г.Рамстедт, Наджип Асим, В.Бартольд т.б. шетел ғалымдарынан
бастап, М.Әуезов, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов,
М.Жолдасбеков, Қ.Сартқожаұлы сияқты отандық ғалымдар өлшеусіз еңбек
сіңірді.
Бұған қарап, көне түркі ескерткіштері түбегейлі зерттеліп бітті деген ой
тумауы керек. Керісінше, осынау ғалымдар еңбегін бір жүйеге түсіріп,
кешенді зерттеуге жол ашатын мезгіл туды. Аталмыш тақырыптың өзектілігі де
осыдан туындайды. Ал біздің негізгі мақсатымыз – соңғы кездері ұйғыр
ғалымдары айтып жүрген көне түркі ескерткіштерінің әдеби сипатына күмән
келтірушілік пікірлерге тосқауыл қою, көне түркі ескерткіштерінің түркі
халықтарының тарихи-көркем туындысы болып қала беретіндігін дәлелдей түсу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем әдебиетінің тууы, пайда болуы
соңғы бір-екі ғасырдың немесе қазақтың жеке өз алдына халық, ұлт болып
қалыптасуы кезеңінен ғана басталмайтыны халқымыздың оқыған, зиялы
азаматтарына белгілі болса да, халқымыздың тарихи санасын, ұлттық қадыр-
қасиеті мен салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түпкілікті жоюға бағытталған
отаршылдық саясаттағы іс-әрекеттер әдебиетіміздің тарихын оның бастау
көздерімен байланыстыра зерттеп, шынайы, тиянақты танып-білуімізге кері
әсерін тигізіп келгені қазіргі кезде айқындала түсті.
Орхон ескерткіштерін танып білуде ХІХ ғасырдың соңындағы В.Т.Томсеннің,
В.В.Радловтың құпия жазулардың сырын ашуы мен аудармалары, әдеби сипаты
жөніндегі пікірлері маңызды еңбектер болғаны тарихтан мәлім.
Еуразияның ұланғайыр кеңістігінен көптеген көне түркі жазба
ескерткіштерінің табылуы түркітанушылардың алдына, олардың сыр-сипатын,
мазмұнын, жанрлық ерекшеліктерін, түрлерін анықтаумен қатар, олардың
фольклорлық қырларын айқындау міндеттерін қойып отыр.
Орхон ескерткіштерінің өзіндік ерекшелігі, жанры, ондағы фольклорға тән
белгілердің көріністері жөнінде айтылған, жазылған ой-пікірлер ХІХ ғасырдың
соңы мен XX ғасырдың алғашқы жартысындағы баспасөз беттері мен мұрағат
деректерінде кездеседі. Кезінде Ф.Корш, П.А.Фалев, П.М.Мелиоранский,
Л.Н.Бернштам сияқты ғалымдар да Орхон жазба ескерткіштерінің әдеби сипатына
назар аударып, оларда фольклормен ұқсас ортақ белгілердің бар екендігін,
оларды салыстыра зерттеудің қажеттігі туралы ой-пікірлерін білдірген екен.
Орхон жазбаларының құпия сыры ашылып оқылған кезден ХХ ғасырдың 50-
жылдарына дейінгі кезеңдердегі зерттеген ғалымдардың еңбектерінде олар
тілдік, тарихи мұра ретінде ғана қарастырылып, әдеби сипатына, жанрлық
ерекшелігіне, фольклормен байланысына арнайы мән берілмегендігін көреміз.
Орхон ескерткіштерінің фольклорлық сипаты алғаш аңғарып, ол жөнінде
маңызды пікір айтушылар да қазақ ғалымдары болды. Кезінде ғұлама ғалым
академиктер Ә.Марғұлан, М.Әуезовтер олардың эпостық жырларымен ұқсастық
белгілеріне назар аудартқан. Олардың пікірлері бірқатар келелі, ойланатын
мәселелерге қозғау салып қана қоймай, Орхон ескерткіштерінің қадір-қасиетін
бағалауда да айрықша маңызды болды.
М.Әуезовтің: ...бұл күнге дейін оларды тіл тарихының ескерткіштері
ретінде зерттеп жүр. Соған қоса ол фольклордың мейлінше көне үлгілерінің
ескерткіштері емес пе? Сол жазуларда эпостық аңыздардың шағын да ықшам
фабулалық желісі бар ғой деп [1, 143] ерлік жырларына тән белгілерін
көрсететін ой-пікірлері кеңес түркітану ғылымында жаңа ізденістерге жетекші
ой салды деп айтуымызға болады. Бұл пікірлердің Орхон жазбаларының
фольклорлық сипатын айқындауда әлі де маңызы артпаса, мәнін жойған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Түркі қағанаты дәуіріндегі туған
әдеби мұралар, жазба ескерткіштер тілдік, көркем әдебиет тұрғысынан біршама
зерттелгенмен, фольклорлық тұрғыдан, оның фольклормен байланысы,
фольклорлық дәстүрмен сабақтастығы арнайы зерттеу нысаны болған жоқ.
Жұмысымыздың негізгі мақсаты Түркі қағанаты дәуіріндегі жазба әдеби
ескерткіштер (Орхон жазбалары) мен фольклорлық мұралардың арасындағы
дәстүрлі жалғастықты, сабақтастықты айқындау арқылы фольклор мен жазба
әдебиеттің бір-бірімен үнемі өзара байланыста болып жетіліп отыратындығын,
олардың көркемдік ерекшелігін анықтау болмақ. Сонымен қатар көне түркі
ескерткіштерінің зерттеу тарихын да бір ізге келтіру отандық
зерттеушілердің еңбегін саралау негізгі мақсаттан туындайтын міндеттер
болып табылады.
Түркі қағанаты дәуіріндегі фольклорлық мәтіндер сақталмағандықтан,
фольклор белгілерін сол кезден жеткен ескерткіштер мен жазбалардан, әдебиет
үлгілерінен іздеуге тура келеді. Әдеби шығармаларда авторлардың фольклор
мәтіндерін дәл сол күйінде қолданбай өзгерістерге түсіретіндері де ескеріле
отырып, Орхон жазбаларындағы фольклорлық жанрлар, мотивтер, сюжеттер,
образдар зерттеу нысанына алынды.
Әр жылдары түрколог ғалымдар өткізіп келе жатқан халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда бұл саладағы ізденістер мен іркілістердің
бетін ашып, алдағы мақсат-міндеттерді айқындап келеді. Соның бір дәлелі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай Астана қаласында
өткізілген Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер атты халықаралық
ғылыми-теориялық конференция. Бұл конференцияда көне түркі ескерткіштерін
зерттеу барысындағы жетістіктеріміз сараланып, алдағы зерттеу нысанасы
айқындалды. Конференция барысындағы ең үлкен жетістік ретінде көне түркі
дәуірінен жеткен ең ұлы ескерткіш әрі ең көлемді сына жазу – Күлтегін жазуы
көшірмесінің Астана қаласына әкелінуі дер едік. Көне түркі дәуірінде
жасалған жазба мұраларымыздың көпшілігі тас бетіне қашалып жазылғандығын
және басым бөлігінің елімізден тыс сырт мемлекеттерде сақталып келе
жатқандығын ескерсек, отандық ғалымдар үшін көне түркі ескерткіштерін
зерттеудің күрделілігі айқындала түседі. Соған қарамастан, бұл саладағы
ізденістер толастаған емес. Жыл сайын көне түркі дәуірінен жеткен мұраларды
зерттеу үшін арнайы мемлекеттік деңгейде ғылыми экспедициялар құрылып,
зерттеу жұмыстарымен шұғылдануда. Оған дәлел – 2003 жылғы ғылыми экспедиция
барысында Монғолияның батысындағы 5 шақырымға созылған У сай өңірінен
табылған 15000 жуық таңбалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы уақытқа дейінгі кезеңдерде жазылған
зерттеу еңбектерде Орхон ескерткіштері тарихи, тілдік мұра, көркем әдеби
туынды ретінде қарастырылғанымен оның фольклорлық дәстүрмен байланысы,
олардың өзара сабақтастық қырлары арнайы жан-жақты қарастыруды мақсат еткен
зерттеу нысаны болмағандықтан, бұл мәселе зерттеу еңбегімізде көптеген
деректер, талдау-саралау негізінде жан-жақты сөз етілді.
Бүгінгі таңда ғалымдардың зерттеуіне қарағанда әлемдегі барлық көне
түркі ескерткіштерінің саны – 20000-ға жуықтап отыр. Осы тұста ғалым
Т.Жұртбайдың: ... дүние жүзінде 16 мыңнан астам түркі жазуының
ескерткіштері бар. Соның 8 мыңы Ресейде, 7-8 мыңдайы Германияда. Ал біз көп
болса 30-40 жазуды білеміз. Содан кейін Парижде, Лондонда бар. Ал
Қытайдағысының есебі жоқ. Солардың бәрін неге таппаймыз? Тым болмаса
солардың әрқайсысынан бір беттен жазып шығар болсақ, керемет тарихи мұра
болар еді. Кейбір көмескі тарихымыздың беті ашылар еді [2, 9] – деген
пікірі де қаперде жүрген көп жайттың бетін ашады. Олай болса, түрколог
ғалымдардың алдында осынау мол мұраның ғылыми жүйелі сипаттамасын жасау,
ғылыми қауымға таныстыру сияқты толып жатқан міндеттердің тұрғандығы аян.
Зерттеу нысаны. Жоғарыдағы мәселелерді ескере келіп, Орхон-Енисей
ескерткіштерінің көркемдік сипаты деген диплом жұмысы тақырыбын зерттеу
нысанамызға алып отырмыз.
Зерттеудің ғылыми, теориялық және әдістемелік негіздері. Диплом жұмысын
жазу барысында әдебиет теориясы мен фольклортану туралы жазылған іргелі
зерттеулер, әдебиет пен фольклордың өзара байланысы, бір-біріне әсері,
Орхон жазбаларының тарихи, танымдық мәні, әдеби сипаты, фольклорлық
туындылармен арақатынасы, әдеби дәстүр сабақтастығы жөнінде жазылған
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Қоңыратбаев,
М.Ғабдуллин, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Қ.Жұмалиев,
М.Жолдасбеков, С.Садырбаев, Қ.Сартқожаұлы, А.Қыраубайқызы, Н.Келімбетов,
Х.Сүйіншәлиев, М.Мырзахметұлы, Ж.Дәдебаев, Т.Қоңыратбай, К.Матыжанов,
А.Аманжолов, Қ.Өмірәлиев және басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық
пікірлер мен тұжырымдар басшылыққа алынды. Сонымен қатар фольклорлық
туындылардың өзгешелігі, Орхон ескерткіштерінің ерекшелігі мен әдеби
сипаты, мән-мазмұны, оның фольклорлық туындыларға қатысы жөніндегі әр
кезеңдерде орыс тілінде баспа жүзін көрген шетел ғалымдары Б.Н.Путилов,
В.М.Жирмунский, В.Я.Пропп, Д.Н.Медриш, Л.Н.Гумилев, С.Е.Малов,
С.Ю.Неклюдов, И.В.Пухов, И.Л.Кызласов, Д.Д.Васильев, У.Б.Далгат,
Н.И.Кравцов, Д.С.Лихачев, И.Стеблева, И.В.Кормушин, Н.Рахмонов, А.Бомбачи,
т.б. ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері, ой-тұжырымдары мен пікірлері
бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылып,
қажетті тұстарда пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыста салыстыру, жүйелеу, жинақтау,
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе және екі
тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ежелгі дәуірдегі әдеби мұралар
1.1 Көне әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі
2400 жылдан астам шамасындай тарихы бар жазба мәдениетіміздің ежелгі
дәуірлердегі үлгілерін танып-білуіміздің басталғанына 300 жылдай уақыт
болса да, оларды елімізде тиянақты зерттеуге бет бұру мен оқу орындарында
оқытыла бастауына жарты ғасырдың шамасы ғана болған екен. Бұл бір жағынан
алып қарағанда аз уақыт та емес, әрине.
Түркі халықтарына ортақ ежелгі дәуірлердегі тарихи, рухани мұраларды
танып-білу, зерттеу мақсатындағы іргелі жұмыстардың жүргізілуі еліміздің
тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. Соңғы жылдары ҚР Білім және ғылым
министрлігі Ғылым академиясы Әдебиет және өнер институтының қазақ
әдебиетінің тарихына арналған он томдық зерттеу еңбектер мен ежелгі
дәуірлерден бастап қазіргі дәуіріміздегі әдебиетке дейінгі көркем әдебиет
үлгілерін қамтитын жиырма томдық Әдеби жәдігерліктер деген атпен жарық
көріп жатқан еңбектер де әдебиет тарихы жөніндегі танымымызды кеңейте
түсетін сүбелі дүниелер.
Түркі қағанаты дәуірінде туған әдеби жазба ескерткіштер қазіргі кезде
бізге белгілі болғандарынан әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін. Ол дәуір
жазбаларының тастан басқа да материалдарға жазылған үлгілері болғандығын
көрсететін тарихи деректерді ғалымдар М.Мырзахмет [3, 196], С.Қаржаубай [4,
46] көрсетіп жазып жүр.
Орхон ескерткіштерінің тілін тереңірек танып білуде белгілі ғалым, тіл
маманы Ғ.Айдаровтың арнайы зерттеу еңбектерінің маңызы аз болмады [5, 41].
Орхон жазба ескерткіштерінің қазіргі қазақ тіліне М.Жолдасбеков [6],
Қ.Өмірәлиев [7], Ғ.Айдаров сияқты ғалымдардың аудармалары мен көрнекті
ақын Қадыр Мырза Әлидің жасаған поэзиялық аудармасы, М.Жолдасбековтің Көне
түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы (1969)
деген тақырыпта жазған ғылыми еңбегі, т,б. зерттеу еңбектер бұл әдеби
мұраларды қазақ оқырмандарының жақынырақ біліп, тереңдей тануына, рухани
толысуына, жаңа ғылыми ой-пікірлердің туындап, тереңірек зерттеу нысанына
айналуына негіз болып келеді.
Ғалымдар Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартқожаұлы 2005 жылы
Күлтегін баспасынан Орхон ескерткішінің толық Атласын жарыққа шығарды
[8]. Орхон жазбаларының бұрын толық танылмағандарының да басын қосып, бұл
жаңа Атласты жасау ғылыми қажеттіліктен туындаған болатын. Бұл Атласқа
соңғы бір ғасырдан астам уақыт ішінде табылған көптеген жаңа ескерткіштер
енгізіліп, сонымен қатар бұрынғы мәтіндер де жаңадан көшіріліп,
транскрипциясы, жаңа аудармасымен, түсініктемесімен қоса ұсынылған.
Қ.Сартқожаұлы аудармасын қазақ ғалымдарының бұрынырақта жасаған
аудармаларымен салыстырғанымызда ғалымның жекелеген сөздер мен сөз
тіркестеріндегі кейбір айырмашылықтарды, зерттеу негізіндегі толықтырулар
мен нақтылаулар жасағандығын байқадық. Жалпы алғанда, аталған аудармаларда
жырдың мазмұнын беруде бір-бірінен соншалықты үлкен айырма жоқ екенін
байқауға болады. Біз Орхон жазбаларын талдау, мысалдар келтіру барысында әр
кездегі аудармаларды салыстыра отырып пайдаландық.
Белгілі фольклортанушы, түркітанушы ғалым Р.Бердібай: VI-VIII
ғасырларда тасқа жазылған Орхон ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет
тарихынан алатын орны үлкен. ...Сонымен қатар бұл жазулар түрік
халықтарының бұдан бір жарым мың жыл бұрынғы биік мәдениетінің, көркемдік
дәстүрінің жарқын куәлігі [9, 25], – деп баға берген осы рухани мұралардың
әдеби сипаты, жанрлық ерекшелігі жөнінде әр кездерде айтылып, жазылған
пікірлер де назар аударуды қажет етеді.
Фольклортанушы ғалым Т.Қоңыратбай жазғанындай көне түркі жазба
ескерткіштері қазақ фольклоры мен әдебиеті және тарихының бастау алатын
үлкен бір сағасы да [10, 46] болып саналады.
Алғашқы, яғни ХІХ ғасырдың соңындағы аудармаларынан соң-ақ (В.В.
Радловтың (1895 жылғы), В.Т.Томсеннің (1896 жылғы) басталған бұл
ескерткіштердің әдеби сипаты, жанры туралы пікірлер осы күнге дейін әр
түрлі айтылып келеді.
Фольклорлық жанрлар – сандаған ғасырлардың туындысы. Халықтың ежелгі
замандардан бастау алған сана-сезімінің, дүниетанымының, тарихи
кезеңдерінің, әдет-ғұрыптары мен қоғамдық салт-сана, қарым-қатынастарының
негізінде пайда болып, заманалардың әр дәуір, кезеңдерінде ұшталып,
жетіліп, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, олардың ой, сезім, талғам таразысынан
өтіп белгілі бір пішіндерге түскен ұжымдық еңбектің туындылары. Сондықтан
да ол өзінің тұрақты, қалыптасқан басты белгілерін, ерекшеліктерін сақтап
отырады. Ал, көркем әдеби (туынды) шығарма жеке адамның (жазушы, ақын,
жырау) шығармашылық еңбегі, яғни автордың өзіндік таным-түсінігінің,
қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар мен тарихи оқиғаларға, құбылыстарға
деген өзіндік көзқарасы мен танымының, оған берген бағасының көркем оймен
көмкеріліп, ауызша немесе жазба түрде жасалған өзіне тән ерекшелігі бар
өнер туындысы.
Фольклор бұрынырақтағы зерттеулерде көрсетіліп жүргендей тек қана сөз
өнері емес. Фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов көрсеткендей оның негізгі үш
сипаты бар. Фольклор сөз өнері болуымен қатар, ол – дүниетаным және көне
мәдениет, тұрмыстың бір бөлшегі [1, 20].
Әдебиетіміздің тарихындағы әр дәуірдің көрнекті суреткерлері өзінің
шығармашылық еңбегінде фольклордан нәр алып, оны өзінше игеріп, фольклордың
түрлі жанрлары мен көркемдік әдіс-тәсілдерін шығармаларында мүмкіншілігіне,
таным-түсінік, шеберлігіне орай тиісінше пайдаланып отырған. Бұл құбылысты
біз жалпы атпен Орхон ескерткіштері деп аталып кеткен Түркі қағанаты
дәуіріндегі әдеби мұралар мен түркі тектес халықтар мекен еткен Евразияның
өзге де өлкелерінен табылған жазба ескерткіштерден байқаймыз.
Рулық заманда туып, басында тек қана утилитарлық-тәжірибелік және
танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілерінің тәрбиелік және
көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналуы – нағыз көркем фольклор
дәрежесіне көтерілуі мемлекеттік қоғамдар тұсында сәйкес келеді екен.
Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі
рулық замандағы салттар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен ұғымдар бірде
көркемдеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде
көрініс тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп
тұрады [1, 32].
Қай дәуірде болса да фольклор мен көркем әдебиет өзара байланыста болып
отырған. Олардың тарихи өзара байланысы әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдар
мен фольклортанушылардың назарын аударып келе жатқан құбылыс екендігі
белгілі. Бұл байланыс әлем әдебиеті дамуының заңдылығын да байқатады. Өзара
күрделі ұқсастықтарымен қатар елеулі айырмашылықтары да бар бұл
құбылыстардың мәні мен өзгешеліктерін білу халықтың рухани даму жолдарын,
мәдени ілгерілеуіміздің бағыт-бағдарын аңдауымыз үшін де қажет.
Алдымен фольклор мен көркем әдебиеттің байланысында қандай заңдылық бар?
Көркем әдебиеттегі фольклорлық дәстүр неден, қандай белгілермен, қалай
көрінеді? деген мәселелерге тоқталып көрейік.
Ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, фольклор мен әдебиеттің арасындағы
өзара әсер ету процесі барлық уақытта бірдей болмаған. Бір дәуірлерде бұл
байланыс белсенді жүріп, бірде бәсеңдеп отырған. Осыған сәйкес әрбір ұлттық
фольклор мен әдебиет өздерінің қатынас жүйесін, яғни жалпы заңдылықтардан
туындаған өзіндік даму процесін қалыптастырған.
Осы орайда Р.Бердібайдың мына ойын келтіре кеткенді жөн көрдік. Ғалым:
Көркем сөз шығармаларының даму, жетілу, жаңа сапаға көшу тарихы фольклор
мен жазба әдебиеттің өзара байланысы мен бір-біріне ықпалының замандар бойы
үзілмей желі тартып келгенін дәлелдейді. Түрлі халықтарда тарихи-әлеуметтік
жағдайларына қарай кейде осы арна қатарласа дамыған, бір кезде осылардың
біреуі алдыңғы шепке шығып отырған. Сонымен қатар, осы екі көркемдік
ағынның жалпы даму бағытында ортақ үлкен заңдылықтар бар. Ол ауызша әдебиет
дәстүрлерінің бірте-бірте жазбаша дәстүрге ауысу, ұласу тенденциясы, – деп
жазады [11, 21].
Осы мағынадағы ой-пікірлер фольклор мен көркем әдебиеттің өзара
байланысына назар аударып, ол жөнінде зерттеу еңбектер жазып жүрген
У.Далгаттың еңбектерінде де жазылып жүр. Онда ғалым: “Процесс
фольклоризации протекал весьма сложно. С одной стороны, фольклор
непосредственно влиял на авторское произведение, вносил в него те или иные
диалектные изменения, в иних случаях допуская нарушения рифм к строфики,
вариативность стихотворного текста который при устной форме бытование
неминуемо терял свою первоначальную каноничность. С другой стороны,
письменная поэзия, подвергавшаяся фольклоризации, сама воздействовала на
устную народную поэзию, на её традиционно устойчивые изобразительные
средства и образы, придавая последним историческую конкретность и другие
качества. Она привносила в фольклор литературную лексику и фразеологию,
способствуя тем самым его литературному преобразованию, – [12, 80] деп
көрсетеді. Ғалым: Фольклорные элементы в составе художественного
произведения должны одновременно рассматриваться и самостоятельностью (в
своем первоначальном значении), и главным образом с точки зрения того
преобразования, которому они подвергаются в конкретной литературной
системе, – дей келіп, бұл жағдай жазушының стиліне, әдеби шеберлігіне,
көркем шығарманың құрылымына, т.б. жағдайларға байланысты болған
фольклорлық элементтердің өзгеру деңгейін анықтаудың өте маңызды екендігіне
назар аударады [13, 10].
Кезінде ғалым М.Ғабдуллин де фольклор туралы, оның өзінен кейін туған
көркем әдебиетке әсері, олардағы сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын
пайдалана білудің маңызы, фольклордың көркем әдебиетке негіз болғандығы
жөніндегі ойларын жазып көрсетсе [14, 34], бұл мәселе жөнінде осы мәнде
айтылған т.б. ой-пікірлерге көптеген мысалдар келтіруге болады.
Әдебиет пен фольклордың байланысын арнайы зерттеп жүрген ғалымдар
олардың әр түрлі типтерін көрсетіп жүр. Мәселен, ғалым У.Б.Далгат:
1. Тура байланыс (Прямая связь);
2. Қарсы әсер байланысы (оппозиция);
3. Үндес байланыс (Созвучная связь) [13, 33-50, 69-70]
деп жүйелей қарастырса, ғалым Д.Н.Медриш бұл
байланыстың мынадай белгілерін атап көрсетеді:
1. Фольклорлық стиль (фольклорная стилизация);
2. Интерпретация;
3. Әдебиеттің халықтық мифологияға қайтып оралуы;
4. Сюжеттік байланыс;
5. Стильдік байланыс;
6. Тақырыптық байланыс [15, 15].
Ал фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов фольклор мен әдебиет арасындағы
байланысты төрт типке бөліп, былайша жүйелейді:
1. Генетическая связь (генетикалық байланыс);
2. Оппозиция (оппозициялық немесе қарсы байланыс);
3. Созвучная связь (үндестік байланыс);
4. Обратная связь (кері байланыс).
Ғалым атап көрсеткендей әдебиеттің фольклормен генетикалық байланысы
жазба әдебиеттің пайда болған кезеңіне тән болып келеді де, бұл кезеңде
фольклордың жанрлық түрлері, сюжеті, образдары, тілі молынан пайдаланылады
[16, 19-20].
Орхон ескерткіштері мәтінімен және ол жөнінде айтылған, жазылған
пікірлермен танысу барысында жоғарыда айтылған байланыстардың біразының бар
екенін байқадық. Ондай байланыстардың болуының өзіндік заңдылықтары да бар.
Көркем әдебиет өкілдерінің, қаламгерлердің көркем туынды жасау әрекетінде,
яғни шығармашылық өнерінде оның таным-түсінігіне, тарихи-әлеуметтік
жағдайларға орай фольклорлық дәстүрді қолдануының әрқайсысына тән өзіндік
ерекшелігі болатыны белгілі.
Байқағанымыздай, көркем әдеби шығармадағы фольклорлық дәстүр көрінісі,
көп жағдайда, көркем әдеби туынды жазуда ақын-жазушылардың фольклордағы
негізгі идеялар мен сюжеттерінің негізінде шығарма жазуы мен фольклорлық
жанрлар мен мотивтерді пайдалануынан, фольклорға тән айшықтарды, яғни тіл
байлығын пайдалануынан аңғарылады екен.
Фольклордың Орхон жазбаларына қатысы жөнінде М.Әуезов, Ә.Марғұландардан
бастап әр кездерде жазылған тұжырымды ой-пікірлер бұл мәселені одан әрі
тереңдей, жан-жақты зерттеуге жетелейді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаевтың: көшпелі елдердің халық поэзиясы тайпалық
шаруалар ортасында туған. Оның басы – Түрік қағанатының дәуірі [17, 78], –
деген пікірін, сол сияқты С.Қасқабасовтың: Орхон-Енисей ескерткішіндегі
мәтіндер – VІ-VІІІ ғасырларда хатқа (тасқа) түскен фольклорлық шығармалар
деуге толық негіз бар деген [1, 320], Р.Бердібайдың: Орхон жазулары
дүниеге келген кезден көп бұрын түрік рулары мен тайпаларында кең дамыған,
алуан жанрлы ауыз әдебиеті мұрасы болғанын, сол дәстүрдің хат жазуға
тиісті дәрежеде әсер еткенін, демек, ауызша жыр, өлең жазба шығарманы
нәрлендірген негіздің бірі болғандығы” жөніндегі ойларын [18, 81], осы
мазмұн, сипаттағы Н.Келімбетовтің [19, 120], Т.Қоңыратбайдың: Түркі
қағанаты дәуірінен жеткен жазба ескерткіштерді сөз еткенде біз олардың
тарихи-мәдени сипатымен қатар фольклорлық табиғатын да басты орынға қоямыз.
Сол негізде оларды белгілі бір тарихи кезең – VI-VIII ғасырлардағы фольклор
шығармаларының тасқа түскен үлгілері ретінде бағалаймыз [20, 19] деп
жазған, т.б. осы сияқты ой-пікірлері, Орхон ескерткіштері кешендеріндегі
фольклорлық айғақтар, жазбалардағы мифтік көріністер мен қаһармандық эпосқа
тән белгілер, жоқтау үлгілері, шешендік арнау, толғаулардың, ырғақтың,
мақал-мәтелдердің қолданылуы бізден осы мәселелердің жазбаларда көрініс
табуының себептері мен мән-мазмұнын айқындауды қажет етеді.
Фольклордың басты сипатының бірі синкреттілігі екендігі белгілі.
Фольклор синкреттілігін Е.М.Мелетинский идеологиялық және жанрлар
синкретизмі деп екі салаға бөліп қарайды [21, 83]. Фольклортанушы
Ш.Ыбыраевтың көрсеткеніндей Идеологиялық синкретизм ең ежелгі дәуірлерде
өнердің наным-сенім, мифтік түсініктерден ажырамай салттық, ритуалдық
көзқарастармен байланысты өмір сүруін сипаттайды. Дін пайда болғанға дейін
оның ролін мифтің атқарып келуі кездойсоқ емес. Бұл ретте фольклор табиғат
пен қоғам туралы түсініктермен бөлінбеген, олармен тұтас жүр. Түркілердің
тәңірлік дінінде осының ізі айқын. Ал, жанрлардың синкретизмі поэзияның,
жалпы өнердің тегі мен түрлерінің бір-бірінен ажырамай, тұтас жүрген
кезеңін қамтиды [22, 60-61].
Эпосты фольклордың бірнеше жанрлық түрлерін, көне наным-сенім, ежелгі
түсінік, дүниетанымдарды бойына жинаған көлемді әрі синкретті сипаттағы
жанр десек, осы жанрға ұқсастық белгілері мол Орхон ескерткіштерінде де
идеологиялық синкретизм көрінісі бар. Түркі қағанаты дәуіріндегі
кешендерде, сол кезден жеткен жазба ескерткіштерде ежелгі дәуірдегі
түркілердің наным-сенімдері, дүниетанымы біршама көрініс тапқан. Солардың
бірі фольклорлық жанрлардың ең көне түрінің бірінен саналатын – мифтік
танымның бейнеленуінен байқалады.
Орхон ескерткіштерінде мифтік танымдар, мифтік сарындар да үлкен орын
алады.
Кеңес дәуіріндегі көркемөнерге қойылған социалистік реализм талабы,
қоғамдық құбылыстарға, тарих пен өнер туындыларына таптық көзқарас
тұрғысынан баға беру саясатының ежелгі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің,
кейбір фольклорлық жанрлардың тереңдей, түбегейлі зерттелуіне де кері
әсерін тигізіп келгені белгілі. Қазақ фольклортануында жинақталып жарық
көруі мен зерттелуі кенжелеп келген жанрлардың бірі қазақ мифтері,
мифологиялық туындылар десек, оған да сол құбылыстың, сонымен қатар
жинақталмауының да белгілі деңгейде әсері болды. Қазақтың мифтік аңыз-
әңгімелерінің бірқатары соңғы кезде ғана жинақталып жарық көруін, соны
пікірлердің айтыла бастауын осыған байланысты деп түсінсек болады. Қазақтың
көркем жазба әдебиетіндегі мифология мәселесі – мифтік сюжеттер, мифтік
құбылулар, олардың жекелеген қаламгерлер шығармаларында қолданылуына назар
аудару кейінгі кездері ғана қолға алына бастады.
Адам баласы өзі өмір сүріп отырған ортаны танып-білу жолында анимизм,
тотемизм, мифология, монотеистік сияқты түрлі наным-сенімдерді,
дүниетанымдарды басынан өткергені белгілі.
Қ.Сартқожаұлы “бөгү” деп атауды ұсынып жүрген, ғылыми әдебиеттерде
тәңірлік немесе тәңіршілдік деп жазылып келе жатқан діннің (тангрианство)
ежелгі түркілерде қалыптасқанына дейін де оларда ежелгі наным-сенімдердің,
таным-түсініктердің болғанына фольклорлық туындылар мен ежелгі жазба
ескерткіштер мол деректер береді.
Алғашқы қауымға тән дүниетаным мен діни нанымдардың көрінісі болып
саналатын анимизм, тотемизм, магия, сондай-ақ рулық қауымның тұсында
қалыптасқан аруаққа табыну белгілері Түркі қағанаты дәуірінің киелі деп
саналған кешендерінде, жазбаларында едәуір көрініс тапқан. Орхон
жазбаларында көне мифтер таза күйінде болмаса да, көне заманғы мифке тән
мифтік сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері сақталған. Мысалы,
оларды түркілердің жаратылуы жөніндегі ұғымның берілуінен, көркемдеу
тәсілдеріндегі қолданыстарынан байқауға болады.
Миф жанрының басты ерекшелігі олардағы дүниенің “жаратылысы, ненің
қалай, қайдан пайда болғандығы, оның себебі мен салдары, қоршаған ортаның
сыр-сипаты туралы айтылатын наным-сенімдер, түсініктердің” бейнеленуінен
[23, 3] байқалады.
C.Қасқабасов эпостың жанр болып қалыптасуында оған тірек болатын қайнар
көздерінің бірі ретінде ертегі, өлең, тарихи жырлармен қатар мифті де атап
көрсетеді. Енді Орхон ескерткіштеріндегі мифтердің көріністеріне тоқталып
көрейік.
Ғалымның деректерге сүйеніп айтуынша Түркі қағанаты тұсындағы мифология
бізге толық жетпегендіктен, ол қандай болғанын дәл айтып, сипаттау беру
қиын. Дегенмен де Түркі қағанаты кезінде де біршама циклденіп,
мемлекеттің тез ыдырауына байланысты айтарлықтай бір жүйеге түсіп
үлгермеген [24, 82]. Ғалымның ой-пікірлеріне ден қойсақ Түркі қағанаты
дәуірінде Ежелгі мифтер мен нанымдар, сюжеттер мен мотивтер бірыңғай
идеологиялық сипат алып, қағанды дәріптеу үшін біршама көркем қасиетке ие
болды. Мұны Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі жазбалардан айқын көреміз. Ол
мәтіндерден көне түркі заманындағы мифологиялық ұғымдардың ежелгі мифтік
түсініктермен байланысты екені байқалады. Аспанға табыну, оны Тәңір деп
білу, Көк Тәңір деп құрметтеу, ал жерді Ұмай – әйел ретінде қастерлеу,
жалпы, табиғатты қадірлеу сияқты ежелгі анимистік нанымның, сондай-ақ түркі
жұртының бабасы – Көкбөрі деп, Ашинадан тарағаны туралы тотемистік ұғымның
іздері Құлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк туралы жазуларда жақсы сақталған [1,
319].
Жазбалардағы Көк түрік, Көкте түрік тәңірісі, Көк тәңірі, Жол
тәңірі, Жер-су тәңірі, Тәңірі, Ұмай, Қасиетті жер-су деген ұғымдар
олардың тәңірлікке қатысты наным-сенімінен көрініс береді. Түркі қағанаты
дәуіріндегі аспанды – еркек, жерді – әйел деп түсінетін мифтік ұғымның
түркі халықтарында сақталғаны жөнінде И.В.Стеблева, Қ.Сартқожаұлы,
Ш.Ыбыраев еңбектерінде де айтылады. Қ.Сартқожаұлының көрсетуінше ежелгі
түркі танымында әлем – аталық пен аналықтан тұрады. Аталықтың көктегі
символы – күн, аналықтікі – ай, жердегі аталықтың символы – тау, аналықтың
символы – су. Бұлардың үстінде Тәңір. Жаратушы күш біреу ғана; ол ұлы
Тәңір деп түсінген [4, 88]. Кейбір түркі халықтарының мифтерінде жердің
иесі әйел құдай – Ұмай [23, 3] болса, жазбаларда осы түсініктің ізі де
едәуір көрініс тапқан.
Орхон жазбаларының ішінде көлемділері болып саналатын Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк жазуларында көне мифтердің бір түрі жасампаздық – әлемнің
пайда болуы жөніндегі мифтің сілемі, түркі аңыз, дастандарында жиі
кездесетін мифтік эпикалық уақыт пен кеңістік сарындарының көрінісі бар.
Мысалы, Күлтегін жазуындағы:
Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам
Баласы жаралған, – деген жолдар көне түркі тайпаларының үш
әлем туралы ұғым-түсініктерімен байланысты болса, оны басқару үшін ата-
бабалары Бумын қаған, Істеми қағандардың отырғаны, олардың Тәңірінің
бұйыруымен түркі халқына иелік етті дейтін ұғымдар да мифтік дәуір
ұғымдарынан елес береді.
С.Қасқабасов: Тәңір образында мифтік ілкі ата – демиургтың көптеген
қасиеттері сақталған, - дей келіп, қазақтың көне мифіндегі болуға тиісті
ілкі-ата – демиург бейнесі Тәңірі образымен алмастырылған. Ал, Тәңір
аспанның әміршісі саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы құдай, ол аспан мен
жердегі тылсым мен тіршіліктің иесі,- дей келіп, сол көне замандағы, Түркі
қағанаты дәуіріндегі мифтік ұғымдар қазақтың мифі мен діни нанымында ғана
сақталып қоймай ұлтымыздың көркем фольклоры мен классикалық әдебиетінде
поэзиялық символға, көркем әдіске, метафораға айналғанын айтады [24, 90].
Орхон жазбаларында үш әлем жөніндегі ежелгі түсініктің де көрінісі бар.
Ғалым C.Қасқабасовтың көрсетуінше Аспан мен жердің телегей теңізден
бөлініп жаралғаны туралы түсінік жаһанда үш әлем (аспан, жер, жер асты) бар
деген сенім тудырған [1, 234]. Бұл сенімнің қазақтарда да болғандығы
жөнінде Ш.Уәлиханов та кезінде жазып көрсеткен болатын [25].
Орхон ескерткіштерін эпикалық дәстүр тұрғысынан сараптап, оларды түркі,
шығыс фольклорлық мұраларымен типологиялық тұрғыдан салыстыра қарастыру да
бұл мәселе жөніндегі түсінігімізді кеңейте түсері анық.
Түркі-монғол халықтарының эпосы мен ертегілерінде түрлі дәрежеде
сақталған мифтік дәуірдегі бұл түсініктің көрінісі қазақ фольклорының
ішінде батырлық ертегілерде бейнеленген (Ер Төстік, Күн астындағы
Күнікей қыз т.б.). Ондағы төменгі әлемнің көріністері сол ежелгі
замандардағы мифтік сананың сілемдері болса, ортаңғы әлем жер бетінің
көріністеріне сәйкес келіп, эпостың бас қаһарманының мекені ортаңғы әлем
болып суреттеледі.
Қазақ фольклорында жиі кездесіп қолданылатын әлемнің төрт бұрыштылығы
жөніндегі айтылатын сарын Орхон жазбаларында да бар. Ондағы ...Ілгері
күнбатыста, оң жақта – күн ортада, кейін – күн батыста, сол жақта – түн
ортасында. Соның ішіндегі халықтың көбі маған бағынды секілді тіркестер де
дүниені төрт бұрышты деп есептеген ескі түсініктің көрінісі. Ежелгі мотив
бұл жерде Түркілердің мекен еткен жерінің кеңдігін, қағанаттың күш-
дәрежесін бейнелеу мақсатын пайдаланылған.
Ертедегі адамдардың дүниені төрт бұрышты деп ойлағаны жөнінде
фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың пікірі төмендегіше болып келеді:
Алғашқы қоғамдағы мифтік ұғым бойынша космос тек жоғарыдан төмен қарай
құрылған вертикальді үш әлем түрінде ғана емес, сондай-ақ тегіс жатқан,
яғни горизантальді әлем ретінде де суреттеледі. ...Қазақтың дүниенің төрт
бұрышы деген сөзі осы мифтік ұғымға меңзейді [24, 82].
Сол сияқты ғалым Р.Бердібай да ғаламның пайда болуы туралы ұғымның көне
дәуірлерден бері халықтың фольклорында, ауыз әдебиетінде, ертегілерде,
эпостарда, көрініс тауып келе жатқанын көрсете келіп, түркі халықтарының
эпикалық мұраларынан – хақас, бурят, тува (тобалар) халықтарының
қаһармандық дастандары мен батырлық ертегілерінен деректер, мысалдар
келтіреді. Ғалым: Қазақ жырлары мен ертегілерінде ұшырайтын баяғы өткен
заманда, дүниенің төрт бұрышы деп келетін тіркестер, сөз жоқ, әлгіндей
архаикалық заман түсініктерінің бертінгі кездегі сілемі болып табылады.
Мифтік сарын қазақ фольклорында аспан әлемі (космологиялық) аңыздарында
көбірек сақталған..., - деп көрсетеді [9, 27].
Ежелгі дәуірлерде түркілермен көршілес, аралас-құралас қатар өмір сүрген
халықтардың мифтерімен түркі мифтерін салыстыра зерттеу де түркі мифтерінің
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізетін анық.
Мифтерде ұлттық характер көрініс табатынын ескерсек, түркі мифтерінде де
белгілі дәрежеде түркі халықтарының өзіндік ерекшеліктерінің бейнеленуі
заңды. Ислам дінінің түркі еліне келуі олардың ежелгі таным-түсініктерінің
фольклорлық мұраларында, жазба ескерткіштерінде сақталуына да өзгерістер
енгізгені белгілі. Орхон ескерткіштеріндегі, сондай-ақ көрші елдердің
фольклорындағы, ежелгі жазбаларындағы деректер фольклортану ғылымында
зерттелуі кенжелеп қолға алынған түркілік мифтерді айқындауда мотивтерді
салыстыра қарастыру оң нәтижелер береді деп ойлаймыз.
Қазақ мифтерінің бір саласы – адамдардың жаралуы жайлы айтылатын
антропогондық мифтер. Ертегі, аңыз, әпсана, эпикалық жыр сияқты түрлерінің
бәрінде дерлік айрықша орын алатын ғажайып туу мотивінің де түп-төркіні
мифтерден бастау алады [23, 8].
Бұл мотив әлем халықтарының фольклорында бар. Ғажайып туу мотивіне
А.Н.Веселовский, В.Я.Пропп сияқты ғалымдар назар аударып, ол жөніндегі
пікірлерін жазған болатын. Бұл құбылыстың қазақ фольклорындағы көрінісі
С.Қасқабасов, Б.Әзібаева, Ш.Ыбыраев зерттеулерінде қарастырылды.
Эпикалық фольклорлық туындыларда жиі көрініс табатын мотивтердің бірі –
кейіпкердің ғажайып тууының түрлерін ғалым С.Қасқабасов: тотем-бабаның
баласы, аталар әруағының жәрдемі, мұсылман әулие-әнбиелердің, пірлердің
көмегі және баланың төтенше жағдайда (әкесі үйде жоқта) тууы [26, 240], -
деп топтастыра көрсетеді.
Түркі қағанаты дәуірі жазба ескерткіштерінде тотемизмнің – фольклорлық
ғажайып туу мотивінің де көрінісі бар. Ол жазбаларда қағандар Тәңірінің
қалаулысы, Көктен жаралды деп көрсетіледі. Қағандардың, батырлардың
Тәңірден жаралуы туралы ұғым ежелгі түсінік – көктен, күн нұрынан жаралуы
жөніндегі көне танымның бір көрінісі. Бұл жерде ежелгі ғажайып туу мотиві
қолданылған.
Орхон жазбаларында ел билеушінің ерекше жаралатыны жайындағы ежелгі
наным Тәңір текті, Тәңірден жаралған Түрк Білге қаған. Бұл шақта отырдым
деген түрде айқын бейнеленген. С.Қасқабасов осы сияқты ел билеуші патшалар
мен қағандардың жай адамнан тумай, құдайдың құдіретімен ерекше жағдайда
туатыны туралы ұғым көптеген халықтардың мифтерінде, тіпті, орта ғасырдағы
аңыздар мен шежірелерде де кездесетіндігіне дәйекті мысалдар келтіреді.
Ғалым Бұл – ғайыптан туу мотиві ежелгі тотемизмнің өзгерген түрі дей
келіп, бұл құбылыстың қазақтың көркем фольклорында да кедесетіндігіне мысал
ретінде Алпамыстың, Қобыландының, Ер Төстіктердің дүниеге келуінің
бейнеленуін, бұл көне наным өзгертілген, мұсылманданған түрінде де бас
қаһарманды дәріптеудің бір амалына айналып кеткенін жазып көрсетеді [1,
321].
Қаһарманның ерекше туылысы жайындағы мотив (сюжет), әсіресе көне
эпостарда дәстүрлі түрде сақталып, басты қаһарманды дәріптеу, оның ерлігін
аша түсу үшін қолданылады, яғни қаһарманның алдағы ерліктерді жасауына
дайындығын көрсетуге бағытталған.
Фольклорлық шығармада кейіпкердің туу тарихына мән беріле
бейнеленетіндігінің бір көрінісі – Тәңірден, күн нұрынан жарату көне
жанрларда да, кейінгі қазақ фольклорында кездесіп отыратын мотив. Мысалы,
Оғыз қаған эпосындағы кейіпкерлер жаратылысы, Шыңғыс ханның күн нұрынан
жаралуы, Едігенің пері қызынан тууы, т.б. Мұндай мотивтер қаһарманды
дәріптеудің ең биік үлгісі – батырдың тууынан өлуіне дейінгі өмірін
қамтитын классикалық эпостарда да қолданылады [26, 23]. Бұл мотивтің жыр
бастамаларында мифологиялық түрде ғажайып тууымен басталуын Ер Едіге
жырынан да көруге болады.
Осы сияқты құбылыс, яғни алғашқы патшаның көктен келуі, өлгеннен кейін
қайтадан көкке (аспанға) кететіні, сондықтан да олардың қабірі белгісіз
болатыны туралы дәстүрлі аңыз Тибетте де бар екен [27].
Тарихшы Ә.Т.Төлеубаев Ғұндар мемлекеті – түркі мемлекеттігінің бастауы
атты мақаласында: Ғұндардың патшасын қытай деректері шәниуй деп атайды.
Шәниуй деген ұлан байтақтықтың, кеңдіктің бейнесі... шындығында да, ғұндар
шәниуйді Аспанның перзенті, Тәңірдің перзенті деп атаған, – деп
көрсетеді [28, 262].
Күннің нұрлы сәулесінен болашақ батырдың жаралу мотивін ежелгі эпикалық
мұралардың бірі болып саналатын “Оғыз қаған” эпосынан да кездестіреміз.
Ежелгі түркі аңыз-әфсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр-
шұғыла жауатыны туралы айтылады. Қазіргі кезде жарық көріп жатқан көптеген
тарихи, танымдық еңбектерде жазылып, қоғамдық іс-әрекеттерде көрініс тауып
жүргеніндей, ...түріктердің арғы ата-бабасы саналатын сақтар мен ғұндардың
Көк Тәңірісіне табынып, көк бөріні тотем тұтқаны, көк түсті киелі санағаны,
көк түсті байрақтарын желпілдеткені тарихтан жақсы мәлім [29, 29-30].
Бұл дәстүр түркі халықтарының қаһармандық жырларында да орын алған.
Қазақтың батырлық жырларында халық қамын ойлап, елді жаудан қорғайтын
қаһармандар жарық нұрдан жаралған болып келеді. Мысалы, Қобыланда батыр
жырының бір нұсқасында мынадай жыр жолдары бар. Ондағы:
Шеттен келген дұшпаннан
Ел аймаған сақтайтын,
Асыл нұрдан жаралған
Қыдырбай шалдың еркесі
Қара қыпшақ Қобыланды,
Балаңыздың аты бар [30, 18], – деген сияқты нұрдан жаралу
мотиві де осыған орайлас болып шығады.
Осы құбылыс түркі халықтарының қаһармандық жырларында да бар. Мысалы,
қырғыздың Манас эпосында болашақ батыр Манас та жолына нұр төгілген, ал
өзін көкжал бөрі қоршап қорғап жүрген қаһарман болып былайша:
Арқасында баланың
Қара көк жалы көрінді:
Қара шағыр қабыланы,
Қапталында шабынды.
Көсеу құйрық көк арыстан,
Оң жағында қабынды.
Нұр төгіліп жолына
Бәрі ойлаған баланың
Манас деп аты табылды [31, 18], – деп бейнеленеді.
Кейінгі дәуірлердегі көркем фольклорда көне сюжеттер мен мотивтер, ескі
ұғымдар жаңаша пайымдалып, заман талабына сай жырланып, Олар енді,
негізінен, көркемдік міндет атқарды да, эпосты, бүкіл фольклорды
эстетикалық тұрғыдан түрлендірді [1, 237].
Қазақ мифтерінің ең көне түрлерінің бірі – жан-жануарлар туралы мифтер.
Тотемизм – адам, яки ру-тайпа белгілі бір жануардан, өсімдіктен, немесе
желден, күн сәулесінен, я болмаса басқа бір ғажайып нәрседен туады деп
илану және сол бабасының керемет қасиеттері ұрпағына дариды деп түсіну [1,
21] болса, фольклорда кең көрініс табатын бұл дәстүр түркілердің Түркі
қағанаты дәуіріндегі киелі кешендерінен, сол дәуір аңыздарынан, Орхон
жазбаларында көкбөріге қатысты жайттардан байқалады. Түркі тайпаларының
көне ұғым-түсініктерін көрсететін белгілерінің бірі – бөрі тотемі екендігі
белгілі. Көкбөрі – түркілердің ежелгі тотемдік мифі.
Аңыздық деректерге қарағанда ежелгі түріктер өздерін көкбөріден
тарағанбыз деп түсінген. Ертедегі мифтік ұғымның бір мысалын қазақтың “Ақ
қасқыр” ертегісінен де аңғаруға болады. Ежелгі түркілердің өздерін
көкбөріден тарататындығы жайындағы ежелгі аңыз-әңгімелерді кезінде тарихшы
Н.Я.Бичурин көне Қытай жазбаларынан алып жариялаған.
Осы аңыздардың негізінде туған поэзия тілімен жырланған Көк бөрі атты
дастаны да болғаны туралы Н.Келімбетов деректер келтіреді. Ғалым Көк бөрі
дастанындағы аңыздар көне дәуірдің тарихи шындығынан алыс емес екенін
ескерте отырып, осы аңыздар мен тарихи шындықтың арасын ажыратып алу қиын
екендігін жазса [29, 52], ғалым А.Қыраубайқызы Көкбөрі аңызын тарихи
оқиғалардың елесі деп көрсетеді [32, 15]. Ғалым келтірген деректерге
сүйенсек, Түрік байрақтарына бөрінің басы алтынмен әшекейленіп салынған
[29, 220]. Бұларды Ашина әулеті, яғни бөрі тектілер деп атап кетіпті.
Көк түріктер осы әулеттен өрбіпті. Олар бәрі шетінен мықты, қайсар, батыр
болғаны үшін, көрші отырған тайпалар Ашина әулетін – түрік – түкюлер
(түркіттер) деп атап кетіпті [29, 54].
Ежелгі түркілердің өздерінің шығу тегін көк бөрімен байланыстыратындығы,
қасиетті санайтындығы жөніндегі осы ежелгі түсінігінің ізі Орхон киелі
кешендеріндерінде де бейнеленіп көрініс тапқан.
Түркі қағанаты заманына жататын ұстын ескерткіштерде, мысалы, Алғашқы
Түркі қағанаты дәуірінде жасалған Бұғыты кешеніндегі ұстынның бас жағына
қасқырды еміп тұрған баланың бедері (барельеф) салынған. Осы сияқты
Күлтегін, Білге қаған, Қарабалғасун (Ордубалық) ескерткіштерінде де бөрі
бейнесін тас бетіне түсіргенде, басын – қасқырдың басына, денесін –
айдаһарға, аяғын – жолбарысқа, иектің астындағы жүнін – арыстанға ұқсатып
мифтік түрде бейнелеген [4, 98].
Тарихи деректерге қарағанда байырғы түркі заманында бөрінің мүсіні
гранит тастан да тұтас ойылып жасалған. ...байырғы түркілердің бала
кезіндегі есімінен бөлек лауазымына қатысты атақ-шен де беріліп отырған. Ол
тұлға тарихи шежірелер мен әпсаналарда осы атақ-шенімен аталады. Таспар
қаған інісі Жұтанды кіші хандыққа көтеріп, батыс түркіге жібергенде Бөрі-
хан Жұтан деген атақ-лауазым берген. Міне, осылайша байырғы түркілер
билеуші бір ғана киетегі болған бөріні ардақ тұтып, Қағанның оққағарынан
бастап, Кіші ханға дейін бөрі атап, мәңгілік елдің аруақтарының рухын
сақтап тұратын киелі орынға қойылар ескерткіштің (мәңгітас) басына бөрі
бейнесін ойып қалдырып, оны бүкіл бүтін қағанаттың (империяның) киетегіне
айналдырған [4, 98]. Егер фольклордың тағы бір сипаты – тұрмыстың
бөлшегі, адам тіршілігінің өн бойында қолданылып, әр саласында
пайдаланылатын дүние [1, 23], екендігін ескерсек бұл келтірілген деректер
де Түркі қағанаты дәуірі фольклоры жөніндегі танымымызды кеңейте түседі.
Ежелгі түркілердің бұл түсінігі олардың Көкбөрі туралы аңыздарымен қатар
“Оғыз қаған” сияқты ежелгі дастанында да сақталған. Мысалы, “Оғыз қаған”
дастанында Оғыз қаған Үрім қағанға қарсы соғысқа аттанған кезде оның
әскерін көктен түскен көк бөрі бастап жүреді. Ол дастанда былайша беріледі:
Шатырларын түсіріп, шөк болып ұйықтап кетті. Таңертең болғанда Оғыз
қағанның шатырына күндей бір жарық кірді. Ол жарықтан көк түкті, көк жалды
бір еркек бөрі шықты. Осы бөрі Оғуз қағанға сөз беріп тұрып, былай деді:
Ай, ай Оғуз қаған!
Урум үстіне сен аттанар боласың!
Ай, ай Оғуз қаған!
Қызметіңде мен жүрер боламын! – деп айтты. Бұдан соң Оғуз
қаған шатырын түргізіп, (жүріп) кетті. (Бір уақытта) қарады, (қараса)
әскердің алдын бастап көк түкті, көк жалды, үлкен бір еркек бөрі шауып
барады екен. (Оғуз да әскерімен) ол бөрінің артынан соңына түсіп, шаба
жөнелді [33, 72].
Сонымен қатар Оғыз қаған дастанындағы Оғыздың дүниеге келуі, батырлық
бейнесі, оның ерлікке толы жорықтары мен Күлтегін жырынан ортақ
ұқсастықтарды аңғаруға болады.
Осы сияқты көріністердің қазақ ауыз әдебиетінде де жиі ұшырасуы
кездейсоқ ұқсастық емес, ол сандаған ғасырлық тарихы мен тағдыры тығыз
байланысып жатқан түркі тайпалар туыстығының байланыстылығынан туындайтын
құбылыстар болып саналады. Бұдан ежелгі түркілердің қасқырды кешендердегі
тастан жасалған ескерткіштерде бейнелеуі, көк бөрі туралы аңыздары мен
“Оғыз қаған” дастаны арасында, сондай-ақ түркі тектес халықтар мен қазақтың
батырлық жырлары, т.б. әдебиет үлгілері арасында дәстүрлі көркемдік
байланыстың, сабақтастықтың бар екендігі байқалады.
Орхон жазбаларында түркі әскерінің күштілігін, басымдылығын көрсету үшін
жазбагер:
Тәңірі қуат берген соң
Әкем қағанның әскері бөрідей бопты, – деп оларды бөріге
теңейді. Әрине, бұл жерде бөрі тотем ретінде бейнеленіп тұрмағаны анық.
Қазақта ер жігіттің күшіне, ерлігіне риза болғанында бөрім, нарым деп
сүйсініп айтуы мен эпостарда батырдың ерлік іс-әрекетін бөріге теңеуінде
жақындық белгілер бар. Осы құбылыс Орхон жазбаларында да сол мәндес болып
келеді.
Бұл дәстүр кейінгі көркем фольклорда да кеңінен қолданылып отырған.
Қазақтың батырлық жырларында да жауға қарсы әскер бастаған батырларды көк
бөріге теңей сипаттау кең көрініс тапқан. Мысалы, Қобыланды батыр жырында
Қобыланды батыр өзінің қарсыласы Шошай хан туралы:
Көк шекпенді көк бөрі –
Қызылбастан хан Шошай, –
дейді. Алпамыс, Қобыланды жырларындағы:
Қойға тиген қасқырдай
Сойып кетіп барады; (Қобыланды)
Қойға тиген бөрідей
Талқандап қуып бөледі, (Алпамыс) – деген жолдар сияқты
бейнелеулер басқа да батырлық жырларда жиі кездеседі. Бұл ұқсастықтарды
Күлтегіндегі жазбасындағы:
Әкем қағанның қосыны бөрідей
Жаудары қойдай болыпты, – деген жолдармен салыстыра қарасақ,
өзара байланыстың бар екендігі айқындала түседі. Осыған орай М.Жолдасбеков:
Ұнамды кейіпкерлерді бөріге теңеу түркі халқы бөріден тараған деген
аңыздан шықса керек. Өзінің түп тегі санаған халық бөріні ерекше
қасиеттеген. Қасқырбек, Бөрібек, Бөлтірік, Бөрібай тәрізді кісі аттарының
өте көп болуы осыдан [34, 83], – деп көрсетеді.
Бұл көркемдік дәстүр қырғыз халқының эпосы Манаста да көрініс тапқан.
Онда Манастың келбеті мен күш-қайратына:
Көкірегі кең, шалқақ төс,
Жауырыны кең, бекем бел.
Айбаты басым, зәрі күш
Піл мүшелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz