Авторлық сана – мәтіннің базалық ұғымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. ПОЭТИКАЛЫҚ МӘТІН ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикадағы «тілдік тұлға» түсінігі және «автор бейнесі» түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу ... .6
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ...13
1.3. Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру ... ...16
1.4. Көркем мәтін түзу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5. Автор санасы ұғымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...32
2 тарау. КӨРКЕМ МӘТІН АВТОР ӘЛЕМІ МОДЕЛІ РЕТІНДЕ: МӘТІННІҢ ТАҢБАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ КОГНИТИВТІК АСПЕКТІСІ
2.1.Әлемнің көркем моделі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2. Мәтіннің таңбалық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3. Мәтін әлеуеті мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.4. 2.4. Көркем шығармадағы поэтикалық мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.5.Дискурс және поэтикалық дискурс, поэтикалық сана хақында ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. ПОЭТИКАЛЫҚ МӘТІН ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикадағы «тілдік тұлға» түсінігі және «автор бейнесі» түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу ... .6
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ...13
1.3. Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру ... ...16
1.4. Көркем мәтін түзу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.5. Автор санасы ұғымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...32
2 тарау. КӨРКЕМ МӘТІН АВТОР ӘЛЕМІ МОДЕЛІ РЕТІНДЕ: МӘТІННІҢ ТАҢБАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ КОГНИТИВТІК АСПЕКТІСІ
2.1.Әлемнің көркем моделі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2. Мәтіннің таңбалық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3. Мәтін әлеуеті мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.4. 2.4. Көркем шығармадағы поэтикалық мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.5.Дискурс және поэтикалық дискурс, поэтикалық сана хақында ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі Әрбір ұлттың тілі – сол елдің менталды дүниесі мен шынайы этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып, тілдік таңбалар арқылы репрезентациялану құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал. Тілдің таңбаның қызметін жан-жақты тану мақсатында жүргізілген зерттеулер бұрын сол тілдің құрылымдық деңгейіне тән ерекшеліктерді айқындаған. Қазіргі таңда тілді танудың басты категориясы ретінде ұжымдық сананың немесе индивидтік танымның рөлі басты орынға шықты. Сондықтан да тілді ғылымның жаңа кезеңіне орай теориялық-танымдық сипатта зерттеудің қажеттігі өзекті мәселе болып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік жүйедегі білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Адамзат өзін қоршаған ақиқат дүниені, құбылыстар мен олардың сапа-қасиетін түрлі таным деңгейінде бағалайды да, санада қалыптасқан ұғым-түсініктерді қорыта отырып өңдейді, елеп-екшейді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес, генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік ортасына, жас ерекшелігіне байланысты болады. Бұл жоғарыда көрсетілген, тілдің танымдық деңгейін қарастыратын антропоцентристік парадигманың мақсат-міндеттеріне жауап берсе, ол өз кезегінде когнитивтік зерттеулермен тығыз байланысты.
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп отыр. Тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвостилистика, этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр.
Сөйлеу әрекеті (мәтіні) аумағындағы когнитивтік теория мен практиканы дамыту қажеттілігінен туындайды. Біржақты дәстүрлі талдаудан қазіргі талдауларға өтудің қажеттігі индивидуалды санадан туындаған және оның ерекшелігін тіркеген динамикалы вербальды-бейвербальды нысан ретінде қаралатын мәтінді тірек етумен байланысты жүзеге асады. Эстетикалық мақсатта жасалған көркем мәтінді коммуникативті және мағыналық бірлік деп мойындап, сол бірлік нені тудыратынын талдау қажет. Бұл жағдайда мәтіннің когнитивтік, мәндік, эмотивтік, коммуникативтік тұтастық мәселесі авторлық сана категориясын енгізу арқылы шешілуі мүмкін. Авторлық сананың онтологиялық анықталмауы оны сәйкесінше сипаттау жолдарын іздеуді талап етеді. Жұмыста авторлық сананың (АС) когнитивті-ментальды сипатын көрсететін тілдік материалды талдау әдісі қолданылады. Автордың шын санасы мен авторлық сана танымдық категориясы сәйкес емес құбылыс. Олар психофизиологиялық феномен мен оның моделі ретінде қатысты. Модель оның шығармашылық әрекетінің жемісі ретіндегі сөйлеу туындысы (мәтін) негізінде мәтін тұтастығын зерттеуге және автор санасын сипаттауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты авторлық сананы мәтіннің құрылымжасаушы негізгі категориясы ретінде айқындау.
Мақсатқа жетуде шешілуі тиіс міндеттер:
- Авторлық сана мен автор санасы ұғымдарын ажырату;
- Авторлық санаға ғалымдар пікіріне сүйене отырып ғылыми анықтама беру;
- Аталған категорияның негізгі мәртебесін негіздеу;
- Мәтіннің «мәтін – автордың ғалам моделі» аспектісінде зерттеу әдіснамасын айқындау, ғаламның көркем моделі, ғаламның поэтикалық моделі, ғалам моделі ұғымдарын когнитивтік аспектіде айқындау; поэтикалық мәтіннің когнитивтік моделінің ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз.
- Тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор санасының рөлін, тілдік қабілетті тануға болады.
- Кез келген мәтіннің ұйымдастырушылық бастауы, оның мазмұндық және формальды мәнінің себебі іштей біріздендірілген, мәтінде жүзеге асырылатын бір-біріне гомоморфты танымдық (ақпараттық-мағыналық), таңбалық, коммуникативтік, эмотивтік жүйелердің жиынтығын көрсететін авторлық сана болып табылады;
- Авторлық сана - мәтінде жүзеге асырылатын іштей ретке келтірілген, автордың когнитивті-концептуалды жүйесіндегі бір-біріне гомоморфты жүйешелердің динамикалы жиынтығының салыстырмалы тұрақты символдық-таңбалық бейнесінің мәтіннен шығарылған ерекше моделі.
- Жалпы – бірегей - ерекшенің имманентті өмір сүретін диалектикасы кез келген концептуалды-мағыналық жүйенің барлық бөліктерін түгелдей моделдеу қағидасының әдістемесін жасауға септеседі.
Диплом жұмысының әдіснамалық базасы ретінде отандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың осы мәселе төңірегіндегі концепциялары мен тұжырымдары, өлең мәтіні теориясы туралы еңбектер, мәтін теориясы, дискурс теориясы туралы зерттеулер қызмет етті. Жұмыс тілдік, концептуалды талдауларға сүйенеді.
Диплом жұмысының дереккөзі ретінде негізінен ақын М.Жұмабаев авторлық шығармаларынан үзінділер алынды алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Диплом жұмысында мазмұндалған материалдар мен бақылаулар ЖОО-дағы тақырыпқа қатысты лекциялық курстарда пайдаланылуда («Поэтикалық мәтіннің когнитивтік негіздері» пәні) және оны осы мазмұндас курстарды, арнаулы семинарларды жүргізуде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі Әрбір ұлттың тілі – сол елдің менталды дүниесі мен шынайы этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып, тілдік таңбалар арқылы репрезентациялану құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал. Тілдің таңбаның қызметін жан-жақты тану мақсатында жүргізілген зерттеулер бұрын сол тілдің құрылымдық деңгейіне тән ерекшеліктерді айқындаған. Қазіргі таңда тілді танудың басты категориясы ретінде ұжымдық сананың немесе индивидтік танымның рөлі басты орынға шықты. Сондықтан да тілді ғылымның жаңа кезеңіне орай теориялық-танымдық сипатта зерттеудің қажеттігі өзекті мәселе болып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік жүйедегі білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Адамзат өзін қоршаған ақиқат дүниені, құбылыстар мен олардың сапа-қасиетін түрлі таным деңгейінде бағалайды да, санада қалыптасқан ұғым-түсініктерді қорыта отырып өңдейді, елеп-екшейді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес, генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік ортасына, жас ерекшелігіне байланысты болады. Бұл жоғарыда көрсетілген, тілдің танымдық деңгейін қарастыратын антропоцентристік парадигманың мақсат-міндеттеріне жауап берсе, ол өз кезегінде когнитивтік зерттеулермен тығыз байланысты.
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп отыр. Тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвостилистика, этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр.
Сөйлеу әрекеті (мәтіні) аумағындағы когнитивтік теория мен практиканы дамыту қажеттілігінен туындайды. Біржақты дәстүрлі талдаудан қазіргі талдауларға өтудің қажеттігі индивидуалды санадан туындаған және оның ерекшелігін тіркеген динамикалы вербальды-бейвербальды нысан ретінде қаралатын мәтінді тірек етумен байланысты жүзеге асады. Эстетикалық мақсатта жасалған көркем мәтінді коммуникативті және мағыналық бірлік деп мойындап, сол бірлік нені тудыратынын талдау қажет. Бұл жағдайда мәтіннің когнитивтік, мәндік, эмотивтік, коммуникативтік тұтастық мәселесі авторлық сана категориясын енгізу арқылы шешілуі мүмкін. Авторлық сананың онтологиялық анықталмауы оны сәйкесінше сипаттау жолдарын іздеуді талап етеді. Жұмыста авторлық сананың (АС) когнитивті-ментальды сипатын көрсететін тілдік материалды талдау әдісі қолданылады. Автордың шын санасы мен авторлық сана танымдық категориясы сәйкес емес құбылыс. Олар психофизиологиялық феномен мен оның моделі ретінде қатысты. Модель оның шығармашылық әрекетінің жемісі ретіндегі сөйлеу туындысы (мәтін) негізінде мәтін тұтастығын зерттеуге және автор санасын сипаттауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты авторлық сананы мәтіннің құрылымжасаушы негізгі категориясы ретінде айқындау.
Мақсатқа жетуде шешілуі тиіс міндеттер:
- Авторлық сана мен автор санасы ұғымдарын ажырату;
- Авторлық санаға ғалымдар пікіріне сүйене отырып ғылыми анықтама беру;
- Аталған категорияның негізгі мәртебесін негіздеу;
- Мәтіннің «мәтін – автордың ғалам моделі» аспектісінде зерттеу әдіснамасын айқындау, ғаламның көркем моделі, ғаламның поэтикалық моделі, ғалам моделі ұғымдарын когнитивтік аспектіде айқындау; поэтикалық мәтіннің когнитивтік моделінің ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз.
- Тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор санасының рөлін, тілдік қабілетті тануға болады.
- Кез келген мәтіннің ұйымдастырушылық бастауы, оның мазмұндық және формальды мәнінің себебі іштей біріздендірілген, мәтінде жүзеге асырылатын бір-біріне гомоморфты танымдық (ақпараттық-мағыналық), таңбалық, коммуникативтік, эмотивтік жүйелердің жиынтығын көрсететін авторлық сана болып табылады;
- Авторлық сана - мәтінде жүзеге асырылатын іштей ретке келтірілген, автордың когнитивті-концептуалды жүйесіндегі бір-біріне гомоморфты жүйешелердің динамикалы жиынтығының салыстырмалы тұрақты символдық-таңбалық бейнесінің мәтіннен шығарылған ерекше моделі.
- Жалпы – бірегей - ерекшенің имманентті өмір сүретін диалектикасы кез келген концептуалды-мағыналық жүйенің барлық бөліктерін түгелдей моделдеу қағидасының әдістемесін жасауға септеседі.
Диплом жұмысының әдіснамалық базасы ретінде отандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың осы мәселе төңірегіндегі концепциялары мен тұжырымдары, өлең мәтіні теориясы туралы еңбектер, мәтін теориясы, дискурс теориясы туралы зерттеулер қызмет етті. Жұмыс тілдік, концептуалды талдауларға сүйенеді.
Диплом жұмысының дереккөзі ретінде негізінен ақын М.Жұмабаев авторлық шығармаларынан үзінділер алынды алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Диплом жұмысында мазмұндалған материалдар мен бақылаулар ЖОО-дағы тақырыпқа қатысты лекциялық курстарда пайдаланылуда («Поэтикалық мәтіннің когнитивтік негіздері» пәні) және оны осы мазмұндас курстарды, арнаулы семинарларды жүргізуде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Тураева З.Я. Лингвистика текста. – Москва: Просвещение, 1986. –
107 с.
2 Болотнова Н.С. Основы теории текста. – Томск: Издательство Томского университета, 1999. – 205 с.
3 Бабенко Л.Г., Васильева И.Е., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. – Екатеринбург: Деловая книга, 2000. – 345 с.
4. А.Байтұрсынов. Ақ жол. –Алматы, Жалын. 1991. -463 б.
5. Хомский Р. Язык имышление. – М, 1972. –309 с.
6. Лакофф Дж. Когнитивные моделирование // Язык и интеллект. –М., 1995.
7. Гумбольдт В. фон. О различении строения человеческих языков и его влияние на духовное развитие человека // В фон. Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. М; ОАО НГ «Прогресс», 2000, – 400с.
8. ван Дейк Т.А. Язык познание коммуникация. «Прогресс»., -М. 1989. –309 с
9. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. –М, 1993. 371 с.
10. Потебня А.А. Мысль и язык (1862) /Внутреняя форма слова/. Ш. В.Гумбольд 207-213 с. // Хрестоматия по истории русского языкознания М., «Высшая школа». 1973. -504 с.
11. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность М., Наука, 1987. 261 с.
12. Қожахметова Ф. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Дисс... филол. ғыл. канд. – Алматы, 2004.
13. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М: Наследие, 1997. -268с.
14. Маретбаева М.Ә. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты Ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы-2007
15. Имашева ГЕ. Міржақып Булатұлы шығармаларындағы «Ғаламның тілдік бейнесі»/ Ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы-2007
16. Ниятова Ш.С. Махамбеттің тілдік тұлғасы. Филол. ғыл. канд. автореф. –Алматы, 2007, 26 б.
17. Виноградов В.В. О языке художественной прозе. Москва, Наука, 1980, 360 с.
18. Потебня А.А. Теоретическая поэтика. М., 1990.
19. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік.: Алматы: Сөздік-словарь, 1998. – 304б.
20. Дмитровская М.А. Макрокосм и микрокосм в художественном мире А.Платонова. Калининград. 1998.
21. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –309 б.
22. Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. -Алматы, «Айкос» 184б.
23. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М., Науки, 1987.
24. Кубрякова Е.С. Человеческий фактор в языке-язык и порождение речи. М., 1991.-191 с.
25. Н.Д. Артуюнова. Логический анализ языка: Культурные концепты. М.: Наука, 1991-199 с.
26. Манкеева Ж.А. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. №4. 2001. 39-44б
27. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы, 1998, 140 б.
28. Колшанский Г.В. Коммуникативная функция и структура языка. Москва, Наука, 1984, 175 с.
29. Сүлейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. Алматы, 1989. –160 с.
30. Жаркынбекова Ш.К. Репрезентация этноментального мира человека: методы выявления // Вестник КазГУ, 2002 №4.
31. Гиздатов Г.Г. Типология и динамика когнитивных моделей в речевой деятельности: дисс. Док, филол. Наук. – Алматы, 1999. -300с
32. Күштаева Т.М. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны // фил. ғыл. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. –Алматы, 2002. 152б.
33. Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Дисс... филол. ғыл. канд., Алматы, 2003.
34. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы. –Ақтөбе, 2006
35. Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 2003. 28 б.
36. Елемесова Ш. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары. Дисс... фил. ғыл. канд. Алматы, 2003. -127 б.
37. Саткенова Ж.Б. Кейіпкер тілінің когнитивтік аспектісі (Б.Соқпақбаев шығармалары бойынша) ???
38. Қожахметова Ф. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Дисс... филол. ғыл. канд. – Алматы, 2004.
39. Жуминова А.Б.Тезаурус языковой личности поэта О. Сулейменова. Афтореф. к.ф.н. Алматы, 2004.
40. Әмірбекова А.Концептілік құрылымның поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі: филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2006. -28 б.
41. Павиленис Р.И. Проблемы смысла; Современный логико-функциональный анализ языка. М.. 1983.
42. Бутакова Л. О Авторское сознание в поэзии и прозе: когнитивное моделирование; Барнаул, 2001.
43. Жалғасбаева Б.
44. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы, 1989
45. Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Филол.ғыл.док.дисс. автореф.- Алматы, 2006. 38 б.
46. Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в сознании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. –Москва, 1988, 205 с.
47. Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. –Москва, Искусство, 1976. -367с.
48. Князева Е.Н. Синергетика языка, сознания и культуры. Академия. -М, 2002. 371 с.
49. Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. соч. В 6-ти. т. том 2. Москва, 1982.
50.Барт Р., Избранные работы. Семиотика. Поэтика. Москва, 1989
51 Кузьмина Н.А. Интертекст и интертекстуальность: к определению понятий, Текст как объект многоаспектного исследования. Вып.3.Ч.1.Санкт-Петербург – Ставрополь..
52. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. —М., 1989. С. 371
53. Мирча Элиаде Миф. аспектілері/ Аударған С.Қоңдыбай «Әлемдік мәдениеттану ой-санасы». Он томдық. 2-том. Мифология: құрылымы мен рәміздері. Алматы, «Жазушы», 2005. – 568 бет.
54. Платон Сочинения. М., 1968.
1 Тураева З.Я. Лингвистика текста. – Москва: Просвещение, 1986. –
107 с.
2 Болотнова Н.С. Основы теории текста. – Томск: Издательство Томского университета, 1999. – 205 с.
3 Бабенко Л.Г., Васильева И.Е., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. – Екатеринбург: Деловая книга, 2000. – 345 с.
4. А.Байтұрсынов. Ақ жол. –Алматы, Жалын. 1991. -463 б.
5. Хомский Р. Язык имышление. – М, 1972. –309 с.
6. Лакофф Дж. Когнитивные моделирование // Язык и интеллект. –М., 1995.
7. Гумбольдт В. фон. О различении строения человеческих языков и его влияние на духовное развитие человека // В фон. Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. М; ОАО НГ «Прогресс», 2000, – 400с.
8. ван Дейк Т.А. Язык познание коммуникация. «Прогресс»., -М. 1989. –309 с
9. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. –М, 1993. 371 с.
10. Потебня А.А. Мысль и язык (1862) /Внутреняя форма слова/. Ш. В.Гумбольд 207-213 с. // Хрестоматия по истории русского языкознания М., «Высшая школа». 1973. -504 с.
11. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность М., Наука, 1987. 261 с.
12. Қожахметова Ф. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Дисс... филол. ғыл. канд. – Алматы, 2004.
13. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М: Наследие, 1997. -268с.
14. Маретбаева М.Ә. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты Ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы-2007
15. Имашева ГЕ. Міржақып Булатұлы шығармаларындағы «Ғаламның тілдік бейнесі»/ Ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы-2007
16. Ниятова Ш.С. Махамбеттің тілдік тұлғасы. Филол. ғыл. канд. автореф. –Алматы, 2007, 26 б.
17. Виноградов В.В. О языке художественной прозе. Москва, Наука, 1980, 360 с.
18. Потебня А.А. Теоретическая поэтика. М., 1990.
19. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік.: Алматы: Сөздік-словарь, 1998. – 304б.
20. Дмитровская М.А. Макрокосм и микрокосм в художественном мире А.Платонова. Калининград. 1998.
21. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –309 б.
22. Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. -Алматы, «Айкос» 184б.
23. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М., Науки, 1987.
24. Кубрякова Е.С. Человеческий фактор в языке-язык и порождение речи. М., 1991.-191 с.
25. Н.Д. Артуюнова. Логический анализ языка: Культурные концепты. М.: Наука, 1991-199 с.
26. Манкеева Ж.А. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. №4. 2001. 39-44б
27. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы, 1998, 140 б.
28. Колшанский Г.В. Коммуникативная функция и структура языка. Москва, Наука, 1984, 175 с.
29. Сүлейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. Алматы, 1989. –160 с.
30. Жаркынбекова Ш.К. Репрезентация этноментального мира человека: методы выявления // Вестник КазГУ, 2002 №4.
31. Гиздатов Г.Г. Типология и динамика когнитивных моделей в речевой деятельности: дисс. Док, филол. Наук. – Алматы, 1999. -300с
32. Күштаева Т.М. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны // фил. ғыл. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. –Алматы, 2002. 152б.
33. Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Дисс... филол. ғыл. канд., Алматы, 2003.
34. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы. –Ақтөбе, 2006
35. Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 2003. 28 б.
36. Елемесова Ш. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары. Дисс... фил. ғыл. канд. Алматы, 2003. -127 б.
37. Саткенова Ж.Б. Кейіпкер тілінің когнитивтік аспектісі (Б.Соқпақбаев шығармалары бойынша) ???
38. Қожахметова Ф. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Дисс... филол. ғыл. канд. – Алматы, 2004.
39. Жуминова А.Б.Тезаурус языковой личности поэта О. Сулейменова. Афтореф. к.ф.н. Алматы, 2004.
40. Әмірбекова А.Концептілік құрылымның поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі: филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2006. -28 б.
41. Павиленис Р.И. Проблемы смысла; Современный логико-функциональный анализ языка. М.. 1983.
42. Бутакова Л. О Авторское сознание в поэзии и прозе: когнитивное моделирование; Барнаул, 2001.
43. Жалғасбаева Б.
44. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы, 1989
45. Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Филол.ғыл.док.дисс. автореф.- Алматы, 2006. 38 б.
46. Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в сознании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. –Москва, 1988, 205 с.
47. Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. –Москва, Искусство, 1976. -367с.
48. Князева Е.Н. Синергетика языка, сознания и культуры. Академия. -М, 2002. 371 с.
49. Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. соч. В 6-ти. т. том 2. Москва, 1982.
50.Барт Р., Избранные работы. Семиотика. Поэтика. Москва, 1989
51 Кузьмина Н.А. Интертекст и интертекстуальность: к определению понятий, Текст как объект многоаспектного исследования. Вып.3.Ч.1.Санкт-Петербург – Ставрополь..
52. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. —М., 1989. С. 371
53. Мирча Элиаде Миф. аспектілері/ Аударған С.Қоңдыбай «Әлемдік мәдениеттану ой-санасы». Он томдық. 2-том. Мифология: құрылымы мен рәміздері. Алматы, «Жазушы», 2005. – 568 бет.
54. Платон Сочинения. М., 1968.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Авторлық сана – мәтіннің базалық ұғымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. ПОЭТИКАЛЫҚ МӘТІН ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикадағы тілдік тұлға түсінігі және автор бейнесі түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу ... .6
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ...13
1.3. Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру ... ...16
.4. Көркем мәтін түзу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.5. Автор санасы ұғымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ..32
2 тарау. КӨРКЕМ МӘТІН АВТОР ӘЛЕМІ МОДЕЛІ РЕТІНДЕ: МӘТІННІҢ ТАҢБАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ КОГНИТИВТІК АСПЕКТІСІ
.1.Әлемнің көркем моделі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Мәтіннің таңбалық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
.3. Мәтін әлеуеті мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.4. 2.4. Көркем шығармадағы поэтикалық мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.5.Дискурс және поэтикалық дискурс, поэтикалық сана хақында ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі Әрбір ұлттың тілі –сол елдің менталды дүниесі мен шынайы этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып, тілдік таңбалар арқылы репрезентациялану құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал. Тілдің таңбаның қызметін жан-жақты тану мақсатында жүргізілген зерттеулер бұрын сол тілдің құрылымдық деңгейіне тән ерекшеліктерді айқындаған. Қазіргі таңда тілді танудың басты категориясы ретінде ұжымдық сананың немесе индивидтік танымның рөлі басты орынға шықты. Сондықтан да тілді ғылымның жаңа кезеңіне орай теориялық-танымдық сипатта зерттеудің қажеттігі өзекті мәселе болып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік жүйедегі білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Адамзат өзін қоршаған ақиқат дүниені, құбылыстар мен олардың сапа-қасиетін түрлі таным деңгейінде бағалайды да, санада қалыптасқан ұғым-түсініктерді қорыта отырып өңдейді, елеп-екшейді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес, генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік ортасына, жас ерекшелігіне байланысты болады. Бұл жоғарыда көрсетілген, тілдің танымдық деңгейін қарастыратын антропоцентристік парадигманың мақсат-міндеттеріне жауап берсе, ол өз кезегінде когнитивтік зерттеулермен тығыз байланысты.
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп отыр. Тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвостилистика, этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр.
Сөйлеу әрекеті (мәтіні) аумағындағы когнитивтік теория мен практиканы дамыту қажеттілігінен туындайды. Біржақты дәстүрлі талдаудан қазіргі талдауларға өтудің қажеттігі индивидуалды санадан туындаған және оның ерекшелігін тіркеген динамикалы вербальды-бейвербальды нысан ретінде қаралатын мәтінді тірек етумен байланысты жүзеге асады. Эстетикалық мақсатта жасалған көркем мәтінді коммуникативті және мағыналық бірлік деп мойындап, сол бірлік нені тудыратынын талдау қажет. Бұл жағдайда мәтіннің когнитивтік, мәндік, эмотивтік, коммуникативтік тұтастық мәселесі авторлық сана категориясын енгізу арқылы шешілуі мүмкін. Авторлық сананың онтологиялық анықталмауы оны сәйкесінше сипаттау жолдарын іздеуді талап етеді. Жұмыста авторлық сананың (АС) когнитивті-ментальды сипатын көрсететін тілдік материалды талдау әдісі қолданылады. Автордың шын санасы мен авторлық сана танымдық категориясы сәйкес емес құбылыс. Олар психофизиологиялық феномен мен оның моделі ретінде қатысты. Модель оның шығармашылық әрекетінің жемісі ретіндегі сөйлеу туындысы (мәтін) негізінде мәтін тұтастығын зерттеуге және автор санасын сипаттауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты авторлық сананы мәтіннің құрылымжасаушы негізгі категориясы ретінде айқындау.
Мақсатқа жетуде шешілуі тиіс міндеттер:
Авторлық сана мен автор санасы ұғымдарын ажырату;
Авторлық санаға ғалымдар пікіріне сүйене отырып ғылыми анықтама беру;
Аталған категорияның негізгі мәртебесін негіздеу;
Мәтіннің мәтін –автордың ғалам моделі аспектісінде зерттеу әдіснамасын айқындау, ғаламның көркем моделі, ғаламның поэтикалық моделі, ғалам моделі ұғымдарын когнитивтік аспектіде айқындау; поэтикалық мәтіннің когнитивтік моделінің ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының жаңалығы:
Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз.
Тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор санасының рөлін, тілдік қабілетті тануға болады.
Кез келген мәтіннің ұйымдастырушылық бастауы, оның мазмұндық және формальды мәнінің себебі іштей біріздендірілген, мәтінде жүзеге асырылатын бір-біріне гомоморфты танымдық (ақпараттық-мағыналық), таңбалық, коммуникативтік, эмотивтік жүйелердің жиынтығын көрсететін авторлық сана болып табылады;
Авторлық сана - мәтінде жүзеге асырылатын іштей ретке келтірілген, автордың когнитивті-концептуалды жүйесіндегі бір-біріне гомоморфты жүйешелердің динамикалы жиынтығының салыстырмалы тұрақты символдық-таңбалық бейнесінің мәтіннен шығарылған ерекше моделі.
Жалпы –бірегей - ерекшенің имманентті өмір сүретін диалектикасы кез келген концептуалды-мағыналық жүйенің барлық бөліктерін түгелдей моделдеу қағидасының әдістемесін жасауға септеседі.
Диплом жұмысының әдіснамалық базасы ретінде отандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың осы мәселе төңірегіндегі концепциялары мен тұжырымдары, өлең мәтіні теориясы туралы еңбектер, мәтін теориясы, дискурс теориясы туралы зерттеулер қызмет етті. Жұмыс тілдік, концептуалды талдауларға сүйенеді.
Диплом жұмысының дереккөзі ретінде негізінен ақын М.Жұмабаев авторлық шығармаларынан үзінділер алынды алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Диплом жұмысында мазмұндалған материалдар мен бақылаулар ЖОО-дағы тақырыпқа қатысты лекциялық курстарда пайдаланылуда (Поэтикалық мәтіннің когнитивтік негіздері пәні) және оны осы мазмұндас курстарды, арнаулы семинарларды жүргізуде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. МОДЕЛЬДЕУ ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикасындағы тілдік тұлға түсінігі және автор бейнесі түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары кеңінен қарастырыла бастады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Р.Сыздық, Х.Нұрмұқанов, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Х.Кәрімов, Б.Шалабай, Н.Уәлиев, С.Құнанбаева, З.Ерназарова, С.Мұстафина, Г.Әзімжанова, Ж.Қайшығұлова, А.Әділова, Г.Смағұлова, М.Ахметова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде сөз болып, көркем әдебиеттің тілдік фактілері сараланды. Қазіргі қазақ тіл білімінде көркем мәтіннің танымдық қырлары Қ.Ә. Жаманбаева, Г. Қосымова, Ш.М. Елемесова, Ж.Б. Саткенова, Ә.Ж. Айтпаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде кең түрде зерттеле бастады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады.
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасына қатысты қалыптасқан зерттеулердің мынадай бағыт-бағдарларын көрсетуге болады: негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер; мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге қарастыру; мәтінді құрайтын бірліктерді, ерекше мәтіндік категорияларды анықтау; мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге асырылуының әртүрлі деңгейлерін айқындау; фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу. Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау жүргізеді. З.Я.Тураева оның қазірде белгілі болған онтологиялық, гносеологиялық аспект, жеке лингвистикалық, психологиялық, прагматикалық аспектілерін көрсетеді [1, 8 б.]. Көркем мәтінді зерттеудің алғышарттарына, ұстанымдарына мыналар жатады: көркем шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып зерттеу; көркем шығарма тілінің басқа компоненттерімен байланыс, қарым-қатынасын ескеру; бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру; шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру; ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Мәтінтанушы ғалымдардың зерттеулерінде мәтінге тән белгілерге тұтастық және байланыстылық (И.Р.Гальперин); аяқталғандық (Г.В.Колшанский, Н.А. Купина, И.Р.Гальперин); бөлшектену (Т.В.Трошина); прагматикалылық (И.Р.Гальперин) жатқызылады. Көркем шығармалар ішіндегі поэтикалық мәтінінің өзіндік сипаты прозалық мәтіндермен салыстырғанда ашыла түседі. Бұл орайда А.Н. Веселовский, А.А.Потебня, Б.В. Томашевский, Ю.М. Лотманның пайымдаулары өте маңызды. Поэзия мен проза эстетикалық қызметті атқару ерекшеліктеріне қарай ажыратылады және осы тұста өзіндік ұқсастықтары да жоқ емес. Көркем поэтикалық шығармалардағы эпостық мәтін категориялық белгілерге ие болып келеді. Мәтіннің мұндай категориялық белгілеріне Н.С.Болотнова коммуникативтілік, концептуалдылық, прагматикалылық, ақпараттылық, құрылымдық, интегративтілік, регулятивтілік, мағыналық аяқталғандық, бөлшектік, тұтастық, мүшелену, когезия, модальдылық, экспрессивтілік, эмотивтілік, проспективтілік, ретроспективтілікті жатқызады [2, 31 б.]. Л.Г.Бабенко мәтіннің универсалды категорияларының негізіне тұтастық (мазмұн межесі) және байланыстылық (тұрпат межесі) алынады, олар бірін-бірі толықтырады, иерархиялық қатынаста болады, –дей келіп [3, 56 б.], мынадай категориялардың маңыздылығын атап көрсетеді: тұтастық, ол мәтін мағынасының концептуалдылығымен байланысты болады; байланыстылық, ол ақпараттық, интегративтілік, аяқталғандық, хронотопа т.б. категориялар арқылы қамтамасыз етіледі; аяқталғандық (контекстік-мағыналық); көркем мәтіннің антропоцентристік сипаты, диалогтық сипаты; көркем мәтіннің ішкі және сыртқы формаларының бірлігі; мазмұн толықтығы және бірізділігі (немесе логикалылығы), күрделілігі (эстетикалық қасиетіне қарай прагматикалылығы, концептуалды болуы, бейнелілігі); түсіндірілуі [3, 57 б.].
А.Байтұрсынұлы көркем мәтіннің өзіне тән ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, ақын тілі мен әншейін тілдің айырмашылығын, сөздің ажарлы, келісті де қисынды болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Ол тілді зерттеудің функционалдық, қатысымдық қырын басшылыққа ала отырып, көркем мәтінді өзге мәтіндерден ажыратудың басты белгісі ретінде эстетикалық критерийді алады. Ғалымның әуезе түрлерін анықтауда мазмұндық-құрылымдық емес, жанрлық ұстанымды басшылыққа алатыны байқалады. Ол осы ұстанымға сүйене отырып, әуезенің түрлерін көрсетеді [4, 208 б.].
Қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде тілді тек тіл жүйесі ауқымында зерттеп қоймай, сонымен бірге тіл мен мәдениет, адам мен оның санасы байланысын, оның ішіндегі тіл иесінің алар орнын анықтаумен ұштастыра қарастыру көзделіп отыр. Осымен байланысты әдеби тілді дамытушы жеке тілдік тұлғаның тіл ерекшелігін, авторлық сана мәселесін когнитивтік тұрғыдан зерттеу - тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Осыған орай жеке тілдік тұлғаны екі түрлі қырдан, атап айтқанда, когнитивтік лингвистика аясында және лингвомәдениеттану бағытында зерттеу оның терең қырларын ашуға өз септігін тигізеді. Осы тұрғыдан қарастырылған қазақ ақындары шығармаларының концептілік құрылымы негізінде анықталатын ғаламның тілдік бейнесі мен тілдік тұлға ретіндегі болмысын ашуға, авторлық сана мәселесін айқындауға ұмтылыс тіл мен мәдениет сабақтастығын дәйектейтін өзекті мәселелердің санатындағы қажеттіліктен туындап отыр.
Ол бүгінгі таңда тіл біліміндегі көркем шығарма тілін прагматикалық, когнитивтік, психолингвистикалық парадигмада қарастыруға мол мүмкіндік береді. Жаңа ғылыми парадигмаға сай тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылады, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Жалпы тіл табиғатын когнитивтік негізде қарастыру үлгісі 60-70 жылдардағы американдық Хомский [5], Лакофф [6] сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Когнитивті лингвистика термині алғашында 80-жылдары М.Бривиштің еңбегінде айтылған. Негізінен бұл идеялар философиялық тіл білімінің өкілдері В.Гумбольдт [7], Т.А. ван Дейк [8], Э.Сепир [9], А.Потебня [10] тәрізді ғалымдардың еңбегінен бастау алады.
Академик В.В.Виноградов тілдік тұлғаны екіге бөліп зерттеген: автор тұлғасы және кейіпкер тұлғасы. Ал Ю.Н.Караулов көркем мәтінді тірек ретінде алып, тілдік тұлғаның үш деңгейлік үлгісін жасайды [11,118]. Кейбір ғылыми әдебиеттерде тілдік тұлға тілде, яғни өз ана тілін дамытушы адам ретінде танылады, сондықтан оның тілінің мазмұны, сол тілдегі ортақ тыныс-тіршілігінен хабар береді [12.15]. Бұл орайда Ю.Н.Караулов былай дейді: Біріншіден, тілдік тұлға әлеуметтік заңның қорытындысы, әрі түйіні болады; екіншіден, тілдік тұлға этностың тарихи өсуінің жемісі, үшіншіден, тілдік тұлға меншіктілікке, оның биологиялық, әлеуметтік, физикалық заңдарына байланысты болады; төртіншіден, тілдік тұлға өзінің қолданыс аясында жүйелі құрамды белгілерді жасаушы, пайдаланушы болып табылады деген қорытынды жасауға болады [11.22]. Бұны тілдік тұлғаны адам ретінде түсіну деп қабылдауға болмайды.
Сонымен бірге тілдік тұлға өз алдына жеке бір әлем ретінде макро жүйедегі тіл ерекшеліктерін танытады және құрылым түзеді. Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті еңбегінде тілдік тұлға құрылымын сатылы жүйе бойынан таниды. Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта, психологиялық, семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрініс құрайды [11.18]. Ислам Айбарша өз пікірінде Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлғаның деңгейлік үлгісіне сүйенгенін байқаймыз. Тілдік тұлға табиғаты күрделілік туғызғандықтан оның тілдегі ерекшелігі де күрделілік, сондықтан тілдік тұлғаның ішкі, сыртқы бейнесінің, яғни қарапайым тіл қолданысы мен айтар ойының дәнінің мазмұнын талдау бір күндік іс емес. Сол себепті Ф.Б.Қожахметова Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипаты зерттеуінде былай дейді: Тұлға –тарих, әлеуметтану, әдебиеттану ғылымдарымен қатар әлеуметтік-лингвистикалық және психолингвистикалық категория. Әлеуметтік қажеттілік мұраты –жетілу. [12.20].
Шын мәніндегі, тілдік тұлға құрылымы –кешенді құбылыс. Себебі, тілдік тұлға мазмұнына В.А.Маслованың көрсетуінше мынадай компоненттер енеді: 1) құндылық, дүниетанымдық, тәрбие мазмұны компоненті, яғни құндылықтар жүйесі және өмірдің мәндері; 2) мәдениеттану компоненті, яғни тілге деген қызығушылықтың тиімді құралы ретінде мәдениетті игеру деңгейі; 3) жеке тұлғалық компонент, яғни, әр адамда бар терең жекелік қасиеттер [13,119]. Осы ерекшеліктерге байланысты тілдік тұлға мәселесі әртүрлі бағытта зерттеу бастамаларын алған, комплексті (көп адамдық) және идиолекті (бір адамдық тұлғалар) [В.Г.Нерозняк], этносемантикалық тұлға [С.Г.Воркачев], элитарлы тілдік тұлға [О.Б.Сиротинина, Т.В.Кочеткова], семиологиялық тұлға [А.Г.Баранов], орыс тілдік тұлғасы [Ю.Н.Караулов] тілдік және сөйлеу тұлғасы [Ю.Е.Прохоров, Л.П.Клобукова] батыс және шығыс мәдениетінің тілдік тұлғасы [Т.И.Снитко], сөздік тілдік тұлғасы [В.И.Карасик], эмоционалды тілдік тұлға [В.И.Шаховский] және т.т. [14.120]. Осымен байланысты тілдік тұлға мәселесіне келудің үш жолы орын алған дейді Ф.Б.Қожахметова:
1.Психолингвистикалық. Тілді зерттеудің психолингвистикалық аспектісіне алғаш назар аударғандардың бірі И.А.Бодуен де Куртенэ. Оның пікірінше, тілдік тұлға ұжымның әлеуметтік –тілдік формасы мен нормасын, әлеуметтік топтың тілдік дүниетанымын бейнелеп көрсетеді.
2. Лингводидактикалық. Қазіргі лингводидактика тілдік тұлғаны тілдік қабілеттерді қосып алушы көпкомпоненті күрделі жүйе ретінде көрсетеді.
3. Философиялық. Бұл жол кең ұғымда академик В.Виноградовтың еңбектерінде көркем әдебиет тілін зерттеуден тұрады [12,17].
Жоғарыда айтылған тілдік тұлғаны анықтау жолдарының ішінде тілдегі тілдік тұлға көрінісі, оның рөлін зерттеуге байланысты Ю.И.Карауловтың бағыты көңілге қонымды. Дәстүрлі тілдік мәселесі қашанда алдыңғы орыннан көрінеді, өйткені әр ұлттық мәдениеттің өкілі дәстүрлі тіл таным өзегінен көрінеді. Сондықтан адамның жалпы интеллектуалдық деңгейі тілдік тұлғаның қалыптасу баспалдақтарының іргетасы болады. Әсіресе, тілдік тұлғаның парасаты, өзіндік білім көкжиегін анықтауда когнитивті сипат жетекшілік қызметке ие болады. Тілдік тұлғаның таным позициясы дәстүрлі тілдік талдауларда анық байқала бермейді. Тілдік тұлғаның саяси, қоғамдық, психологиялық және т.б. ерекшеліктері оның тұлғалық мінезінің құрылымын түзеді. Адресаттың адресатқа хабар беру қажеттілігі - табиғи болмыстан туған рухани қажеттілік. Бұл қажеттілік табиғи, ұлттық, шынайылыққа ие болмаса, халық санасында тілдік тұлға ойлары, сөздері жатталып қалмас еді. Қазірдің өзінде хатқа түсіп жатқан әр түрлі шығармалардың өздерін, олардың адресаттарының ойларын халық қабылдай бермейді. Сол себепті тілдік тұлғаға тән қасиет халық көңілінен орын таба білуі шарт, сонда ғана индивид тілдік тұлға немесе одан да көлемді ұлттық тұлғаға айналуы мүмкін. Мысалы, М.Дулатұлының Алаш сөзінің астарында оның бар ұлттық болмыс-бітімі, ұлттық рухани құндылығы, ұлтжанды сезімі, қоғамдық ой биігі, қазағын бай деп, кедей деп бөлмей, бір ұлт ретінде сүюі көрініп жатқандай болады. Бұл жерде В.А.Маслова келтірген американ психологі А.Маслоу ойлары ойға оралады: Адам мақлұқаты өмір сүру үшін жүйе, координат (бағыт-бағдар), өмір философиясы, дін қажет және олар оған күн сәулесі, кальций, махаббат қандай көлемде қажет болса, сондай көлемде керек [1,118]. Бұлбұлды қолыңмен қысып ұстасаң немесе торда ұстасаң сайрамайтыны сияқты, адам интеллектісі тіліне үлес қосып, дамуы үшін оған еркіндік, бостандық, азаттық алдымен қажет.
Екінші қажеттілік –тектілік категориясы және ұлттық тәрбие, яғни, атадан, әжеден, әке-шешесінен алған тәрбие үрдістері.
Тілдік тұлға бүгінде тіл білімінде әртүрлі терминдермен айтылып жүр. Нақты айтсақ, субьект (әлемді танушы және әлемді өз сөзінде бейнелеуші), индивид, мәтін авторы, тілді ұстанушы информант, активті, пассивті информант, айтушытыңдаушы, сөздік портрет, идиолект, автор бейнесі, интеллектуал, автор бейнесі, ақынның өз бейнесі т.т. Бұл атаулар әртүрлі ғылымдардың адамның саналы деңгейін зерттеуден туған. Дегенмен бұл мәселелерде ала-құлалықтар жеткілікті, себебі әртүрлі ғылым салалары қиюласып, тоғысып, даму үстінде болғандықтан тілдік тұлғаны өзіндік тұрғыдан анықтауға тырысады. Ю.Н.Караулов орыс тіл білімінде осы саладағы бірегей маман ретінде тілдік тұлға табиғатын құрылымға жинақтап анықтайды. Соған сүйеніп, тілдік тұлғаның астарында мәтінді жасаушы және қабылдаушы адамның ерекшелігі мол қабілетінің жиынтығы жатыр деп санаймыз. Олар:
а) тілдік-құрылымдық қиындық дәрежесімен; ә) шындық болмыстың терең және нақты бейнесімен; б) анықталған мақсат бағыт-бағдарлығымен өзгешеленеді. Бұл анықтамада адамның қабілеттілігі мен өзі жасаған мәтін ерекшелігі ұштасып жатыр. Бұл пайымдау тілдік тұлға сипатының барлық негізгі синтезі үшін қажет болса, бір жағынан тілдік тұлғаны тануға арналған басқа ұғымдарға қарама-қарсы. Сонымен, бұдан былай тұлғалық парадигмасының басты идеясы бойынша әрбір мәтіннің соңында тілдік жүйені билеуші тілдік тұлға тұрады [15,27].
Тілдік тұлғаның барлық қасиетін көрсететін айнасы –тіл, сол себепті тіл әртүрлі деңгейдегі тілдік тұлғалардың соғыс майданы. Ұлттық тілдік тұлға ұлттық тілдің қорғаушысы, ана тілі оның рухани азығы, ол үшін тіл өнері –дертпен тең (Абай). Міне, осы позициядан келгенде ғана, тілдік тұлғаның рухани кейпі тереңнен ашылады. Тілдік тұлғаны анықтау үшін оның ұлтжандылық танымын алдыңғы кезекке қойған жөн, өйткені бір елдегі әртүрлі ұлттарға ортақ тіл арқылы танылғанымен, сол өзінің ұлтының намысын жыртпаса оның ұлттық рухани болмысы әлдеқайда төмендеп қалады. Бұл төмендік оны ұлттық тілдік тұлға орнынан тілдік тұлғаға, тіпті адресат деңгейіне жылжытып жіберуі мүмкін. Дегенмен, тілдік тұлғаның шарықтау шегіне жетуі өз ана тілі мүмкіндігінің аясында жүзеге асатыны даусыз, сондықтан ұлттық таным ғана тілдік тұлға бейнесіндегі басты атрибут болып қала береді. Инкубаторлық қасиет тілдік тұлғаға қарсы, жат нәрсе, оның жекелігі ішкі сезім көрінісі, қоршаған ортаны өзінше қабылдауы тілдік тұлға қалыптасуы сатыларының алғы шарттары болып табылады. Осыдан барып, өзіндік сөз таңдау яғни тіл талғамы түсінігі бойын билейді, ол өз кезегінде сын категориясының тілді тұлға бойында қалыптасуына алып келеді. Сын категориясының көрсеткіші өскен сайын, тілдік тұлғаның сөз екшеуі, сөз таңдау қабілеттері ұлғайып, тілдік тұлға ауқымын кеңейтіп, оның елді аузына қарататын қасиеттері ұлғая түседі.
Тілдік тұлға жекелік тіл –тіл дәстүрі принципі арқылы өмір сүріп, қалыптасады. В.А.Маслова былай дейді: Языковая личность –социальное явление, но в ней есть и индивидуальный аспект. Индивидуальное в языковой личности формируется через внутреннее отношение к языку, через становление личностных языковых смыслов; но при этом не следует забывать, что языковая личность оказывает влияние на становление языковых традиций. Каждая языковая личность формируется на основе присвоения конкретным человеком всего языкового богатства, созданного предшественниками [13,120]. Тілдік тұлға тілдік факторлар арқылы дами түскен сайын, құрылымдық сатысы құрылыс көрінісіне ие болып, тілдік дәстүрлерде өз әсерін тигізе бастайды. Ішкі жекелік мәні күшейген сайын тілдік тұлға сол мәдениеттегі жағымсыз салт-дәстүр қылықтарды талқандай бастайды да, ұлттың дамыған бөлігі сүйенетін өлшемге (критерий) айналады.
Жалпы, тілдік тұлға дегеніміздің өзі ұлттық тіл ортасында ұлттық құндылықтар арасында тәрбиеленген, ұлттық рух пен ұлттық тілді толық меңгерген жеке адам, бүкіл ұлттық болмысты бойына жинақтаған индивид. Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз. Яғни, тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор бейнесінің рөлін, баланың тілдік қабілетін тануға болады. Тілдік тұлға мәселесіне қатысты ресей ғалымдарымен қатар, қазақтың тілші ғалымдары да нәтижелі жұмыстар атқарып келеді. Дегенмен, ұлттық тілдік тұлға мәселесін орыс ғалымдары арасында Ю.Н.Караулов кеңінен зерттеген болса, ал өз тілтанушы ғалымдарымыз Имашева зерттеуінде М.Дулатовтың тілдік тұлғасына жан-жақты сипаттама берілген болатын.
Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын (біріктіретін) индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз [15,71]. Ю.Н.Карауловтың пікірінше, тілдік тұлғаның құрылымын мына деңгейлер: Нөлдік немесе вербалды-семантикалық деңгей; Бірінші немесе лингво-когнитивтік деңгейді ұғымдар, концептілер, идеялар сияқты бірліктер құрайды.
Зерттеуші Ш.Ниятова ақпараттардың адам санасына қатыстылығын айта келіп: Жалпы адам қабылдайтын ақпараттың екі түрін бөліп көрсету қажет: а) белгілі бір дереккөзден алынатын барлық ақпараттардың жиынтығы аддитивті ақпарат деп аталады; ә) адресатқа жеткізу үшін немесе дереккөздерден алу үшін сұрыпталып алынатын ақпарат селективті ақпарат деп аталады [16,7] деп көрсетеді де, тілдік тұлға мәселесін үш тұрғыда, яғни: 1) сананың қалыпты және өзгерген күйіндегі тіл, сөзжұмсам және сөйлеу қызметі психологиясы арқылы, 2) тілді үйрену процестеріне талдау жүргізетін лингводидактика тұрғысынан, 3) көркем әдебиет тілін зерттей отырып қарастыру керектігін айтады.
Жазушы тілін зерттеуде тарихи-әдеби аспектідегі тілдік тұлға ұғымы автор бейнесі категориясынан көрініс табады. Осы тұрғыда В.В.Виноградов: Тар мағынасында алғанда, автор бейнесі кейіпкерлердің бүкіл сөйлеу аясында алынған автор сөзі ретінде түсіндіріледі. Жазушы өз шығармаларында бүтін, біртұтас тілдік тұлға ретінде емес, көптеген сөйлеуші және түсінуші тұлғалардың жиынтығы ретінде көрінеді. Автор эго-сы (Мені) көркем шығарма мазмұнының бүкіл байлығын қамтиды, ал автор бейнесі осы мазмұнның бір бөлігіне ғана қатысты болады. Автор Мені тұтас алынған мәтіннің идеялық-көркемдік концепциясымен ұқсастырылса, кейіпкердің Мені осы концепцияның бір бөлігін ғана құрайды. Кеңінен алғанда автор бейнесі –қарапайым ғана сөйлеу (сөзжұмсам) субъектісі емес, көбінесе көркем шығарманың құрылымында ол тіпті аталмайды да. Ол кейіпкерлердің сөйлеу құрылымдарының бүкіл жүйесін баяндаушы-әңгімелеушіге қатысты ала отырып біріктіретін және сол арқылы тұтастың түйіні, яғни идеялық-стилистикалық жиынтық-нүкте болып табылатын шығарма мәнін жеткізуші шоғыр [17, 152] деген анықтама берген.
Тілдік тұлғаның қуаты - сөз, ойы –қоғамдық ісінен көрінеді, ал психологиясы –ұлт перзенті ретінде халқын сүюі сезімімен өлшенеді. Осы үш қасиет бірлесіп келіп, адамның бойындағы игі, ізгі қасиеттердің оянуына, бас көтеруіне әкеліп, зиялы қауым уәкілі ретінде арнау айту қажеттілігі туындайды. Яғни, Абай айтқандай Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін. Ұлттық мәдениеттің қаймағында қалқып өскен азамат үні ғана оны тілдік тұлға дәрежесіне көтереді. Тілдік тұлға сипатына ену, мақсатты түрде жүзеге аспайды. Оның дамуына қозғаушы күш, яғни ұлттық сезімнен немесе табиғи дарынның қабілетінен туған ішкі жағдайлар әсер етеді. Шығармашылық тұлғалардың өзіндік әлеміне бойлай ену үшін, оны қалыптастырған жағдайлардың мән-мәнісін түсініп алған жөн.
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні
Мәтін сөйлеудің сыртқа шыққан, материалданған көрінісі. Ал сөйлеу психологиялық әрекет нәтижесі болып табылатын жоғары психикалық қызметтің күрделі түрі. Сөйлеу әрекетіне көп деңгейлі, көп қырлы құрылым мен өзге де психикалық қызметпен тікелей байланыстағы күрделі жүйе тән. Осымен байланысты мәтінге тән күрделі психикалық құрылым оның мағыналық, құрылымдық және композициялық тұтастығынан, грамматикалық ерекшелігінен көрінеді.
А.Н.Леонтьевтің айтуынша, сөйлеуді психолингвистикалық тұрғыдан талдауда адамның сөйлеуден тыс болатын түсінісу механизмдері басты нысанға айналады. Мәтіннің жасалуынан сөйлеу әрекетінің үш фазалы құрылымнан тұратын психологиялық моделін байқауға болады. Олар: әрекеттің бағыттылығы, орындаушылық сипат алуы, бақылануы (В.И.Галунов, Т.М.Дридзе, А.Н.Леонтьев). Мәтіндегі сөйлеуші әрекетінің бағыттылығы дегеніміз –оның не мақсатта сөйлеп жатқанын көрсететін коммуникативтік ойы мен ниеті. Сөйлеушінің бұл коммуникативтік ниеті мәтіннің жасалуына түрткі болады да, мәтіннің мазмұны мен құрылымының коммуникативтік-танымдық бағдарламасын айқындайды (Л.И.Доблаев, В.П.Белянин, И.А.Зимняя). Мәтін авторының сөйлеуге, қарым-қатынасқа тікелей қатыстылығы және сөйлеу пәнін жеткілікті білуі оның авторлық позициясын танытады. Мәтінде суреттеліп отырған құбылысқа немесе оқиғаға деген автордың интеллектуалдық, эмоционалдық бағасы –шығармада әрдайым беріліп отыратын құбылыс. Мәтіннің жасалуының бұл 1-фазасында автордың негізгі ойын нақты әрі түсінікті жеткізуі үшін маңызды мынадай мәселелерді ескеру керек: сөйлеуге негіз болған қарым-қатынас жағдайы; мәтіннің семантикалық жақтан айтылатын ойға байланысты толыққанды болуы, бірақ ондағы берілген ақпараттың шектен тыс көп немесе артық болмауы (В.П.Белянин, А.И.Новиков). Мәтіннің жасалуының 2-фазасында автордың негізгі ойының тілдік материалдануы жүзеге асырылады. Негізгі ой санада қалыптасқанмен, оның тілдік қабық жамылуы, сонымен бірге қалыптасып, аяқталған сипат алуы сөйлеу барысында ғана мүмкін болады. Ғалымдардың пікірінше, осыған байланысты санадағы ой әуел бастан өзінің семантикасы жағынан оның сөйлеудегі сипатына сәйкес келе бермейді. Сөйлеу әрекеті құрылымының 3-фазасында сөйлеушінің айтайын деген негізгі ойы мағыналық жағынан өңделіп қана қоймайды, оның вербалдануы да сұрыпталады. Осы тұста мәтіннің тақырыптық және мағыналық тұтастығының болуы өте маңызды, себебі санадағы ойлардың ассоциациялығы тіл арқылы берілген ойдың семантикалық тұтастығына нұқсан келтіруі мүмкін. Шынайы аяқталған мәтін, яғни сөйлеу бірлігі тақырыптық, мағыналық және құрылымдық тұтастыққа, композициялық тәртіптілікке, грамматикалық байланыстылыққа ие болуы керек. Сонда ғана сөйлеу әрекеті толыққанды жүзеге асады. Айтылған қасиет-сапалардың тілдік қана емес, психологиялық та маңыздылығы бар:
-кесте –Мәтіннің тілдік және психологиялық құрылымы
Аяқталған сөйлеу бірлігіне тән қасиет-сапалар
Олардың психологиялық мәні
1
2
Тақырыптық тұтастық
Сөйлеудің логикасына нұқсанын келтірмейді, реципиенттің мәтінді қабылдауына оңтайлы жағдай туғызады.
Мағыналық тұтастық
Сөйлеудің негізгі (орталық) және қосалқы (перифериялық) компоненттерін және мәтіннің, сөздің маңызды бөліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
2-кестенің жалғасы
1
2
Композициялық тұтастық
Мәтінді түсінуді, қабылдауды жеңілдетеді, мәтіннен тыс, мәтіндегі және мәтінде астарлы берілген мән-мағыналарды жалпы композициялық
тұтастықта алып түсінуге мүмкіндік береді.
Грамматикалық байланыстылық
Мәтін мазмұны мен құрылымын тұтастықта ұғынықты және жеңіл қабылдауға әсер етеді.
Берілген кестеден мәтінге қатысты маңызды екі процестің жүзеге асатынын көреміз. Бірінші –мәтіннің жасалуы (кодталу), екіншісі –қабылдануы және түсінілуі (декодталу). Алғашқысы сөйлеуші немесе жазушы автор арқылы қалыптасса, соңғысы айтылған мәтінді қабылдаушы тарапынан жүзеге асырылатын процесс болып табылады. Біріншісі психолингвистиканың сөйлеудегі сөзөндіру үдерісі туралы мәселелердің негізін құраса, екіншісі сөзқабылдау және түсіну туралы мәселелерге тірек болады. Аталған психологиялық үдерістердің нысанын сөйлеу әрекетінің негізгі бірлігі ретінде мәтін құрайды. Әңгімелеу мәтіндерін талдауда сөйлеу әрекетінің аталған аспектілерінің алғашқысы –мәтін талдаудың өлшемдері мен талаптары ретінде негізге алынса, соңғысы –оның эстетикалық және коммуникативтік, прагматикалық табиғаты мен болмысын, сипатын тануда басшылыққа алынады.
Мәтін талдауда басты назарға алынуы тиіс тағы бір мәселе –мәтіннен тыс –мәтінде –мәтін астары арқылы көрінетін психолингвистикалық модель (В.П.Белянин, Н.И.Жинкин, А.И.Новиков). Сөйлеу бірлігінде ақиқат өмір туралы обьективтік ақпараттар орын алады да, ол мәтіннен тыс қалыптасатын объективтік құбылыстарға жатады. Әрине, көркем мәтіндерде көп жағдайда қоршаған ортадағы өмір сол қалпында берілмейді, ол мәтіннен тыс мәліметтер автордың көзқарасы тұрғысынан, оның дүниетаным ракурсы шеңбері аясында суреттеледі. Мәтіннен тыс модельге ақиқат өмірдегі оқиғалар жатады. Көркем мәтінде оның жасалуына автордың қиялы өзіндік ықпалын тигізетіні белгілі. Мәтін астары жасырын берілген ақпарат болып табылады да, ол рецепиенттің қабылдау-түсінуі арқылы белгілі болады. Оны түсіну мәтін бірліктерінің арасындағы ассоциациялық байланыстың, олардың аккумулятивтік қасиеттерінің нәтижесінде іске асады[18.41].
Мәтіннің сөйлеудегі нейропсихологиялық аспектісінің маңызды тұсы –оның мидағы көрінісі болып табылады, себебі сөйлеу әрекеті мида жүзеге асады. Қазіргі психология сөйлеуді қарым-қатынас жасаудың аса маңызды құралы, саналы әрекеттің күрделі және арнайы ұйымдасқан түрі ретінде қарастырады. Сөйлеуге тән басты ерекшелік –экспрессивтілік. Оған мотив түрткі болып, ішкі сөйлеу алқабы арқылы сөйлеу схемаларында кодталатын ойдан тұрады. Ол генеративті грамматика арқылы толық сөйлеуге айналады. Сонымен қатар, импрессивті сөйлеу бөгде адамның сөзін қабылдау және оны талдап түсіну арқылы декодталуы, мәнді-маңызды жақтарын аршып алу және оны ішкі сөйлеу алқабы арқылы астарлы мән қоса отырып сөйлесімге айналдырудан тұрады. Сөйлеудің бұл жүзеге асу тетігі сөйлесім арқылы мотивтің декодталуымен аяқталады. Сөз және сөйлемде берілген ақпаратты талдау және топтастыру арқылы нақты пайымдаулар мен шешімдер қалыптасады. Сондықтан сөйлеу қатынас жасау құралы бола тұра, бір мезгілде дерексіздендіру және топтастыру операцияларын жасауға тірек болатын әрі ақыл-ой қызметін жүзеге асырушы тетік, әрі категориялық ойлаудың негізін қалайды. Демек, кез келген аяқталған мәтін сөйлеу бірлігі ретінде тек қана тілдің материалданған көрінісі ғана болып қоймайды, ол сонымен бірге, сөйлеушінің ойлау, ойлауды жүзеге асыру құралы болып табылады. Мәтіннің жазба тілде таңбаланғанға дейінгі оның санада ұйымдасу процесі мен механизмдерін, оның тілде көрініс табуын, тіл арқылы сана болмысын тану, жеке санада (гендерлік және индивидуалды тұрғыда) дүниенің тіл арқылы таңбалануын, сөйлеуші сөзінің санадағы уақыт пен кеңістікке қатысын психолигвистикалық, нейролингвистикалық тұрғыдан кең түрде зерттеу қазақ тіл білімінің, соның ішінде, мәтін лингвистикасының күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелері болып табылады.
1.3 Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру
Поэтика (грек. poitik tehne – шығармашылық өнер) –көркем шығармадағы құндылықтары бар болмысымен айқындар жүйе туралы ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы мағынысында сол теориялық поэтиканың бір саласы ретінде қабылданады[19.211].
Әдебиет теориясының саласы ұғымындағы поэтика –әдеби тек пен түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер мен әдістердің ерекшеліктерін зерделейді, сондай-ақ көркемдің тұтастық әртүрлі деңгейінің ішкі байланыс заңдылықтарын және олардың арақатынасын зерттейді. Оның өзі мақсатты зерттеу аспектісіне байланысты романтизм поэтикасы, романның поэтикасы немесе білгілі бір суреткердің шығармашылығының поэтикасы, не бір көркем шығарманың поэтикасы болуы мүмкін. Әдебиеттегі көркемдік құралдардың барлығы тілге қатысты екенін ескерсек, онда поэтика тілді зерттейтін көремдік құралдар туралы ғылым болып анықталады.
Поэтиканың мақсаты –шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді қалыптастыруға қатысатын мәтіндегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу болып табылады (мысалы, метрикалық өлеңдерде сюжет элементтері маңызды роль атқармайды ал ырғақ пен дыбыстың мәні зор, ал прозада керісінше).
Поэтикалық жүйені ішінен зерттеу деп аталған ізденістер нормативтік поэтиканы құруға алып келді (классицизм дәуірінде, ХІХ ғ. Еуропа әдебиетінде).
Ал, Сырттан зерттеу баяндау поэтикасын құруға алып келді. ХІХ ғасырға дейін аймақтық әдебиет томаға тұйық және дәстүрлі шектеулі болған жағдайда поэтиканың нормативті типі ықпалын жүргізді, әлемдік әдебиеттің қалыптасуы дәуірінен бастап бірінші жоспарға баяндау поэтикасын алып шықты.
Негізінде, поэтика, жалпы (теориялық немесе жүйелік макропоэтика), жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихи болып үшке бөлінеді.
Жалпы поэтика мақсаты –үш саланы да толық қамтитын, әдістердің толық жүйелі репертуарын (эстетикалық ықпалды элементтер) жасау болып табылады.
Шығарманың дыбыстық жағын (ырғақ, бунақ, ұйқас, өлең өлшемі, дыбыс толқыны т.б. зерттегенде) негізінен нақты өлеңтану (тор шеңберінде) ғылыми қарастырады.
Сөз табиғатына үңілгенде, шығарманың лексикасы, морфологиясы мен синтаксисі зерттеледі де, бұл сала стилистика деп аталады. Лексиканың өзгешелігі (сөздерді таңдау), синтаксис (сөздердің байланысы) стилистикалық фигура мен троптар ретінде поэтика мен риторика ертеден зерттелуде, ал поэтика методологиясының ерекшелігі (грамматикалық поэзия) пән ретінде соңғы уақытта зерттеле бастады.
Образдық салады шығармадағы образдар (персонаж бен дүние), мотивтер (оқиға мен іс), сюжеттер (оқиғаның байланысты жиынтығы) зерттеледі де, поэтиканың бір бағыты болып табылады.
Жеке поэтика (микропоэтика) –негізі жеке шығарманызерттеу талабының ерекшелігіне сай топ шығарманы (бір циклді, бір автордың, әдеби бағыттағы жанрдың, тарихи кезеңінің қатысына қарай) баяндап, талдап түсіндіреді.
Оның тақырыптық және идеялық қалыптасуы, сөзбен зерттелуіне дейінгі процесс (генеративная поэтика) қамтылуы да қарастырылады.
Тарихи поэтика жекелеген поэтикалық жүйеше әдісті салыстырмалы- тарихи әдебиеттанудың көмегімен эволюциялық қозғалыс бағытында әртүрлі мәдениеттің поэтикалық жүйесінің ортақ қасиеттерін, олардың ортақ (генетикалық) ұқсас (немесе типологиялық) қайнар бастауын адамзат санасындағы ортақ заңдылықтар негізінде ашуға, сол арқылы тануға бағытталады.
Әдеби сөз өнерінің тамыры ауызша сөз өнерінде (фолкьлорда) жатыр, сондықтан тарихи поэтика өзінің негізгі материалын сол бастаудан алады.
Тарихи поэтиканың негізгі проблемасы –жанр, кең мағынада алғанда, сондай-ақ, элегия т.б. байланысты бірлікте, не жекелей қарала береді. Мысалы, жанр мен жанрдың шегарасы өзгермелі, сондықтан поэтикалық жүйе дәуір ықпалымен және формалық өзгерулермен кезектесіп, өзгешеленеді. Осы өзгерістерді тарихи поэтика зерттейді.
Поэтика –көркем мәтіннің бір жанрлық түрі.
Көркем мәтін – ұлттық бітім-болмысты, ұлттық психологияны, ұлттың дүниетанымы мен оның өмір сүру тәжірибесін, ұлттық салт-дәстүр мен наным-сенімін таныстыратын біртұтас дүние. Көркем мәтін - ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі, айнасы. Сондықтан әрбір көркем шығарманың бойынан сол ұлт туралы материалдық та рухани да мәдениет негізін тануға болады. Тіл білімінің лингвомәдениетану бағытында тіл адамның танымындағы мәдени константалар (тұрақты құндылықтар) арқылы ұғынылады, түсіндіріледі. Сол мәдени ақпараттар негізінде тілдің қызметін зерттеп айқындау жүзеге асады. Лингвомәдениеттану бағытының негізгі мақсаты –алдыңғы ұрпақтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани және материалдық мәдениетінің жетістіктері мен тәжірибелерін, ұлы өркениетіне қатысты ақиқат белгілерін таңбалайтын тұрақты тілдік бірліктерді зерттеу. Тілді лингвомәдени бағытта қарастыру үшін өзімізге танымал тарихи (диахронды) және сипаттамалы (синхронды) зерттеу әдістері қатар қолданылады. Сонымен қатар этнография, тарих, мәдениет, салт-дәстүр, өнер, астрономия, т.б ғылымдармен тығыз байланыста зерттеледі. Лингвоелтанымдық бағыттың негізгі мақсаты - мәдени константаларды екі немесе үш тілде өзара салыстыра отырып, ұлттық нышандарын айқындайтын, сол елдің болмыс-бітімін, халықтың мінез-құлқы мен тұрмыстық ерекшеліктерін ажыратып көрсететін тілдік ұғымдар мен белгілерді зерттеу. Бұл бағытта қарастырылатын объектілер белгілі бір елдің немесе ұлттың өзіне тән белгілерін, басқа ұлтта жоқ өзіндік нышандарын көрсете алатын тілдік бірліктер болуы керек. Мысалы, қазақ тілінде белгілі бір ұғымды ауыс мағынада түсіндіру үшін өздері күнделікті көріп жүрген, болмысы әбден танылған ұғымдарды қолданады.
Лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан алғанда, тіл қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын құрал ғана емес, сондай-ақ ұғым –тіл –мәдениет жиынтығынан құралатын, тұтас дүние жөніндегі мол мағлұмат беретін ұлттық мәдени код, қор, мәдени ақпарат көзі ретінде танылады. Адамға рухани, интеллектуалдық әлеуметтік мүмкіндіктерден туындайтын маса мол алуан түрлі ақпарат тілдік арналар арқылы беріледі. Санадағы бұл ақпараттар концепт немесе ұғым арқылы түйінделеді. Ұғым белгілі бір объектінің ең мәнді белгілерін көрсететін сананың нәтижесі болса, концепт объектінің ең мәнді белгілерімен қатар, мәнді емес белгілерін де қамтиды екен[20.81].
Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде танылғанымен, бір бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе. Мәдениет –қоғамдық фактор, оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік фактордың ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалады. Демек, кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Мәдениет пен тілдің бастау бір бірімен тұспа - тұс келеді. Яғни, тіл –адами нақтылықты адамзаттың тіршілігі өтіп жатқан әлем ретінде жасайды. Ал адамзаттың тіршілігі –мәдениеттің әлемі екені белгілі. Әрине тіл физикалық нақтылықты қалыптастырады дей алмаймыз, өткені ол әлемнің бейнесін жасау барысында осы нақтылықты әлеуметке жеткізуші ғана. Дегенмен тілдің көмегінсіз болмысты толықтай тани аламыз немесе тіл қатынас пен ойлаудың кейбір мәселелерін шешудің қосымша құралы деп есептеу де қате болар еді. Шын мәнінде, нақтылы әлем бейсаналы түрде тілдік нормалар негізінде жасалады. Адамның қандай да бір құбылысты әрқалай көруі, естуі, қабылдауы тілдік нормалардың өз көрінісінің формасына сай болуымен байланысты.
Тіл –мәдениеттің өмір сүру формасы болса, мәдениет - оның ішкі мәні. Осы тұрғыдан алғанда тіл мен мәдениетті бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтас бір дүние деуге болады. Тіл мен мәдениеттің байланысы, тілдің мәдениетті сақтау, сипаттау, жарыққа шығару қасиеттерін анықтайтын арнайы ғылым керек, ол - өзіндік зерттеу нысаны бар, зерттеу әдістері мен қағидалары бар лингвомәдениеттану саласы. Тіл - тек мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойында оның (мәдениетінің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Лингвомәдениеттану негізінде ұлтқа тән мәдени-танымдық жүйенің қалыптасуын анықтауға болады. Ол бұндай зерттеулерге тілдің кумулятивтік қызметі негіз болады. Ал дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштерді тіл, мәдениет, өркениет ұғымдарының өзара байланысы тұрғысында қарау қажет.
Әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б. сол тілде таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі, яғни дүниенің тілдік бейнесі. Осыған байланысты профессор А.Салқынбай: Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарын бейнелейтін тіл –адамзат танымының феномені. Тіл –тек қарым-қатынас құралы ғана емес, адамзат дүниетанымы мен сананы қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құрылым. Тіл ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл мәдениет пен танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау сипатымен ғана шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал етеді [21.6], - дейді.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, бұл ретте ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Авторлық сана – мәтіннің базалық ұғымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. ПОЭТИКАЛЫҚ МӘТІН ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикадағы тілдік тұлға түсінігі және автор бейнесі түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу ... .6
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні ... ... ... ...13
1.3. Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру ... ...16
.4. Көркем мәтін түзу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...28
1.5. Автор санасы ұғымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ..32
2 тарау. КӨРКЕМ МӘТІН АВТОР ӘЛЕМІ МОДЕЛІ РЕТІНДЕ: МӘТІННІҢ ТАҢБАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ КОГНИТИВТІК АСПЕКТІСІ
.1.Әлемнің көркем моделі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2. Мәтіннің таңбалық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
.3. Мәтін әлеуеті мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.4. 2.4. Көркем шығармадағы поэтикалық мәтіндерінің ұйымдасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.5.Дискурс және поэтикалық дискурс, поэтикалық сана хақында ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі Әрбір ұлттың тілі –сол елдің менталды дүниесі мен шынайы этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып, тілдік таңбалар арқылы репрезентациялану құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал. Тілдің таңбаның қызметін жан-жақты тану мақсатында жүргізілген зерттеулер бұрын сол тілдің құрылымдық деңгейіне тән ерекшеліктерді айқындаған. Қазіргі таңда тілді танудың басты категориясы ретінде ұжымдық сананың немесе индивидтік танымның рөлі басты орынға шықты. Сондықтан да тілді ғылымның жаңа кезеңіне орай теориялық-танымдық сипатта зерттеудің қажеттігі өзекті мәселе болып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік жүйедегі білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Адамзат өзін қоршаған ақиқат дүниені, құбылыстар мен олардың сапа-қасиетін түрлі таным деңгейінде бағалайды да, санада қалыптасқан ұғым-түсініктерді қорыта отырып өңдейді, елеп-екшейді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес, генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік ортасына, жас ерекшелігіне байланысты болады. Бұл жоғарыда көрсетілген, тілдің танымдық деңгейін қарастыратын антропоцентристік парадигманың мақсат-міндеттеріне жауап берсе, ол өз кезегінде когнитивтік зерттеулермен тығыз байланысты.
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп отыр. Тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвостилистика, этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналып отыр.
Сөйлеу әрекеті (мәтіні) аумағындағы когнитивтік теория мен практиканы дамыту қажеттілігінен туындайды. Біржақты дәстүрлі талдаудан қазіргі талдауларға өтудің қажеттігі индивидуалды санадан туындаған және оның ерекшелігін тіркеген динамикалы вербальды-бейвербальды нысан ретінде қаралатын мәтінді тірек етумен байланысты жүзеге асады. Эстетикалық мақсатта жасалған көркем мәтінді коммуникативті және мағыналық бірлік деп мойындап, сол бірлік нені тудыратынын талдау қажет. Бұл жағдайда мәтіннің когнитивтік, мәндік, эмотивтік, коммуникативтік тұтастық мәселесі авторлық сана категориясын енгізу арқылы шешілуі мүмкін. Авторлық сананың онтологиялық анықталмауы оны сәйкесінше сипаттау жолдарын іздеуді талап етеді. Жұмыста авторлық сананың (АС) когнитивті-ментальды сипатын көрсететін тілдік материалды талдау әдісі қолданылады. Автордың шын санасы мен авторлық сана танымдық категориясы сәйкес емес құбылыс. Олар психофизиологиялық феномен мен оның моделі ретінде қатысты. Модель оның шығармашылық әрекетінің жемісі ретіндегі сөйлеу туындысы (мәтін) негізінде мәтін тұтастығын зерттеуге және автор санасын сипаттауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты авторлық сананы мәтіннің құрылымжасаушы негізгі категориясы ретінде айқындау.
Мақсатқа жетуде шешілуі тиіс міндеттер:
Авторлық сана мен автор санасы ұғымдарын ажырату;
Авторлық санаға ғалымдар пікіріне сүйене отырып ғылыми анықтама беру;
Аталған категорияның негізгі мәртебесін негіздеу;
Мәтіннің мәтін –автордың ғалам моделі аспектісінде зерттеу әдіснамасын айқындау, ғаламның көркем моделі, ғаламның поэтикалық моделі, ғалам моделі ұғымдарын когнитивтік аспектіде айқындау; поэтикалық мәтіннің когнитивтік моделінің ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмысының жаңалығы:
Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз.
Тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор санасының рөлін, тілдік қабілетті тануға болады.
Кез келген мәтіннің ұйымдастырушылық бастауы, оның мазмұндық және формальды мәнінің себебі іштей біріздендірілген, мәтінде жүзеге асырылатын бір-біріне гомоморфты танымдық (ақпараттық-мағыналық), таңбалық, коммуникативтік, эмотивтік жүйелердің жиынтығын көрсететін авторлық сана болып табылады;
Авторлық сана - мәтінде жүзеге асырылатын іштей ретке келтірілген, автордың когнитивті-концептуалды жүйесіндегі бір-біріне гомоморфты жүйешелердің динамикалы жиынтығының салыстырмалы тұрақты символдық-таңбалық бейнесінің мәтіннен шығарылған ерекше моделі.
Жалпы –бірегей - ерекшенің имманентті өмір сүретін диалектикасы кез келген концептуалды-мағыналық жүйенің барлық бөліктерін түгелдей моделдеу қағидасының әдістемесін жасауға септеседі.
Диплом жұмысының әдіснамалық базасы ретінде отандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың осы мәселе төңірегіндегі концепциялары мен тұжырымдары, өлең мәтіні теориясы туралы еңбектер, мәтін теориясы, дискурс теориясы туралы зерттеулер қызмет етті. Жұмыс тілдік, концептуалды талдауларға сүйенеді.
Диплом жұмысының дереккөзі ретінде негізінен ақын М.Жұмабаев авторлық шығармаларынан үзінділер алынды алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Диплом жұмысында мазмұндалған материалдар мен бақылаулар ЖОО-дағы тақырыпқа қатысты лекциялық курстарда пайдаланылуда (Поэтикалық мәтіннің когнитивтік негіздері пәні) және оны осы мазмұндас курстарды, арнаулы семинарларды жүргізуде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. МОДЕЛЬДЕУ ШЫНДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ: КОГНИТИВТІК АСПЕКТ
1.1. Көркем мәтін және лингвистикасындағы тілдік тұлға түсінігі және автор бейнесі түсініктері туралы ғылыми көзқарастарға шолу
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары кеңінен қарастырыла бастады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Р.Сыздық, Х.Нұрмұқанов, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Х.Кәрімов, Б.Шалабай, Н.Уәлиев, С.Құнанбаева, З.Ерназарова, С.Мұстафина, Г.Әзімжанова, Ж.Қайшығұлова, А.Әділова, Г.Смағұлова, М.Ахметова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде сөз болып, көркем әдебиеттің тілдік фактілері сараланды. Қазіргі қазақ тіл білімінде көркем мәтіннің танымдық қырлары Қ.Ә. Жаманбаева, Г. Қосымова, Ш.М. Елемесова, Ж.Б. Саткенова, Ә.Ж. Айтпаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде кең түрде зерттеле бастады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады.
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасына қатысты қалыптасқан зерттеулердің мынадай бағыт-бағдарларын көрсетуге болады: негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер; мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге қарастыру; мәтінді құрайтын бірліктерді, ерекше мәтіндік категорияларды анықтау; мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге асырылуының әртүрлі деңгейлерін айқындау; фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу. Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау жүргізеді. З.Я.Тураева оның қазірде белгілі болған онтологиялық, гносеологиялық аспект, жеке лингвистикалық, психологиялық, прагматикалық аспектілерін көрсетеді [1, 8 б.]. Көркем мәтінді зерттеудің алғышарттарына, ұстанымдарына мыналар жатады: көркем шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып зерттеу; көркем шығарма тілінің басқа компоненттерімен байланыс, қарым-қатынасын ескеру; бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру; шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру; ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Мәтінтанушы ғалымдардың зерттеулерінде мәтінге тән белгілерге тұтастық және байланыстылық (И.Р.Гальперин); аяқталғандық (Г.В.Колшанский, Н.А. Купина, И.Р.Гальперин); бөлшектену (Т.В.Трошина); прагматикалылық (И.Р.Гальперин) жатқызылады. Көркем шығармалар ішіндегі поэтикалық мәтінінің өзіндік сипаты прозалық мәтіндермен салыстырғанда ашыла түседі. Бұл орайда А.Н. Веселовский, А.А.Потебня, Б.В. Томашевский, Ю.М. Лотманның пайымдаулары өте маңызды. Поэзия мен проза эстетикалық қызметті атқару ерекшеліктеріне қарай ажыратылады және осы тұста өзіндік ұқсастықтары да жоқ емес. Көркем поэтикалық шығармалардағы эпостық мәтін категориялық белгілерге ие болып келеді. Мәтіннің мұндай категориялық белгілеріне Н.С.Болотнова коммуникативтілік, концептуалдылық, прагматикалылық, ақпараттылық, құрылымдық, интегративтілік, регулятивтілік, мағыналық аяқталғандық, бөлшектік, тұтастық, мүшелену, когезия, модальдылық, экспрессивтілік, эмотивтілік, проспективтілік, ретроспективтілікті жатқызады [2, 31 б.]. Л.Г.Бабенко мәтіннің универсалды категорияларының негізіне тұтастық (мазмұн межесі) және байланыстылық (тұрпат межесі) алынады, олар бірін-бірі толықтырады, иерархиялық қатынаста болады, –дей келіп [3, 56 б.], мынадай категориялардың маңыздылығын атап көрсетеді: тұтастық, ол мәтін мағынасының концептуалдылығымен байланысты болады; байланыстылық, ол ақпараттық, интегративтілік, аяқталғандық, хронотопа т.б. категориялар арқылы қамтамасыз етіледі; аяқталғандық (контекстік-мағыналық); көркем мәтіннің антропоцентристік сипаты, диалогтық сипаты; көркем мәтіннің ішкі және сыртқы формаларының бірлігі; мазмұн толықтығы және бірізділігі (немесе логикалылығы), күрделілігі (эстетикалық қасиетіне қарай прагматикалылығы, концептуалды болуы, бейнелілігі); түсіндірілуі [3, 57 б.].
А.Байтұрсынұлы көркем мәтіннің өзіне тән ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, ақын тілі мен әншейін тілдің айырмашылығын, сөздің ажарлы, келісті де қисынды болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Ол тілді зерттеудің функционалдық, қатысымдық қырын басшылыққа ала отырып, көркем мәтінді өзге мәтіндерден ажыратудың басты белгісі ретінде эстетикалық критерийді алады. Ғалымның әуезе түрлерін анықтауда мазмұндық-құрылымдық емес, жанрлық ұстанымды басшылыққа алатыны байқалады. Ол осы ұстанымға сүйене отырып, әуезенің түрлерін көрсетеді [4, 208 б.].
Қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде тілді тек тіл жүйесі ауқымында зерттеп қоймай, сонымен бірге тіл мен мәдениет, адам мен оның санасы байланысын, оның ішіндегі тіл иесінің алар орнын анықтаумен ұштастыра қарастыру көзделіп отыр. Осымен байланысты әдеби тілді дамытушы жеке тілдік тұлғаның тіл ерекшелігін, авторлық сана мәселесін когнитивтік тұрғыдан зерттеу - тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Осыған орай жеке тілдік тұлғаны екі түрлі қырдан, атап айтқанда, когнитивтік лингвистика аясында және лингвомәдениеттану бағытында зерттеу оның терең қырларын ашуға өз септігін тигізеді. Осы тұрғыдан қарастырылған қазақ ақындары шығармаларының концептілік құрылымы негізінде анықталатын ғаламның тілдік бейнесі мен тілдік тұлға ретіндегі болмысын ашуға, авторлық сана мәселесін айқындауға ұмтылыс тіл мен мәдениет сабақтастығын дәйектейтін өзекті мәселелердің санатындағы қажеттіліктен туындап отыр.
Ол бүгінгі таңда тіл біліміндегі көркем шығарма тілін прагматикалық, когнитивтік, психолингвистикалық парадигмада қарастыруға мол мүмкіндік береді. Жаңа ғылыми парадигмаға сай тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылады, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Жалпы тіл табиғатын когнитивтік негізде қарастыру үлгісі 60-70 жылдардағы американдық Хомский [5], Лакофф [6] сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Когнитивті лингвистика термині алғашында 80-жылдары М.Бривиштің еңбегінде айтылған. Негізінен бұл идеялар философиялық тіл білімінің өкілдері В.Гумбольдт [7], Т.А. ван Дейк [8], Э.Сепир [9], А.Потебня [10] тәрізді ғалымдардың еңбегінен бастау алады.
Академик В.В.Виноградов тілдік тұлғаны екіге бөліп зерттеген: автор тұлғасы және кейіпкер тұлғасы. Ал Ю.Н.Караулов көркем мәтінді тірек ретінде алып, тілдік тұлғаның үш деңгейлік үлгісін жасайды [11,118]. Кейбір ғылыми әдебиеттерде тілдік тұлға тілде, яғни өз ана тілін дамытушы адам ретінде танылады, сондықтан оның тілінің мазмұны, сол тілдегі ортақ тыныс-тіршілігінен хабар береді [12.15]. Бұл орайда Ю.Н.Караулов былай дейді: Біріншіден, тілдік тұлға әлеуметтік заңның қорытындысы, әрі түйіні болады; екіншіден, тілдік тұлға этностың тарихи өсуінің жемісі, үшіншіден, тілдік тұлға меншіктілікке, оның биологиялық, әлеуметтік, физикалық заңдарына байланысты болады; төртіншіден, тілдік тұлға өзінің қолданыс аясында жүйелі құрамды белгілерді жасаушы, пайдаланушы болып табылады деген қорытынды жасауға болады [11.22]. Бұны тілдік тұлғаны адам ретінде түсіну деп қабылдауға болмайды.
Сонымен бірге тілдік тұлға өз алдына жеке бір әлем ретінде макро жүйедегі тіл ерекшеліктерін танытады және құрылым түзеді. Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті еңбегінде тілдік тұлға құрылымын сатылы жүйе бойынан таниды. Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта, психологиялық, семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрініс құрайды [11.18]. Ислам Айбарша өз пікірінде Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлғаның деңгейлік үлгісіне сүйенгенін байқаймыз. Тілдік тұлға табиғаты күрделілік туғызғандықтан оның тілдегі ерекшелігі де күрделілік, сондықтан тілдік тұлғаның ішкі, сыртқы бейнесінің, яғни қарапайым тіл қолданысы мен айтар ойының дәнінің мазмұнын талдау бір күндік іс емес. Сол себепті Ф.Б.Қожахметова Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипаты зерттеуінде былай дейді: Тұлға –тарих, әлеуметтану, әдебиеттану ғылымдарымен қатар әлеуметтік-лингвистикалық және психолингвистикалық категория. Әлеуметтік қажеттілік мұраты –жетілу. [12.20].
Шын мәніндегі, тілдік тұлға құрылымы –кешенді құбылыс. Себебі, тілдік тұлға мазмұнына В.А.Маслованың көрсетуінше мынадай компоненттер енеді: 1) құндылық, дүниетанымдық, тәрбие мазмұны компоненті, яғни құндылықтар жүйесі және өмірдің мәндері; 2) мәдениеттану компоненті, яғни тілге деген қызығушылықтың тиімді құралы ретінде мәдениетті игеру деңгейі; 3) жеке тұлғалық компонент, яғни, әр адамда бар терең жекелік қасиеттер [13,119]. Осы ерекшеліктерге байланысты тілдік тұлға мәселесі әртүрлі бағытта зерттеу бастамаларын алған, комплексті (көп адамдық) және идиолекті (бір адамдық тұлғалар) [В.Г.Нерозняк], этносемантикалық тұлға [С.Г.Воркачев], элитарлы тілдік тұлға [О.Б.Сиротинина, Т.В.Кочеткова], семиологиялық тұлға [А.Г.Баранов], орыс тілдік тұлғасы [Ю.Н.Караулов] тілдік және сөйлеу тұлғасы [Ю.Е.Прохоров, Л.П.Клобукова] батыс және шығыс мәдениетінің тілдік тұлғасы [Т.И.Снитко], сөздік тілдік тұлғасы [В.И.Карасик], эмоционалды тілдік тұлға [В.И.Шаховский] және т.т. [14.120]. Осымен байланысты тілдік тұлға мәселесіне келудің үш жолы орын алған дейді Ф.Б.Қожахметова:
1.Психолингвистикалық. Тілді зерттеудің психолингвистикалық аспектісіне алғаш назар аударғандардың бірі И.А.Бодуен де Куртенэ. Оның пікірінше, тілдік тұлға ұжымның әлеуметтік –тілдік формасы мен нормасын, әлеуметтік топтың тілдік дүниетанымын бейнелеп көрсетеді.
2. Лингводидактикалық. Қазіргі лингводидактика тілдік тұлғаны тілдік қабілеттерді қосып алушы көпкомпоненті күрделі жүйе ретінде көрсетеді.
3. Философиялық. Бұл жол кең ұғымда академик В.Виноградовтың еңбектерінде көркем әдебиет тілін зерттеуден тұрады [12,17].
Жоғарыда айтылған тілдік тұлғаны анықтау жолдарының ішінде тілдегі тілдік тұлға көрінісі, оның рөлін зерттеуге байланысты Ю.И.Карауловтың бағыты көңілге қонымды. Дәстүрлі тілдік мәселесі қашанда алдыңғы орыннан көрінеді, өйткені әр ұлттық мәдениеттің өкілі дәстүрлі тіл таным өзегінен көрінеді. Сондықтан адамның жалпы интеллектуалдық деңгейі тілдік тұлғаның қалыптасу баспалдақтарының іргетасы болады. Әсіресе, тілдік тұлғаның парасаты, өзіндік білім көкжиегін анықтауда когнитивті сипат жетекшілік қызметке ие болады. Тілдік тұлғаның таным позициясы дәстүрлі тілдік талдауларда анық байқала бермейді. Тілдік тұлғаның саяси, қоғамдық, психологиялық және т.б. ерекшеліктері оның тұлғалық мінезінің құрылымын түзеді. Адресаттың адресатқа хабар беру қажеттілігі - табиғи болмыстан туған рухани қажеттілік. Бұл қажеттілік табиғи, ұлттық, шынайылыққа ие болмаса, халық санасында тілдік тұлға ойлары, сөздері жатталып қалмас еді. Қазірдің өзінде хатқа түсіп жатқан әр түрлі шығармалардың өздерін, олардың адресаттарының ойларын халық қабылдай бермейді. Сол себепті тілдік тұлғаға тән қасиет халық көңілінен орын таба білуі шарт, сонда ғана индивид тілдік тұлға немесе одан да көлемді ұлттық тұлғаға айналуы мүмкін. Мысалы, М.Дулатұлының Алаш сөзінің астарында оның бар ұлттық болмыс-бітімі, ұлттық рухани құндылығы, ұлтжанды сезімі, қоғамдық ой биігі, қазағын бай деп, кедей деп бөлмей, бір ұлт ретінде сүюі көрініп жатқандай болады. Бұл жерде В.А.Маслова келтірген американ психологі А.Маслоу ойлары ойға оралады: Адам мақлұқаты өмір сүру үшін жүйе, координат (бағыт-бағдар), өмір философиясы, дін қажет және олар оған күн сәулесі, кальций, махаббат қандай көлемде қажет болса, сондай көлемде керек [1,118]. Бұлбұлды қолыңмен қысып ұстасаң немесе торда ұстасаң сайрамайтыны сияқты, адам интеллектісі тіліне үлес қосып, дамуы үшін оған еркіндік, бостандық, азаттық алдымен қажет.
Екінші қажеттілік –тектілік категориясы және ұлттық тәрбие, яғни, атадан, әжеден, әке-шешесінен алған тәрбие үрдістері.
Тілдік тұлға бүгінде тіл білімінде әртүрлі терминдермен айтылып жүр. Нақты айтсақ, субьект (әлемді танушы және әлемді өз сөзінде бейнелеуші), индивид, мәтін авторы, тілді ұстанушы информант, активті, пассивті информант, айтушытыңдаушы, сөздік портрет, идиолект, автор бейнесі, интеллектуал, автор бейнесі, ақынның өз бейнесі т.т. Бұл атаулар әртүрлі ғылымдардың адамның саналы деңгейін зерттеуден туған. Дегенмен бұл мәселелерде ала-құлалықтар жеткілікті, себебі әртүрлі ғылым салалары қиюласып, тоғысып, даму үстінде болғандықтан тілдік тұлғаны өзіндік тұрғыдан анықтауға тырысады. Ю.Н.Караулов орыс тіл білімінде осы саладағы бірегей маман ретінде тілдік тұлға табиғатын құрылымға жинақтап анықтайды. Соған сүйеніп, тілдік тұлғаның астарында мәтінді жасаушы және қабылдаушы адамның ерекшелігі мол қабілетінің жиынтығы жатыр деп санаймыз. Олар:
а) тілдік-құрылымдық қиындық дәрежесімен; ә) шындық болмыстың терең және нақты бейнесімен; б) анықталған мақсат бағыт-бағдарлығымен өзгешеленеді. Бұл анықтамада адамның қабілеттілігі мен өзі жасаған мәтін ерекшелігі ұштасып жатыр. Бұл пайымдау тілдік тұлға сипатының барлық негізгі синтезі үшін қажет болса, бір жағынан тілдік тұлғаны тануға арналған басқа ұғымдарға қарама-қарсы. Сонымен, бұдан былай тұлғалық парадигмасының басты идеясы бойынша әрбір мәтіннің соңында тілдік жүйені билеуші тілдік тұлға тұрады [15,27].
Тілдік тұлғаның барлық қасиетін көрсететін айнасы –тіл, сол себепті тіл әртүрлі деңгейдегі тілдік тұлғалардың соғыс майданы. Ұлттық тілдік тұлға ұлттық тілдің қорғаушысы, ана тілі оның рухани азығы, ол үшін тіл өнері –дертпен тең (Абай). Міне, осы позициядан келгенде ғана, тілдік тұлғаның рухани кейпі тереңнен ашылады. Тілдік тұлғаны анықтау үшін оның ұлтжандылық танымын алдыңғы кезекке қойған жөн, өйткені бір елдегі әртүрлі ұлттарға ортақ тіл арқылы танылғанымен, сол өзінің ұлтының намысын жыртпаса оның ұлттық рухани болмысы әлдеқайда төмендеп қалады. Бұл төмендік оны ұлттық тілдік тұлға орнынан тілдік тұлғаға, тіпті адресат деңгейіне жылжытып жіберуі мүмкін. Дегенмен, тілдік тұлғаның шарықтау шегіне жетуі өз ана тілі мүмкіндігінің аясында жүзеге асатыны даусыз, сондықтан ұлттық таным ғана тілдік тұлға бейнесіндегі басты атрибут болып қала береді. Инкубаторлық қасиет тілдік тұлғаға қарсы, жат нәрсе, оның жекелігі ішкі сезім көрінісі, қоршаған ортаны өзінше қабылдауы тілдік тұлға қалыптасуы сатыларының алғы шарттары болып табылады. Осыдан барып, өзіндік сөз таңдау яғни тіл талғамы түсінігі бойын билейді, ол өз кезегінде сын категориясының тілді тұлға бойында қалыптасуына алып келеді. Сын категориясының көрсеткіші өскен сайын, тілдік тұлғаның сөз екшеуі, сөз таңдау қабілеттері ұлғайып, тілдік тұлға ауқымын кеңейтіп, оның елді аузына қарататын қасиеттері ұлғая түседі.
Тілдік тұлға жекелік тіл –тіл дәстүрі принципі арқылы өмір сүріп, қалыптасады. В.А.Маслова былай дейді: Языковая личность –социальное явление, но в ней есть и индивидуальный аспект. Индивидуальное в языковой личности формируется через внутреннее отношение к языку, через становление личностных языковых смыслов; но при этом не следует забывать, что языковая личность оказывает влияние на становление языковых традиций. Каждая языковая личность формируется на основе присвоения конкретным человеком всего языкового богатства, созданного предшественниками [13,120]. Тілдік тұлға тілдік факторлар арқылы дами түскен сайын, құрылымдық сатысы құрылыс көрінісіне ие болып, тілдік дәстүрлерде өз әсерін тигізе бастайды. Ішкі жекелік мәні күшейген сайын тілдік тұлға сол мәдениеттегі жағымсыз салт-дәстүр қылықтарды талқандай бастайды да, ұлттың дамыған бөлігі сүйенетін өлшемге (критерий) айналады.
Жалпы, тілдік тұлға дегеніміздің өзі ұлттық тіл ортасында ұлттық құндылықтар арасында тәрбиеленген, ұлттық рух пен ұлттық тілді толық меңгерген жеке адам, бүкіл ұлттық болмысты бойына жинақтаған индивид. Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз. Яғни, тілдік тұлға теориясы негізінде ғаламның тілдік бейнесін жасаудағы автор бейнесінің рөлін, баланың тілдік қабілетін тануға болады. Тілдік тұлға мәселесіне қатысты ресей ғалымдарымен қатар, қазақтың тілші ғалымдары да нәтижелі жұмыстар атқарып келеді. Дегенмен, ұлттық тілдік тұлға мәселесін орыс ғалымдары арасында Ю.Н.Караулов кеңінен зерттеген болса, ал өз тілтанушы ғалымдарымыз Имашева зерттеуінде М.Дулатовтың тілдік тұлғасына жан-жақты сипаттама берілген болатын.
Тілдік тұлға деп, бір жағынан, кез келген тіл ұстанушыны түсінсек, екінші жағынан, тілдің жүйелік ұғым, түсініктерін, мәтіндерді функционалды талдаумен қосатын (біріктіретін) индивидтің тілдік қабілетін сипаттаудың кешенді тәсілін түсінеміз [15,71]. Ю.Н.Карауловтың пікірінше, тілдік тұлғаның құрылымын мына деңгейлер: Нөлдік немесе вербалды-семантикалық деңгей; Бірінші немесе лингво-когнитивтік деңгейді ұғымдар, концептілер, идеялар сияқты бірліктер құрайды.
Зерттеуші Ш.Ниятова ақпараттардың адам санасына қатыстылығын айта келіп: Жалпы адам қабылдайтын ақпараттың екі түрін бөліп көрсету қажет: а) белгілі бір дереккөзден алынатын барлық ақпараттардың жиынтығы аддитивті ақпарат деп аталады; ә) адресатқа жеткізу үшін немесе дереккөздерден алу үшін сұрыпталып алынатын ақпарат селективті ақпарат деп аталады [16,7] деп көрсетеді де, тілдік тұлға мәселесін үш тұрғыда, яғни: 1) сананың қалыпты және өзгерген күйіндегі тіл, сөзжұмсам және сөйлеу қызметі психологиясы арқылы, 2) тілді үйрену процестеріне талдау жүргізетін лингводидактика тұрғысынан, 3) көркем әдебиет тілін зерттей отырып қарастыру керектігін айтады.
Жазушы тілін зерттеуде тарихи-әдеби аспектідегі тілдік тұлға ұғымы автор бейнесі категориясынан көрініс табады. Осы тұрғыда В.В.Виноградов: Тар мағынасында алғанда, автор бейнесі кейіпкерлердің бүкіл сөйлеу аясында алынған автор сөзі ретінде түсіндіріледі. Жазушы өз шығармаларында бүтін, біртұтас тілдік тұлға ретінде емес, көптеген сөйлеуші және түсінуші тұлғалардың жиынтығы ретінде көрінеді. Автор эго-сы (Мені) көркем шығарма мазмұнының бүкіл байлығын қамтиды, ал автор бейнесі осы мазмұнның бір бөлігіне ғана қатысты болады. Автор Мені тұтас алынған мәтіннің идеялық-көркемдік концепциясымен ұқсастырылса, кейіпкердің Мені осы концепцияның бір бөлігін ғана құрайды. Кеңінен алғанда автор бейнесі –қарапайым ғана сөйлеу (сөзжұмсам) субъектісі емес, көбінесе көркем шығарманың құрылымында ол тіпті аталмайды да. Ол кейіпкерлердің сөйлеу құрылымдарының бүкіл жүйесін баяндаушы-әңгімелеушіге қатысты ала отырып біріктіретін және сол арқылы тұтастың түйіні, яғни идеялық-стилистикалық жиынтық-нүкте болып табылатын шығарма мәнін жеткізуші шоғыр [17, 152] деген анықтама берген.
Тілдік тұлғаның қуаты - сөз, ойы –қоғамдық ісінен көрінеді, ал психологиясы –ұлт перзенті ретінде халқын сүюі сезімімен өлшенеді. Осы үш қасиет бірлесіп келіп, адамның бойындағы игі, ізгі қасиеттердің оянуына, бас көтеруіне әкеліп, зиялы қауым уәкілі ретінде арнау айту қажеттілігі туындайды. Яғни, Абай айтқандай Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін. Ұлттық мәдениеттің қаймағында қалқып өскен азамат үні ғана оны тілдік тұлға дәрежесіне көтереді. Тілдік тұлға сипатына ену, мақсатты түрде жүзеге аспайды. Оның дамуына қозғаушы күш, яғни ұлттық сезімнен немесе табиғи дарынның қабілетінен туған ішкі жағдайлар әсер етеді. Шығармашылық тұлғалардың өзіндік әлеміне бойлай ену үшін, оны қалыптастырған жағдайлардың мән-мәнісін түсініп алған жөн.
1.2 Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикалық мәні
Мәтін сөйлеудің сыртқа шыққан, материалданған көрінісі. Ал сөйлеу психологиялық әрекет нәтижесі болып табылатын жоғары психикалық қызметтің күрделі түрі. Сөйлеу әрекетіне көп деңгейлі, көп қырлы құрылым мен өзге де психикалық қызметпен тікелей байланыстағы күрделі жүйе тән. Осымен байланысты мәтінге тән күрделі психикалық құрылым оның мағыналық, құрылымдық және композициялық тұтастығынан, грамматикалық ерекшелігінен көрінеді.
А.Н.Леонтьевтің айтуынша, сөйлеуді психолингвистикалық тұрғыдан талдауда адамның сөйлеуден тыс болатын түсінісу механизмдері басты нысанға айналады. Мәтіннің жасалуынан сөйлеу әрекетінің үш фазалы құрылымнан тұратын психологиялық моделін байқауға болады. Олар: әрекеттің бағыттылығы, орындаушылық сипат алуы, бақылануы (В.И.Галунов, Т.М.Дридзе, А.Н.Леонтьев). Мәтіндегі сөйлеуші әрекетінің бағыттылығы дегеніміз –оның не мақсатта сөйлеп жатқанын көрсететін коммуникативтік ойы мен ниеті. Сөйлеушінің бұл коммуникативтік ниеті мәтіннің жасалуына түрткі болады да, мәтіннің мазмұны мен құрылымының коммуникативтік-танымдық бағдарламасын айқындайды (Л.И.Доблаев, В.П.Белянин, И.А.Зимняя). Мәтін авторының сөйлеуге, қарым-қатынасқа тікелей қатыстылығы және сөйлеу пәнін жеткілікті білуі оның авторлық позициясын танытады. Мәтінде суреттеліп отырған құбылысқа немесе оқиғаға деген автордың интеллектуалдық, эмоционалдық бағасы –шығармада әрдайым беріліп отыратын құбылыс. Мәтіннің жасалуының бұл 1-фазасында автордың негізгі ойын нақты әрі түсінікті жеткізуі үшін маңызды мынадай мәселелерді ескеру керек: сөйлеуге негіз болған қарым-қатынас жағдайы; мәтіннің семантикалық жақтан айтылатын ойға байланысты толыққанды болуы, бірақ ондағы берілген ақпараттың шектен тыс көп немесе артық болмауы (В.П.Белянин, А.И.Новиков). Мәтіннің жасалуының 2-фазасында автордың негізгі ойының тілдік материалдануы жүзеге асырылады. Негізгі ой санада қалыптасқанмен, оның тілдік қабық жамылуы, сонымен бірге қалыптасып, аяқталған сипат алуы сөйлеу барысында ғана мүмкін болады. Ғалымдардың пікірінше, осыған байланысты санадағы ой әуел бастан өзінің семантикасы жағынан оның сөйлеудегі сипатына сәйкес келе бермейді. Сөйлеу әрекеті құрылымының 3-фазасында сөйлеушінің айтайын деген негізгі ойы мағыналық жағынан өңделіп қана қоймайды, оның вербалдануы да сұрыпталады. Осы тұста мәтіннің тақырыптық және мағыналық тұтастығының болуы өте маңызды, себебі санадағы ойлардың ассоциациялығы тіл арқылы берілген ойдың семантикалық тұтастығына нұқсан келтіруі мүмкін. Шынайы аяқталған мәтін, яғни сөйлеу бірлігі тақырыптық, мағыналық және құрылымдық тұтастыққа, композициялық тәртіптілікке, грамматикалық байланыстылыққа ие болуы керек. Сонда ғана сөйлеу әрекеті толыққанды жүзеге асады. Айтылған қасиет-сапалардың тілдік қана емес, психологиялық та маңыздылығы бар:
-кесте –Мәтіннің тілдік және психологиялық құрылымы
Аяқталған сөйлеу бірлігіне тән қасиет-сапалар
Олардың психологиялық мәні
1
2
Тақырыптық тұтастық
Сөйлеудің логикасына нұқсанын келтірмейді, реципиенттің мәтінді қабылдауына оңтайлы жағдай туғызады.
Мағыналық тұтастық
Сөйлеудің негізгі (орталық) және қосалқы (перифериялық) компоненттерін және мәтіннің, сөздің маңызды бөліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
2-кестенің жалғасы
1
2
Композициялық тұтастық
Мәтінді түсінуді, қабылдауды жеңілдетеді, мәтіннен тыс, мәтіндегі және мәтінде астарлы берілген мән-мағыналарды жалпы композициялық
тұтастықта алып түсінуге мүмкіндік береді.
Грамматикалық байланыстылық
Мәтін мазмұны мен құрылымын тұтастықта ұғынықты және жеңіл қабылдауға әсер етеді.
Берілген кестеден мәтінге қатысты маңызды екі процестің жүзеге асатынын көреміз. Бірінші –мәтіннің жасалуы (кодталу), екіншісі –қабылдануы және түсінілуі (декодталу). Алғашқысы сөйлеуші немесе жазушы автор арқылы қалыптасса, соңғысы айтылған мәтінді қабылдаушы тарапынан жүзеге асырылатын процесс болып табылады. Біріншісі психолингвистиканың сөйлеудегі сөзөндіру үдерісі туралы мәселелердің негізін құраса, екіншісі сөзқабылдау және түсіну туралы мәселелерге тірек болады. Аталған психологиялық үдерістердің нысанын сөйлеу әрекетінің негізгі бірлігі ретінде мәтін құрайды. Әңгімелеу мәтіндерін талдауда сөйлеу әрекетінің аталған аспектілерінің алғашқысы –мәтін талдаудың өлшемдері мен талаптары ретінде негізге алынса, соңғысы –оның эстетикалық және коммуникативтік, прагматикалық табиғаты мен болмысын, сипатын тануда басшылыққа алынады.
Мәтін талдауда басты назарға алынуы тиіс тағы бір мәселе –мәтіннен тыс –мәтінде –мәтін астары арқылы көрінетін психолингвистикалық модель (В.П.Белянин, Н.И.Жинкин, А.И.Новиков). Сөйлеу бірлігінде ақиқат өмір туралы обьективтік ақпараттар орын алады да, ол мәтіннен тыс қалыптасатын объективтік құбылыстарға жатады. Әрине, көркем мәтіндерде көп жағдайда қоршаған ортадағы өмір сол қалпында берілмейді, ол мәтіннен тыс мәліметтер автордың көзқарасы тұрғысынан, оның дүниетаным ракурсы шеңбері аясында суреттеледі. Мәтіннен тыс модельге ақиқат өмірдегі оқиғалар жатады. Көркем мәтінде оның жасалуына автордың қиялы өзіндік ықпалын тигізетіні белгілі. Мәтін астары жасырын берілген ақпарат болып табылады да, ол рецепиенттің қабылдау-түсінуі арқылы белгілі болады. Оны түсіну мәтін бірліктерінің арасындағы ассоциациялық байланыстың, олардың аккумулятивтік қасиеттерінің нәтижесінде іске асады[18.41].
Мәтіннің сөйлеудегі нейропсихологиялық аспектісінің маңызды тұсы –оның мидағы көрінісі болып табылады, себебі сөйлеу әрекеті мида жүзеге асады. Қазіргі психология сөйлеуді қарым-қатынас жасаудың аса маңызды құралы, саналы әрекеттің күрделі және арнайы ұйымдасқан түрі ретінде қарастырады. Сөйлеуге тән басты ерекшелік –экспрессивтілік. Оған мотив түрткі болып, ішкі сөйлеу алқабы арқылы сөйлеу схемаларында кодталатын ойдан тұрады. Ол генеративті грамматика арқылы толық сөйлеуге айналады. Сонымен қатар, импрессивті сөйлеу бөгде адамның сөзін қабылдау және оны талдап түсіну арқылы декодталуы, мәнді-маңызды жақтарын аршып алу және оны ішкі сөйлеу алқабы арқылы астарлы мән қоса отырып сөйлесімге айналдырудан тұрады. Сөйлеудің бұл жүзеге асу тетігі сөйлесім арқылы мотивтің декодталуымен аяқталады. Сөз және сөйлемде берілген ақпаратты талдау және топтастыру арқылы нақты пайымдаулар мен шешімдер қалыптасады. Сондықтан сөйлеу қатынас жасау құралы бола тұра, бір мезгілде дерексіздендіру және топтастыру операцияларын жасауға тірек болатын әрі ақыл-ой қызметін жүзеге асырушы тетік, әрі категориялық ойлаудың негізін қалайды. Демек, кез келген аяқталған мәтін сөйлеу бірлігі ретінде тек қана тілдің материалданған көрінісі ғана болып қоймайды, ол сонымен бірге, сөйлеушінің ойлау, ойлауды жүзеге асыру құралы болып табылады. Мәтіннің жазба тілде таңбаланғанға дейінгі оның санада ұйымдасу процесі мен механизмдерін, оның тілде көрініс табуын, тіл арқылы сана болмысын тану, жеке санада (гендерлік және индивидуалды тұрғыда) дүниенің тіл арқылы таңбалануын, сөйлеуші сөзінің санадағы уақыт пен кеңістікке қатысын психолигвистикалық, нейролингвистикалық тұрғыдан кең түрде зерттеу қазақ тіл білімінің, соның ішінде, мәтін лингвистикасының күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелері болып табылады.
1.3 Поэтикалық көркем мәтінді таным тұрғысынан қарастыру
Поэтика (грек. poitik tehne – шығармашылық өнер) –көркем шығармадағы құндылықтары бар болмысымен айқындар жүйе туралы ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы мағынысында сол теориялық поэтиканың бір саласы ретінде қабылданады[19.211].
Әдебиет теориясының саласы ұғымындағы поэтика –әдеби тек пен түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер мен әдістердің ерекшеліктерін зерделейді, сондай-ақ көркемдің тұтастық әртүрлі деңгейінің ішкі байланыс заңдылықтарын және олардың арақатынасын зерттейді. Оның өзі мақсатты зерттеу аспектісіне байланысты романтизм поэтикасы, романның поэтикасы немесе білгілі бір суреткердің шығармашылығының поэтикасы, не бір көркем шығарманың поэтикасы болуы мүмкін. Әдебиеттегі көркемдік құралдардың барлығы тілге қатысты екенін ескерсек, онда поэтика тілді зерттейтін көремдік құралдар туралы ғылым болып анықталады.
Поэтиканың мақсаты –шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді қалыптастыруға қатысатын мәтіндегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу болып табылады (мысалы, метрикалық өлеңдерде сюжет элементтері маңызды роль атқармайды ал ырғақ пен дыбыстың мәні зор, ал прозада керісінше).
Поэтикалық жүйені ішінен зерттеу деп аталған ізденістер нормативтік поэтиканы құруға алып келді (классицизм дәуірінде, ХІХ ғ. Еуропа әдебиетінде).
Ал, Сырттан зерттеу баяндау поэтикасын құруға алып келді. ХІХ ғасырға дейін аймақтық әдебиет томаға тұйық және дәстүрлі шектеулі болған жағдайда поэтиканың нормативті типі ықпалын жүргізді, әлемдік әдебиеттің қалыптасуы дәуірінен бастап бірінші жоспарға баяндау поэтикасын алып шықты.
Негізінде, поэтика, жалпы (теориялық немесе жүйелік макропоэтика), жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихи болып үшке бөлінеді.
Жалпы поэтика мақсаты –үш саланы да толық қамтитын, әдістердің толық жүйелі репертуарын (эстетикалық ықпалды элементтер) жасау болып табылады.
Шығарманың дыбыстық жағын (ырғақ, бунақ, ұйқас, өлең өлшемі, дыбыс толқыны т.б. зерттегенде) негізінен нақты өлеңтану (тор шеңберінде) ғылыми қарастырады.
Сөз табиғатына үңілгенде, шығарманың лексикасы, морфологиясы мен синтаксисі зерттеледі де, бұл сала стилистика деп аталады. Лексиканың өзгешелігі (сөздерді таңдау), синтаксис (сөздердің байланысы) стилистикалық фигура мен троптар ретінде поэтика мен риторика ертеден зерттелуде, ал поэтика методологиясының ерекшелігі (грамматикалық поэзия) пән ретінде соңғы уақытта зерттеле бастады.
Образдық салады шығармадағы образдар (персонаж бен дүние), мотивтер (оқиға мен іс), сюжеттер (оқиғаның байланысты жиынтығы) зерттеледі де, поэтиканың бір бағыты болып табылады.
Жеке поэтика (микропоэтика) –негізі жеке шығарманызерттеу талабының ерекшелігіне сай топ шығарманы (бір циклді, бір автордың, әдеби бағыттағы жанрдың, тарихи кезеңінің қатысына қарай) баяндап, талдап түсіндіреді.
Оның тақырыптық және идеялық қалыптасуы, сөзбен зерттелуіне дейінгі процесс (генеративная поэтика) қамтылуы да қарастырылады.
Тарихи поэтика жекелеген поэтикалық жүйеше әдісті салыстырмалы- тарихи әдебиеттанудың көмегімен эволюциялық қозғалыс бағытында әртүрлі мәдениеттің поэтикалық жүйесінің ортақ қасиеттерін, олардың ортақ (генетикалық) ұқсас (немесе типологиялық) қайнар бастауын адамзат санасындағы ортақ заңдылықтар негізінде ашуға, сол арқылы тануға бағытталады.
Әдеби сөз өнерінің тамыры ауызша сөз өнерінде (фолкьлорда) жатыр, сондықтан тарихи поэтика өзінің негізгі материалын сол бастаудан алады.
Тарихи поэтиканың негізгі проблемасы –жанр, кең мағынада алғанда, сондай-ақ, элегия т.б. байланысты бірлікте, не жекелей қарала береді. Мысалы, жанр мен жанрдың шегарасы өзгермелі, сондықтан поэтикалық жүйе дәуір ықпалымен және формалық өзгерулермен кезектесіп, өзгешеленеді. Осы өзгерістерді тарихи поэтика зерттейді.
Поэтика –көркем мәтіннің бір жанрлық түрі.
Көркем мәтін – ұлттық бітім-болмысты, ұлттық психологияны, ұлттың дүниетанымы мен оның өмір сүру тәжірибесін, ұлттық салт-дәстүр мен наным-сенімін таныстыратын біртұтас дүние. Көркем мәтін - ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісі, айнасы. Сондықтан әрбір көркем шығарманың бойынан сол ұлт туралы материалдық та рухани да мәдениет негізін тануға болады. Тіл білімінің лингвомәдениетану бағытында тіл адамның танымындағы мәдени константалар (тұрақты құндылықтар) арқылы ұғынылады, түсіндіріледі. Сол мәдени ақпараттар негізінде тілдің қызметін зерттеп айқындау жүзеге асады. Лингвомәдениеттану бағытының негізгі мақсаты –алдыңғы ұрпақтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани және материалдық мәдениетінің жетістіктері мен тәжірибелерін, ұлы өркениетіне қатысты ақиқат белгілерін таңбалайтын тұрақты тілдік бірліктерді зерттеу. Тілді лингвомәдени бағытта қарастыру үшін өзімізге танымал тарихи (диахронды) және сипаттамалы (синхронды) зерттеу әдістері қатар қолданылады. Сонымен қатар этнография, тарих, мәдениет, салт-дәстүр, өнер, астрономия, т.б ғылымдармен тығыз байланыста зерттеледі. Лингвоелтанымдық бағыттың негізгі мақсаты - мәдени константаларды екі немесе үш тілде өзара салыстыра отырып, ұлттық нышандарын айқындайтын, сол елдің болмыс-бітімін, халықтың мінез-құлқы мен тұрмыстық ерекшеліктерін ажыратып көрсететін тілдік ұғымдар мен белгілерді зерттеу. Бұл бағытта қарастырылатын объектілер белгілі бір елдің немесе ұлттың өзіне тән белгілерін, басқа ұлтта жоқ өзіндік нышандарын көрсете алатын тілдік бірліктер болуы керек. Мысалы, қазақ тілінде белгілі бір ұғымды ауыс мағынада түсіндіру үшін өздері күнделікті көріп жүрген, болмысы әбден танылған ұғымдарды қолданады.
Лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан алғанда, тіл қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын құрал ғана емес, сондай-ақ ұғым –тіл –мәдениет жиынтығынан құралатын, тұтас дүние жөніндегі мол мағлұмат беретін ұлттық мәдени код, қор, мәдени ақпарат көзі ретінде танылады. Адамға рухани, интеллектуалдық әлеуметтік мүмкіндіктерден туындайтын маса мол алуан түрлі ақпарат тілдік арналар арқылы беріледі. Санадағы бұл ақпараттар концепт немесе ұғым арқылы түйінделеді. Ұғым белгілі бір объектінің ең мәнді белгілерін көрсететін сананың нәтижесі болса, концепт объектінің ең мәнді белгілерімен қатар, мәнді емес белгілерін де қамтиды екен[20.81].
Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде танылғанымен, бір бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе. Мәдениет –қоғамдық фактор, оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік фактордың ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші этносқа оның тілдік таңбалары арқылы баяндалады. Демек, кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Мәдениет пен тілдің бастау бір бірімен тұспа - тұс келеді. Яғни, тіл –адами нақтылықты адамзаттың тіршілігі өтіп жатқан әлем ретінде жасайды. Ал адамзаттың тіршілігі –мәдениеттің әлемі екені белгілі. Әрине тіл физикалық нақтылықты қалыптастырады дей алмаймыз, өткені ол әлемнің бейнесін жасау барысында осы нақтылықты әлеуметке жеткізуші ғана. Дегенмен тілдің көмегінсіз болмысты толықтай тани аламыз немесе тіл қатынас пен ойлаудың кейбір мәселелерін шешудің қосымша құралы деп есептеу де қате болар еді. Шын мәнінде, нақтылы әлем бейсаналы түрде тілдік нормалар негізінде жасалады. Адамның қандай да бір құбылысты әрқалай көруі, естуі, қабылдауы тілдік нормалардың өз көрінісінің формасына сай болуымен байланысты.
Тіл –мәдениеттің өмір сүру формасы болса, мәдениет - оның ішкі мәні. Осы тұрғыдан алғанда тіл мен мәдениетті бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтас бір дүние деуге болады. Тіл мен мәдениеттің байланысы, тілдің мәдениетті сақтау, сипаттау, жарыққа шығару қасиеттерін анықтайтын арнайы ғылым керек, ол - өзіндік зерттеу нысаны бар, зерттеу әдістері мен қағидалары бар лингвомәдениеттану саласы. Тіл - тек мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойында оның (мәдениетінің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Лингвомәдениеттану негізінде ұлтқа тән мәдени-танымдық жүйенің қалыптасуын анықтауға болады. Ол бұндай зерттеулерге тілдің кумулятивтік қызметі негіз болады. Ал дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштерді тіл, мәдениет, өркениет ұғымдарының өзара байланысы тұрғысында қарау қажет.
Әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б. сол тілде таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі, яғни дүниенің тілдік бейнесі. Осыған байланысты профессор А.Салқынбай: Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарын бейнелейтін тіл –адамзат танымының феномені. Тіл –тек қарым-қатынас құралы ғана емес, адамзат дүниетанымы мен сананы қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құрылым. Тіл ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл мәдениет пен танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау сипатымен ғана шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал етеді [21.6], - дейді.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, бұл ретте ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz